________________
तृतीये आख्याताप्पाये बितीयः प्रत्ययपादः
२८५ ११.अस्मन्मते प्रायेण व्यभिचारदर्शनात् “कभिप्राये क्रियाफले" (अ०१।३।७२) इति पाणिनिसूत्रं न सम्मतमिति । तथा च कुलचन्द्रः
विशेषः पाणिनेरिष्टः सामान्यं शर्ववर्मणः।
सामान्यमनुगृह्णन्ति तत्राचार्यपरम्परा ।। इत्यादि (क० च०) ।।४९५। [रूपसिद्धि]
१. कारयति, कारयते | कृ + इन् +अन् +ति, ते । 'कुर्वन्तं प्रयुङ्क्ते' इस अर्थ में 'डु कृञ् करणे' (७।७) धातु से “धातोश्च हेतौ" (३।२।१०) सूत्र द्वारा इन् प्रत्यय, “अस्योपधाया दीर्घो वृद्धि मिनामिनिचट्सु" (३।६।५) से ऋ को वृद्धि, "ते धातवः" (३।२।१६) से 'कारि' की धातुसंज्ञा, प्रकृत सूत्र से उभयपदविधान के अन्तर्गत परस्मैपदसंज्ञक वर्तमानार्थक प्रथमपुरुष - एकवचन 'ति' प्रत्यय, "अन् विकरणः कर्तरि"(३।२।३२)से अन् विकरण,“नाम्यन्तयोर्धातुविकरणयोर्गुणः" (३।५।१) से कारि-घटित इकार को गुण तथा “ए अय्"(१।२।१२) से अयादेश । आत्मनेपदसंज्ञक ते-प्रत्यय आने पर 'कारयते' प्रयोग ।
२. सुनोति, सुनुते । सु+नु+ति, ते । 'षुञ् अभिषवे' (४।१) धातु से प्रकृत सूत्र द्वारा उभयपदविधान के अन्तर्गत परस्मैपदसंज्ञक ति-प्रत्यय, "नुः ष्वादेः" (३।२।३४) द्वारा नु-विकरण तथा "नाम्यन्तयोर्धातुविकरणयोर्गुणः" (३।५।१) से नु- गत उकार को गुणादेश । आत्मनेपदसंज्ञक त -प्रत्यय में 'सुनुते' प्रयोग ।
३. यजति, यजते । यज + अन् + ति, ते । 'यज देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु' (१।६०८) धातु से प्रकृत सूत्र द्वारा उभयपद का विधान । परस्मैपदरूप - यजति, आत्मनेपदरूप - यजते ।
४. पचति, पचते | पच + अन् +ति, ते । 'डु पचष् पाके' (१।६०३) धातु से प्रकृतसूत्र द्वारा उभयपद का विधान । परस्मैपदरूप तिप्रत्ययान्त-पचति । आत्मनेपदरूप ते प्रत्ययान्त - पचते ।।४९५।
४९६. पूर्ववत् सनन्तात् [३।२।४६] [सूत्रार्थ]
सन् प्रत्यय होने से पूर्व जो धातु जिस पद में होती है, सन् प्रत्यय होने के बाद भी उस धातु से वही पद उपपन्न होगा ।।४९६।