________________
ઉપઘાત. જ છે—ઉન્નતિને શિખરજ નથી, અથવા છે તે તે મનુષ્યને અજ્ઞાત છે. તે પણ અમુક સમાજ અમુક બીજા સમાજના કરતાં ઓછે કે વત્તો ઉન્નત થયે હતો એવો શબ્દપ્રયોગ આપણે કરીએ છીએ, ને તે વાસ્તવિક રીતે. ઉન્નતિનું અતિમ બિન્દુ ન હોય કે ન જડે, તે પણ ઉન્નતિ કઈ દિશામાં છે એ સહેલથી જાણી શકાય.
“ઉન્નતિ,” એ શબ્દ આધુનિક સમયમાં કેટલીક વસ્તુઓ આપણી નજર આગળ એકદમ ખડી કરી દે છે. આગગાડી, તાર, મોટરકાર, સ્ટીમર મિલ, સંચાઓ, ગ્રામોફેને, સિનેમેટોગ્રાફ, ઇત્યાદિ વસ્તુઓ “ઉન્નતિ,” એ શબ્દ બોલતાં તરત આપણું મનમાં તરી આવે છે. સામાન્ય રીતે એમ કહેવામાં આવે છે કે આધુનિક સમય પ્રાચીન સમયના કરતાં વધારે ઉન્નત છે, અને એમ કહેવામાં આવે છે ત્યારે સામાન્ય રીતે એમ ધારવામાં આવે છે કે સુખસંપત્તિનાં સાધને આપણા સમયમાં બહુ વધારે જોવામાં આવે છે. તે સ્વાભાવિક છે. સંતવ્ય છે. આ જડતાના જમાનામાં સ્કૂલ વસ્તુઓ તરફ સમાજનું લક્ષ જલદીથી જાય એ દેખીતું છે. પરંતુ ખરું જોતાં ઉન્નતિનું આ બાહ્ય ને એકદેશીય સ્વરૂપ છે. ભૌતિકનાં કરતાં નૈતિક ને માનસિક ઉન્નતિ વધારે અગત્યની છે. ઇમર્સન પિતાનો વિચાર દર્શાવે છે તે પ્રમાણે અગત્યના સુધારા બુદ્ધિ ને નીતિની કેળવણીના છે.
ગીઝો ઉન્નતિ વિષે શું વિચાર દર્શાવે છે ? એ પ્રશ્નપદ્ધતિનો ઉપયોગ કરી ઉન્નતિનાં અગત્યનાં અંગે નિત કરે છે. એ કહે છે કે ધારો કે કઈ પ્રજા એવી હોય કે તેનું બાહ્ય જીવન સરળ ન રોગરહિત હોય. ધારો કે તે પ્રજાને રાજ્યમાં કર જેવું કશું આપવું પડતું ન હોય ને દુઃખમાંથી વિમુક્ત હાય. ધારો કે તેના વ્યવહારમાં ન્યાય રાજ્ય તરફથી બરાબર આપવામાં આવતા હોય. પણ તેની જ સાથે ધારો કે તેનું માનસિક ને નૈતિક જીવન સુસ્ત ને નિરામી હેય. આ પ્રજા ઉન્નતિ કે સુધરેલી છે એમ શું આપણે કહી શકીશું ? નહિ જ.
વળી ધારે કે બીજી કોઈ પ્રજાનું વ્યાવહારિક જીવન ઓછી સરલ
