________________
પંચમ પ્રકરણ
વ્યવહારભાષ્ય વ્યવહાર-સૂત્ર પણ બૃહત્કલ્પની જ જેમ સાધુ-સાધ્વીઓના આચાર સાથે સંબંધ ધરાવે છે. આમાં દસ ઉદેશ છે. આ ઉદેશોમાં આલોચના, પ્રાયશ્ચિત્ત, ગચ્છ, પદવી, વિહાર, મૃત્યુ, ઉપાશ્રય, ઉપકરણ, પ્રતિમાઓ વગેરે વિષયોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. પ્રસ્તુત ભાષ્ય આ જ વિષયો પર વિશેષ પ્રકાશ પાડે છે. વ્યવહારભાષ્યના કર્તૃત્વ સંબંધમાં નિશ્ચિત રૂપે કંઈ નથી કહી શકાતું. બૃહત્કલ્પલઘુભાષ્યનો પરિચય આપતી વખતે અમે જૈન શ્રમણોના આચાર સંબંધી નિયમો પર પર્યાપ્ત પ્રકાશ પાડ્યો છે. વ્યવહારભાષ્યના પરિચયમાં એ જ વિષયો તરફ વિશેષ - ધ્યાન આપવામાં આવશે જેમનું વિશેષ વિવેચન બૃહત્કલ્પના ભાગ્યમાં નથી કરવામાં આવ્યું. પીઠિકા
બૃહત્કલ્પભાષ્યકારની જેમ વ્યવહારભાષ્યકારે પોતાના ભાષ્યના પ્રારંભમાં પીઠિકા આપી છે. પીઠિકામાં સર્વપ્રથમ વ્યવહાર, વ્યવહારી અને વ્યવહર્તવ્યનું નિક્ષેપ-પદ્ધતિ દ્વારા સ્વરૂપવર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. જે સ્વયં વ્યવહારથી અભિજ્ઞછે તે ગીતાર્થ છે. જેને વ્યવહારનું કોઈ જ્ઞાન નથી તે અગીતાર્થ છે. અગીતાર્થ સાથે પુરુષે વ્યવહાર ન કરવો જોઈએ, કેમકે યથોચિત વ્યવહાર કરવા છતાં પણ તે એમ જ સમજશે કે મારી સાથે ઉચિત વ્યવહાર નથી કરવામાં આવ્યો. આથી ગીતાર્થની સાથે જ વ્યવહાર કરવો જોઈએ.
વ્યવહાર વગેરેમાં દોષોની સંભાવના રહે છે આથી તેમના માટે પ્રાયશ્ચિત્તોનું પણ વિધાન કરવામાં આવ્યું છે. આ તથ્યને દૃષ્ટિમાં રાખતાં ભાષ્યકારે પ્રાયશ્ચિત્તનો અર્થ, ભેદ, નિમિત્ત, અધ્યયનવિશેષ, તદઉંપર્ષદ્ર વગેરે દષ્ટિઓથી વિવેચન કર્યું છે. પ્રસ્તુત ભાગમાં પ્રાયશ્ચિત્તનો બરાબર તે જ અર્થ કરવામાં આવ્યો છે જે
૧. નિર્યુક્તિ-ભાષ્ય-મલયગિરિવિવરણસહિત સંશોધક-મુનિ માણેક; પ્રકાશક-કેશવલાલ પ્રેમચન્દ
મોદી તથા ત્રિકમલાલ ઉગરચંદ, અમદાવાદ, વિ. સં. ૧૯૮૨-૫. ૨. પ્રથમ વિભાગ : ગા. ૨૭. ૩. ગા. ૩૪.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
