________________
- ૧૩
ઉપોદઘાત. તાથી ચાલતું હોય છે, છતાં જીવન નિર્વાહ નીભ્યો ચાલ્યો જતો હોય. પણ આ સાથે તેના માનસિક જીવનનો એક અનાદર કરવામાં ન આ
વ્યા હોય. તેનામાં નીતિ ને ધર્મની ઉચ્ચ ભાવનાઓનાં બીજ રોપાયેલાં હોય, છતાં તેની સ્વતંત્રતાના વાતાવરણમાં વૃદ્ધિ ન થવા દેવામાં આવી હોય. નીતિ ને ધર્મનાં સત્ય આ પ્રજાના દરેક માણસને જાણવામાં હોય, પણ તેનું જ્ઞાન સ્વતંત્રતાથી સંપાદન કરેલું નહિ પણ સંકુચિત ને અમુક પ્રકારનું હોય. જે જે પ્રજાના જીવનમાં ધાર્મિક તની સત્તા પૂરી ઝામી છે તેમાં સ્વતંત્ર ચિંતનના વિકાસને આ પ્રમાણે અભાવ હોય છે. શું આ સ્થિતિ ઉન્નત કહી શકીશું ? નહિ જ.
હવે ધારો કે કઈ પ્રજા એવી હોય કે તેમાં સ્વતંત્રતા હોય છતાં અવ્યવસ્થા જોવામાં આવતી હોય. આ સ્થિતિનું પરિણામ એ હોય કે નબળો માણસ દુઃખિત થાય ને નાશ પામે. યુરોપ આવી સ્થિતિમાંથી પસાર થઈ ગયું છે તે વાતથી કોઈજ અજ્ઞાત નથી. શું આને ઉન્નતિ કહી શકાશે ? નહિ જ. - ચોથી સ્થિતિ એવી ધારે કે પ્રજામાં સ્વતંત્રતા હોય, ન્યાય હોય, વ્યવસ્થા હેય, પણ ધારો કે પ્રજા વર્ગના ઘણા માણસો સામાન્ય રીતે ભાગ લઈ શકે એવી જનહિતની બાબતો તેમાં બહુ થોડી હોય. પરસ્પર એક બીજાની શક્તિનો લાભ તેથી સમાજમાં ન મળતા હોય. શું આ સ્થિતિ ઉન્નત છે ? નહિ,
'
. ' આ બધીમાંથી એકે સ્થિતિ ઉન્નત નથી તેનું કારણ એ છે કે તેમાં વિકાસને માટે અવકાશ નથી. ઉન્નતિનું અગત્યનું તત્ત્વ પ્રગતિ, વિકાસ છે. પણ આ પ્રગતિ, આ વિકાસ તે શું છે તે જાણવું જ વિકટ છે.
આ વિકાસનાં બે તો છે; એક, સામાજિક જીવનમાં સુધારે, ને બીજું, વ્યક્તિજીવનમાં સુધારો. ગીઝે કહે છે: “ Wherever the external condition of man extends itself, vivifies,
