Book Title: Tattvarthadhigam Sutra Abhinav Tika Adhyaya 02
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Shrutnidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005032/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA adhyAya : 2 abhinavaTIkAkartA pUjaya munirAja zrI sudharmasAgarajI mahArAja sAhebanA ziSya muni dIparatna sAgara Jain Education international www.fainelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namo. nimmala daMsaNassa. zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgaragurUbhyo namaH tatvArthAdhigama sUtra liInI TIkkI adhyAyaH 2 -: prerakapUjayamunirAja zrI sudharmasAgarajI ma. sA. :abhinavaTIkA-kartAabhinava sAhitya sarjaka munidIparatnasAgara tA.16/5 94 somavAra 2050 mAsa vaizAkha suda-5 -- abhinava zrata prakAzana- 33 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama 1 4 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 1 ' yo viSaya aupazamika-Adi pAMca bhAvo-sva pAMce bhAvonA peTA bhedo jIvanuM lakSaNa ane tenA bheda jIvanA bhedo indriyonuM svarUpa tathA tenA bheda indriyonA viSayo ekendriya Adi jIvonI oLakha gati ane yoga -: viSaya anukramaH gatinuM svarUpa gati ane aNAhArakapaNuM janma ane tenA bhedo yoninA bheda zarIra ane tenA bhedonuM svarUpa zarIra ane tenA svAmI kAryaNa zarIranI nirupabhogatA kayuM zarIra kone hoya narakAdi gati ane liMga anapavartanIya AyunA svAmI sUtrAnukrama a-kArAdi sUtrakrama zvetAmbara-digambara pAThabheda Agama saMdarbha saMdarbha sUci TAipaseTIMgaH prinTIMgaH prakAzakaH 2 pariziSTa sUtra 2thI 869 10thI14 15thI20 21,22 23thI25 26 2thI30 31 32,34thI36 33 37thI42 43,44 45 46thI49 50,51 52 chuM. pRSTha >>>> OM 85 98 109 112 115 126 142 149 152 162 17 175 177 179 181 183 re kompyuTarsa,digvIjaya ploTa, zerInaM 3, jAmanagara. navaprabhAta prinTIMga presa,ghI-kATA roDa, amadAvAda. abhinavazruta prakAzana, pra.je. mahetA, pradhAna DAkaghara pAchaLa,jAmanagara-361 001. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namo nimmala daMsaNassa (tatvAdhigama sUNa) tattva: (1) yathAvasthita jIvAdi padArthono svabhAva te tattva. (2) je padArtha je rUpathI hoya tenuM te ja rUpa hovuM te tattva-jemake jIva jIvarUpe ja rahe ane ajIva - ajIva rUpe rahe che. artha: (1) je jaNAya te artha. (2) je nizcaya karAya ke nizcayano viSaya hoya te artha. tattvArtha: (1) tattva vaDe je arthano nirNaya karavo te tattvArtha. (2) je padArtha je rUpe hoya te padArthane te rUpe ja jANavo ke grahaNa karavo te tattvArtha. adhigamaH (1) jJAna athavA vizeSa jJAna. (2) jJAna thavuM te. sUtraH alpa zabdomAM gaMbhIra ane vistRta bhAva darzAvanAra zAstra vAkya te sUtra. prastRta granthamAM jIva-ajIva-Azrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSa e sAta tattvo che. A sAte tattvone te svarUpe ja grahaNa karavA rUpa nizcayAtmaka bodhanI prApti te tattvArthAdhigama. sUtrakAra maharSipU. umAsvAtijIe samagra granthamAM tattvArtha nI sUtra svarUpe ja guMthaNI karI che mATe tene tatvArthAdhigama sUtra kayuM che. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjA adhyAyanA AraMbhe tatvArthAdhigama sUtranA prathama adhyAyamAM jIvAdi sAta tattvonI zradhdhAne samyagudarzana kahyu AsAte tattvonI samyaka jANakArI mATe sUtrakAra maharSie dvitIyAdi adhyAyamAM jIvAdi tattvono bodha karAvela che. bIjA adhyAyamAM kula-para-sUtra thakI jIvanuM svarUpa jIvanuM lakSaNa jIvanA bhedaikriya-jIvanI gati-zarIra janma vagere mudde thakI jIvatattvanI paryApta mAhitI prApta thAya che. prathama adhyAyanA prathama sUtra thakI mokSamArga ne darzAvIne pUjayapAduM umAsvAtijI mahArAjA e samagra granthanuM lakSyabiMdupragaTa kareluM ja che. daze adhyAyamAM AsUtrano japarokSa vistAra che. jemake-samyagdarzana eTale zuM? jIvAdi tatvonI zradhdhA - jIva eTale zuM ke tenuM svarUpa ane saMbaMdhita bAbato kaI kaI? A samagra carcA thakI "jIvatatvane jANato sAdhaka mokSapatha para kadama AgaLa dhapAvI zake che. jIva tattvanI zraddhA draDha thAya che. grantha abhyAsanuM lakSya siddha karavA mokSa samakSa satata dRSTi rahe te nitAnta Avazyaka che. zradhdhAvihina sAdhaka mokSamArge sthira rahI zakato nathI. A rIte koipaNa adhyAya ke koIpaNa sUtra thakI pragaTa thato tAtparyArtha to mokSanI AdhArazIlA ja banavAno e rIte A adhyAyamAM jIvatatva jIvatatvanI zradhdhA- tadviSayaka jJAna vagere eka suMdarabAbata phalIta kare che. jayAM sudhI jIvane paravastuno saMyoga che tyAM sudhI zarIra-indriya-gati-keTalAkabhAvo-janmanAbhadAdiprasaMgoudbhave che. jayAre samyagdarzana pAmI mokSamArge gatikaratA vItarAgatA prApta thaze tyAre te jIva Apo Apa ja A badhAMthI mukata thavAno ane mokSane prApta karavAno che. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 1 [] jaNAve che. a [1] sUtrahetuH- A sUtra thakI sUtrakAra maharSi jIvanuM svarUpa athavA sva-tattvane ] [2] sUtra:mULaH- aupamivasAyiomAvo mitva nIvastha svatattvamaudyik pAriNAmikau ca [][3] sUtraH pRthakH- aupami-sAyinI mAvI mitra: 6nIvasya svatattvam audayika-pAriNAmikau ca [] [4] sUtrasAraH- aupazamika, kSAyika,mizra,audayika,pAriNAmika A pAMca bhAvo jIvanA svatatva che.(arthAta e pAMca bhAvo e jIvanuM svarUpa che. - svabhAva che) [] [5] zabda jJAnaHaupazami mAvaH kSAyika bhAvaH mizra bhAvaH audayika bhAvaH parigAmi, mAva: nIva svatattvaH - karmanA upazama thI pragaTa thato bhAva - karmanA sarvathA kSayathI pragaTa thato bhAva - mizra eTale kSAyopazamikabhAva - karmanA kSaya ane upazama thI pragaTa thato bhAva - karmanA udayathI pragaTa thato bhAva - 5 - koipaNa dravyanuM svAbhAvika pariNamana - je cetanA lakSaNa yukata che te athavA AtmA - svarUpa -svabhAva (1) *potAnI meLe athavA te-te hetuothI te--te rUpa paNe bhAva: AtmAnuM je thavuM te [aupazamikAdi bhAvo kahyA che] (2) paryAyonI bhinna bhinna avasthA te bhAva [] [6] anuvRti:- uparanA koi sUtranI anuvRtti vartatI nathI. [7] abhinavaTIkAH- dareka jaDa ke cetana vastumAM aneka guNadharmo che. te rIte jIvamAM paNa bhinna bhinna guNa ke svabhAva rahela hoya che. A aneka svabhAva ke guNonAM je mukhya kAraNa che te pAMca ja che. upazama-kSaya-mizra--udaya ane pariNAma. jaina darzana jIvanA svarUpane darzAvatA A pAMca bhAvo jaNAve che. jenA vaDe AtmAnA paryAyonuM yathArtha jJAna che AtmAnA paryAyo adhikamAM adhika A pAMca bhAvavALA ja hoi zake te pAMca bhAvo eTale aupazamikAdi bhAvo (1) aupazamika bhAva :- upazama eTale AtmAmAM karmo vidyamAna hovA chatAM thoDA samaya mATe tenA udayano abhAva hovo te A eka prakAranI Atmazudhdhi che. temAM rAkha DhAMkelA bhAvaloka prakAza - sarga-3, zloka 3 * Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA agninI jema karmanI anudaya-avasthA hoya che. jema-malina pANI hoya temAM katakacUrNa nAkhavAthI kacaronIce besI jAya che uparanuM pANI nirmaLa dekhAya che. tema-sattAgata karmano udaya sarvathA rokAI jatAM AtmA nirmaLa dekhAya che. teneupazama kahe che. ahIM karmono sarvathA abhAva nathI paNa upazama che. eTale jema pANI ne DahoLatA kacaro upara Ave ane pANInI nirmaLatA rahetI nathI te rIte karmono gita thayelo udaya pharI zarU thatA Atmazudhdhi rahetI nathI A rIte karmonA upazamathI AtmAmAM pragaTa thato bhAvate uparAmika bhAva kahevAya che. bhAvaloka prakAzaH- "je pradeza ane vipAka banne prakAre karmanA udayane rokavo te aupazamika (bhAva) A bhAva aMtamurhata nI sthitivALo ane alpakAlika che tenA svAmI paNa alpa hoya che kema ke tevA prakAra nA pariNAmo ghaNA jIvo pAmatA nathI anAdi mithyAtvIne graMthibheda thavAthI sau prathama aupathamika bhAvanuM samyakta thAya che. temaja upazama zreNI mAMDe tyAre paNa upazama bhAvanuM ja samakita ane cAritra hoya che. (2) kSAyika bhAvaH- karmono kSaya thI pedA thatA bhAvane kSAyika bhAva kahe che. kSaya eTale karmono sarvathA nAza. baLI gayela kolasA ke lAkaDAmAMthI jema kadApI agni pragaTa thato nathI tema sattAgata karmono sarvathA viccheda thatA pharI karmo pragaTa thatA nathI ahIM karmono Atmattika uccheda thAya che. jema kacarAvALuM malina pANI hoya temAMthI badhoja kacaro nIkaLI jatA pANI nirmaLa banI jAya che. tema AtmAmAMthI sarvathA kacarAno kSaya thatA AtmA nirmaLa banI jAya che. A nirmaLatA sadA-sarvadA rahe che. anaMta kALa paryanta rahe che. A rIte karmanA sarvathA kSaya thI niSpanna thatA bhAvane kSAyika-bhAva kahevAya che. kSAyika bhAva,aupathamika bhAvathI ghaNA bhedavALo hoya che. kALanI sthiti anaMta hoya che ane tenA svAmI paNa ghaNA hoya che. mATe teno krama bIjo kahyo che. (3) lAyopathamika bhAva:- mizrabhAva) karmonA upazama ane kSaya baMnenA mizraNathI utpanna thato bhAva te mizra athavA kSAyopathamika bhAva kahevAya che. kSayopazama e AtmAnI evA prakAranI vizudhdhi che jemAM karmanA udayamAM nahi Avela aMzano upazama thAya che. ane udayamAM AvelA aMzano kSaya thAya che. jemakodarAne pANIthI dhovAmAMAvetyAre amuka aMzetenI madazakitanAza pAme che. ane amuka aMzetenI madazakita rahe che. A rIte kodarAmAMzudhdhi-azudhdhi baMnenuM mizraNa rahe che. tema AtmAmAM paNa lAyopazamIkabhAvane kAraNe zudhdhi-azudhdhi baMnenuM mizraNa rahe che. bhAvalokaprakAza - udIrNa karmono abhAvate kSaya ane anudIrNa karmonA udayane rokavo te upazama A kSaya ane upazama vaDe utpanna thayelo bhAvate lAyopazamIka bhAva kahevAya che. A rIte A bhAvamAM udayAvalImAM praviSTa thayelA karmono kSaya ane zeSakarma upazAMta thAya che. zaMkA - aupazamika bhAva thI A bhAva kaI rIte judo paDe? kemake aupazamikamAM paNa uditano kSaya ane anudita upazAMta hoya che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 1 samAdhAnaH-layopazama bhAvamAM karmono pradezAnubhavarUpa udaya hoya che. vipAkanubhava hoto nathI upazama bhAvamAM to pradeza thI paNa karmono udaya hoto nathI. Ama baMne bhAvo alaga ja che. lAyopazamIka bhAva pahelAMnA bhAvo karatA vizeSa bheda vALo che. ane tenA svAmI paNa ghaNA ja vadhu che mATe tene trIjo bhAva kahyo che. zaMkA- ahIM "mizra" zabda prayoga kema karyo che? samAdhAna - kSayopazama ne mATe ja %i zabda prayoga thayo che? A zabdakSAyopathamika zabda karatA alpa hovAthI lAghavatA mATe tenuM grahaNa kareluM che. vaLI aupathamika zAyikau" sAthe ja kAra vaDe mizra zabda joDela hovAthI te baMne bhAvono mizra bhAva ema samajavAnuM rahe che. bAkI AgamamamAM govA ke vattovasana zabda thI ullekha che ja (4) audayikabhAvaH- karmonA udayathI thatA bhAvone audayika bhAva kahevAya che. udaya eTale karmanA phaLano anubhava. udaya e eka prakAranI AtmAnI kaluSitatA che jema pANImAM mela ke kacaro bhaLe ane pANI malina bane che. te rIte AtmAmAM karmanA vipAkanubhavathI malinatA janme che. bhAvalokaprakAzaH- [Agamano pATha ApI jaNAve che ke] - karmo be prakAranA kahyA che. (1)pradezakarma (2) anubhAva karma pradeza karma nizcaya karIne vedavuM paDe che. jayAre anubhava karma koIka vedAya che ane koIka vedAtA nathI. A bIjA prakAranA karmano jayAre vipAka vaDe anubhava thAya tene "udaya' kahevAya che. ane A "udayane ja audayika bhAva kahe che. athavA karmanA udayathI utpanna thato je bhAva te audayika bhAva samajavo bhAvaloka prakAza - sarga-3 zloka 29 ghaNA karmonA yogavALo hovAthI ane svAmInA sAdhammapaNAthI audayika bhAva kSAyopathamika pachI darzAvela che. [* jo ke AgamamAM to audayika bhAva prathama ja kahyo che.] (5) pAriNAmika bhAva-pariNAmathI utpanna thatA bhAvone pariNAmika bhAva kahevAya che. pariNAma eTaledravyanuM potAnuM svarUpa bIjA zabdamAM kahIeto-dravyano eka pariNAmane pAriNAmika bhAva kahevAya che. jephakatavyanAastitvathI ja potAnI jAtejautpanna thayA kare che. arthAta koIpaNa davyanuM svAbhAvika svarUpa pariNamana ja pariNAmika bhAva kahevAya che. bhAvalokaprakAza-jIva ke ajIvane svarUpAnubhava karavAmAM je tatparatA teje pariNAma kahevAya che. teneja pAriNAmika bhAva jANavo ahIM pAriNAmikanI "pariNAme nivRtta" evI vyutpatti saMbhavatI nathI. kemake A rIte vyutpati karatAM jIvatva vagere Adi thaI jaze. pUrve kahelA cAre bhAvo karatA atyanna bhinna ane mahAviSaya vALo hovAthI pAriNAmika bhAva ne audayika pachI chellA krame kayo che. * nAka, A-6, sUra parU7, manurAja - pUtra zara6/1 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ja khAvuM-aupazamikAdiepAMcabhAvanAsvarUpane joyuM tebhAva zabdane spaSTa karatA jaNAve che ke- "AtmAnAM jUdA jUdA paryAyo che. A badhAM paryAyo ekaja avasthAvALA potAnAthI keTalAMka paryAyo koI eka avasthAmAM to keTalAMka bIjI avasthAmAM maLI Ave che. paryAyonI te bhinnabhinna avasthAne "bhAva" kahevAmAM Ave che. AtmAnA paryAyo adhikamAM adhika pAMca bhAva vALA hoI zake mATe uparokata pAMca bhAvone jIvanAsvatattvarUpe kahayA che. * nava: pAMca bhAvono samudAya te "jIva' ahIM jIva zabda "AyuSya karmanI apekSA thI jIvana paryAyane dhAraNa karanAro "evo artha karyo nathI. kemake A artha svIkAravAthI "siddho" jIva artha mAM ghaTAvI zakAze nahIM.. jIva eTale jIvatva guNane dhAraNa karanAra, je jIva che - prANone dhAraNa kare che te jIva kahevAya che. prANa be prakAre che. dravyaprANa ane bhAvaprANa, siddho mAM paNa jJAnopyogAdi bhAvaprANa hovAthI tene jIva kahe che. saMsArIone to paMcendriyAdi dravyaprANa thakI paNa jIva ja kahevAya. vaLI - cetanA lakSaNa jIva artha paNa haMmezA grAhaya banaze nahI kemake cetanAno artha sukhaduHkhAdi sAdhAraNa saMvedana lakSaNa' thAya che. eTale sUtrakAra mihirSa svayaM sUtra thakI jIvanuM lakSaNa darzAve che. ja svatarUma- 4 zabda AtmIya arthamAM prasiddha che. ''mAni vartamAna: " - tattva zabda bhAvAmidhAyI che. - tethI tattvam eTale "jIvano A Atma bhAva athavA jIvanuM A AtmasvarUpa thavuM te "evo artha karyo che'. - aupazamikAdi rUpavaDe AtmAnuM tathA prakAre pariNamavuM te svatatva. svatattva eTale svarUpa ke svabhAva. aupazamikAdi bhAvo asAdhAraNa paNe jIvamAM jovA maLe che. mATe tene jIvanuM svatattva ke svarUpa kahayuM che. - bhAvo pAMca ke tethI ochApaNa hoya-sAmAnyatayA A pAMcabhAvo jIvanAsvatattva kahayA. A pAMce bhAvo ekIsAthe badhA jIvomAM hoya tevo niyama nathI. siddho ne phakata be bhAvoja hoya che. jayAre saMsArI jIvomAM traNa cAra ke pAMca bhAva saMbhave che. arthAt koI jIvane traNa bhAva hoya, koI jIvane cAra bhAva hoya, koI jIvane pAMca bhAva paNa hoya. ethI A pAMca bhAvo jIvanA kahayA te jIvarAzinI apekSAe samajavA koI jIva vizeSanI apekSAe nahIM. ja sAnipAtika bhAva tatvArtha sUtrakAre A chaThThA bhAvano ullekha karela nathI paNa sthAnAMga sUtra, anuyogadvArAdi AgamamAM A bhAva gaNAvela che. teno artha "be-traNa vagere bhAvonA saMyoga pUrvaka vartana tenAthI utpanna thatobhAva te sannipAtika bhAvakahayo che" AvA saMyogathI utpanna thatA bhAvanI alaga vivekSA mukhya sUtrakAra maharSie karI nathI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 1 9 paNa tattvArthaTIkAmAM zrI harIbhadrasUrijI tathA zloka vArtika kartAbaMne sUcave che ke sUtrAtte mukela 'va' e sannipAtika bhAvane mATeja che. aupazamikAdi pAMca bhAvo pachI chello je T sUtramAM mukyo te samuccaya athavA be ke vadhu bhAvonA saMyoga ne darzAvato hovAthI te chaThThA sannipAtika bhAvane jaNAve che. pAMca bhAvo jIvanA ke ajIvanA? - navakSya evuM sUtramAM lakhela hovAthI A pAMce bhAvajIvanAja svatatva che tema jaNAvela che. vaLI A aghyAya paNa jIvanA svarUpAdinespaSTa karavA mATeja che. chatAM sUtrakAre nauvasya zabda vacce mukIne audayika pAriNAmika banne ne alaga darzAvyA che. te saMdarbhamAM cothA ka rmagrantha tathA bhAva lokaprakAzano mata TAMkatA jaNAvI zakAya ke- prathamanA traNa bhAvo kevaLa gIva nA ja svatatva che jayAre auyika ane pariNAmika bhAvo jIva-ajIva baMnemAM sAdhAraNa che. - ajIvane vize dharmAstikAya--adharmAstikAya-AkAzAstikAya ane kALa saMdarbhamAM anAdi anaMta sthitino pariNAmika bhAva che ane pudgalAstikAyamAM pAriNAmika bhAva sAdi sAMta che. -tathA-zarIrAdi nAma karmanA udayathI janita auyika bhAva paNa hoya che. jema ke audArika saMghono te te deharUpa udaya thAya che. udaya teja audayikI evI vyutpatti apekSAe karmaskandhone vize paNa audayika bhAva samajavo. jema ke jIvane krodhAdino ja udaya che. te karmaskandhano udaya jANavo. AmachatAM A badhI vivakSA Adhina che eTale ahIMsUtranI vRttimAM mahad aMze A pAMce bhAvone jIvanA asAdhAraNa bhAva tarIke ja varNavelA che. chatAM loka prakAza ke karmagraMthanI vRttimAM chellA baMne bhAvo ajIvanAM paNa kahyA che. te vAta smaraNIya che. keTalIka zaMkAo: che. 'nIvatha svatattvam' sUtramAM vacce kema mukayuM ? prathamanA traNa (aupazamika) bhAvo kevaLa jIvadravyamAMja hoya che jayAre pachInA be bhAva anya dravyamAM paNa saMbhave che. te sUcita karavA alaga pADela che. [je vistAra thI uparokata muddAmAMkahyuM che.] " - pAMca bhAvono ekaja dvandva samAsa kema nathI karyo? saumija kSAyimizrauyipAramiA: evA dvandvathIsUtramAM 7 kAranI AvazyakatA raheta nahIM e vAta sAcI chatAM ahIM prathama traNa bhAva judA pADavAmAM [jIva-ajIvanA bhAvo uparAMta bIju] mahatvanuM kAraNa e paNa che ke .mitra zabda thakI kSayopazama artha grahaNa karavo che.jo dvandva samAsa hoya to mitra zabdathI aupazamika ane kSAyika bhAvanuM anukarSaNa thai zakata nahIM ane bIjA bhAvonuM mizrapaNuM paNa thai javA saMbhava raheta. *mitra zabda sAtheno 'va'' paNa pUrvanA baMne bhAvono mizrabhAva sUcavavA mATe prayojAyela che. jethI anya trIjA koi bhAvanA grahaNano aniSTa prasaMga na Ave * oLavAni - 4.2.pU. 2. mA. 22 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA - sUtra madhye izabdanuM bIjuM rahasya zuM che? rAjavArtikamAM jaNAve che ke mitra zabdanA madhyamAM grahaNa thakI bhavya ane abhivya jIvonA bhAvonI bhinnatA pragaTa thAya che.arthAtabhavyajIvomAMaupathamikaanevAmikabhAvanomizra bhAva hoya che abhavyomAM audayika ane pAriNAmika bhAvano mizra bhAvahoya che. # oparamika bhAva prathama kema kahyo? AgamomAM mauyikAva nuM grahaNa prathama karela hovAthI Avo prazna svAbhAvika thAya tethI sarvArthasiddhi ane vArtika mAM teno khulAso karyo che. tatvArtha zAstra nuM mukhya lakSa mokSa che mokSa mATe bhavyapaNuM ane samya darzana baMne yogyatA jarUrI che. audayika ane pariNAmika bhAvo bhavya tathA abhavya baMnemAM hoya che. jayAre aupazamikAdi traNa bhAvo mAtra bhavyajIvone hovAthI aupazamikanuM prathama grahaNa karyuM. samyam darzana paNa sarvaprathama aupathamika ja thAya che. mATe paNa tene prathama grahaNa karyuM che. ane bhavya jIvonA kSAyika ke lAyopathamika bhAvane pachI grahaNa karyA che. pAMce bhAvo pArimiwchatAM alaga kema pADayA? koIpaNa dravyanA tevA prakAranA pariNAma-svarUpa vinA eka paNa bhAva thaI zake nahIM te apekSAe badhAM bhAvo pAriNAmika gaNAya. AthI jIvanA sarva bhedono samAveza pAriNAmika bhAvamAM thaI jaze. Ama chatAM ahIM pAMca bheda jaNAvela che kemake pAriNAmika bhAvamAM koI nimita nI AvazyatA rahetI nathI jayAre aupathamika Adi bhAvo ne karmanA upazama Adi nimitanI apekSA rahe che. Ama nimittabhedane Azrine ahIM pAMca bhAvo alaga batAvela che. ja keTalIka vizeSa bAbato:$ bhAvonI utpattiH aupathamika kSAyika-lAyopathamika e traNa bhAvo karmanA ghAtathI utpanna thAya che. jema raja ane vAdaLA nA dUra thavAthI sUryanI kAMti pragaTe tema karmaja dUra thatA A bhAvo pragaTache. audayika bhAva pote bAMdhelA karmonA udaya thI pragaTe che. jema dArU pIdhelo mAnavI dAruno nazo udayamAM AvatA nAca-gAya-bakavAda kare tema karmonA udayathI A bhAva pragaTa che. pAMcamo pAriNAmika bhAva nirnimittaka kahyo che. - 4 - karma tathA bhAvano saMbadha -mohanIya karmamAM aupazamikAdi pAMce bhAvo hoya che. -jJAnAvaraNIya,darzanAvaraNIya ane aMtarAyamAM pathamika sivAyanA cAra bhAva hoya che. -vedanIya,nAma,gotra ane Ayu-e cAra karmane lAyopathamika ane aupathamika sivAyanA traNa [audayika kSAyika-pAriNAmika bhAva hoya che. temAM kSayate Atmattika ucchada, potAnA vipAkane Ape te audayika ane jIvAMza sAthe Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 1 11 atyanta mizratA te pAriNAmika-athavA te te dravya kSetra kALa ane adhyavasAyanI apekSAe athavA saMkramAdipaNe je pariNamavuM te pAriNAmika bhAva. sarvathI upazama mohanIya karmane ja hoya che anya karmono nahIM --kSayopazama cAra ghAtI karmono ja hoya che. -pAriNAmika,kSAyika,audayika A traNe bhAva AThe karmone hoya che. --gatine AzrIne pAMca bhAvo manuSya,deva,tiryaMca ane narakarUpa cAre gatimAM pAMce bhAva hoya che. te A rIte-jIvatva hovAthI pAriNAmika bhAva kahyo che. samyaktva hovAthI aupazamika ane kSAyika bhAva kahyo che. indriyo ne AzrIne kSAyopazamika bhAva jaNAvyo -gati ne AzrI ne auyika bhAva kahyo che. --sidhdhagatimAM kSAyika anepAriNAmika be bhAvajahoyache. jJAnAdite kSAyikabhAva ane jIvatva te pAriNAmika bhAva bhAvo zuM sAbita kare che. --pAriNAmika bhAva sAbita kare che ke jIvano anAdi anaMta zudhdha caitanya svabhAva che. --auyika bhAva sAbita kare che ke zudhdha caitanya svabhAva hovA chatAM jIvanI avasthAmAM vikAra Ave che.- jaDa karma sAthe anAdinA saMbaMdha nekAraNe A vikAra janme che. - kSAyopazamika bhAva sAbita kare che ke--jIvane karmano saMbaMdha hovAthI AvaraNo AvavA chatAM aMze paNa jJAna-darzana-vIryano ughADa to rahe che. - aupazamika bhAvasAbita kare che ke--jIva puruSArtha thakI audiyeka bhAvaneTALe che tyAre sarva prathama zradhdhA guNa pragaTatA aupazamika samyaktva thAya -saMpUrNa audayika bhAva ne dabAvavA thakI jIva potAnA svaguNo ne pragaTa karI zake che te kSAyika bhAva sAbita kare che. [] [8] saMdarbha:Agama saMdarbha: (1) .....bhAve paNNate taM jahA - ojati uvasamite khattite khatovasamitte pAriNAmitte (nivAi) - sthA. sthA. 66. 17 (2) chavvihe (bhAve) paNNate taM jahA udaIe uvasamie khaIe khaovasamie pAriNAmie anuyoga. sU. 126/2 (sannivA'') tatvArtha saMdarbhaH vizeSa carcA adhyAya-2 sUtra 2 thI 8 anya grantha saMdarbhaH (1) bhAvaloka prakAza (sargaH36) (2) caturtha karmagrantha sUtra vRtti gAthA-64 thI 70 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 (3) navatatva vRtti gA.49 [] [9] padyaH(1) (2) jIvanA svatatvarUpa je bhAva te pAMcaja kahyA upazamane kSAyika trIjo mizra e jIvamAM rahyA jIvane vaLI ajIvamAM rahenAra bhAvo be bhaNyA audayikane pAriNAmika ema pAMce sadahyA che nityatA pariNAmi AtmAnI jaina darzane che. bhinnabhinna paryAyo jIva svarUpa bhAva te jIvanA pAMca che mukhya bhAvo aupazamika ne kSAyopazamika kSAyika audayika pAriNAmika tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA [10] niSkarSa:- jIvanA svatatvarUpa pAMca bhAvo varNavyA. jayAre jIva AtmAnA svarUpane yathArtha paNe samajI pAriNAmika bhAvano Azraya kare che tyAre auyika bhAvomAM ghaTADo Ave che. jayAre sarva prathama zradhdhA guNane Avarato darzana mohanIya karmano audayika bhAva TaLe, kaSAya mohanIya dabAya, tyAM jIvane aupazamika bhAvanuM samyaktva pragaTe dharmanI zarUAta thAya kramazaH kSAyopazamika ane kSAyika bhAva pragaTatA mokSanI prApti thAya che A rIte pAMce bhAvo ne samajI tadanusAra mokSanA lakSyapUrvaka pravRtti karato jIva chelle pAriNAmika bhAvamAM sthiratA pUrvaka kSAyika bhAvane prApta kare che. mATe A bhAvonI samaja e mokSamArga pradarzaka che. adhyAyaH2 sUtraH2 [] [1] sUtrahetuH- A sUtra thakI sUtrakAra aupazamika-Adi pAMca bhAvonA peTA bhedonI saMkhyA jaNAve che. [] [2] sUtra:mULa:- dinavASTAvIviMzati trimevA yathA mam - [3] sUtraHpRthakH- dvi - nava - aSTAvaze - ghu viMti - tri mevA: yathAmam [] [4] sUtrasAraH-aupazamika Adi bhAvanA anukrame be--nava-aDhAra -ekavIza traNa bhedoche. (arthAtaupazamikanA be, kSAyikanAnava,kSAyopamikanA aDhAra, auyikanA ekavIsa ane pAriNAmikanA traNa ema pAMca bhAvanA kula 53 bhedo che.) [] [5] zabda jJAnaH diH be viMzatti: ekavIza mevA: prakAro addaza: aDhAra tri: traNa yathAmam: anukrame [5] anuvRtti:- saupamiAyiko mAnI mitratva nauvasya svatattvamauyi nava nava Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 3 13 parimizna 2 [2/1] [7] abhinavaTIkA - A sUtra pAMca bhAvanA kula 53 bhedo jaNAve che je bhedanuM nAma nirdeza sAthe varNana have pachInA sUtramAM kareluM che, bhAvonI draSTie AtmA saMkSepamAM pa3prakAranA avAMtara svarUpa dharAve che. jo ke badhA jIvomAM A pa3 bhAvonuM astitva hoya ja tevo artha ahIM grahaNa karavAno nathI. jemake pahelA be bheda samyagudRSTimAMja hoya, mithyA draSTimAM teno saMbhava nathI paraMtu samagra jIvarAzInI apekSAe A trepana bhedo samajavAnA che. ahIM sUtramAM drau vanavA vagere no ja samAsa thayo che tyAra pachI bahuvIhi samAsa karyo.[ dvivAdI saiviMtitrayo meAye te] thathamim zabdathI uparanA sUtra saupazama sAthe anUpUrvIkramamAM A sUtrano saMbaMdha joDAyelo che jethI pAMcamAMnA ekanA A pa3 bheda evo artha thaI zake nahi paraMtu eka eka bhAva nA have pachI kahevAze te mujaba be- nava---vagere bhedo thaze. bhedra zabda paNa "Ate guyamA paTuM pratye madhyate" nyAyAnusAra dareka padasAthe joDavAno che. jema ke ddhi mevA be bheda nava bheda vagere. U [8] saMdarbhaH4 Agama saMdarbhaH- have pachInA sUtra 3 thI 7 anusAra # tatvArtha saMdarbhaH- adhyAyaH 2sUtra 3 thI 7 # anya grantha saMdarbha-(1) karmagraMtha cotho gAthA 64 (2) jIvavicAra vRtti gA.2 (3) navatatva vRtti gA.1 U [9] padhaH(1) upazama taNA be bheda ne nava bheda kSAyika bhAvanA aDhAra bhedo mizranA ekavIza audayika taNA traNa bheda paMcama bhAvanA savi bheda malI trepana thayA anukrame e bhedane have sUtrakartA bhAkhatA (2) bIjuM.padya have pachInA sUtro sAthe che. U [10] niSkarSa- A sUtrano niSkarSa sUtra 3 thI 7 mAM sAthe ja joDAyelo che. S S S S S D (adhyAya 2 sUcaH3) U [1] sUtrahetu- aupazamikAdi bhedonI je saMkhyA darzAvIte bhedone nAma-nirdeza pUrvaka jaNAvavA ahIM sarva prathama aupathamika bhAvanA be bhedane jaNAve che. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA 0 [2] sUtra mULa - sakhyatvavAri 0 [3] sUtra pRthaka-sItva - vAri U [4] sUtrasAra-samyakta [ane]cAritraeibe aupazamika bhAva che] (arthAta upazama samyakta ane upazama cAritra ema be bhedo aupathamika bhAvanA che) U [5] zabdazAnaHsagavava: samyaktatatvarucitatvazradhdhA=darzana vAritra: (1) sAvadya virati rUpa (2) sa-asat kriyA pravRtti nivRtti lakSaNa rUpa U [6]anuvRtti - (1) paramikSAvi mAvau sUtra 2:1thI auparama zabdanI anuvRtti che. (2) di navAgaSTa, sUtra 2 thI ddhi nI anuvRtti paNa ahIM che tema kahI zakAya U [7] abhinavaTIkA-jJAnAvaraNIya vagere ATha karmo kahyA che temAM sarva upazama mAtra mohanIya karmano ja thAya che A mohanIya karmanA be bhedo che-darzana mohanIya ane cAritramohanIya darzanamohanIyanA traNa bheda che.-samyakvamohanIya mizramohanIya anemithyAtvamohanIya. cAratrimohanIyanA nA 25bheda che. 16kaSAya-navanokaSAya. hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, puruSaveda, strI veda, napuMsakaveda] 16 kaSAyamAM anaMtAnubaMdhI-apratyAkhyAna-pratyAkhyAnI-saMjavalana e cAre krodhamAna-mAyA-lobha rUpe arthAt 484= 16 kaSAya. ATalI prastAvanA pachI aupazamika bhAvanAbaMne bheda spaSTa karavAnuM saraLa banaze. jo ke samyakta simyagdarzana prathama adhyAya-mAM kahevAI gayuM che ane cAritra vize navamA adhyAyamAM vicAravAnuM che. chatAM ahIM upazama bhAvamAM teno sAmAnya-artha spaSTa karela che. ahIM aupazamika zabdathI upazama bhAva artha levo. samyakta-cAritra zabdane AtmAno paryAya samajavo. ja upazama samyakta-samyagadarzanane AvaratA je karma che. te simyakvamohanIya, mizra mohanIya, mithyAtva mohanIya traNa mohanIya ane anaMtAnubaMdhI krodha, anaMtAnuM baMdhI mAna, anaMtAnubaMdhI mAyA, aMtAnubaMdhI lobha] cAra-anaMtAnubaMdhI kaSAya-e sAta karmaprakRtio nA dirzana saptakano upazama thavAthI tatvomAM je zraddhA ke ruci utpanna thAya che tene pathamika bhAvanuM samyakta arthAt upazama samyakta kahe che. ja samyakta nI utpati mATe yogyatA athavA nimitto jaNAve che (1) karmayukata bhavya jIva saMsAramAM addhapudgala parAvartana kALa bAkI rahe tyAre upazamasamyaktane yogya thAya che. (2) AtmAmAM karmonI antaH koDA koDI sAgaropama sthiti bAkI rahe tyAre paNa te samyakta yogya thAya che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 3 15 (3) bhavyatva, paMcendriya paNuM, samanaskatva, paryAptaka ane pariNAma vizuddhiyukata jIva aupazamika samyaktva ne pAmI zake che. (4) jAtismaraNa-jinamahimAdarzana vagere kAraNe paNa samyaktva utpanna thai zake che. - TuMkamAM uparokata koipaNa yogyatA pAmelA jIva, AtmAnA vizuddha adhyavasAya thakI darzana saptaka [sAta karma prakRti] nA upazamana thakI upazamasamyaktvane pAme che. * upazama cAritra : zubha-azubha kriyAonI pravRti-nivRtine cAritra kahe che. cAritra mohanIya karmanI 21prakRti nava nokaSAya, apratyAkhyAnI - pratyAkhyAnI saMjavalana krodha mAna mAyA lobha e 12] no upazamana thavAthI upazama bhAvanuM je cAritra pragaTe che tene aupazamika cAritra kahe che. bIjA zabdomAM kahIe to jIva je cAritrabhAva vaDe upazama zreNIne lAyaka bhAva pragaTa kare tene aupazamika cAritra kahevAya che. te vakhate mohanIya karmanI apratyAkhyAnA varaNAdi 21 prakRtiono upazama thAya che. * upazamasamyaktva-upazama cAritrano kALa upazama bhAvanuM samyaktva ke cAritra vadhumAM vadhu aMtarmuhUrta sudhI ja rahe che. tethI aMtamuhUrta sudhI darzana mohanIyAdi nA jeTalA daliko udayamAM AvavAnA hoya teTalA karmadalikone upazamAvI aMtamuhUrta sudhI Atmapradezone te karmadalikathI rahita kare che. jema ukharabhUmi AvatA ghAsa vagerenA abhAve agni zAMta banI jAya che tema ahIM paNa karmonA upazamanathI karmono udaya sthagita banI jAya che. paraMtu A aMtarmuhUrta kALa pUro thatA jIva upazama bhAvathI pharI paDe che. aupamika bhAva ane guNa sthAnaka H - upazama samakita cothA thI agyAmA guNa ThANA sudhI hoya. - upazama cAritra navamA thI agyAramA guNa ThANA sudhI hoya. samyaktvano bheda kema kahayo ? - aupazamika samyaktvanI prApti thayA pachI ja aupazamika cAritra prApta thAya che athavA cAritra samyaktva pUrvakanuM ja hoya che mATe pUjaya buddhie ahIM samyaktva prathama mukela che. upasaMhAra - (1) sUtramAM dau mevau zabda vAparela nathI. paNa sUtramAM je zabda vAparela che. tenA anvaya sAmarthya thI aupazamika bhAvanA be bheda evo artha grahaNa karela che. temaja aupazami zabda paNa anuvRtithI Avela che. (2) samyaktva ane cAritra e beja aupazamika bhAva thAya che. bIjA koi aupazamika bhAva thatA nathI. (3) jo ke samyaktva ane cAritra kSAyika ane kSAyopazamika bhAvanA paNa hoi zake che (paraMtu aupazarmika bhAvano trIjo koi bheda nathI) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA U [8] saMdarbhaH4 Agama saMdarbhaH se kiM taM uvasamie / duvihe paNNatte, taM jahA uvasame auvasama niSphaNe a| ....uvasama niSphaNe aNegavihe paNNatte, taM jahA...uvasabhiA sammata ladhdhi uvasamiA caritaladhi - manuyo . 226 tatvArtha saMdarbha - adhyAyaH 2 sUtra 1-2 nuM anusaMdhAna 4 anya grantha saMdarbhaH(1) bhAvaloka prakAza sargaH 36 gAthA 3ra-34-35 (pUrvAddha) (2) karmagrantha - cotho gAthA 64 (3) kammapayaTTI (4) navatatva vRti gAthA 49 . [9] padyaH (1) sUra3 ane sUtraH 4nuna padya sAthe sUtraH 4 mAM che (2) aupazamikanA bhedo samyaktane caritta be karma upazamane tyAre Acharyu jaLa jema te [10] niSkarSa:- aupazamika bhAvanA be bheda thakI upazama samyakta ane upazamacAritrane jaNAvyA. jIva jo mokSane mATe puruSArtha karavo hoya to upazama samyaktamAM jaNAvelA arthamujaba darzanamohanIya tathA anaMtAnubaMdhI kaSAyanA upazama mATe prayatnazIla rahevuM joIe. A rIte upazama samyakta ke cAritranI bhAva sparzanA ja kSAyika samyaktake cAritra tarapha gati karAvaze. 0 0 0 0 0 0 0 (adhyAyaH 2 sUtraH 4) [1] sUtra hetuH AsUtra thakI sUtrakAra sAyikabhAvanAnava peTA bhedone jaNAve che. | [2] sUtraH mULaH - jJAnanAnAmonopoDAvIyaffkha 2 0 [3] sUtra pRthaka - jJAna - pharzana - rAga -Ama - pon - 35 - vILa va U [4] sUtrasAra - jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya ane (samyaktatathA cAritra) e nava (sAyika bhAvanA bhedo che) U [5] zabdajJAna jJAna: jJAna(kevaLajJAna). varNana darzana (kevaLa darzana) rAna-grAma-mo-mo-varya (aMtarAya karmanA sarvathA kSayathI utpanna thatI) dAna-lAbha - bhoga - upabhoga-vIrya ane pAMca labdhi. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 4 7: ane ( uparokata sUtramAM kahelA samyaktva ane cAritra) [] [6] anuvRti - (1) caupAma kSAyiau mAvo. 2-2 sUtrathI kSAyi nI anuvRti... (2) dinavASTAvI. thI nava nI anuvRti (3) sabhyatva cAritre nI anuvRti e traNe A sUtramAM pravarte che. [] [7] abhinavaTIkA :- jJAnavaraNIya, darzanAvaraNIya, aMtarAya ane mohanIya e cAra ghAtI karmono sarvathA nAza thavAthI A nave kSAyika bhAvo pragaTa thAya che. bIjA zabdomAM kahIe to AtmaguNanA Avaraka evA cAra ghAtI karmono sarvathA kSaya thavA thakI kSAyika bhAve pragaTatA navaguNone jaNAvavA sUtrakAre prastuta sUtra racanA karI che. jJAna ane darzana Avaka karmonA kSaye kSAyikajJAna-darzana, mohanIya karmakSaye samyaktva ane cAritra, aMtarAya karmakSaye dAnAdi pAMca labdhi utpanna thAya che. jJAna [kSAyikajJAna] :- ahIM jJAna eTale kevaLa jJAna athavA kSAyika jJAna arthaja levAno che. arthAt sakalazeyagrAhI evuM saMpurNa jJAnaja svIkArya che. mati-zrutaavadhi Adi zeSajJAna to temAM aMtarbhUta ja samajavAnA che. samastajJAnAvaraNa karmonA saMpurNakSaya thakI AkSAyikabhAvanuMzajJAna arthAt kaivala jJAna pragaTeche. AtmAmAM anantajJAna kAyamanuM ja hoya che paNa tenA Avaraka karmothI DhaMkAyeluM hoya che. Avaraka karmo dUra thatA te anantajJAna khullu thAya che. 17 * darzana [kSAyika darzana] : ahIM kevaLa darzana athavA kSAyika darzananA arthamAM ''darzana'' zabdanuM grahaNa karavAnuM che. samasta darzanAvaraNa karmonA saMpurNa kSaya thakI A kSAyika bhAvanuM darzana arthAt kevaladarzana pragaTa thAya che. tyAra pachI cakSu darzanAvaraNa ke acakSudarzanAvaraNa Adi ekano paNa saMbhava raheze nahIM. kemake AtmAmAM ananta varNana raheluM che. tenA Avaraka karmono sarvathA kSaya thAya tyAre te ApoApa prakAzIta bane che. dAna [kSAyika dAna] * ''upakAra buddhithI potAnI vastuno tyAga'' te dAna. A lakSaNa anusAra saghaLA dAnAntarAyanA kSayathI ekAda tRNanA agrabhAga jeTalI cIja paNa bIjA mATe rahevA de - paNa pote upabhoga kare nahIM - jene mATe ''prayattvana avidhAtArI lakSaNa bAMchelu che. saMkSepamA kahIe to dAnAMtarAya nAmaka aMtarAya karmanA saMpurNa kSaya thakI pragaTa thatI dAnalabdhi ke te rUpa kSAyika bhAva. ja lAbha [kSAyika lAbha] - lAbha eTale prApti. anAdikALathI saMsAra bhamatA lAbhAntaranA kSayopazama thakI aneka cIjo meLavI saMgraha karyo paNa chevaTe lAbhAntarAya no * anugrahArtha svasyAtisargo adhyAya 7 sUtra 33 tattvArthAdhigamasUtra - 1 siddhasenIya TIkA pU. 283 * a 2/2 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA sarvathA kSaya thatA samasta sAdhananI prApti no saMbhava thAya che. jene mATe prApti avidhAtArI lakSaNa kahyuM che. saMkSepamA kahIe to lAbhAMtarAya nAmaka aMtarAya karmano sarvathA kSaya thatA pragaTa thatI lAbhalabdhi. * bhoga[kSAyikabhoga]--jeeka vakhata bhogavAya tene bhoga kaheche. athavA zubhaviSayanA sukhAnubhava te bhoga. tene mATenuM zrI harIbhadrasUrijI lakSaNa jaNAve che ke kSAyiSTha puruSArthasAdhanaprApto vighna vRta mo: * bhogAntarAyanA sarvathA kSaya thakI kazuMja bhogavavAnuM ke te rUpa abhilASa bAkI raheto nathI.chatAM ananta bhoga no saMbhava rahe che. tene kSAyika kahe che. saMkSepamAM kahIe to bhogAMtarAya nAmaka aMtarAya karmano sarvathA kSaya thatA pragaTa thatI bhogalabdhi. 18 upabhoga [kSAyika upabhoga] : vastra pAtradirUpa je vAraMvAra bhogavAya te upabhoga. zrIharIbhadrasUrIjInA jaNAvyA mujaba 3vita moLa sAdhanAvASyavadhya hetu: 35mo: bAkI rahelA sarva upabhogAntarAya karmanA kSaya thakI anaMta upabhoga prApta thAya che. [saMbhava bane che] joke teno abhilASa raheto nathI. saMkSepamAM kahIe to upabhogAMtarAya nAmaka aMtarAya karmano sarvathA kSaya thatApragaTa thatI upabhoga labdhi. * vIrya-[Ayika vIrya] utsAha zakti eTale vIryA vIryAntarAya karmanA saMpurNa kSaya thI janmela te vIrya, jenA vaDe ucita sarva kaMi kare che. athavA jene anaMta vIrya kahe che te zAyika vIrya. TuMkamAM vIryAntarAyanAmaka aMtarAya karmanA sarvathA kSaya thakI utpanna thatI vIryalabdhi. * samyaktva [kSAyika samyaktva] samyagadarzana no ghAta karatI sAta prakRti[samyaktva mohanIya, mizramohanIya, mithyAtvamohanIya, anaMtAnuM baMdhI krodha, anaMtAnubaMdhI mAna, anaMtAnubaMdhI mAyA, anaMtAnubaMdhI lobha] no sarvathA kSaya karavA thakI pragaTa thatI kSAyika zraddhA - kSAyika darzana ke jIvAdipadArtha zraddhA lakSaNa kSAyika tatvaruci, je cAritra [kSAyika cAritra] : - saghaLA mohanIya [cAritra mohanIya ke tenI apratyAkhyAno, pratyAkhyAna, saMjavalana kaSAya cokaDI tathA hAsyAdi nava nokaSAya] no sarvathA kSaya thavAthI sarvaviratilakSaNa rUpa kSAyika cAritra pragaTa thAya che. samyaktva pUrvaka ja cAritra hoya te apekSAe saghaLA mohanIya no kSaya kathana yogya che. jo alaga vivakSA karIe to cAritra mohanIyanI 21 prakRtino sarvathA kSaya jJAyikacAritranuM kAraNa bane che. keTalIka zaMkA H siddhone mAyika darzana kai rIte ghaTe ? samyagdarzana eTale tatvaruci tatvaruci mAnasika bhAvache. siddhone mana hotuM nathI mATe siddhone kSAyika darzana na hoya. Avo prazna vyavahArathI yogya che. paNa nizcayathI yogya nathI. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 4 19 kemake darzana mohanIya ane anaMtAnubaMdhI kaSAyanA sarvathA kSaya thakI pragaTelo vizuddha AtmapariNAma e ja naiccayika kSAyika samyakta (samyagadarzana) artha letA siddhone paNa kSAyika darzana ghaTe che. siddhone kSAyika cAritra kaI rIte ghaTe? "cAritrano artha che azubhayogothI nivRti ane zubhayogomAM pravRti siddhone yoga hotA nathI mATe tene kSAyika cAritra na hoya" A prazna ayogya che. kemake cAritranA be bheda-vyavahAra cAritra-nizcaya cAritra. nizcaya cAritra eTale cAritra mohanIya nA kSayathI pragaTela nijaguNa sthiratA arthAta svasvarUpa ramaNatA. A vyAkhyAnusAra siddhomAM nizcaya cAritra raheluM che. # siddhomAM ke vaLImAM ghAtI karmakSaya thavAthI cAraguNIjapragaTe che-ahIMnavabhAva kevI rIte darzAve che? - prazna barAbara che. anaMtajJAna-anaMta darzana-anaMta cAritra-anaMta vIryae cAra guNa ghAtI karma kSayathI pragaTe che. jemAM "anaMtavIrya" nAmaka guNamAM dAna, lAbha, bhoga, upabhoga e cAre no antarbhAva thayelo samajavAno che. temaja cAritra, samyakta pUrvaka ja svIkArelu che je mohanIyanA kSayathI udabhave che. 4 siddhomAM dAnAdi labdhi paMcaka kaI rIte ghaTe? A bAbata paNa nizcaya draSTie ja ghaTAvavuM jarUrI che. -dAnaH-vyavahArika dAna pravRti nathI paNa parabhAva ke paudgalika bhAvanA tyAga rUpa dAna hoya che. - lAbhaH - Atmika zuddha svarUpanI prApti rUpa lAbha hoya che. - bhoga - Atmika zuddha svarUpano bhoga hoya che. - upabhoga - Atmika zuddha svarUpano samaye samaye bhogavaTo hoya che. - vIrya - svabhAva ke Atmika zuddha svarUpamAM utkRSTa sAmarthyarUpa pravRti hoya che. # siddhatva paNa kSAyika bhAvaja che tenuM grahaNa kema nahIM? te ATha karmanA sarvathA kSayathI udabhave che teno ullekha aR -.4 mAM alaga rIte thayo che. ahIM to saMsAra ane mokSa baMne avasthAmAM prApta evA nava bhAvo nuM ja varNana che. U [7] anuvRtiH - # sUtramAmukela kArathI uparanA sUtranI anuvRti thakI samyaktaane cAritra baMne no samuccaya karAyo che. tethI ja kSAyika bhAvanA nava bheda thayA che. # sUtramAM je bhAvo darzAvyA che tenI saMkhyA no aMka nava uparokata sUtraH 20 ra dri navAM thI nakakI karAyo che. $ A nave kSAyika bhAvo che ema je jaNAve che te sUtraH 2H1 gaupa, sUtranA kSAyika zabdanI anuvRtine AdhAre nakakI karela che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA guNasthAnakaH kSAyika samyakta cothAthI caudamAM guNa ThANe hoya sAyika cAritra bAramAthI caudamA guNa ThANe hoya U [8] saMdarbha ja Agama saMdarbha-e jiM tuM vaDuMg vide paUte, te nahIM hag ma vayano a / se kiM taM khaIe / aThThaNhaM kambhapayaDINaMkhaeNaM se taM khaIe / se kiM taM khayaniSkaNNe ? aNegavihe...taM jahA ravINa...NANAvaraNe, ravINa...daMsaNA varaNe, ravINa dANaMtarAe, ravINa lAbhaMtarAe, ravINa bhogaMtarAe, ravINa uvabhogaMtarAe, ravINa virayaMtaraNa, vaLa..TUMsaNamoLei , ravINa varitta mokhinne... anuyo. .26. 4 tatvArtha saMdarbhaHvizeSa carcA (1) siddhanuM kSAyika paNuM . 20 rR. 8 (2) dAnanI vyAkhyA 2.7 rR. 33 pUrva saMbaMdhaH ga.2 . 1-2-3 ja anya grantha saMdarbhaH(1) bhAvalokaprakAza - sarga 36 zloka 35 thI 38 (2) cotho karmagraMtha gAthA 64-65 (3) kammapayaDI (4) navatattva vRti gA. 49. [9] padya (1) sUtra 3 ane sUtraH 4 nuM saMyukata padya samakita ane cAritra e be mohanA upazama vaDe nava bheda kSAyikataNA kevaLa jJAna kevaLa darzane vaLI dAna lAbha bhoga upabhoga vIrya vighno pAMca e samyakta ne cAritra kSAyika bhAva ehija zreSTha che. (2) dAnAdi pAMcane jJAna darzana be ja upalA karma kSaye nave bhedo kSAyika svaccha pANI zA udita karmano nAza satAstha karmano zama' kSayopazama te bhAva kodarAnI vizuddhi zo [10] niSkarSa-A sUtra sAyika bhAvanA bhedone pragaTa kare che. kSAyika bhAva eTale AvyA pachI jeno kadI nAza thavAno nathI tevobhAva. arthAta A bhAvasAdi anaMta che. ApaNe paNa sAdi anaMta sthiti neja pAmavAnuM che. mokSanA icchuka jIvoe sAdi anaMta sthitine prApta karavA ghAtakarmano vyaya karI satata A nave bhAvone pAmavA mATe puruSArtha karavo joie. prastuta sUtrano niSkarSa paNa mokSamArganI dizA thakI moze pahoMcavA mATe nA Avazyaka bhAvo samajAvavA te ja che. _ _ _ _ _ Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH pa adhyAya : 2 sUtraH 5 [] [1] sUtrahetuH jIvanAsvarUpane jaNAvatA jepAMcabhAvaprathamasUtramAM kahayAtemAM trIjo je kSAyopazamika bhAva, tenA aDhAra bhedone A sUtramAM jaNAve che. ] [2] sUtraH mULa : - * jJAnAjJAnavarzanavAnAvinvaya vastusthitripakvamevAH samyakatvacAritrasaMyamAsaMyamAca H [] [3] sUtraH pRthakH jJAna-ajJAna-darzana-dAna-Avi RSaya: catura-tri-tri-pazca mevA: samyakatva cAritra saMyamAsaMyamAH ca [] [4] sUtrasAra H-- jJAnanA cAra bheda [matijJAna-zrutajJAna-avadhijJAna-manaH paryavajJAna- ajJAnanA traNa bheda [mati ajJAna-zrutaajJAnavibhaMgajJAna], darzanA traNa bheda [cakSudarzana-acakSudarzana-avadhidarzana], dAnAdi pAMca prakAre labdhi [dAna--lAbha--bhoga-upabhogavIya], samyaktva-cAritra (sarvavirati) - saMyamAsaMyama (deza virati) - A aDhAra bhedo (kSAyopamika bhAvanA che) - [] [5] zabdajJAna - jJAna: (mati --zruta--avadhi-mana:paryava) jJAna ajJAna:(mati-zruta-avadhi) ajJAna varzana:(cakSu-acakSu-avadhi) darzana vAnAvi:dAna-lAbha-bhoga--upabhoga--vIrya vyaya:labdhio-prAptio vatu:cAra tri: traNa p~: pAMca meT: prakAra saMyamAsaMyama: dezavirati cAritra 21 samyaktva - cAritra (pUrve kahevAi gayA che) [] [6] anuvRti (1) aupanivAyinamAvo. sUtra 2:1 mitra: (arthAt kSAyopamitra nI anuvRti) (2) dinavASTAnnai sUtra2:2 aSTAvA thI nI anuvRti (3) jJAna varzana vAna sUtra. 2:4 thI [vAna] hAma,mo,35mo,vIrya nI [7] abhinavaTIkA :-- A sUtrathakI 18 bhedone jaNAve che. arthAt kSayopazama bhAve thakI sUtrakAra maharSi 18 bhedone jaNAve che. arthAt kSayopazama bhAve AtmAnA 18 paryAyo spaSTa kare che. sAmAnyathI kahIe to udIrNa karmano abhAva te kSaya ane anudIrNa karmanA udayane rokI devo te upazama. te banne vaDe utpanna thayelo bhAva te kSayopazama kahevAya. digaMbara paraMparAmAM jJAnanirzanabdhayaH ema che vacce AnA izabda nathI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA A kSAyopazamikabhAvanealaga rIterajU karatA kahyuMcheke-'tetekarmanA sarvaghAtI spardhakonA udayanA abhAvathI ane dezaghAtI spardhakonA udayathI lAyopAmika bhAvo pragaTe che. A aDhAra gaNone nAma nirdeza saha bhASyakAra jaNAve che (1) matijJAna (2) zruta jJAna (3) avadhijJAna (4) mana:paryavajJAna (5) mati ajJAna (6) zveta ajJAna (7) vibhaMga jJAna (mithyAtvayukata avadhijJAna ) (8) cakSudarzana (9) acakSudarzana (10) avadhi darzana (11) dAna labdhi (12) lAbha labdhi (13) bhoga labdhi (14) upabhoga labdhi (15) vIrya labdhi (16) samyaktva (17) sarvavirati (18) deza virati 22 - cAra ghAtI karmonA kSayopazam thIja A aDhAra guNonuM prAgaTya darzAve che. jemake H - " jJAnavaraNIya karmanA kSayopazama thakI pAMcajJAna ane traNa ajJAna [mithyAtva sahacarIta jJAna] (no bhAva) pragaTe che. darzanAvaraNIya karmanA kSayopazama thakI traNa darzana (no bhAva) pragaTa che. aMtarAya karmanA kSayopazama thakI dAnAdi pAMca labdhi (no bhAga) pragaTe che. mohanIya karmanA kSayopazama thakI [darzanamohanIya nA kSayopazama thakI] samyaktva ane [cAritra mohanIyanA kSayopazama thakI] baMne prakAranA cAritra [no bhAva] pragaTa thAya che. (1) matijJAna H pAMca indriya ane mana dvArA je jJAna thAya te [vizeSArtha : adhyAya : 1 sUtra 9 mAM kahevAi gayo che] " matijJAnAvaraNa karmanA kSayopazamathI pragaTa thatu jJAna te mati jJAna (2) zruta jJAna H - mana ane indriyonI sahAyathI zabda ane arthanA paryAlocana pUrvaka thato bodha. vizeSArtha - adhyAya : 1 sUtra H 9 mAM kahevAi gayo che] zruta jJAnAvaraNa karmanA kSayopazama thI pragaTa thatuM jJAna te zruta jJAna (3) avadhijJAnaH indriya ke mananA nimita vinA AtmazakitavaDe thato rUpI padArthono bodha [vizeSArtha- adhyAya : 1 sUtraH 9mAM kahevAi gayo che] x avadhijJAnAvara karmanA kSayopazamathI pragaTa thatuM jJAna te avidha jJAna. (4) manaH paryavajJAna : aDhIdvIpamAM rahelA saMjJi paMcendriya jIvonA mananAvicArono - paryAyono bodha vizeSa carcA adhyAya : 1 sUtraH 9 mAM thayelI che ] manaH paryAyajJAnavaraNa karmanA kSayopazamathI pragaTa thatuM jJAna te manaH paryAya jJAna, mati vagere cAra jJAnanI pUrve vyAkhyA karAyelI che. ahIM mAtra te bhAvanI oLakha ja ApI che. ahIM matyAdicAra jJAnAvaraNIya karmanA tamAmasarvopAtispardhakono dhvastaane dezopadhAtIspardhakono samaye samaye vizuddhi apekSAe anaMta bhAge kSaya tathA bIjAnI upazAnti thAya che. samyagdarzananA sAhacaryathI tene jJAna kahyuM che. te ja A kSayopazamaja jJAna catuSya kahevAya che. tatvArtha dhigamasUtra - siddhasenIya TIkA bhAga 1- pR 144 (5) mati ajJAna :- mithyAtvayukata matijJAnavaraNanA kSayopazamathI pragaTe te (6) zruta ajJAna : mithyAtvayukata zrutajJAnAvaraNanA kSayopazamathI pragaTe te (7) vibhaMga jJAna : mithyAtvayukata avadhijJAnAvaraNanA kSayopazamathI pragaTe te viparIta avadhijJAna ke vibhaMga jJAna. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 5 [A traNe ajJAna vize pUrve adhyAyaH 1 nA sUtraH 32 mAM vigate carcA karelI ja che siddhasenIya- hAribhaddIya TIkAmAM jaNAve che ke A traNe lAyopathamika bhAvo mULa to jJAnane sparze che. paNa mithyAtvanA sAhacarya vALA hovAthI te jJAna ja ajJAna rUpa banatA tene ajJAna kahayuM che. ahIM jJAna no abhAva te ajJAna nathI kahayuM paNa viparIta jJAna ne ajJAna kahayuM che. (8) cakSudarzana cakSu vaDe jovuM sAmAnya arthagrahaNa tene "cakSu darzana" ahayuM che, te caurindriya uparanA jIvone thAya che. cA darzanAvaraNa karmanA kSayopazamathI pragaTa thato bhAva te cakSudarzanAvaraNa. (9) acakSudarzana cakSu sivAyanI arthAt sparza - rasa - prANa-zrotra vaDe karIne jANavuM te acakSurdarzana kahayuM che - te sarva prANIone thAya che acakSu darzanAvaraNa karmanA kSayopazamathI pragaTa thato bhAva te acazudarzana. (10) avadhi darzana - avadhidarzananA AvaraNanA kSayopazamathI vizeSa grahaNa karavAmAM vimukha - evuM je avadhijJAna-te avadhidarzana kahevAya che. niyama phakata eTaloja che ke te samyagdaSTivALAne ja hoya che. tevAthami sUtra-siddhasenITI.mA-ga.2 {. 6 pR. 244. (11) dAnalabdhi - dAnAMtarAya karmanA kSayopazamathI utpanna thAyate dAnalabdhi (12) lAbhalabdhiH- lAbhAMtarAya karmanA kSayopazamathI utpanna thAyate lAbhalabdhi. (13) bhogalabdhi:-bhogAMtarAya karmanA kSayopazamathI utpanna thAyate bhogalabdhi. (14) upabhoga labdhiupabhogatarAya karmanA kSayopazama thI utpanna thAya te (15) vIryalabdhi - vayatarAyakarmanA kSayopazama thI utpanna thAyate vIrya labdhi. A pAMce labdhi vize uparokata sUtraH4 mAM kahevAI gayuM che. (16) samyaktaH anantAnubandhikaSAya tathA darzana mohanIya karmanA kSayopazamathI utpanna thatI tatvaci te samyakta. - vizeSathI kahIe to - anaMtAnubaMdhI kaSAyanA sarvathA rasodayanA abhAvathI, mithyAtvamohanIya ane mizramohanIyanA sarvathA udayAbhAvathI tathA samakvamohanIya rUpa darzanamohanIyanA dezapAtI spardhako nA udayathI kSAyopathamika samyakta guNa pragaTa thAya che. (17) cAritraH- sarvavirati arthamAM ahIM cAritra zabda vaparAyelo che anaMtAnuM baMdhI kaSAya, apratyAkhyAna kaSAya, pratyAkhyAna kaSAya, kriodhAdiAcAra ema bAra kaSAya rUpa cAritra mohanIya karmanA kSayopazamathI pragaTato bhAva te kSAyopathamika cAritra. tyAM bAre kaSAyonA rasodayano abhAva hoya che. guNasthAnaka chaThTha hoya. (18) saMyamasaMyama - tene dezavirati cAritra kahe che. kahe che kemake temAM saMyama ane asaMyama baMneno sadbhAva hoya che. anaMtAnubaMdhI tathA apratyAkhyAnI Avaka karmonA kSayopazamathI pragaTa thato bhAva te dezavirati cAritra jene viratAvirata ke saMyamasaMyama paNa kahe che. saMkSepamAM zrAvakanA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA bAravratano svIkAra e artha ahIMlevo. ahIM A ATha kaSAyonA rasodayano sarvathA abhAva hoya che. temaja pratyAkhyAnI kaSAyonA sarvaghAti-dezaghAti spardhakono ane saMjavalana kaSAyonA dezaghAtI sapardhakono udaya hoya che - guNasthAnaka pAMcamu hoya. # sUtramAM jJAnI jJAna thI labdhi sudhIno dvanda samAsa che. vAra-7i-2-pagya zabdano paNa samAsa che. tyAra pachI badrIhi samAsa vaDe te baMne samAsa joDAyelA che jenA cAra-traNa vagere bhedo che te che ahIM jJAnadi tathA vastri vagerenA samAna bahuvacana nirdezadvArA yathAlayam abhipreta che tethI jJAna nA 4 bheda, Tarza nA traNa bhedavagere artho svIkArelA che. chejo ke amuka saMpAdake sUtramAMja yathArma zabdano ullekha karyo che paNa dareke ullekha karyo nathI. $ cAra prakAranuM jJAna kahayuM mATe atyAdicAralIdhA paNa kevaLa jJAna lIdhuM nathI. kemake kevaLajJAna kSAyika bhAve ja thAya - lAyopathamika kevaLa jJAna hoI zake nahI. 6 ajJAna traNa no ullekha bhASya tathA adhyAyaH 1 sUtraH 3ra ne AdhAre lIdho che. # pUrva sUtraH 1 mAM pAMca bhAvo darzAvyA. trIjo bhAva mistra (kSAyopathamika lIdho ane sUtra 2 mAM A bhAvanA 18 bheda jaNAvyA te baMne nI anuvRti A sUtramAM letA lAyopathamika bhAvanA 18 bheda evo artha grahaNa karela che. ahIM sUtramAM nAdi Izva zabda mukyo. tenA AdhAre pUrva sUtramAMthI tA-MporA-3mo -vIrya e pAMca grahaNa karela che. digaMbara AmnAyamAM'Ana" zabda prayojela nathI paNa arthathI koIja asamAnatA jaNAtI nathI. baMnemAM dAnAdi paMcaka grahaNa karela che. zaMkAH - pUrvasUtra traNamAM rAkhyatva vAritra zabdo che ja tyAM thI A sUtramAM te baMnenuM anukarSaNa thaI zakata. chatAM ahIM alaga grahaNa karavAnuM kAraNa zuM? - A zaMkA anucita che. kemake sUtraH 4 mAM 2 zabdathI tenuM anukarSaNa kareluM che. 'vAnu$STa3ratranAnuvati" nyAyAnusAra sUtrAntaramAM punaHanukarSaNa thaI zakatuM nathI. mATe prastuta sUtramAM A baMne zabdo grahaNa karavA Avazyaka che. U [8] saMdarbhaH# AgamasaMdarbhaH- tiMravovama suvidepALo. gadA vovama, yrvovsmnissphnnnney|....rvovsmiyaaaabhinnibohiy NANaladhdhI...jAva...ravaovasamiyA maNapajjavaNANaladhdhI, ravaovasamiyA maiaNANaladhdhI-suaaNNANa ladhdhI-vibhaMgaNANaladhdhI - ravaovasamiyA cakravudaMsaNaladhdhI - acakravudaMsaNaladhdhI - ohidaMsaNaladhdhI - ravaovasamiyA dANaladhdhI yAvat vIrialadhdhI...sammadaMsaNaladhdhI...sAmAIa caritta thvI...varittArita ththI - anuyo. pU. 26. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra thI jJAna ane ajJAna che bhAja nA jAya adhyAyaH 2 sUtraH 25 4 tatvArtha saMdarbhaH- adhyAyaH 1 sUtraH 9 tathA 3ra thI jJAna ane ajJAna , - parva saMbaMdha: 3.2 . 1,2,3,4 0 kalAma para prajAnA 0 anya grantha saMdarbhaH- dravya loka prakAza sargaH 3 zloka 1054 thI 1073 - darzana vize. - dravya loka prakAza sargaH 3 zloka 702 thI 750 ane 870thI 87ra jJAna vize. - bhAvaloka prakAza sarga 33 zloka 39 thI 48 - karmagraMtha pahelo gAthA 10- karmagraMtha cotho gAthA 5 - kammayaDDI nava tatva vRti gA. 49. U [9] padya (1) mizra bhAve cAra jJAno ajJAna traNe jANavA traNa darzana dAna Adi antarAya pAMce mAnavA samyakta ne cAritranA be bheda dezane sarvathI aDhAra bhedo nIpaje ema ghAtI karma prapaMcathI cAra jJAna triajJAna dAnAdi pAMca labdhio traNa darzana ne sarva virati dezavirati saMyamasaMyamI ema tenA aDhAra bheda che ne DoLA pANI zo janma udaye audayika te. U [10] niSkarSa ahIM sUtrakAra kSAyopathamika bhAvanA bhedo thakI AtmAnA 18 paryAyo jaNAve che. A svarUpanuM mULa to cAraghAtI karmonA kSayopazama sAthe saMbaMdhita che. mokSamATe kSAyika bhAvojanitAnta Avazyaka che. chatAM jayAM sudhI kSAyika bhAva utpanna na thAya tyAM sudhI lAyopathamika bhAvanoja Azratra karavAno rahe. sUtrakAre karmonA kSayopazama thakI je bhAvo jaNAvelA che tadanusAra puruSArtha karavA thakI jJAnAdi aDhAra bhAvonA layopazamane pragaTAvI lAyika tarapha gati karavI teja jIvanuM dhyeya hovuM joie. U S T U M T U adhyAyaH2 sUtra:) U [1]sUtrahetu- pathamika zAyika Adi pAMca bhAvo mAMnA cothA audayika bhAvanA ekavIza bhedone jaNAvavA A sUtra banAvAeluM che. [2]sUtra mULa - *tiSAccharADAnA saMyatA'siddhatvalezyAzcatuzcatustrayekaikaikaika SaDbhedAH *digaMbara paraMparAmAM tikSAya. sUtramAM prasiddhatva ne badale prasiddha zabda prayojAyelo che. www. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA 0 []sUtra pRthaka-ta-pAya-mithyAva-mAna-masaMta-siddhatvaleshyaa catura-catura-traya-eka-eka-eka-eka-SaD bhedAH '[4] sAracArabhede gati niraka-tiryaMca manuSya-devaDuM,cAra bhede kaSAya * kamAnamAyAnnAbha].vaNabheliMgapuMliMga-strIliMga-napuMsakaliMga mithyAdarzana, ajJAna,asaMyata[avirati),asidhdhatva,cha bhede vezyA phi-nIla-kApotA -tejo-pava-zuklaemaekavIsabheda (audathika bhAvanA kahyA che) U [5] zabdajJAnaHpati: gati-nirakAdi cAra gati pAya:-kaSAya-jenAthI saMsAra vadhe te krodhAdi Hi -liMga-cihna-veda fmadhyAna-mithyAdarzana-(darzana mohanIyanA udayathI utpanna thato bhAva) ajhAna -ajJAna-jJAnAvaraNIya karmano udaya mithyAjJAna adyata:-asaMyamI siddhatva:karmano udaya hoya tyAM sudhI sidhdhatva hotuM nathI mATe asidhdhatva regyA:-dravyathI zarIrano varNa bhAva thI aMtaraMga pariNAma vatu: cAra gaya:-traNa vi:-eka 1: cha :-prakAra [6] anuvRttiH- (1) gaupakSIyau bAva. sUtra 2H1 thI mauyika(bhAva) nI anuvRti. (2) nivANI sUtra rara thI vaMti nI anuvRti. U [7] abhinavaTIkAH- je bhAva,karmanA udayathI utpanna thAya che tene audayika bhAva kahevAya che. saMsArI jIvane ATha karmanA udaya thakI prApta thatA AvA 21 bhAvonuM sUtrakAra atre nirUpaNa kare che. sUtrakAra A bhAvone jaNAvavA mukhya ATha muddA raju kare che. (1) gati (2) kaSAya (3) liMga (4)mithyA darzana (5) ajJAna (6)asaMyata (7)asidhdhatva (8)lezyA AThe bhedonA peTA bheda ne jaNAvatA cAra cAra-traNa-eka-eka-eka-eka-cha erIte saMkhyA jaNAvI 21 audayika bhAvonuM nirUpaNa karela che je darekanuM alaga spaSTIkaraNa bhASya AdhAre ahIM raju karela che. kemake sUtrakAre svayaMsvopajJa bhASyamAM tenuM vivaraNa karyuM che. ja gatiH- utpAda ane vyayanA kAraNathI jIvane nAraka-tiryaca-manuja-deva cAra prakAranA paryAya prApta thAya che A paryAyanA kAraNabhUta je karma te gati zabda thI oLakhAya che. te karmanA udayathI niSpanna thato je bhAva te nAraka Adi rUpe oLakhAya che. (1)narakagati - narakagati nAmakarmanA udayathI nArakabhAva utpanna thAya che mATe narakagati audayikI kahI che. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 6 (2)tiryaMcagatiH- tiryaMcagati nAmakarmanA udayanuM phaLa te tiryaMca(yauna). (3)manuSyagati - manuSya gati nAmakarmanA udayanuM phaLa te mAnuSya. (4)devagati - devagatinAma karmanA udayanuM phaLa te deva. naraka Adi cAra gati nAmakarmanA udayathI narakagati vagerenI prApti thAya che. AthI jIva nAraka Adi rUpe oLakhAya che. * kaSAya:- kaSa eTale saMsAra. Aya eTale lAbha. jenAthI saMsArano lAbha eTale ke prApti thAya-saMsAramAM paribhramaNa thAya, saMsArane mATe upAdAna kAraNa vizeSa kahyuM te kaSAya. kaSAya cAritra mohanIya karmanA udaya thI krodha-mAna-nyAyI-lobha. e cAra bhAvo utpanna thAya che te bhAvavALA krodhI-mAnI-mAyA-lobhI tarIke oLakhAya che. (5) krodhakaSAya - krodhakaSAya mohanIya karmanA udayathI krodhano bhAva pragaTa thAya che. Avo krodhano bhAva jene che te krodhI (da)mAnakaSAya -mAnakaSAya mohanIya karmanA udayathI mAnano bhAva pragaTa thAya che. Avo mAnano bhAva jene che te mAnI. (7)mAyAkaSAya -mAyA kaSAya mohanIya karmanA udayathI mAyAno bhAva pragaTa thAya che. Avo mAyAno bhAva jene che te mArI (mAyAvI) (8)lobha kaSAyaH-lobha kaSAya mohanIya karmanA udayathI lobhano bhAva pragaTa thAya che. Avo lobhano bhAva jene che te lobhI noMdhaH- bhASyamAM koLI-mAna-mAyA-lobhI zabdo che mATe ahIM paNa zabdAnusAra ja vyAkhyA karAi che. * liMga:- TInavIn trima liMga eTale cihna, jene zAstrIya paribhASAmAM veda"paNa kahe che. veda(mohanIya) eTale maithunanI icchA ke kAma vAsanA veda (nokaSAya) mohanIya udayathI pragaTa thato je bhAva. (9) strIliMga:- strI veda(nokaSAya) mohanIya karmanA udaya thI pragaTa thato bhAva te strIliMga. jenA kAraNe strI puruSabhoganI abhilASA kare che. (10) puruSaliMgaH-puruSaveda (nokaSAya) mohanIya karmanA udayathI pragaTa thato bhAvate puruSa liMga jenA kAraNe puruSa strIbhoganI abhilASA kare che. (11) napuMsakaliMga-napuMsakaveda (nokaSAya) mohanIyakarmanA udayathI pragaTa thatobhAva te napusakaliMga. jenA kAraNe puruSa ane strI baMnebhoganI abhilASA pragaTe che. A rIte traNe vedanA udaya thI pragaTato abhilASa vizeSa liMgabhAva, audayika che. zrImAna haribhadrasUri tathA zrI sidhdhasena gaNita TIkA mAM eka vizeSa ullekha paNa che ke, "pragaTa svarUpe puruSa liMganI AkRti hovAchatAM kadAcita strIliMgano udaya thAyate saMbhava che" to tyAM strInavI phim arthAnusAra je karmodaya hoya teja liMga ghaTAvavuM. eja rIte strI ke napuMsaka bAbata paNa samajI levuM (12)mithyAdarzana - mithyAtva mohanIya karmanA udayathI tatva vize azradhdhA thavI athavA kiciMta paNa zradhdhA na thavI te. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ja zaMkA-mithyAtvanA abhigrahIta, anabhigrahIta vagere bheda hovA chatAM ahIM mithyAdarzanano ekaja bheda kema kahyo? v samAdhAnaH-mithyAdarzananA tamAma bhedomAM "azradhdhAnuM lakSaNato sarvatra vyApeluM che. tethI "azradhdhA' lakSaNa vivakSAe mAtra ekaja bheda sUtrakAre jaNAvela che. koipaNa bhedane AzrIne na vicAratA "mithyAdaSTi" paNuM e ekaja bhAvanI mukhyatA svIkArela che. TuMkamAM -"tatvArtha no azradhdhArUpa pariNAma te mithyAdarzana (13)ajJAna - jJAnathI anya te ajJAna. mithyAtva mohanIya yukata jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmanA udayathI pragaTa thato bhAva te ajJAna jemAM atatvamAM tatvabudhdhi vagere svarUpa kahyuM bIjA zabdomAM kahyuM ke-"jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa nA udayathI tenA phaLa rUpe aMdhakAra jevo je jJAnAbhAva thavo te ajJAnabhAva che. tatvArthAdhigamasUtrasidhdhasenIya TIkA-''jJAnadarzanAvaraNasarvadhatidarzanamohanIyo ajJAnam-anavabodha svabhAvam ekarUpam, tathaivAbhedamAdhAya manasi vyapAdizad ajJAnIti (14)asaMyatatva - viratino sarvathA abhAva anaMtAnubaMdhI kaSAya, apratyAkhyAnI kaSAya, pratyAkhyAna kaSAya (catuSka) e bAra prakAranAM cAritra mohanIyanA udayathI asaMyatatva (bhAva) utpanna thAya che. ahIMpaNa avirata paNe ekaja lakSaNane dhyAnamAM rAkhI ekaja bheda asaMyatatvano jaNAvela che. jeTale aMze saMjavalana kaSAya catuSka varjita cAritra mohanIya karmanA udayathI te karmanuM vipAka vedana, teTale aMze asaMmatapaNuM (15) asidhdhatvaH- AThe karmonA udaya thI utpanna thatuM asidhdhatva che. bIjI vyAkhyAnusAra-vedanIya, Ayu,nAma, gotra karmano udaya te asidhdhatva (kama ke dhAtI evA cAra karmono kSaya to pUrve ja thaI jAya che) "nistAra nathI thayo teja asidhdhapaNuM" e apekSAe ahIM asidhdhatvano eka bheda kahyo che. "jeTale aMze AyuSyakarmanI bhavavipAkI prakRti ane tenI sahakArI jIvavipAkI, pulavipAkI tathA kSetravipAkI prakRtiono udayano pravAha cAlu hoya teTaleaMze asidhdhatva-sAMsArika bhAva kahevAya" evI paNa eka suMdara vyAkhyA jovA maLI che. * lezyA - niti ti che. AtmA sAthe ekAkAra thAya te lezyA nAmaka koI karma nathI chatAM lezyArUpa bhAva, paryAptinAmakarmanA udayathI athavA pudgalavipAkI zarIranAma karma ane kaSAya e baMnenA udayathI thatA hoya che. bhAvaloka prakAza vezyAnA arthane spaSTa karatA judAjudA mato TAMkIne jaNAve che ke - -jenA mate kaSAyanA jharaNArUpa lezyA che tenA mate kaSAyamohanIya nA udayathI utpanna thayelI cha vezyAo che. -jenA mate aSTakarmanA pariNAmarUpalezyAchetenAmate asidhdhatvanI jemaaSTakarmodaya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 6 janya lezyA samajavI. -jenA mate yogapariNAmarUpa legyA che tenA mate traNa yoga ne utpanna karanAra karmodayathI utpanna thayelI lezyA samajavI. tatvArthavRttimAM tolezyA-manoyoganA pariNAmarUpa ja kahI che. ahIM svAbhAvikaprazna thAya ke karmaprakRtimAM kayAMya legyA nathI AvatI to tatvArthavRttimAM vezyA ne manoyoganA pariNAmarUpa kema kahI? samAdhAnaHnAmakarmamAM "mana:paryApti" Ave che A paryApti karaNa vizeSa che ke je karaNa vaDe manoyogya pulane grahaNa karI ciMtavanA karAya che. te manarUpa thayelA pudgala sahakArI kAraNa hovAthI manoyoga kahevAya che. A manoyoganuM pariNAma te vezyA. TuMkamAM kahIeto manoyogathIlezyA utpanna thAya che ane kaSAyathI temAM tIvratA-maMdatA Ave che. A tIvratA-maMdatA AdhAre thatA AtmapariNAmanA cha bhedate kRSNa-nIla -kApota ane teupadmazukala legyA. jema sphaTIka ratnane kRSNa-nIla vagere dravyono saMyoga thatA te te varNAnusAra pariNAma Ave che tema karmonA saMyogathI AtmAnuM tevuM pariNAma Ave che jene kRSNAdi lezyA kahI che # -davyaloka prakAza mujaba vezyA svarUpa (16) kRSNa lezyA - kRSNa arthAta kALA varNanI,kaDavA rasathI yukata, durgadha thI bharelI, zIta-kSa sparzavALI kahI che (17)nIlalezyAlIlAraMganI, tIkhArasathIyukata, kRSNalezyAthI mahattaradurgadhavALI, vizeSa zIta ane RkSa sparzavALI kahI che (18)kApota lezyA:- zaNanA puSpanA sarakhI (prAyaH kaththaI jevI) khaTAza nA rasathI yukata mahattama dugaMdhavALI, savizeSa zIta ane kSa sparzavALI kahI che 4 A traNe lezyA aprazasta-azubha-aMkalezakArI ane durgatine denArI che. (19)tejolezyA - lAla varNanI Ama jevA mISTa rasathIyukata prazasta-nirmaLa gaMdhavALI,snigdha tathA uSNa sparzavALI kahI che. (20)padma lezyA kareNa ke caMpAnA puSpanA jevI varNavALI,tejo vezyA karatA vizeSa sugaMdhayukata ane vizeSa snigdha tathA uSNa sparzavALI kahI che. (21)zukalezyA - ati zveta varNavALI,zeraDI ke sAkara jevA mISTa rasavALI,tejopadha lezyA karatA vizeSa sugaMdhayukata-sauthI nirmaLa ane savizeSa snigdha tathA uSNa sparzavALI kahI che. ja A traNe vezyA prazasta-zubha-zAntidAyi-sadgatimAM laI janArI che. ja lezyA be prakAre paNa batAvAI che-davyalezyA ane bhAvaleNyA zarIrano varNa te davyalezyA ane aMtaraMga pariNAma te bhAvalezyA. ja bIjI rIte lezyAnA zubha ane azubha be bheda kahayAM che temAM zubhalezyAmAM kRSNanIla-kApota traNa peTAbhedo gaNAvelA che. zubhalezyAmAM tejasa-padya-zukala traNa peTA bheda Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA gaNAvelA che. A rIte audayika bhAvanA 21 bhedonuM varNana karela che. paNa ahIM eka zaMkA vyakata karelI che. karmonA bheda/prakRtti aneka che. [tattvArtha sidhdhasenIyaTIkAnusAra 122 ane karmagranyAnusAra 158] chatAM anyanAdhika paNe ahIM 21 bheda ja kema varNavela che? jeTalA karmono udaya teTalA audayika bhAva kema nahIM? audayikabhAvamAM sUtrakAre saMkSepa karyo che. jemake : -sarvaprathama gati (nAmakama) lIdhuM temAM jAti,zarIra,saMhanana,saMsthAnaaMgopAMga.varNa rasavagere sarvene gaNI levAyA che. A rIte nAmakarmanI42 prakRtino samAvezasamajI levo. AgaLa vadhIne tyAM sudhI kahe che ke nAmakarmathI gotra-vedanIya -Ayukarmodaya paNa samajI levo.gatithI bhavadhAraNa kArya thatA A badhA aMtarbhata ja banI jaze -kaSAya ane liMga be audayika bhAva vacce hAsya rati arati bhaya zoka dugachA e che nokaSAya mohanIyano paNa samAveza thai jaze.kemake keTalAMka tene kaSAya sahavarti kahe che. ane keTalAka tene liMganA upagrahakAraka kahe che. -A jJAna mAM jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karmonA udayano samAveza thAya che. A rIte samAnatA vaDe sAhacaryavaDe,arthapattithI ane upalakSaNathI prApta thatA bIjA bhAvono yathAsaMbhava aMtarbhAva ra1 audayika bhAvamAM karI levAyo che. A 21bheda saMkhyAtattvArthasUtrakAra uparAMta karmagraMthakAra ane lokaprakAzanA kartAe paNa svIkArelI che. ja anya vizeSatAH 4 sUtramAM tikSaya thI yA sudhInA zabdono ja samAsa che. pachI vatu thI 5 zabda sudhI paNa dvanda samAsa che.-pachI-bheda zabda sAthe anya pada pradhAna bahuvrIhi samAsa karavAmAM Avelo che. # tikSAya AdimAMbahuvacananirdezatathA vatura vageremAM bahuvacananirdezathakI yathAt samajI levuM tene AdhAreja pati sAthe vahu, li sAthe vagere saMkhyAvAcaka zabdo joDAyA che. $ A adhyAyanA prathama sUtrathI mauyi zabdanI ane bIjA sUtrathI vaMti zabdanI anuvRti lIdhelI che. U [8] saMdarbhaH# Agama saMdarbhaH se kiM taM udaIe / duvihe paNNatte, taM jahA udaIe a udaya-niSphaNNe a / ... udaya niSphaNNe duvihe-jIvodaya...ajIvodaya / jIvodaya niSphaNNe-aNegavihe pannatte, taM jahA NeraIe tirikkha joNie maNusse deve,...koha kasAI jAva-loha kasAI, ItthI vedae purisavedae NapuMsaga vedae, kaNhalese jAva sukkalese, micchAdicho, avirae, aNNANI, chaumatthe, siddha... ja manuyo, sU. 226. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 adhyAyaH 2 sUtraH # tatvArtha saMdarbhaHpUrva sUtra saMdarbha-1. 2 sUtra 1,2 4 anya graMthasaMdarbhaH ti:karmagraMtha-1 gAthA 71 vaSaya:-karmagraMtha-1 gAthA 19-20,davyalokaprakAza sarga3 zloka 409 thI 439 ji- karmagraMtha-1 gAthA-22, davyalokaprakAza sarga3 zloka 189thI 196 - davyalokaprakAza sarga3 zloka 284 thI 314 civa mAva:- (1) bhAvalokaprakAza sarga 30 zloka 49thI 9 (2) karmagraMtha vRti-4 gAthA kaDa (3)navatattva vRti gA.49 [9] padya (1) gaticAra cArakaSAya traNaliga eka mithyA darzanam ajJAna aviratine asidhdhi eka eka ja sammatam cha bheda leyA taNA sarve maLI ekavIza thAya che. udaya Ave jIvane vaLI ajIvane paNa hoya che. cAreya gatio kaSAya paNa che ne cAreya liMgo traNe mithyAdarzana jJAnanI rahitatA ne eka asaMyama asidhdhatva tathA vizeSa vadatA jJAnI cha lezyApurI evA je IkavIsa bheda jIvanA te bhAva cothA taNA. U [10] nISkarSa- A karmajanya audayikabhAvamAM Asakata mithyAtvI,ajJAnI AtmA.mohanIyAdi karmabaMdhanI paraMparAmAM baMdhAto,anAdikALathI A saMsAramAM parAdhIna paNe aneka yonimAM janma-maraNa karato bhaTakayA kare che. jo te manuSya bhavAdiavasara pAmIne suguruyoge AtmadarzItA prApta karI sau prathama satva guNane prApta kare to te thakI avazya AtmakalyANa sAdhI mokSanA parama sukhane prApta kare. kema ke samyaktI AtmA audayika bhAvane karmajanya vibhAva svarUpa samajato hovAthI te saMbaMdhe rAgadveSa karato nathI, eTaluM ja nahIM paNa te thakI alipta thavAno prayatna kare che. A mATe ja sarvaprathama bhAva samyakta (aupathamika)no jaNAvI samyakta prAptino upadeza Avelo che. audayika bhAvamAM vartato jIva A satya samaje to mokSamArga avazya gati karI zake. OOO O O O O Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 adhyAyaH 2 sUtraH 7 [1]sUtrahetuH- aupazamika Adi pAMca bhAvomAMnA chellA pAriNAmika bhAvanA traNa bhedone jaNAvavA A sUtra racanA thayelI che. [] [2]sUtra:mULa:- * nIva maLyAmavyAvIni 6 [3]sUtraHpRthakH- nauvanya samavyatva - AvIni T [4]sUtraHsAraH- jIvatva bhavyatva-abhavyatva vagere (A traNe sivAya bIjA paNa keTalAka) [pAriNAmika bhAvo che. [] [5] zabdazAnaHnIva(5):-caitanyapaNuM madhya(va):-mokSa pAmavAnI yogyatA amavya(ttva):- mokSa pAmavAnI ayogyatA AvIni:-(astitva-anyatva...) vagere anya keTalAMka bhAvo T =samacuya arthamAM che. [sUtraH3 thI sUtra' ane A sUtramAM [paNa] jaNAvelA bhAvo jIvanA svatva che. tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA [6]anuvRtti:- (1) JaupamiAyinI mAvau. sUtra 2:1 thI paribaLamitra (2) di navASTAzera sUtra 22 thI tribhedA [7] abhinavaTIkAH- dravyanA astitvathI potAnI jAteja utpanna thato eka bhAva te pAriNAmika bhAva. ahIMjIvatva-ajIvatva-bhavyatva ejIvanA traNa asAdhAraNa pAriNAmika bhAva kahyA che ane vR zabda thakI ''astitva'' vagere sAdhAraNa bhAvono saMgraha paNa karela che. ahIM nIva, madhya ane samavya e traNe zabdono itaretara dvandva samAsa karyo che paNa bhAva arthamAM tene ''tva'' pratyaya karAyo che eTale nauvatta, matva, samavyatva ema zabdo taiyAra thayA che. te traNane pAriNAmika bhAva kahyAche kema ke karmanA udayAdinI apekSArahitapaNe A guNo mULa thIja rahevA vALA che te anAdisidhdha Atma dravyanA astitvathI ja sidhdha che. nIvatvaH- jIvano je bhAva te gauvatva asaMkhyAta pradezI cetanA te jIvatva manyatvaH- sidhdhapadanI prAptinI yogyatA vALo jIva te bhavya. bhavya paNuM teja bhavyatva jIvatva bhAva sAthe bhavyatva bhAva saMkaDAyelo che. kemake keTalAMka saMsArI jIvo [mukati sukha prAptinI yogyatA vALA] bhavyatva bhAvamAM pariNAma pAme tyAre jIvatva ane bhavyatva baMne pariNAma sahavartI hoya che. amavyavaH- sidhdhi gamananI ayogyatAvALo jIva te abhavya. A jIva kadApI mokSe jato nathI AvA AtmAne jIvatva sAthe ja abhavyatva bhAva saMkaDAyelo rahe che. kema ke digaMbara paraMparAmAM navamavyAmavyAni 6 ema che ahIM A i zabda vacce nathI * Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 33 adhyAyaH 2 sUtraH 7 niraMtara abhavyatva pariNAmane lIdhe jIvatva ane abhavyatva baMne bhAva hoya che. * mAlInika sUtramAM je gari zabda prayojAyo che te digaMbara paraMparAmAM nathI chatAM ahIM tenuM prayojana samajAvatA sidhdhasenIya TIkAmAM jaNAve che ke-"A adhyAyanA sUramAM pa3 bhAvabheda nakakI karelA che. A saMkhyAniyamanuM khaMDana na thAya temaja sUtranuM anarthaka paNa sAbita na thAya te mATe prathama to pa3 bhAvanI saMkhyA akhaMDita rAkhI che. tethI kavi zabdathI vadhArAnA bhAvono ullekha thai zake. bIjI rIte kahIeto - je pariNAmo jIva-ajIvamAM sAdhAraNa rUpe pravarte che. tene grahaNa karavA mATe ahIMduM zabdasvIkArela che. Adi zabdathIstatvavagere bhAvonuM grahaNa karavAnuM che. ja astitva:- vastune traNe kALa sthira rAkhavAno astitvaguNa. A bhAva jIvanI jema paramANu vageremAM paNa sAmAnya che. ke anyatva:- zarIra thI AtmA judo che kema ke tenuM vilakSaNa paNuM che-paralokano sadUbhAva che. teja rIte aNu vagere paraspara ekameka thI bhinna che. te anyatvabhAva-je karmanA udayathI nahIM paNa svAbhAvika rUpe ja jIva ke ajIvamAM jovA maLe che. ja vartutvaH- kartApaNuM paNa AsAdhAraNa bhAva che. jema ke varasAda varase che. AkAza jagyA Ape che. dharmadravya gati sahAyaka che. ahIM darzAvela kriyAomAM pratyeka dravya ne svAdhikAra mujaba svataMtratA che. jema ke kartAnuM lakSaNa ja che ''svataMtra: vartA eja rIte jIva svapradeze vyavasthita zubhAzubha karmano kartA che. ja mogtyaH-jema jIva svasva karmano bhokatA che. athavA peTano agni annakala vagereno bhokatA che culAno agni lAkaDI ne bhogave che. ja guNavatva - jJAnAdi e A AtmAne guNa che. athavA paramANu vageremAM eka varyAdItvane kAraNe guNamAM samAnatA che. tyAM karma udayAdinI apekSA rahetI nathI. * garvatatva- jema saMsArI AtmAne cAmaDI sudhI ja zarIra vyApeluM che. te asarvitatva [eka AkAza sarvagata che bAkI badhAM dravya asarvagata che. jema mukatAtmAne paNa potAnA dehapramANathI trIjA bhAga hIna thatAM bAkI dehanI avagAhanA rahe che te asarvagatatva-jANavuM ja navisantAnabaddhatvama:- avidyAmAna kamasaMtati vaDe vIMTAyelo saMsArI jIva bhamyA kare che. kAzmaNa zarIra anAdi karmasattAna badhdha che. ja pravezavatva-AtmA lokAkAza pradeza parimANa pradeza thAya che eja rIte badhAM ja dravya koIne koI AkAra-loka vinyAsAdi pradezathI baddha hoya che. ja pU5tva-rUpa, rasa, gaMdha, sparza rahitapaNAne kAraNe AtmA arUpI che. te ja rIte dharma-adharma-AkAza vagere paNa arUpI che. A arUpatyam svAbhAvika hovAthI tene a. 2/3 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA pAriNAmika bhAva kayo che. 1 ja nityama:-jIva jIva rUpe ane ajIva ajIvarUpe nitya rahe che jIva-ajIva thato nathI. ajIva-jIva thato nathI. A teno svAbhAvika nitya bhAva che. sUtrakAra umAsvAtijI kRta svopajJa bhASyAnusAra A daza pAriNAmika bhAvo atre varNavyA che. bhAvo karmanA kSayathI upazamathI ke udayathI nahIMpaNa svAbhAvikaja pravarte che. mATe tene pariNAmika bhAva kahayo che. chatAM tene jIvanA asAdhAraNa bhAva kahayA nathI. asAdhAraNa bhAvanI saMkhyA pAriNAmikamAM traNanI ane kula trepananI ja kahI che. jene mATe nIvaDyuM chaa (svataMtvama) kahyuM che. paraMtu nava-manI baMnemAM sAdhAraNa evA bhAva gari zabdathI sucavelA che. ja va:- siddhasenIya TIkAnusAra sUtranA aMte rahelo re zabda samuccaya ne mATe che. kiTalAMka tene trepana bhAvo sivAyanA anya bhAvo nA sucaka tarIke paNa oLakhAve che] tethI anyabhAvo no samuccaya 2 kArathI samajavo evo artha abhipreta thai zake che. rAjavArtika mAM eka suMdara vAta jaNAvI che ke jenA samyagadarzana-jJAna-cAritraparyAyapragaTa thAyate bhavya ane jene A traNa vastu pragaTa na thAya te abhavya' je bhavya anaMtakALe paNa siddha thato nathI tene abhivya kahI zakAto nathI kemake tenAmAM bhavyatvazakita to che. jema je kanaka-pASANa kayAreya sonu nathI banavAno tene andhapASANa kahI zakAto nathI. temA bhavyatvazakita hoya to te abhavya kahI zakAya nahIM" - bhaTTAkalaMkadeva racita rAjavArtika. zaMkA- A bhAvo pAriNAmika kema kayAM? A traNe bhAva karmanA udaya, upazama, kSaya ke kSayopazama vinA svAbhAvika ja hoya che mATe pAriNAmika kahayA. zaMkA- astitva-niyatvaAdidaza bhAvothI to pAriNAmika bhAva 13thaI jaze to bhAvonI saMkhyA traNa kaI rIte rahe? - asAdhAraNa rUpe to jIvane traNa pAriNAmika bhAvoja kahayA che. astitvAdi to jIva-ajIvamAM sAdhAraNa bhAvo che. eTaleja gAdri zabdathI tene alaga darzAvelA che. zaMkA- keTalAMka AyunAmaka karma pudgalathI jIvatvane jaNAve che. to jIvatva kAyamI pAriNAmikabhAva kaI rIte thaze? kemakesiddhomAM karmapudgala nathI mATe jIvatva paNa nahIM rahe. -nIti maLavat gAvita A vyutpati prANa dhAraNa apekSAe che. siddhAnta nathI. jema chita ta : A mAtra vyutpati thaI. jayAM jayAM gati hoya tyAM tyAM gAyanuM astitva sAbita thatuM nathI. jIva" no vAstavika artha cetanA (cetanatva) che. teja anAdi pAriNAmika dravya nimattaka che. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 7 [] [8] saMdarbha : - Agama saMdarbhaH- seviM te pArimit / tuviSe paLatte, te nadA sAraMparimiNa a aNAI pAriNAmie a / se kiM taM aNAI pAriNAmie / ... jIvatthikAe ...bhavasiddhiA abhavasiddhiA se te aNAIpAriNAmie / * anuyoga sU. 126 } ma tattvArtha saMdarbha: pUrva saMdarbha--adhyAyaH2 sUtra 1,2 nauva saMbaMdha - a.2 sUtra. 8 anyagrantha saMdarbhaH = bhAvalokaprakAzaH- sarga 36 - zloka 70 thI 74 karmagrantha-4-gAthA -66 jIva saMbaMdhoH (1) dravyalokaprakAza sargaH 2 zloka 75/76 (2) jIvavicAra vRti : gA. 2 (3) navatattva vRti gA. 1 [] [9] padyaH (1) (2) pariNAma rahete kAraNe traNa bheda paMcama bhAvana jIvatva ne bhavyatva trIjuM abhavyatva jIvamAM jIvatva ne abhavyatva bhavyatva Adi je kahayA pAriNAmika che bhAvo jIvamAM zAzvatA rahayA pAriNAmika bhAvoya jANavA be prakAranA eka vyaSTi samaSTimAM bIjA mAtra samaSTimAM 35 [10] niSkarSa :- A sUtramAM pAriNAmika bhAvo darzAvyA che. temAM bhavyatva e mokSagamananI yogyatA darzAvato bhAva che. paNa bhavya koNa? - jenA samyag darzana jJAna cAritra guNo pragaTavAnI saMbhAvanA rahelI che. - A be bAbatono ja tattvArthamAM sIdho saMbaMdha che. kemake sUtrakAre prathama sUtra thakI mokSamArganuM nirUpaNa karela che. te mArga mATe samyagdarzana - jJAna--cAritra traNeno samanvaya mukayo te bhavyajIvomAM ja saMbhava che. abhavya jIvomAM nahIM mATe bhavyapaNAne pakAvavuM e ja A sUtranA sAra che. jIvane audayika bhAvathI je samyaktva Adi guNo DhaMkAyelA che tene jJAnInI dezanA sAMbhaLI, amalakarI pragaTakaravA Avazyaka che. jo jIva bhavyahaze to avazya puruSArtha ka2ze. mATe sAdhaka AtmAe tathA---bhavyatvanA paripAka mATe puruSArtha karavo. ] ]] Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA jinAgamamAM sAnipAtika nAmaka chaThTho bhAva paNa darzAvelo che. paraMtu A bhAva aupazamikAdi pAMca bhAvanA mizra svarUpa ja hovAthI sUtrakAra maharSie varNana karela nathI. AgamazAstra-karmagranthakarmaprakRti-lokaprakAzAdigranthomAM teno ullekha-bhedaprabhedo vagerenuM varNana Ave che. jemake-aupathamika ane kSAyikaathavA aupazamika ane kSAyopathamika vagere bhAvonA saMyojanathI A sAnnipAtika bhAva pragaTa thAya che. joke loka prakAzamAM spaSTa lakhela che. sAnnipAtika bhAvonA rabhedamAM 20bhedo to nAma mAtra che.upayogI bheda to mAtra che. jemake-kSAyika ane pariNAmika vagere. anuyodvAravRtimAM paNa A chabhedono svIkAra karelo che. OOOOOOO (adhyAya : 2 sutraH 8) U [1] sUtra hetu jIvanA svatva jaNAvyA bAda have jIvanA lakSaNane jaNAve che. je jIvamAM vyApaka rUpe prApta thAya che. trikAla viSayaka che ane sarvathA avyabhicArI che. [2] sUtramULaH 3payogakSaNam || [3] sUtra pRthakaH 3payo: kSam [4] sUtrasAra - upayoga e jIvanuM lakSaNa che.[arthAt asAdhAraNa dharma che U [5] zabdazAnaH 35yo: upayoga - bodha rUpa vyApAra * kSaNama: lakSaNa - jenAthI lakSma vastu oLakhAya che. O [6] anavRti: gaupamava-kSaya pAvau. sUtra 2:1 thI navastha zabdanI anuvRti A sUtramAM grahaNa karI che. U [7] abhinavaTIkAH atyAra sudhInI vicAraNA jIvanA svarUpa vize karI. have jIvanA lakSaNane jANavA mATe ja sUtrakAra A sUtra prayoje che. jIvanuM lakSaNa ke tene oLakhavAnI mukhya nizAnI kaI? sUtrakAra kahe che "upayoga" * 35yo. sAmAnya arthamAM - "upayoga eTale bodharUpa vyApAra' -jJAna darzananI pravRti te upayoga - caitanya guNa sAthe saMbaMdha rAkhavALA jIvanA pariNAmane upayoga kahe che - jJAna darzana sAmIpravartI nitya saMbaMdha eTale upayoga. -upayujyate vastuparicche daM prati vyApAryate jIvo'nena Iti upayoga (prajJApanA-malayagiri vRti -bodharupa jIvasya tatvabhUto vyApAraHprajJapta: (paJcasaGgraha 1/3) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya: 2 sUtra: 8 37. * lakSaNa:- lakSyate'nena Iti lakSaNam - ghaNAM maLelA padArthomAMthI koI eka padArtha jUdo karavA vALA hetune sAdhanane) lakSaNa kahe che - "vyatikIrNavastuvyAvRtihetuH lakSaNam - paraspara bhaLI gayela hovA chatAM jenA dvArA vivalita vastunI bhinnatAno bodha thAya che. tene lakSaNa kahe che. jemake jIva ane karmabhaLelA lAge chatAM upayoga ane rUpa rasAdi jIva tathA pudgala alaga paDI jAya che. - uddiSTa nA asAdhAraNa svarUpanuM nirUpaNa eTale lakSaNa uipayoga e jIvanuM asAdhAraNa lakSaNa che. 4 A lakSaNa trikAla abAdhita che. asaMbhava avyApti ke ati vyApti doSathI rahita che. kemake koIpaNa jIva evo nathI ke jemAM jJAna-darzana na hoya. koIpaNa jIvamAM akSaranA anaMtamAM bhAge to jJAna raheluM ja hoya che. temaja jagatano bIjo koI padArtha evo nathI ke jemAM jJAna ane darzana raheluM hoya. A rIte jJAna-darzana rUpa upayoga badhAMjIvamAM hoya che. ane jIva sivAya anya koI dravyomAM hotA nathI mATe tene jIvano asAdhAraNa guNa ke lakSaNa karyuM che. vaLI te adbhuta hovAthI tamAma jIvomAM jovA maLe che. $ jIva ke jene AtmA paNa kahevAya che. te anAdi siddha svataMtra dravya che. arUpI hovAthI indriyo vaDe tenuM jJAna thatuM nathI paraMtu te svasaMvedana, pratyakSa tathA anumAna AdithI thaI zake che. asAdhAraNa jijJAsu mATe AtmAnI oLakha karAvatuM lakSaNa darzAvavA mATe ja A sUtra banAveluM che. AtmAe lakSya ke zeya che, ane upayoga lakSaNa-jANavAno upAya che. jagata aneka jaDa cetana padArthonuM mizraNa che emAMthI jaDa ane cetanano vivekapUrvaka nizcaya karavo hoyato upayopa'' dvArA thaI zake che. kemake upara jaNAvyA mujaba " upayoga" pratyeka jIvamAM avazya jovA maLaze paNa te jaDamAM bilakula jovA maLaze nahIM. zaMkA ane samAdhAnaH (1) upayoga eTale bodharUpa vyApAra artha karyo - to A kriyA jIvamAM thAya che ane jaDamAM kema thatI nathI.? # boghanuM kAraNa cetanA zakita che. te jIvamAM hoya che mATe temAM boghakriyA thaI zake che. ajIvamAM cetanA zakitanA abhAve bodharUpa thaI zakato nathI. (2) jIva svataMtra dravya hovAthI temAM aneka guNa saMbhave che chatAM upayogane ja lakSaNa kema kahayuM? 4 AtmAmAM anaMtaguNa paryAya che. te vAta kharI paNa badhAmAM upayoga ja mukhya che. kemake svaparaprakAza rUpa hovAthI te upayoga ja potAnuM tathA itara paryAyonuM jJAna karAvI zake Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tatvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA che. te sivAya sukha duHkhano anubhava vagere kare che te badhuM upayogane lIdheja. tethI upayoga sarva paryAyomAM mukhya che. (3) svarUpa ane lakSaNa vacce zo bheda che? che sarva sAdhAraNa rIte baMne vacce koI bheda nathI. paraMtu ahIM sUtrakAra svayaM baMnene alaga darzAve che. eTalA mATeja adhyAyanA AraMbhe be prazno mukyA - (1) jIvanuM svarUpa zuM (2) tenuM lakSaNa zuM? [ze navA varSA kSo vA] sarva prathama pAMca bhAvo darzAvI jIvanuM svarUpa svatatva) jaNAvyuM ane A sUtra thakI lakSaNa darzAve che. have je svarUpa darzAvyuM te lakSaNa rUpa to hatuM ja kemake te trepana bhAvone paNa jIvanA asAdhAraNa paryAya rUpe ja jaNAvelA che paraMtu A asAdhAraNa (lakSaNa) svarUpa badhA ekasarakhA jaNAtA nathI. - keTalAMka bhAvo koikavAra hoya che ane koIkavAra nathI paNa hotA - keTalAMka bhAvo samagra lakSyamAM rahetA nathI - keTalAMka bhAvo samagra lakSyamAM trikALavartI hoya che. AvA kAraNothI te te bhAvone jIvanAsvatatva ke svarUpa kahayA, paNa lakSaNa kahayuM nathI. jayAre upayoga e badhAM jIvamAM sarvakALa ane sarvakSetravartI hoya che. A tenuM asAdhAraNa tatva che. mATe tene "lakSaNa'' kahayuM che. vaLI aupazamika Adi bhAvomAM koIka bhAva jIva sivAya [ajIvamAM paNa jovA maLe che. jayAre [bodha vyApAra rU5] upayoga jIva sivAya anyatra kayAMya paNa jovA maLato nathI. saMkSepamAM kahIe to A adhyAyanuM prathama sUtra jIvanuM sAMgopAMga svarUpa darzAve che. jayAre prastuta sUtra jIvane oLakhavAnI mukhya nizAnI darzAve che. U [8] saMdarbhaH# Agama saMdarbhaH(1) vA vo gIve & mA. za. 2 3. 20 rU. 120 (2) nIvo Davago uo - 1 3 5. 28-. 20 : * prajJA. 5. 28-jU. 32 # tatvArtha saMdarbhaHupayoganA bhedo - a.2 sUka. che anya grantha saMdarbhaH(1) paMcasaMgraha 1/3 (2) davyaloka prakAza sarga: 2 glo: pa3 (3) daMDaka gA. 23 vRti Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 9 U [9] padyaH (1) sUtraH 8 ane sUtraH 9 nuM saMyukata padya sutraH 9mAM che. (2) jema jIvatva vyaSTine sthAyI sadA samaSTimAM ne bhavyatva abhavyatva baMne mAtra samaSTimAM jaDamAM jIvano toDa thato vivekathI sadA je bodharUpa vyApAra te upayoga lakSaNa U [10] niSkarSa:-jIva ane ajIvano pulono) anAdithIeka kSetrAvagAha rUpe saMbaMdha che. tethI ajJAnadazAmAM banne ekarUpe bhAse che. paNa sAcAM lakSaNo vaDe nirNaya karavAmAM Ave to te baMne bhinna che. tevuM jJAna thAya che. ahIM jIvanuM lakSaNa upayoga che tema kahetA jIva spaSTarUpe alaga paDe che. A rIte A sUtra thakI jIva ane karmo vagere nuM bheda jJAna spaSTa thatA anyatva bhAvanA sArI rIte bhAvI zakAya che. "A zarIra che te huM nathI'' - " zarIra bhinna che AtmA bhinna che' Adi bAbato samajAtA- tenuMjJAna thatAM mokSanI dizA ane jIvane karmathI chuTavAno mArga spaSTa bane che. 0 3 0 0 0 0 adhyAyaH 2 sUtraH 9) 0 [1] sUratu A sUtra thakI upayoganA bhedo athavA vividhatAne sUtrakAra jaNAve che [2] sUtra mULa = divithoDapRvatumeM. [3] sUtrapRthaka sa: dividha: gaSTa vatura che: [4] sUtrasAra te [upayoga] be prakAre che je ATha ane cAra bhede [kahyo che [be prakAre - sAkAropayoga jene jJAnopayoga paNa kahe che -anA kAropayoga jene darzanApayoga paNa kahe che) [AThaprakAre- jJAnopayoga ATha bhede kahayo che. mati vagere pAMca jJAna ane mati Adi traNa ajJAna [cAra prakAre-darzanopayoga cArabhede kahayo che. cakSudarzana-acakSudarzana-avadhidarzana kevaLa darzana U [5] zabda jJAnaH sa: te [upayoga] dividhI: be prakAre aSTa: ATha [prakAre vaturveH cAra prakAre 1 [6] anuvRti:3payo kSam sUtra ra8 thI 3yo : zabdanI anuvRti ahIM lIdhI che. U [7] abhinavaTIkAH jJAnanI zakita-cetanA samAna hovA chatAM paNa jANavAnI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA kriyA - bogha vyApAra athavA upayoga-baghAM AtmAomAM samAnadekhAto nathI. A "upayoga' nI vividhatA bAhaya - atyaMtara kAraNo nA samUhanI vividhatA upara avalaMbita che. -viSayabheda-sAdhanabheda, dezakALabheda ItyAdi vividhatA bAhaya sAmagrI che. -jayAre karmanA AvaraNanI tIvratA maMdatA e AMtarika sAmagrInI vividhatA che. AsAmagrIvaicitryane lIdhe ekaja AtmAbhinnabhinnasamayamAM bhinnabhinna prakAranI bodhakriyA kare che. ane aneka AtmA ekaja samayamAM bhinnabhinna bodha kare che. A bodhanI vividhatA e anubhava siddha satya che. prastuta sUtra A bodha vaividhyane saMkSepamAM vargIkRta karI darzAve che. upayoga rAzinA sAmAnyarUpa thI be vibhAga karavAmAM Ave che. temaja vizeSa rUpathI A baMne bhedone anukrame ATha ane cAra prakAre vibhAjIta karyA che. spaSTa svarUpe A be-ATha ke cAra bheda kayA tenuM sUtramAM koI ja sUcana maLatuM nathI. samagra arthaghaTana svIpajJa bhASyanA AdhAreja thaI zakela che (kaMIka aMze sUtra 24 ane sUtra 2:5mAM kSAyika ane kSAyopathamika bhAvanA bhedomAM AraMbhika zabdo A bAbatamAM khulAso kare che. kemake - ""upayoga eTale bodharUpa vyApAra' - bodhamAM "jJAna - darzana' mukhya upayogI tatva che) upayoga nA mukhya be bheda - sAkAra ane anAkAra sAkAra eTale jJAna ane anAkAra eTale darzana ja A jJAnopayoga ATha bhede che. (1) matijJAnopayoga (2) zrutajJAnopayoga (3) avadhijJAnopayoga (4) mana:paryavajJAnopayoga (5) kevala jJAnopayoga (6) mithyAtvayukata matijJAnayoga (mati ajJAna) (7) mithyAtvayukata zruta jJAnopayoga (zruta ajJAna) (8) mithyAtva yukata avadhi jJAnopayoga (vibhaMga jJAna) * A darzanopayoga cAra bhede che. (1) cakSudarzanopayoga (2) acakSudarzanopayoga (3) avadhi darzanopayoga (4) kevaLa darzanopayoga AkAra - ahIM "AkAra' zabdano artha laMbAI-pahoDAI--UMcAI-goLa evo thato nathI. paraMtu je prakArano artha hoya te prakAra jJAnamAM jaNAya tene "AkAra'' kahevAmAM Ave che - AkArano bIjo artha "vikalpa che. jJAna e AtmAno guNa che. AtmA amUrta che. mATe jJAna paNa amUrta thaze. amUrtano koI AkAranA hoya. paNa te je dravyane AzrIne rahetevo tene AkAra jaNAya kharo. tethI joya padArtha jevo che tevoja jJAna thakI jaNAya che mATe tene sAkAra kahayuM. jayAre darzana eka padArtha thI bIjA padArtha ne judo pADatuM nathI mATe teno bodha sAmAnya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtra: 9. 41 hovAthI te nirAkAra kahevAya che. ja sAkAra -AkAra eTale vikalpa (athavA paryAya) kAreLasadAra eTale savikalpa pariNati arthAta jJAna. je bodha grAhaya vastune vizeSa rUpe jANe tene sAkAropayoga, jJAnopayoga athavA savikalpayoga kahe che. * anAkAra - eTale nirvikalpa pariNati arthAta darzana. je bodha grAhaya vastune sAmAnya rUpe jANe te nirAkAra upayoga tene darzana - upayoga athavA nirvikalpopayoga paNa kahe che. * sAkAropayoga (jJAna) nA bhedo - AiTha] : jJAnopayoganA ATha bhedo darzAvyA che. pAMca jJAna ane traNa ajJAna (mithyAtva sahavartIjJAna) A matyAdi jJAna viSayaka vyAkhyA pUrve adhyAyaH 1 sutra 9 mAM ane atyAdi ajJAna saMbaMdhe adhyAya : 1 sUtraH 33 mAM savistAra samajUtI apAI ja che. ahIM tenA punarAvartananI AvazyakatA nathI chatAM samajavA khAtara matijJAnopayoganI vyAkhyA ahIM kahI e chIe. matijJAnAkArapariNAma: tadAtmakatvam Atmana: Iti mati-jJAnopayoga meM 4 rAta mati zabdane badale kuta, arvAdha Adi goThavatA jaie to AThe jJAna nI vyAkhyA thaI jaze. - anAkAropayega (darzana) nA bhedoH- [cAra) darzana zabdanA traNa artha sUtrakAre prayojelA che - (1) darzana eTale "zraddhA" - juo adhyAyaH 1 sUtraH 1 . (2) darzana eTale "netra vaDe jovuM'' - indriyonA varNanamAM darzanano artha (3) darzana eTale "sAmAnya bodha' - A arthamAM ja rzana zabdane atre svIkAravo. te cAra prakAre che. $ cakSudarzanaH- netra dvArA thato vastuno sAmAnya bodha x acakSudarzana - netra sivAyanI cAra indriyo spirza-rasa-prANa-zrotra) tathA manadvArA thato vastuno sAmAnya bodha. 4 avadhidarzana - IndriyonI sahAya vinA, avadhilabdhithI rUpI(mUta) padArthono thato sAmAnya bodha. ja kevaLadarzanaH- kevaLa labdhithI thato rUpa-arUpI samasta padArthono sAmAnya bodha. zaMkA ane samAdhAna: # sUtramAM dvividha: ane varSe ema alaga kema kahyuM? kiMgaSTa-graturmA: paNa kahI zakata A prazna ayukata che. sUtrakAre bheda sUcaka zabda mATe prathama vidha: zabda vAparyo ane Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA pachI meT: zabda vAparyo te hetusara che. prathama dvividha: kahI upayoganA mukhya be bhedo che tema jaNAve che. pachI aSTavaturbheva: kahI mukhya be bhedanA ja peTA bheda tarIke AThabheda ane cAra bheda evA peTA bhedo che tevuM sUtramAM sUcana karela che. ahIM upayoganA je bAra bheda kahayA temAM kSAyopamika bhAva nA keTalA ane kSAyika bhAvanA keTalA bheda che ? - kevaLa jJAna ane kevaLa darzana ane baMne upayoga kSAyika bhAvanA che. jayAre bAkInA 4 - jJAna, 3-ajJAna,3-darzana ane daza upayoga kSAyopazamika bhAvanA che. kSAyopazamika bhAvamAM AtmavikAsa pUrNana hovAthI tyAM bhedo saMbhave te barAbara paNa kSAyika bhAvamAM jayAM AtmavikAsa pUrNa thayo che tyAM upayoganA bheda kema batAvyA che ? AtmAnA vikAsanI pUrNatAmAM paNa upayoga nA be bhedo darzAvyA che tenuM kAraNa grAhaya viSayanI dvirUpatA che. pratyeka viSaya sAmAnya ane vizeSa rUpe ubhayasvabhAva che. ethI ene jANato cetanAjanya vyApAra paNa jJAnadarzanarUpathI be prakAre che. mATeja kSAyika bhAve kevaLajJAna kevaLa darzana be bheda upayoga rahe che. sAkAropayoganA jJAna ane ajJAnamAM taphAvata zoche? - mati, zruta, avadhijJAna ke ajJAnamAM mahatvano taphAvata samyaktvanI hAjarI ke gerahAjarInoja che. jote samyaktva sahavartI hoya to jJAna che. mithyAtvasahavartI hoya to te ajJAna banI jaze. - to pachI mana:paryava ane kevaLa--ajJAna kema kahayAM nathI? - A baMne jJAna samyaktva thayA vinA utpanna thatA nathI mATe temAM ajJAna saMbhava ja nathI. darzanamAM mithyAsahabhAvI paNAne lIdhe avarzana evo bheda kema jaNAvyo nahIM? - kevaLa darzanato samyaktva pachIja thAya che mATe tyAM gaddarzana no saMbhava nathI. jayAre bAkInA traNa adarzana eTalA mATe nathI jaNAvatA ke - darzana e mAtra sAmAnya bodha che tethI vyavahAramAM samyaktvI mithyAtvI vaccenA darzanano bheda batAvI zakAto nathI. - prathama sUtramAM darzana pachI jJAna mukayuM jayAre ahIM jJAna prathama mukayuM ane darzana pachI mukayuM ema zA mATe ? * sUtrakAra ArSa vacana prasiddha kramane anusaryA che mATe prathama jJAna mukayuM - jemake prajJApanA sUtramAM kahayuM che ke ''tiviSe khaM aMte / savaJoLe paLaze ? oyamA ! tuviSe paLo tuM nahIM sArovagoLe ya aAzarovone ya[vana 5. 21. sU. 362]- A sUtranuM anusaraNa hovAthI jJAna prathama che. pachI darzana che. -bahubheda ane bahuvakatavyatAne kAraNe prathamasAkAropayoga (jJAna) pachInikAropayoga (darzana) mukela che. - chadmastha AtmAo prathama zeyane sAmAnya svarUpe jANe che. tyArabAda vizeSa svarUpe jANe che. paraMtu kevaLI paramAtmA jJeya svarUpane prathama vizeSa rUpe jANe che pachI sAmAnyarUpe jue che -- zakaya che. A kSAyika bhAvane AzrIne paNa kadAca prathama jJAnopayogaane pachI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 adhyAyaH 2 sUtraH 9 darzanopayoga ahIM mukela hoya. # sUtramAM tat (sa) zabda zA mATe mukela che? pUrvasUtranA viSayanI anantara anuvRtine mATe.sa vaDe japUrvasUtranA upayoga zabdanI ahIM anuvRti AvelI che. [8] saMdarbhaHAgama saMdarbhaH-vide baMne vagone pUchatte yamAM videDavone , taM jahA sAgArovaoge aNAgArovaoge / sAgArovaoge .... avihepaNNate / aNAgAro vI. vavide pa007 I * prajJA, 5. 26 sUtra 322 4 tatvArtha saMdarbha:adhyAyaH 2 - sUtraH 8-upayoga aMge adhyAyaH 1 - sUtraH 9 ane 33 pAMca jJAna tathA traNa ajJAnavize ja anya grantha saMdarbhaHkarmagranthaH 1-vRti gAthA-3, gAthA-10 davyaloka prakAza sarga -3 zloka 105ra thI 1059, 107 sarga - 2 , zloka 54 thI 55 navatatva vRti - gAthA 5. U [9] padya (1) sUtraH8 ane sUtraH9 nuM saMyukata padyaH upayoga lakSaNa jIvanuM be bheda tenA jANavA sAkAra nirAkAra temAM ATha che sAkAranA nirAkAranA che cAra bhedo te bhAvavA bahu bhAvathI bhavi bhavya bhAve bane nirAkArI te nizcaya thakI te be ATha ane cAra prakAre bhedathI thaze be sAkAra nirAkAra kiMvA be jJAna-darzana jJAnanA ATha bhedo te je batAvela AgaLa te cakSu darzanAdinA bIjA cAra tahIM vadhe. ( 1 [10] niSkarSa - ahIM upayoganA 12 bhedo jaNAvyA temAM traNa ajJAnane mithyAtvasahavartIjJAna kahayuM che. mithyAdaSTi AtmAo potAnA mithyAjJAnopayoga vaDe svapara jIvatvane miththA svarUpe jANI aneka prakAre pApAzrava thI lIpta bane che. samyakadaSTi AtmAojIvatattvanA svarUpanA trepanabhAvomAM yathArtha zraddhA karI potAnA AtmAne karmabaMdhanathI mukata karavA prayatna kare che. kemake tenuM jJAna samyaktasahavartI hoya che. A sUtrano sAra eja ke 12 prakAranA upayogamAMthI mithyAtva sahavartI 3prakAranA upayoga ne choDavo ane kevaLajJAna kevaLadarzana rUpekSAyika bhAva vALA upayoga mATe jIve lakSa rAkhavuM. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA adhyAya : 2 sUtraH 10) U [1] sUtrahetuH ""upayoga'lakSaNa jenuM batAvyuM te jIvadravyanA bhedone have pragaTa kare che. A sUtra thakI jIvarAzinA mukhya be prakAra jaNAve che. [2] sUtramULaH saMsAriLa muda [3] sUtra pRtha saMsArikha: mutA: 2 U [4] sUtrasAra [jenuM upayoga lakSaNa batAvyuM te jIvanA saMkSepathI be bheda che] saMsArI ane mukata. U [5] zabdajJAnaH saMsArikha: saMsArI [saMsarI eTale paribhramaNa, cAragatimAM bhramaNa karato jIva muedI: mukata [cAra gatinA bhramaNa thI mukata arthAta siddha 1: samucyaya arthamAM che. [6] anuvRtiH ) pazamakSayiau bhAvaka sUtra 2:1 thI nIvasya zabdanI anuvRti [A sUtra ghI sUtraH 14 sudhI gIva zabdanI anuvRti cAle che] (2) upayogo kSaNam 28 U [7] abhinavaTIkA - - uparokata sUtraH 8mAM jenuM "upayoga" lakSaNa jaNAvyuM te (jIva) - aupazamikAdi trepana prakAranA bhAvanI jenI bhajanA che te (jIva) - jJAnAdi cetanA yukata te (jIva). saMkSepamAM be prakAre kahyA - (1) saMsArI (2) mukata - vistAra kathanathI to tenA aneka bheda che. jIva anaMta che. tenA bhedo paDato jIva vicAramAM kayA che. paraMtu caitanya svarUpe te badhA samAna che. ahIM tenA be bheda saMsAra avasthAne AzrIne karavAmAM AvyA che. - saMsAra eTale - dravyabaMdha ane bhAvabaMdha - karmanA dalikono viziSTa saMbaMdha te dravyabaMdha - rAgadveSa Adi vAsanAno saMbaMdha te bhAvabaMdha - A saMsArathI yukata te saMsArI ane ayukata te mukata. ja saMsAri: saMsArI jIva - saMsAra rUpa paryAya vALA. -AtmAnuM saMsaraNa arthAt paribhramaNa/jIvanuM ahIM-tahIM bhaTakavuM te saMsAra...ATha karma rUpa saMsAra. te jenAmAM vidyamAna che te saMsArI - baLavAna evo je moha te ja saMsAra. te saMsAra nA saMbaMdhathI jIva ne saMsArI kahayo. - nAraka, tiryaMca, manuSya, deva e cAra avasthA te saMsAra. A saMsArI avasthAnA yogathI saMsArI kahayA. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 10 - 45 - nArakAdi caturgatirUpa saMsAramAM bhramaNa karavA vALo jIva te saMsArI athavA A bhramaNa nA kAraNabhUta karmono jemAM saMbaMdha jovA maLe te (jIva) saMsArI jANavo. - saMsArI arthAt asiddhapaNuM jenI vyAkhyA A pUrve sUtra 2:6 mAM karAI che - bhavopagrAhI-bhavaprerakakarmanI udayAvasthA. jayAM sudhI karmano udaya che tyAM sudhI jIva asiddha kahevAya che. tene potAnI tathAbhavyatA mujaba lokamAM-vizvamAM judA judA bhAvo dvArAdavya-kSetra-kALa-bhAvanA saMyogomAM bhaTakavuM paDe che. tyAM sudhI te jIvane saMsArI jIva kahevAya che. -dravya kSetra,kAla bhAva ane bhava e pAMca prakAre saMsAra che.jene saMsAra che te badhA saMsArI. -jejIvokarmonAbaMdhanathI jakaDAyelA che eka jagyAethI bIjI jagyAeesarakavAvALA che tejIvasaMsArI kahyA che. saMkSepamAM kahIe to saMsAra mAM pharato jIva te - saMsArI aod - sidhdha nA jIvo-saMsAra rUpa paryAya thI rahita jIva. -jevo karmonA baMdhanathI mukata banIne mokSamAM sthira thayA che tene mukta jIva kahe che. -tiryaMca-manuSyanAraka-devabhavanA anubhavalakSaNa jenAmAM vidyamAna nathI athavA te caturvidha avasthA thI sarvathA mukAyela che tevA jIva te "mukta" jIva kahevAya che. -je jIva aupathamika Adi bhAvothI dUra thatA thatA chelle kSAyika ane pAriNAmika bhAvomAM sthira thAya ane bIjA traNe bhAvo tene sarvathA chUTI jAya tyAre te "mukata' jIva kahevAya che. -anera-ti saMsAratimukhyatvesma-mutI:(athavA)nirjutAze ILa: saMsArInuwtA: -jene pudgalakarmarUpa dravya baMdha ane tad janita krodhAdi kaSAyarUpa bhAvabaMdha baMne nAza pAmyA che tejIva "mukata jIva kahevAya che. -sarva karmonA baMdhanathI mukata thaI sidhdhi gatine pAmelA hoya, saccidAnaMda svarUpe Adi anaMta bhAge sthira hoya tene "mukata" jIva kahevAya che. saMkSepamAM kahIeto mokSane pAmelA te-muta * :-sUtramAM vaparAyelo 2 samuccaya ne mATe che. zrImAn harIbhadrasUrIjI jaNAve che- ' zabda: svatAnemesamugvayArtha * sAmAnya rIte saMsArI ane mukata zabdamAM pUjayatAnI draSTie "mukata'' zabdano ullekha prathama karavo joIe chatAM ahIM prathama saMsArI zabda nuM prayojana hetupUrvaka thayuM che. -1-saMsArapUrvaka ja mokSa thAya che te darzAvavA saMsArI" bheda prathama mukela che. -ra-saMsArI jIvonA bhedonuM varNana A sUtrathIja AgaLa cAlu rAkhavAnuM che. samagra adhyAya saMsArI jIvonA bhedake te jIva saMbadhI vizeSa bAbatonuM ja jJAna karAve che. mATe tene prathama kahayo. -3- anAdithI saMsArano pravAha cAlu che mATe tenI prAthamikatA darzAvI. -4- jo baMne zabdanA samAsa thakI 'buta saMpArikha:" evo prayoga karavAmAM Ave Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA to-"jeNe saMsArano tyAga karyo che tevo jIva'' ema aniSTa arthanI prApti thaze. -pa-saMsAra e svasaMvedya ke anubhUta satya che. jayAre mukita e parokSa vastu che. chama sthone teno anubhava aprApta che. ja AsUtramAM bahuvacana vAparyuM che te paNa sucaka che ? -1-saMsArI ananta che. mukata paNa ananta che. A tenI anantatA sUcavavA mATe sUtrakAre ubhaya mAM bahuvacana prayojela che -2-saMsArikha rUti kuttA rUti vahuta nirdezA vadava: gIvA kSaLIyA: baMne zabdomAM bahuvacana nirdeza thI aneka saMsArI jIvo-aneka mukata jIvone lakSamAM rAkhavAnuM sUtrakAranuM lakSya che. sUtramAM saMsAri muwta evo dvanda samAsa karela nathI kemake jo Avo samAsa kareto eka saMsArI jIvake ekamukata jIva evo aniSTaartha paNa nIkaLI zake ane mukatajIvaekaja che tema kahetA "paramAtmA" ekaja che tevI paNa pratItI thAya je vAta svIkAravAmAM aneka Apattino saMbhava che. U [8] saMdarbha 4 Agama saMdarbhaH - duvihA savvajIvA paNNattA taM jahA siddhA ceva asiddhA ceva. sthA. sthA. 23-8-jU. 207 - saMsArasamAvannagA ceva asaMsArasamAvannagA ceva sthA. sthA. 2 u.1 sU. 57 - A uparAMta nava tathA navAnavAmAna mAM paNa saMdarbha maLe che. 4 anyagraMtha sadarbha- (1) jIva vicAra gAthA-ra-vRtti : (2) navatattva gAthA-1-vRtti (3) dravya loka prakAza sargaH2 zlokaH74 U [9padya (1) sUtra 10 ane sUtra 11 nuM saMyukata padya sUtra 11mAM juo (2) jIvarAzi taNA mukhya saMsArI mukata bheda be saMsArIjIvanA bIjA bheda prabheda che ghaNA U [10]niSkarSa - saMsArano artha sarI javuM potAnA zudhdha svarUpamAMthI sarI javuM te saMsAra jIvano saMsAra strI, putra, lakSmI,makAna vagere nathI teo jagatanA svataMtra padArtho che. jIva te padArtho upara potApaNAnI kalpanA karI ne te padArtha ne ISTa aniSTa mAne che. A vikArI bhAvate saMsAra.jIvanI A saMsArI dazAmAM potAnA svarUpanI bhramaNA paNa kAraNabhUta che. te bhramaNAne mithyAdarzana kahe che. anAdithI jIvanuM A mithyAdraSTi paNe cAlyu Ave che. tene lIdhe thatuM paribhramaNa saMsAra che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 11 47 ahIM sUtramAM saMsAriLa: pachI mutA: lakhyu te e ja vastu pratipAdita kare che ke pUrve A paribhramaNarUpa saMsArI avasthA hatI paNa tejIvoe sAcI samajaNa prApta karI te avasthA no vyaya karI mukata avasthA pragaTa karI che. AtmArthI jIvo e paNa mukata jIvono Adarza rAkhI mokSa mATe puruSArtha karavo te ja sUtrano sAra che. iiiiiii adhyAyaH2-sUtraH11 [1] sUtrahetuH- jIvanA bhedonI vizeSa vyAkhyA karatA ahIM saMsArI jIvonA uttara bhedane jaNAvavA no A sUtrano hetu che. jIvAdhikAra anuvRttau anyadapi kiJcidbhedAntaram upadizyate - siddhseniiyvRtti-pR. 156. [2] sUtraHmULaH- samanAmanA: [3] sUtraHpRthakH- samana amanaskA: ] [4] sUtrasAra:- [tasaMsArI jIvo saMkSepa thI be prakAre che] manavALA(arthAt saMzI) ane mana vagaranA (arthAt asaMzI) [] [5] zabdajJAnaH samana: manavALA-manasahita ke manayukata amana: manavagaranA-manarahita [6] anuvRtti:- saMsArikho mubtAzrva sUtra 2:10 thI saMsAriLa: nI anuvRtti levI nauvastha anuvRtti paNa cAle che. [] [7]abhinavaTIkAH- A adhyAya mukhyatve jIvatatva viSayaka vastunuM nirUpaNa kare che. jema pUrvasUtramAM jIvanA be bheda karyA tema ahIM paNa jIvanA be bhedonuM saMkSepa-nirUpaNa karela che. --suvizALa matAnusAra A baMne bhedo saMsArI jIvanAja che. chatAM koika AcArya A baMne bhedane jIvanA bheda paNa gaNAve che. arthAt saMkSepamAM ja kahevAyela evA ''samanaska'' ane 'amanaska'' e bheda ne saMsArI jIvanA ja be bheda samajavA paraMtu bIjA mate sidhdho paNa amanaska hovAthI jeo teno samAveza ahIM kare che temanA mate A baMne bhedo e sarvasAdhAraNa jIvarAzinA ja be bhedo che. TUMkamAM saMsArI jIvanA ''mana'' ne AzrIne be bheda-samanaO amanaO athavA ''mana'' ne AzrIne jIva be prakAre che. samana gamanaO manaH- AsUtramAM jIvonI oLakha mananA saMbaMdhe karAyelI hovAthI sarvaprathama ''mana'' kone kahevAya te jANavuM joie. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA -jenAthI vicAra karI zakAya evI AtmAne zakita te mana che. athavA e zakita vaDe vicAra karavAmAM sahAyaka thanAra eka prakAranA sUkSma paramANuMone paNa mana kahe che. -ahIM prathama vyAkhyA mAva ne AzrIne che. jayAre bIjI vyAkhyA dravya ne AzrIne che kemake mane nA paNa Dravyamane ane bhAvamana evA be prakAro kahyA che. ja Dravyamana-manana karavA grahaNa karelA manovargaNAnA pudgalo te dravyamAna che. -manovargaNA thakI samagra zarIra vyApI aMtaHkaraNa tene "davyamana'' kahe che. -pudgaladravyanA skaMdhonuM mana zarIramAM sarvatra che. te dravyamAna che. paraMtu sukSma pudgalaskaMdha hovAthI indriya grAhya nathI sivArtika] -pudgalavipAkI nAmakarmanA udayathI dravyamAna hoya che. * pAvamana:-grahaNa karelA manovargaNAnA pudgalo dvArA manana-vicAra karavAnI zakita te bhAvamana che. -jIva upayoga rUpa pariNAma te bhAva mana -AtmAnI eka vizeSa prakAranI vizudhdhi te bhAvamana te jIvanI vicArAdi kriyAmAM upAdAna rUpa che. viryAntarAya tathA noIndriyAvaraNanAlayopazamathI thatI ekaprakAranI Atmavizudhdhine paNa bhAvamana kahe che. rinivartika] samana:- je jIvo manasahita hoya che tene samanaska kahayA che. -jene dravyamAna ane bhAvamana baMne prakAranA mana hoya temane "samansaka" jANavA. - deva, nAraka, garbhaja manuSya ane garbhaja paMcendriya tiryaMco badhA samanaska kahayA che. -samanaska arthAta manavALA jIvone saMzI paNa kahayA che. - samanasA matyanTimedavyarUpe ta samana: mana: paryAptamanta: (manaH paryApti purI karI che tevA jIvo). - samanaska ke manavALA saMzI jIvo manovargaNAnA pudagalone grahaNa karIne temanI madadathI vicAra karI zake che. satyAsatyano viveka karI zake che. hitamAM pravartavAnI ane ahitathI dUra rahevenI zikSA grahaNa karI zake che. ja mamanasva:- je jIvo manarahita che tene amanaska kahayA che. - je jIvo samanaska nathI athavA to bhAvamana vALA che paNa dravyamananA abhAve manovargaNAnA pudagalo grahaNa karI zakatA nathI temane "samanaska' jANavA. - ekendriya, beindriya, te indriya, caurindriya tathA saMmUrNima paMcendriya jIvo sarve amanaska jANavA. - amansaka arthAta manavagaranA asaMzI paNa kahayA che. - mana viditA mama: mana: tirahitI: (manaH paryApti vagaranA jIvo). - amansaka ke manavagaranA jIvo dravyamananA abhAve vicArI zakatA nathI. vizeSa spaSTatA karatA jaNAve che ke Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 11 49 - ekendriya jIvo ne bhAvamana hoya che paNa dravyamananA abhAve teo manovargaNAnA pudagalo grahaNa karI zakatA nathI-tethI vicArI paNa zakatA nathI. - beinDiyAdi(asaMjJIpaMcendriya paryanta) jIvone ISTa viSayamAM pravRtti ane aniSTaviSayathI nivRtti karAvanAra vartamAnakALanA vicAra svarUpa "hetuvAdopadezikI" saMjJA hoya che. tethI tene alpapramANamAM dravyamAna hoya che. paraMtu puratA pramANamAM dravyamananA abhAve saMjJInI jemabhUta ke bhAvInolezamAtra vicAra karI zakatA nathI. vartamAnakALano paNa hitahita tAdraSTie spaSTa vicAra karI zakatA nathI - AthI ja jema vyavahAramAM alpa dhanavALAne koI dhanavAna samajatuM nathI, alparUpavALAne koI rUpavAna kahetuM nathI temaalpa dravyamanavALAne manavALA kahetuM nathI. arthAta mana kahe che. ja vizeSaH je jIvane manarahita gaNAvyA temane paNa bhAvamana to hoya ja che. e draSTie badhA jIvomanavALA jagaNAze. temachatAahI "manavALA'' ane "manavagaranA" evA be bhedo darzAvyA te hetupUrvakanI pravRtti che. - ahIM dravyamananI apekSA mukhya kAraNa che. -jema eka mANasane paga ane cAlavAnI zakita baMne vastunuM astitva hovA chatAM paNa lAkaDI TekA vinA cAlI zakato nathI, e rIte bhAvamana hovA chatAM dravyamananA abhAve te (saMsArI) jIvavicAra karI zakato nathI. e rItedravyamananI pradhAnatA svIkArIne manavALA ke manavagaranA evA be vibhAga karyA che. - jIva bhedanI draSTie ekendriya arthAta tamAma sthAvara jIvo gamana ja che. vikalendriya trasa jIvo (beIndriya, teindriya, caurijiya) paNa gamana ja che. paMcendriya tiryaMca ane manuSyamAM paNa saMmUrNima paMcendriya jIvo gamana che. taduparAMtasidhdhanA jIvone paNa mana na hovAthI amane kahayA che. zaMkA? - A sUtra saMsArI jIvonA bheda batAve che ke sarva jIvonA bheda batAve che? -1- digaMbarIya tattvArthasUtromAM to spaSTapaNe A baMnebheda saMsArI jIvonA ja kahayA che. --haribhadrasUrijI tathA gaNitasidhdhasenakRtavRttimAM paNa tasamAnizAta saMsArikha vi mayakhemAga ti niyamArtha" vAkya vAparI spaSTa jaNAvI dIdhuM ke sUtramAM je itaretara dvanda samAsa karyo che te saMsArIjIvonA bheda darzAvavA mATe ja che. -3- bhASyakAre svayaM jayAM navA zabda prayojayo tyAM paNa haribhadrIyaTIkAnusAra navI rUti prAni: saMsarikanvartha yor ema vyAkhyA karelI che. -4- sidhdhasenIya TIkAnusAra gIvI: AyurvavyasaMhitA: evo artha karatA saMsArIjIvo evo ja artha nIkaLe che. -5- Ama chatAM ekavAta vicAraNIya che- jo sidhdha jIvono samAveza gamanaae mAM karIe to A baMne bheda sarva jIvonA thaI jaze. sidhdhasenIyaTIkAmAM paNa A sUtra pUrve govAdhiranuvRtaucapi vikhya betAtaram 35hite ema spaSTalakheluM hovAthI sarvajIvanA bhedo evo artha ja thaze vaLI A vAtanI pratIti sUtraH12 nI TIkAmAM paNa thAya che. kema a. 24 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ke tyAM to prakRti saMsAdhAra vi... ema lakhyuM jo A sUtramAM saMsArI jIvonA bheda ja hotato pachI nA sUtramAM saMsArI adhikAra sUtra kema banAvyuM? - eka tarapha Agama mAM sidhdhanA jIvone mATenuM lakSaNa bAMdhe che.no sanI no sanI tethI tene manavALA ke vagaranA e vicAravuM anAvazyaka bane che bIjI tarapha sidhdhane mana na hoya te vAtanA paNa pramANo maLe che. -vaLI sUtrakAra maharSie samanaWgamana: saMsaLi: [11] ane traNa sthAvarakhya [2:12] evuM sUtra banAvyuM hota to temane samaruM manana e bheda saMsArI jIva nA gaNavAtevuM ISTa che, tema kahI zakAya, paNa sUtrakAre svaMyasaMsArikha: zabdano prayoga prastuta sUtramAM na karatA pachInA sUtramAM karyo che. mATe temane A baMne bheda sarva jIvo nA ISTa che. mAtra saMsArI jIvonA nahIM tema paNa vicArI zakAya. - taduparAMta sUtrakAra maharSisvopaNa bhASyamAM pUrvasUtra [sUtraraH10] tathA prastuta sUtra [11]baMnemAM navA: zabda prayoga ja kare che paraMtu saMsaLio navA: evuM bhASyamAM kahyuM nathI jo tene samanaska-amanaska bheda saMsArInA ja kahevA hota to te iva gIvA ne badale saMsAribo gIvA: vAkaya prayoga kema nakaryo? -sUtra 2H10nA bhASyamAM te nIvA: ema lakhu pharI pAchuM sUtra 2011mAM te jIva nIvA te to baMnemAM sarvajIvo evo artha paNa kema na hoI zake? A samagra carcA sukSmatA pUrvaka vicAravI yogya gaNAya che chatAM zvetAMbara-digambara vRttikArone mAnya karI A baMne bheda saMsArI jIvonA che tevuM hAla svIkAravuM rahyuM [bAkI sarva jIvanA A be bheda che tema hovuM joIe zlokavArtikakAra vidyAnaMda svAmI jaNAve che ke- hedI rIpa" "nyAyanusAra pachInA sUtra 2:11 no AraMbhika zabda saMsArikha (traNa sthAvara:) prastuta sUtra tathA pachInA sUtra baMne sAthe anvaye pAme che. mATe prastuta sUtramAM paNa saMsArikha: samajI levuM ja samana ane mana zabdonA samAsa mAM prathama samana zabda tenI pUjayatAne kAraNe mukela che kemake samanane badhI Indriyo hoya che. athavA to samana guNa doSa vicAraka hovAthI pUjAya che. mATe tene prathama grahaNa karela che. - samana "manaska zabdano samAsa che. tyAM dvivacanane badale bahuvacana mukayu che te anaMta jIvonA saMgrahane mATe samajavuM [8] saMdarbha Agama saMdarbhaH- (1) suvihA nerA nittA, te gadA nI veva nI veva ! evaM paMcediyA savve vigaliMdiya vajjA jAva vANamaMtarA vebhANiyA *- sthA. sthA. 2-u2. pU. 71/1 (2) A uparAMta nava sUtramalayagirivRttimAM paNa A aMgeno saMdarbha jovA maLela che.[pA morayati prazIta prata pR 133] # tatvArtha saMdarbhaH- samana vize- adhyAya -rasUtra 25 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 . adhyAyaH 2 sUraH 12 che anya grantha saMdarbhaH(1) navatatva gAthA vRtti (2) jIvavicAra gAthA 43 [9] padya sUtraH10 ane sUtra 11 nuM sayukata padya (1) jIva saMsArI ane sidhdha taNA ema dvividhA manayukata ne manarahita ema be saMsArI matA manoyukata manorahita traNa sthAvara rUpa che ema ghaNA bhale bhedo AtmA chatAMye eka che. U [10] niSkarSa-samanaska saMsArI jIvo pUrvApara bhAvono vicAra karavA samartha hoI teo samyakta guNane prApta karavAnA adhikArI che jinavANI zravaNa ke anya nimitta pAmI teo Atma kalyANa sAdhI zake che. jayAre amanaska jIvo Atma kalyANa sAdhI zakatA nathI mATe mokSecchukajIvo A satya samajIdravyamanA ane bhAvamana thakI Atma kalyANa sAdhavA puruSArtha karavo joIe. _ _ _ _ _ _ _ (adhyAya2-satra:12) U [1]sUtrahetu-mananA astitvane AdhAre jIvanA be bheda jaNavyA have A sUtra thakI saMsArI jIvanA bIjA be bheda ne jaNAve che. 0 [2]sUtra mULa-saMsArikhAsasthAvara: U [3]sUtra pRthaka-saMsArikha: 28 -sthAvarI: 3 [4]sUtrasAra-saMsArI[jIvo be prakAranA hoya che trasa (gati karanAra) ane sthAvara (gati nahIM karanAra) [5]zabda jJAnaHsaMsAri: -saMsArI-- (pUrva sUtra 2:10mAM kahevAI gayuM che) trasA:- je hAle cAle arthAta gativaMta hoya te traNa sthAvara:- je sthira rahe arthAta potAnI meLe gati karI zakatA nathI te jIvo. U [6] anuvRttiH- nIva zabdano adhikAra cAlu che. U [7] abhinavaTIkA- jIvonA judA judA bhedane A adhyAyamAM sUtrakAre guMthelA che te rIte A sUtramAM saMsArI jIvonA mukhya be bheda rajU karyA che. saMsArikha:-saMsara zabdano artha lakSaNa sUtra 2:1mA kahevAI gayela che. saMsAra: veSAddhi te saMsArika vyAkhyAnuMsAra saMsArI kone kahevA te paNa tyAM kahevAI gayuM che. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa2. tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA AvA saMsArI jIvonA mukhya be bheda kahyA trasa ane sthAvara 8 zAstramAM trasa ane sthAvaranI vyAkhyA be rIte karavAmAM AvI che. (1)gatine AdhAre (2) nAmakarmane AdhAre gatine AdhAre thayela vyAkhyAno sAmAnya artha pragaTa karatA eTaluMja kahyuM ke trasa eTale gatizIla ane ane sthAvara eTale sthitizIla (agatizIla) jo ke A vyAkhyA aparyApta che. arthanA pratipAdana mATe trasa ane sthAvaranI alaga alaga vyAkhyA raju karIe chIe. * :- "trasa' jIva kone kahevAya? -jemane trasa nAmakarmano udaya thayo hoya arthAta je trAsa pAmavAthI gati karI zake che. tene trasa jIva jANavA. -jIvamAM duHkhane choDavAnI ane sukhane meLavavAnI pravRtti spaSTa dekhAya che tyAM trasa nAmakarmano udaya samajavo -je prANI gatizIla che tene trasa jANavA. - parispaSTa sukhaduHkhecchA dveSAdiliGgAH trasa nAma karmodayAt vasA: - [nirukita artha] traNanIti sA: - parispandAdimantaH vasanAmakarmodayAt trasyantIti vasA: * sthAvara- "sthAvara'' jIva kone kahevAya? -jene sthAvara nAmakarmano udaya thayo hoya arthAt trAsa pAmavAchatAM je gati na ja karI zake te "sthAvara''. -duHkhane choDI devAnI ane sukhane prApta karavAnI spaSTa pravRtti je jIvomAM na dekhAya tyAM sthAvara nAma karmano udaya samajavo. - je prANIo gatizIla nathI (sthitizIla che) te sthAvara jANavA - aparisphuTasukhAdiliGgaH sthAvara nAma karmodayAt sthAvarAH - [ nirukita arthasthAnI sthAvarI: - aparispandAdimantaH sthAvara nAma karmodayAt tiSThantIti sthAvarA: je vizeSa: $ A sUtrathI AraMbhIne cothA adhyAyanA aMta sudhI saMsArIjIvono adhikAra cAle che. pAMcamA adhyAyanA AraMbhe ajIva adhikAra zarU thAya che Ama ahIM saMsarikha: zabda e adhikAra sUtra rUpe che. digaMbara AmnAyAnusAra A zabda -adhikAra kathana hovA uparAMta-pUrvasUtra-2011 mATe paNa saMsI jIva evo saMbaMdha joDavA upayogI che arthAt pUrvasUtra mATe vizeSaNa pada che. '' 4 ahIM svAbhAvikaprazna thAya ke to zuM saMpALiomutabdha sUtramAM je saMsArI zabdanuM grahaNa karyuM te adhikAra sUtra na banI zake? anantara sUtra no saMbaMdha che. vaLI tame samanaskrImana: sUtra mAM paNa saMsArIjIvonA bheda che. tema sucavela che, pachI ahIM pharIthI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 13 saMsArI' zabda grahaNa no artha zo? pUrve je saMsArI zabdanuM grahaNa karela che te tojIvonA bhedanA kathana mATe che. vaLI pachInA sUtra samanaWImana: mAM teno saMbaMdha to prayatna pUrvaka lAvavAmAM Avela che. paNa te pachInA sUtramAM pravartato nathI [sidhdhasenIya TIkA-......nettara pravartitumuho vaLI ahIM AsUtramAM kevaLa bhedane jaNAvavA mATe saMsArI zabdano prayoga karyo nathI paraMtu adhikAra rUpe A zabda goThavAyo che A sUtrathI AraMbhI cothA adhyAyanI parisamApti sudhI tenuM kathana samajI levAnuM che. 4 AsUtramAM trasa ane sthAvara no je samAsa karyo che te ubhaya nA paraspara saMkramaNane mATe che. -"trasa jIvo marIne sthAvara paNe upaje che sthAvaro karIne trasa paNe upaje che. # trasa ane sthAvaramAM prathama trasanuM grahaNa kema karyuM? -1- alpaakSara ane laghusvara che mATe -2- pradhAnatA ne darzAvavA mATe -3- sukhaduHkhanA spaSTa anubhava ne kAraNe trasa zabdaprathama mukela che. anyathA jIvano AraMbha anAdinA sthAvara paNAthI hoya che ane pachI trasa paNAnopAme che. sAmAnya rIte be indriya thI ayogikevaLI guNa sthAna sudhInA jIvo trasa che ekendriya jIvo sthAvara kahyA che. Agamika abhiprAya bhedAnusAra bIjA maMtavya mujaba teukAya-vAyukAya jIvo paNa trasa kahyA che jenI carcA have pachInA sUtramAM karAyelI che. [8] saMdarbha # Agama saMdarbhaHtse ceva thAvarA ceva * sthA. sthA. 2-3-1, sU. 57 duvihA saMsAra samAvaNNagA jIvA pannatA...taM jahA tasA ceva thAvarA ceva jIvA.. 5. 2, . 6. D [9]padya(1)sUtra 12 nuM padya sUtra 13 mAM sAthe che (2) sUtra 12nu padya sUtraH14 mAM sAthe che U [10]niSkarSa:- sUtra 12-13-14no niSkarSa sUtraH14mAM mukela che. 0 0 0 0 0 0 adhyAyaH 2 sutraH 13) [1]sUtrahetu- upara saMsArIjIvanA be bheda kahyA temAMnA sthAvara jIvanA bhedone sUtra pragaTa kare che. U [2] sUtrakamULa-*pRthivya--vanasAya: sthAvarI: *digaMbara paraMparAmAM A sUtra kRthivyane vAyuvanaspatA: sthAvara : e pramANe che sthAvaranA pAMce bhedo grahaNa karela che Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA 0 [3]sUtrapRthaka pRthivI - navuM - vanaspataya: thAvA: U [4]sUtrasAra - pRthvIkAya-aplAya ane vanaspatikAya e traNe kAya nA jIvo] sthAvara che [sthiti zIla che] I [5]zabdajJAnaHpRthivI: pRthvadAya-mATI-mIThuM vagere anu: -pANI -aplAya. vanaspati -vanaspatikAya-choDa-vRkSa--ghAsa vagere vanaspati jIvo pAvara:- sthAvara pUirve sUtra raH10 ane ra01ramAM AvI gayela che) U [6] anuvRttiH- gIva tathA saMsArikha: zabdanI anuvRtti cAle che. U [7] abhinavaTIkA - sUtrakAra maharSie sthAvara jIvo traNa prakAranA kahyA. pRthvI kAyika, aSkAyika ane vanaspatikAyika sthAvara zabdono artha be prakAre thAya che eka kriyAnI apekSAe, bIjo karmanA udayanI apekSAe. kriyAnI apekSA e je sthitizIla hoya, ekaja jagyAe rahe-gatinakare te sthAvare. karmanA udayanI apekSAe jene sthAvara nAma karmano udaya hoya tene sthAvara kahe che. prastuta sUtramAM traNa bheda darzAvyA che te kriyAnI apekSAe darzAvyA che karmodayanI apekSA e nahIM, kema ke karmodayanI apekSAeto teu ane vAyu banne kAyanA jIvo sthAvara ja che. ja pRthvIkAyika: * pRthivI eva kAyaH pRthivIkAya: sa yeSAM vidyate te pRthivIkAyikA: 4 pRthivIkAyo yeSAM te pRthivI kAyA: $ je jIvapRthvIkAyika(ekendriyonAmakarmanA udayathIyukta thaIne pRthvI[kAThinyAdilakSaNa yukata bhUmi vagere ne zarIra rUpe grahaNa kare che te pRthvIkAyika kahevAya che. # jIvavicAra-vRtti mujaba pRthvIrUpa jIva- sphaTIka, maNiratna, paravALA, hiMgaLo,haDatAla, maNazila,pAro,sonuM,vagere dhAtuo,khaDI,araNeDho,pASANa,khAro, pArevo abarakha,tejaMturI,mATI, pattharanI aneka jAtio,surakho,mIThuM vagere pRthvI rUpa jIvo che. ja bhASya mujaba-zudhdhapRthvI zarkarA vAlukA kRtikA upala vagere aneka bheda pRthvIkAyika (jIva) rahelA che. * aplAyika-35 va Aya: akSaya:, sa Sa vidyate te gayal: * apa kAyo yeSAM te apakAyA: # je jIva aprakAyika(ekendriya) nAmakarmanA udayathI yukata thaIne "(jala) ne zarIra rUpe grahaNa karela che tene aplAyika (jIva) kahevAya che. # jIvavicAra vRtti mujaba apUpiANI)rUpa jIvo - bhUminuM ane AkAzanuM pANI jhAkaLa,karA,lIlI vanaspati uparakuTI nIkaLatuM pANI ghummasa,ghanodadhivagere pANIrUpa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 adhyAya: 2 sUtraH 13 jIvanA bhedo che. # koIpaNa prakAranuM jala (pANI)-hIma-dhummasa Adi aSkAyika (jIva) jANavA. ja vanaspatikAyika- vanaspati va Aya: vanaspatizaya: sa ceSAM vidhate te vanaspatikAyikAH ra vanaspati kAyo yeSAM te vanaspati kAyA: # je jIva vanaspatikAyika nAmakarmanA udayathI yukata thaIne vanaspati ne zarIra rUpe grahaNa kare che tene vanaspatikAyika (jIva) kahevAya che. $ vanaspati jIvo zAstramAM be prakAre kahyA che. sAdhAraNa vanaspatikAyika ane pratyeka vanaspatikAyika. anaMta jIvo eka zarIrane dhAraNa karIne rahyA hoya tene sAdhAraNa vanaspatikAyika jANavA jemake - kaMdo,aMkurAo,kuMpaLo,paNaga,nIlakula, zevALa,bhUmiphoDA,Ardakatrika, gAjara,motha,vatthalA,thega,pAlakhuM, sarve kuNAphaLa,gupta nazovALA zaNa vagerenA pAMdaDA, cheravA chatAM uge tevA thora-kuMvAra-gugaLa-gaLo vagerene jIvavicAra mAM sAdhAraNa vanaspatijAyika (jIva) kahyA che. pratyeka vanaspatikAyikaH- eka jIva ekaja zarIrane AzrIne rahelo hoya tene pratyeka vanaspatikAyika jANavo. jemake phaLa, phula, chAla, lAkaDuM,mULa,pAMdaDAM,bIjavagerene jIvavicAra mAM pratyeka vanaspatikAyika (jIva) kahyA che. ja vizeSa - sarvaprathama to A sUtra mahatvanI vAta e sAbita kare che ke mATI-pANI-vanaspati e padArtho nirjIvana thI A badhAM ApameLe na hAlI-cAlI zakatA evA sthAvara jIvo che. A traNe prakAranA jIvo ne sparzana nAmanI phakta ekaja indriya hoya che. ekendriyapaNAne AzrIne sUtra rara3 vAOnAnAmom sUtramAM vizeSa carcA thavAnI che mATe atre vivaraNa karela nathI bIjuM-ekendriyapaNA tarIke to teukAya-vAyukAyanA jIvo paNa rahelA che. vaLI nAmakarmanA udayamujabateosthAvara paNa che. paraMtu sUtrakAramaharSie ahIM nIvAnIvAmAma etRtIya upAMgano abhiprAya svIkArI kriyAne AdhAre trasa ane sthAvarano bhedakaryo hovAthI ahIM pRthvI -apa-vanaspati e traNa neja sthAvara rUpe gaNelA che. A ja sthAvara prathama kema mukayA - pUrvasUtramAM saMsAri: sAvara: ema kahyuM che to kramanI draSTie prathama tramAM Ave chatAM ahIM prathama sthAvara jIvonI carcA kema karI? sUtrakAramaharSie svaracita vyavasthA toDIne paNa Amakaryu te hetupUrvakache.A sUtrapachI tenovAyuddIndriyAsa: sUtra che. tyAthIndrayaprakaraNa zarUkarela che ane vAcchanAnAme..." vanaspati-te-vAyu mAtra sparzana indriyavALA che tema ahIM jaNAvavuM che. have jo pahelA "trasa" ne oLakhAvata pachI "sthAvara" ne jaNAvata to zabdanuM gurutApaNuM Avata, tethI lAghavatAne mATe ahIM kramabheda karela che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA sthAvaranI alpavakatavyatA hovAthI tene krama bheda karI prathama rajU karela che. * sUtramAM pRthivI zabda che jayAre bhASyamAM pRthivIyi zabda karyo to ahIM pRthivI sAthe jaya zabda kayAMthI uDIne AvI gayo? OM sUtramAM lAghavatA karavAne mATe grahaNa karyo na hato tenA vinA paNa artha sidhdha hato. bhASyamAM to vyAkhyA karavAnI hovAthI AvazyakatAnu sAra kaMika adhikanuMja uccAraNa thAya che mATe arthanA spaSTIkaraNa hetuMthI bhASyamAM jAya zabda prayoga karyo che. * sUtramAM pRthvI --a--vanaspatine sthAnazIla kahyA che te mATe sidhdhasenIya TIkAmAM trividhA va sthAnazItjhA bhavanti nIvA: ema spaSTa ullekha karyo che chatAM tyAM vizeSa khulAsA mATe lakhe che ke--tenA sthAvarapaNAnuM nirdhAraNa sthAvaranAmakarmodayanA AdhAre samajavuM nahIM sthAvaranAmakarmodayAnusAra to teu-vAyu paNa sthAvara ja gaNAze. kramanirdhAraNa: sthULa ane uttara baMne AdhArathI prathama pRthivIkAyanuM grahaNa kareluM che.-- [sarva nA AdhAra bhuta hovAthI pRthvI nuM prathama grahaNa karyuM tyAra pachI Adheyatva ane lezyA-pratyeka zarIra asaMkhyatvanA sAmyane lIdhe [AdheyatvAlhera yApratye zarIrAsaddhyeyatva sAmyA ghva] akAyanuM grahaNa karyu pANIno AdhAra pRthvI che. pANI pRthvI nuM Adheya che vaLI pRthivI--appnuM aneka rIte sAmya che mATe bIje ap kAya grahaNa karyuM chelle anantapaNAne lIdhe vanaspatikAyanuM grahaNa karyu samAsa nirdezaH- sUtramAM samAsa nirdeza pRthvI --apr ane vanaspatinA paraspara saMkramaNa ne mATe che arthAt pRthvI no jIva marIne ap ke ap no jIva marIne vanaspatimAM utpanna thAya che. upayogaH- Agama zAstranusAra pratyeka jIva nI mAphaka sthAvarakAyamAM paNa sAkAra nirAkAra baMne upayoga vartatA hoyache. [prajJA.sUtra312 puniyALa aMte sarovaoovattA abArovaoovaDA] tatvArthamAM paNa pUrva sUtra 2:8/2:9 mAM jaNAvI dIdhu ke [ 35yo ALam, sa dvividha ] * pRthvI nA bhinna nAma ane arthaH- pRthivI, pRthivIkAya, pRthivI kAyika -pRthivI jIva evA digaMbara paraMparAmAM darzAvAyela bhedo che. --pRthivI eto jIvanI eka saMjJA che. pRthivI e svAbhAvika pudgala pariNamanarUpa, kaThinatA Adi guNovALI ane acetana che. --pRthivIkAyika (jIva) dvArA choDAyelA pRthivI zarIra arthAtpaviInA acetana pudgalane pRthivIkAya kahe che. --pRthivIkAya nAma karmano udaya je jIvane vartato hoya ane te jIva pRthivI ne zarIra rUpe svIkAra karelo hoya tene pRthivIkAyika kahe che. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 14 pa7 -pRthivIkAyanAmakarmano udaya hoya paNa jeNe pRthivI-zarIra dhAraNa karela na hoya tevo vigrahagati prApta jIva pRthivI jIva che. A ja rIte apUkAya ane vanaspatikAyamAM paNa samajI levuM nidhaH-apekSA bhede arthaghaTana jANavA puratAja A bhedo darzAvelA che] U [8] saMdarbhaH $ AgamasaMdarbhaH-vita thAvara nividA nA taM nadI puthaviyA gADA vaNassaikAIyA ja vA. pra. jU. 20 A viSayanI carcA-prajJApanA tathA sthAnAMgamAM paNa che. 4 tatvArthasaMdarbhaekendriya paNA vize-adhyAyara sUtraH 23 # anya grantha saMdarbhaH(1) jIvavicAra gAthA 3 thI 5, 8 thI 13 (2) navatatva gAthA 3 vRtti, (3) jIva samAsa U [9] padyaH(1) sUtraH 12 - sUtraH 13nuM padya saMyukata paNe saMsArInA vaLI bheda be trasa ane sthAvara jANavA pRthvI pANI vanaspati e traNa sthAvara mAnavA (2) sUtraH12-sUtra 13nuM padya sUtra 14 mAM darzAvela che U [10] niSkarSa - A sUtrano niSkarSa sUtraH 14 mAM darzAvelo che V S S T US (adhyAyaH2 sUtraH14) D [1]sUtraraMtu sUtra ra12 mAM je bheda darzAvyo tenA peTAbhedo ahI kahe che. U [2]sUtra mULaH- "tenovAyUndriyavizva vasA: U [3]sUtra pRthakaka tena: vadhu di- phandriya- : 2 traNa: U [4]sUtrasAra:- teukAya vAyukAya ane beIndriya vagere (beIndriya-teIndriya -caurindriya-paMcendriya) badhAM jIvone trasa kahyA che. [5]zabdajJAnaHtena:-tejasakAya-teukAya athavA agnikAyanA jIva jevA ke agni-vIjaLI vagere vAyuM-vAyukAya-pavana vaMToLa vagere jIvo digaMbara paraMparAmAM ahIM krikriyAya: 7: e pramANe che. teno vAyu sthAvaramAM gaNI lIdhA che mATe ahIM ullekha nathI. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA diniya sparza ane rasa ema be Indriya vALA Avaya-vagere-traNa indriya-cAra Indriya-pAMca Indriya vALA jIvo va:ane tiu-vAyu ane beIndriya vagere) sA: trasa (pUrva sUtra ra12 mAM kahevAI gayuM) 1 [G]anuvRtti-gIva tathA saMsArikha: zabdanI anuvRtti cAlu che. U [7] abhinavaTIkA- ahIM trasa jIvonI oLakha ApatA sUtrakAra maharSi cha prakAranA jIvo kahe che -teukAya, vAyukAya, be Indriya, te indriya, caurindriya,paMcendriya trasa zabdano artha be prakAre :- (1) kriyAnI apekSAe (2)karmanA udayanI apekSAe -kriyAnI apekSAe jegatizIla hoya, ekajasthAnanAratA gati karete "trasajIvokahyA. -karmanA udayathI apekSA e jene trasanAmakarmano udaya hoya tene trasa jIvo kahayA. - jo trasa nAmakarmane lakSamAM laie to beIjiyAdi jIvo ja trasa gaNAze teu vAyu jIva trasa gaNAze nahIM kemake temane sthAvara nAmakarmano udaya hoya che. - paraMtu kriyAnI mukhyatAe teu ane vAyukAyika trasa gaNAze. - trasanI oLakha paNa be prakAre che. "labdhitrasa" ane "gatitrasa" jemane trAsa nAmakarmane udaya thayo che te labdhitrasa kahevAya che. temAM-beIndriya, teIndriya,cIrindriya, paMcendriya no samAveza thAya che. teo sukhadukhanI icchAnusAra gati kare che. bIjA gatitrasajIvo-jemane sthAvaranAma karmano udaya hovA chatAM te trasajIvanI mAphaka gati kare che. eka sthaLethI bIjA sthaLe javAnuM karma kare che. mATe temane paNa trasamAM gaNAvyA. tevA gatitrasa jIvo be prakAre che. teukAyika, vAyukAyika. A baMne prakAranA jIvo svataMtra gativALA che. agni UMce jAya che. vAyu Ama tema phare che ityAdi. AabhiprAyaphakata sUtrakAra maharSinojanathI govALIvAmiAma nAmakatrIjA upAMga mAM paNa trasanA A bhedo svIkArelA che. arthAta teukAyika, vAyukAyika jIvanuM sthAvara paNuM e jema Agama kathana che tema A baMne jIvanuM trAsapaNuM e paNa Agama-kathana ja che. ja teukAyika- tenA purva ya tenaWya:, vidyate veSAM te tegathi : - tena: yo yeSAM te tenA : - jIvavicAra vRtti mujaba aMgAra, jALa, taNakhAM, ulkApAta, azani, kaNiyA, vIjaLI vagere agni (35) jIvonA teijaskAyikanA bhedo che. - bhASyAnusAra - aMgAra, kiraNa, javAlA, murkhara, zudhdhAgni vagere agnikAyika tijaskAyika jIvonA anekabheda che. ja vAyukAyika- vAyu va vaya vAyu , sa vidyate evAM te vAyuyaT: - vApu: yo yeSAM te vAyuthI: - jIvavicAra vRtti mujaba - udabhrAmaka, utkalika, vaMToLIyo, zudhdha ane guMjArava Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa9 adhyAyaH 2 sUtraH 14 karato moTo vAyu, ghATo ane pAtaLo vAyu vagere vAyu kAyika jIvonA bhedo che. -bhASyAnusAra utkAlika, ghanuvAta, tanuvAta vagere vAyu kAyika jIvonA aneka bhedo che. # tela-vAyunA bhinnanAmo tathA artho teu-teukAya teukAyika-telajIva evA cAra bheda digambara AmnAya mAM che. teu-A nAmanI jIvanI eka saMjJA che. ahIMtahIM phelAyelI ke jenA upara pANI chAMTavAmAM Avela che te athavA jeno ghaNo bhAga bhasma thaI gayo che tevA agnine-agni (te) kahevAya che. teukAya - teukAyika jIva dvArA tyajAyela agni)bhasma vagere arthAta agninA acetana pudgalane teukAya kahe che. teukAyakiH teukAyika nAma karmano udaya je jIvane vartato hoya te jIve teu [agni] ne zarIra rUpe dhAraNa karyuM hoya tene teukAyika kahe che. tela-jIva- teukAyika nAmakarmane udaya hoya paNa jeNe agni rUpa zarIra dhAraNa karyuM na hoya tevo vigraha gati prApta jIva te teu -jIva che. A ja rIte vAyukAyanA paNa cAra bhedo jANavA. nioMdha -apekSAbhede arthaghaTana darzAvavA puratA ja A bhedo jaNAvAyelA che) * dvIndriyAdayaH dve indriye yeSAM te dvIndriyAH, dvIndriyA Adau yeSAM te dvIndriyAdaya (ahI taddaguNa saMvijJAna bahuvrIhi samAsa che.) beidriyavALA jenI AdimAM che te arthAta beinendriya-te indriya vagere paraMtu ahIM svAbhAvika prazna thAya che ke ""vagere" eTale kayAM sudhI levA? - blendriya paryavasAna: pAMca indriyo sudhI. arthAt beindriya,te indriya,caurindriya, paMcendriya. # paMcendriya kaI rIte nakakI karyuM? adhyAya-rasUtra 15 panvendriya mujaba indriyo pAMca ja hoya. pAMcathI vadhu ke indriya nathI te niyama karyo mATe ahIM beIdriya thI paMca-inendriya sudhI ja "trasa" jIvono vistAra thaI zake te nakakI thayuM. beindriyaneIndriya, vagere nakakI karyu paNa A jIvo kyAM? te jaNAvavA sUtrakAre sUtra :23 vAanAnAm sUtra :24 kRFiINNIf banAvyuMchatAM ahIM sAmAnya samaja ApI che. ja beijiyaH- jeone sparza ane rasa beIdriyo che te beIndrijIva. - jemAM zaMkha, koDA, gaMDolA, jaLo, aLasIyA, lALIyA, porA, mAmaNamuMDA, karamiyA, cuDela vagere jIvono samAveza thAya che. te indriya - jeone sparza, rasa, ghANa e traNa Idriyo che te teIdriya (traNa idriyavALA) jIva-jemAM kAnakhajUrA, mAMkaNa, ju, kIDI, udhdhaI, maMkoDA, IyaLa, ghImela, sAvA, gIMgoDA, gadhdhayA, viSTAnAjIva, chANanA jIva, ghaneDA, kaMthavA, gopAlikA, iyaLa, Indragopa vagere jIvono samAveza thAya che. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ja caurindriya - jeo ne sparza - rasa-ghANa-netra e cAra indriyo che te cAraIndriyo vALA arthAta caurindriya jIva. - jemAM vIMchI, bagA, bhamarA, bhamarI, tIDa, mAMkhI, DAMsa, macchara, kaMsArI, karoLIyA, khaDamAMkaDI vagere caurindriyo jIvo che. ja paMcendriya -jeone sparza - rasa-prANa -netra-zrotra (kAna) e pAMca indriyo che te pAMca indriyovALA arthAta paMcendriya jIva - jemAM deva - nAraka-tiryaca-manuSyono samAveza thAya che. mAri: di-ndriya pachI ''madi' zabdano prayoga che teno artha zo ? "Adi" zabda vyavasthAvAcI che. tenA thakI ja di pachI tura-panuM sucana maLe che. * :- sUtramAM mukelara" zabda samuccayane mATe che. teu-vAyu ane dvIndriya ema samuccayane jaNAve che. * sidhdhanA jIvo vize khulAso. ahIM saMsArI jIvone je adhikAra varte che. temachatAM bhAkhyakAra maharSisvayaM eka spaSTIkaraNa kare che.- ahIM trasa ane sthAvara jIvonI oLakha apAI. arthapatti nyAyAnusAra ekavAta sidhdha thAya che ke trasa ane sthAvara baMne lakSaNanA abhAve munI naiva trasA naiva sthAvara: sidhdhAnA jIvo trasa paNa nathI ane sthAvara paNa nathI. * krama:- cakSune pratyakSa hovAthI temaja alpa paNAne lIdhe teukAyane prathama kramamAM lIdhA, tenAthI adhika sukSmatAne kAraNe tyAra pachI vAyukAyane lIdhA pachI indriya saMkhyA apekSAe dvi-Indriya Adi A krama lIdho. che tenovAyU: ahIM samAsa karI tenovAthvITa karyunahIM. A asamAsa karaNanuM kAraNa e che ke sUtrakAra tejasa ane vAyunI be-saMjJAne pratipAdita karavA mAMge che. tejasa ane vAyu bane trasa temaja sthAvara ema DhisaMjJaka che tema nakakI thAya che. [BsaMdarbha - o AgamasaMdarbha truti tasaT tividA papaUttA, saMgahA teDArDiyA vIDIyA orAlA / ... se kiM taM orAlA tasA paannaa| cauvvihA pannattA, taM jahA beIdiyA teIdiyA cauridiyA paMcediyA * jIvA. pra.1 sU. 22 evaM 27. 4 viSayasaMdarbha-AviSayane vyakata karatA AgamasaMdarbho prajJApanA tathAsthAnAMga sUtramAM paNa che 4 tatvArthasaMdarbhaH- Indriyo mATe adhyAyaH 2 sUtra 15, 20 0 anyagranthasandarbhaH(1) jIvavicAra gAthA 6,7, 15 thI 24 (2) navatattva gAthA 3-4 vRtti (3) jIvasamAsa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 15 U [9] padya - (1) traNa taNA be bheda che agni pavana e gati vaDe trasa jANavA gati nava kare svecchAe tethI sthAvare icchA pramANe gamana karatA jIvane trasa jANIye kiMindriyAdi jIva sarve trasa mAMhI pichANIye sUtraH12 - sUtraH 13-sUtraH14nuM saMyukata padyasthAvaro traNa mukhyatve pRthvI jala vanaspati teja vAyu dvIndriyAdi trasa jIvo jagata mahIM agni ne vAyu baMneya labdhi trasa gaNAya che. paraMta kIndriyAdi gati trasa gaNAya che. U [10] niSkarSa - sUtra 12 13 14 no saMyukata niSkarSa ahIM sUtra 12,13,14 mAM mukhyatve saMsArI jIvonA trasa ane sthAvara be bheda jaNAvyA che. jIvano vikAsakrama sthAvara teimAM paNa pRthivIkAya] thI AraMbhAya che. trasamAM pacendriya paNAe vikAsa paripUrNa thAya che. lakSamAM rAkhavA yogya niSkarSa e ja ke vikAsanI paripUrNatA e maLela pAMca indriyono jIva mahattama upayoga karI svabhAva dazAmAM sthira thAya to ja dravya Indriya pudgalane sAdhana banAvI pudgalAtIta avasthA prApta thaI zake. 0 0 0 0 0. adhyAyaH2 -sUtraH15) | [1]sUtratuH- [prathama adhyAyamAM [1:14] tiindrayanindriyanimittamAM phandriya zabda Avyo ane ahIM paNa 2:14mAM divyAyaSya kahyuM paNa tenI kula saMkhyA jaNAvI nathI] A sUtra thakI indriyonI saMkhyA jaNAve che. U [2]sUtra mULa-pagnendriyani [3]sUtra pRthakaka-paTva-ndriya U [4] sUtrasAra - indriyonI saMkhyA pAMca [9]. sparza-rasa- dhANa-cakSu-zrautra-juo sUtra 2020] U [5]zabdajJAnapagya: pAMca vidhi:- indriyo - AtmA, tenuM oLakha cihna te Indriya 1 [6]anuvRtti- A sUtra mAM koI pUrva sUtra nI anuvRtti AvatI nathI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA [saMsAri: adhikAra cAlu che.] U [7] abhinavaTIkAH- IndriyonI saMkhyA niyata karatA umAsvAtajI mahArAjA [sparzanA, rasanA, prANa,cakSu,zrotrarUpa] pAMca indriyone jaNAve che ApAMca IndriyonI eka thI pAMcanI saMkhyA vaDe jIvanA pAMca vibhAga thaI zake che. zarIramAM AtmAnA astitvanI oLakha mATe paNa A Indriyo bAhya cihna rUpa che. arthAt caitanya vyakita ke jIva Indriya dvAra vaDe oLakhI zakAya che. ja pazva:-indriyonI saMkhyA pAMcanI kahI che. A parve zabda je AraMbhe mukayo che te niyamane mATe che. Indriyo pAMca ja che. tevuM sidhdha thAya che arthAta anyanAdhika paNe pAMcanI saMkhyA samajavI. Indriyo che vagere nathIja [NDAhitipadhArtha:] athavA A prakaraNa jIvonA upayogane AzrIne che. sarvatra jIvanA upayoga paNAnI ja vAta mahatvanI hovAthI te upayoganA nimitta bhUta pAMca Indriyone sUtrakAra upadeze che. tethI koI eka prANIne vadhumAM vadhuM A pAMca Indriyo ja hoI zake. bhASyakAre jaESAdri pratiSadhArtha: kahyuM te paNa hetupUrvaka che. kema ke pAMca ja indriyo hovI e jaina sidhdhAnta che. tethI vyatirita mAnyatAnuM nirasana karavA mATe ja A vAkaya mukyu che. A sidhdhAnta thI mana paNa indriya nathI tema sAbita thAya che. sUitra 2012 mAM manane nandriya kahyuM ja che mATe manane chaThThI Indriya gaNavuM nahIM --- jema cakSu vagere Indriyo svataMtrapaNe rUpa vagere arthagrahaNamAM pravarte che anyanI apekSA rAkhatuM nathI tema mana pravartI zakatu nathI manane rUpAdi viSayanuM grahaNa karavuM hoya to cakSu vagere indriyone viSayIkRta karIne ja rUpAdi viSAyamAM paDI zake che. tethI cakSu vagerenI mAphaka mana e sAkSAta Indriyo rUpe pravartatu nathI. vaLI pAMca IndriyonA sparzAdi pAMca viSaya kahyA che manano koi svataMtra viSaya paNa nathI mATe mana aniyi ja che ane indriyonI saMkhyA pAMca ja che . zaMkA? - keTalAMka IndriyonI saMkhyA 10 gaNAve che. pAMca jJAnendriya ane pAMca karmendriya-vAk pANi(hAtha), paga,vAyu(gudA) upastha (jananendriya)-tenuM zuM? # ahIMndrAno artha "jenAthI jJAnano lAbhathaI zake te evokarAyo che. arthAt jJAnendriyane svIkArelI che. -tethI vApANI Adi karmendriyonI saMkhyA svIkAravAno prazna ja uddabhavato nathI. -bIjuM ahIM "upayoga"no adhikAra vartato hovAthI jIvanopayogI jJAnane AzrI ne spardhAdi pAMca indriyo gaNAvI che. jayAre vA-pANI vagere pAMca indriyo to AhAravihAra-nihAra Adi kriyA mATe che. -baMne kAraNa karatAM paNa mahatvanI vAta zlokavArtika mAM jaNAvI che. karmendriya no spazana-IndriyamAM aMtarbhAva thai ja jAya che. mATe tene alaga pADavAnI jarUra ja nathI chatAM jo alaga darzAvavuM ja hoya to karma (kriyA karavA nI draSTie hoTha, tvacA, AMgaLI, nitaMba,mastaka, Doka, vagere sarve karmendriyo ja gaNavI paDaze kemake te paNa kriyAnA sAdhana che. je koI ne paNa ISTa nahIM bane. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 adhyAyaH 2 sUra 15 eTalA mATeja karmendriyone alaga na gaNatAM pAMca jJAnendriyo neja gaNI che. ane te saMkhyAbarAbara che. mATejasvopajJa bhASyanI sidhdhasenIyaTIkAmAM pabaivandriyaLa bhakti ema lakhI dIdhuM che. yi: sAdhAraNa rIte reMdra eTale AtmA(jIva),tene oLakhavAnI nizAnI te vya: karmanI paratatratA hovA chatAM ananta jJAnAdi zakitaono svAmI ndra AtmA kahevAya che. A indrabhUta AtmAnA artha-grahaNamAM kAraNabhUta "indriya" kahevAya che. DuM nA oLakha cihna ne ndriya kahe che. ahIM klika oLakha cihna zabdathI pAMca abhiprAya kahyA che. [indrazabdanI oLakha ApIne pachI paNa A pAMca abhiprAyono saMbaMdha joDela che.] (1) {ndrablima:- indranuM jJApaka-bodhaka cihna-avinAbhAvi, aMtarlina-avagamakArI (bodhakArI) cihna te ja indriya (2) draSTima:- Indra (jIva) dvArA potapotAnA kAryomAM AjJapta (sUcita rIte pravarte te indriya (3) draSTama:- indra (jIva) dvArA jovAyela-phakata jovA mAtrathI prApta thayela ke darzana upalabdhithI grahaNa karela. (4) DuMkRSTama-indra (jIva) dvArA utpanna te Indriya (5) DuMndraguNa:- indra (jIva) dvArA sevita arthAt jenA dvArA jIva zabdAdi viSayone grahaNa kare te Indriya. -Indra eTale jIva. kema ke aizvaryane dhAraNa kare che mATe te indra kahevAya che. saMpUrNa dravyomAM jIvanuM ja aizvarya jovA maLe che. kema ke anAdi saMsArane bhogavatAsvabhAvathI Izvara (mAlikI paNAnA) bhAvanA yoga thI samagra jagatanuM aizvarya bhogave che. athavA samasta viSayomAM tenA utkRSTa aizvaryano saMbaMdha che. A rIte jIva badhAM dravyono svAmI ane samasta viSayano utkRSTatayA bhokatA che. tethI ja te Indra che. ane tenA oLakha cihna ne ndriya kahe che. uparokata pAMca abhiprAyono saMbaMdha - indra ane indriyo nI oLakha ApI oLakha cihna nA pAMce abhiprAyono ahIM TuMkamAM saMbadha joDe che. (1) Indriyo jIvane sUcita kare che. (2) Indriyo jIvathI AjJA pAmI potAnA viSayamAM pravRtti karavAvALI hoya che. (3) Indriyo jIvane pradarzita kare che. athavA jIva dvArA Indriyo svayaM pradarzita thAya che. (4) Indriyo,jIvanA nimitte utpanna thAya che. (5) IndriyothakIjIva, iSTaviSayonuM prItipUrvakasevana kare che. tethI tene jIvanI liMga ( cihna) kahI che. ja vizeSa - A pAMca Indriyo badhA saMsArIne hotI nathI keTalAkane eka-keTalAkane be e rIte eka eka vadhatA pAMca Indriyo sUdhI hoya che. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA jene eka indriya (sparzana) hoya te ekendriya (jIva). jene be indriya (sparzana -rasanA) hoya te beindriya (jIva) jene traNa Indriya (sparzana -rasanA-dhrANa) hoya te Indriya (jIva) jene cAra indriya (ukata traNacakSu)hoya te caurindriya (jIva) jene pAMca Indriya (ukata cAra+zrotra) hoya te paMcendriya (jIva) $ A pAMce IndriyonA sparzanAdi pAMcanAmo sUtra 2020mAM sUtrakAre kahayA che. [8] saMdarbhaHAgamasaMdarbha ta pa paMta phariya paUUttA ? royapati paUUtI * prajJA -25-3. 2. rR. 228. # tatvArtha saMdarbhaindriya nAma -... rU. 2 indriyonA bheda ga.2 . 26-27-28 te-te indriyo vALA jIvonI oLakha -ga.ra-jhU. 23-24 4 anyagranthasaMdarbhaHnavatattva gAthA 3-vRtti,gAthA-4-vRtti davyalokaprakAza sarga-3 zloka 44 thI 466 U [9]padhaH sUtraH1pa nA baMne padya sUtraH16mAM Apela che. U [10] niSkarSa-sUtraH 15thI 19no niSkarSa eka sAthe sUtraH19mAM Apela che. _ _ _ _ _ _ _ . (adhyAyaH 2 sUtra:16) U [1] sUtrahetuM - indriyonA sAmAnya bhedane jaNAvavA A sUtranI racanA thaI che. U [2]sUtra mULa - divivAni. [3]sUtrapRthaka-dri - vini ' U [4] sUtrasAraH- Indriyo be prakAre hoya che divya indriya ane bhAva-Indriya U [5]zabdajJAna dvi-be vidyAni: prakAre U [6]anuvRtti-ndriyANa sUtra ra1thI yina zabdanI anuvRtti Avela che. [7]abhinavaTIkA-uparokata sUtra2H1mAM je pAMca prakAre IndriyonuM varNana karyu te pratyeka indriyane mATe sUtrakAre ahIM sUtra banAvI be bheda ne rajU karyA che. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtra: 16 pAMca indriyo be be prakAre kahI che. -dravyathI ane bhAva thI ja dvividhAni-ddhi-vidha ahIM vidha zabda prakAravAcI che te bhedane sUcave che. to vidhI yeSAM tane ddhivirdhAne e rIte bahuvati samAsa thavAthI vidhAna zabda banyo che jeno artha che "be prakAra jenAche te : paraMtu te eTale zuM?-pacce driyaLa uparanA sUtranI anuvRtti ahIM kheMcela che. divi- A be bheda kayA? teno javAba svapajJa bhASyamAM sUtrakAra maharSi pote ja Ape che (1) dUbendriya ane (2) bhAvendriya, taduparAMta have pachInA sUtra 2H17 tathA 2:18 mAM paNa A baMne bhedo nAma nirdeza pUrvaka jaNAvelA ja che. dUbendriyaH- je pudgalamaya jaDa Indriyo che tene dabaeNndriya kahe che. -AtmAnA asaMkhyAta pradezonI apekSAe anaMta pudgala praveza dvArA je te-te indriya (sparzanendriya-rasanendriya vagare pAMce Indriya) nA AkAra vizeSa bane che tene bendriya kahe che. - sAmAnyata: dravyamayAni dravyAtmakAni dravyondriyANi ja bhAvendriya - Atmika pariNAmarUpa Idriya bhAvendriya che. -karmanA kSayopazamanI apekSAthI AtmAnI je pariNati vizeSa thAya che. te bhAvendriya - bhAvendriyANi tu bhAvAtmakAni AtmapariNatirUpANi ja vizeSa - dividhAna - zabdathI pAMca indriyanA babbe bheda levA mATe sUtrakAre bahuvacana mukela che. A rIte indriyonA kula dazabhedo thaze jema ke dravya-cakSurindriya ane bhAva-cakSurindriya -A rIte spaSTae bheda sUtrakAre kahevAthI anya koi prakAre indriyonA babbe bhedonI vAtanuM nirasana thaI jAya che. paraMtu ahIM eka prazna thAya ke - jo indriyonA dazabheda kahIzuM to pUrvasUtramAM paDadhapratiSa: kahyu te niyama nirarthaka jaze tenuM zuM? jo sUtrakArane daza bheda saMkhyAja ISTa hota to pUrvasUtramAM ja razIyA ema kahI dIdhuM hota paraMtu tema karela nathI. ahIM trividha sUtra kathana uparokata sUtrane AzrI ne kahyuM che. tethI eka ja Indriya nI be be bhede vivakSA karI che. jema oraDAmAM bAraNA keTalA? tema pUcho to eka bAraNuM javAba maLe che tyAM kharekhara bAraNuM ekaja hoya paNa ughADa-baMdha karo tyAre be tAro dekhAya che. chatAM bAraNA be kahevAtA nathI temaahIMpaNa indriya ekagaNAyatanA vipakSA pUrvaka be bheda karyA che. U [8] saMdarbhaH 4 AgamasaMdarbha-vidA naM aMte riyA UUUFTI myama vidAM paUtta taMgadA davviMdiyA ya bhAviMdiyA ya prajJA. pa.15-u-2-sU. 201 4 tatvArthasaMdarbha- dUbendriya mATe sAra-pU27 bhAvendriya mATe .ra-~28 a. 2/5 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rL anyagranthasaMdarbhaH- loka prakAza sargaH3 zloka 467-468 [] [9] padma (1) [sUtraH15 ane sUtraH16nA saMyukata pagho] sparzana rasana ne prANa cakSu, zrotra IMdriya pAMcamI dravya ne vaLI bhAva iMdriya ema savi babbe kahI cAmaDI jIbhane nAka, AMkhane kAna pAMca e Indriyo dravya ne bhAva be rUpe mukhya che. khare. [] [10] niSkarSa:- sUtra 15 thI 19 no niSkarSa eka sAthe sUtraH19 mAM mukela che. (2) tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA adhyAyaH2 sUtraH17 [1] sUtra hetu:- indriya be prakAre kahI, temAM dravya-indriya nA AkAra athavA bheda ne jaNAve che . . [] [2]sUtra:mULaH- nivRtyuparaLe bhendriyam [7] [3]sUtra:pRthakH- nivRtti 355 dravya phandriyam [4]sUtrasAraH- 6vya- indriyo [be prakAre che ] nivRtti [arthAt aMgopAMga ane nirmANa nAma karmAnusAra thayela viziSTa AkAre racanA- zarIra nI upara dekhAtI indriyo nI AkRti] [bIjo bheda te] upakaraNa-indriya [arthAt upakAraka-nivRtti indriyanI bahAra ane aMdaranI paudgalika zakita, jenA vinA nivRtti indriya jJAna utpanna karavAne asamartha che] [] [5]zabdazAnaH nivRtti: nivRtti-indriyono AkAra 35raLa: -upakaraNa rUpa-nivRtti indriyomAM zakitarUpa. dravyendriyam: dravya-pudgalamaya jaDa iMdriya [] [6]anuvRtti:- dvividhAni (2:16) ne anuvRtti rUpe gaNI zakAya. [] [7]abhinavaTIkAH- pAMce indriyonA vya ane bhAva thI je be-be bheda kahayA temAM dravyendriyanI oLakha A sUtramAM ApavAmAM AvI che. A indriyane oLakhavavA mATe tenA be bhedane sUtrakAra svayaM jaNAve che. - (1) nivRtti dravyendriya (2) upakaraNa dravyendriya. * nivRtti dravyendriya: nivRtti eTale racanA. bhAvendriyanuM e dvAra thai che. ane je karmavizeSa thakI susaMskRta zarIranAmakarma pradezarUpa che. tene ja nivRtti-indriya kahe che. arthAt nirmANanAmakarma ane aMgopAMga nAma karmanA nimittathI jenI racanA thAya che te - mULaguNa nirvartanA eTale ja nivRtti-indriya. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. adhyAyaH 2 sUtra: 17 o zarIra upara dekhAtI indriyonI AkRttio je pudgala skandho nI viziSTa racanA o che tene nivRtti-Indriyo kahe che. $ bahAra jaNAtA AkAra rUpe indriyonI utpatti thavI te nivRtti. ahIM mAtra utpatti levI. jo temAM upakaraNa na hoyato A Indriyo khokhArUpa ja che. jema kAcano ariso hoya to temAM phrema ke cokaThuM ke bAhaya AkAra hoya che. A bAhayaAkAra ke cokaThAMrUpa ja nivRtti-Indriya jANavI. ApaNA nAka-kAna-AMkha-jIbha-cAmaDI badhuM cokaThA rUpa ja che. te vAstavika Indriyo mATe upayogI nivRrtanA (banAvaTa) mAtra che. te vAstavika Indriya (bhAvendriyone madadagAra athavAddavyarUpa hovAthI tene dravya-Indriya kahI che. je bhAvendriyanA kAmamAM upayogI che. $ nivRtti eTale AkRtti-lokaprakAza sargazloka. 469. 470 tathA hAribhadriya TIkA mujaba tathA prajJApanA ane AcArAMga sUtravRtti anusAra nivRtti indriya bAhaya ane atyaMtara ema be prakAre che. $ vAdayanivRtti: bAhya AkArato pratyeka prANIomAM bhinna bhinna hoya che. A vividharUpatAne kAraNe tenuM cokakasarUpa kahI zakAtuM nathI. jemake mAnavI ane azvanI IndriyonA AkAra samAna hotA nathI # madhyAra nivRtti: atyaMtara AkAra sarvejAtiono samAna hoya che. AkRtti parathI ja te-te indriyonA saMsthAna nizcaya pUrvaka nakakI karAyA che.-te A pramANe[navaUT suttam 191] liyi (sparzanendriya) - vividha AkAre che. nimiMtriA(rasanendriya)- astrAnA AkAre che. ghaMtiya dhrANendriya - atimukataka phala jevI-kAhala nAmanA vAjiMtranA AkAre che. vidyi (cakSurindriya) - masuranA dhAnya jevI athavA caMdrAkAra. sodiya (zrotrendriyo) - kadaMbanA puSpasamAna (caMpA nA phula athavA vAjiMtrAkAra) sparzanendriya nA bAhaya atyaMtara AkAramAM kaMI bhinnatA nathI. e hakIkata pUrvAcAryoe paNa kahI che. Indriyo nI bAhya AkRttine khagnanI upamA apAya che. ane aMdaranI AkRttine khaDjhanI dhArAnI upamA apAya che. A abhyattara AvRtti atyanta nirmaLa pudgalarUpa che. abhyattara nivRttirUpa indriyanuM pramANa A rIte che sparzana -sva zarIra pramANa rasanA - ra thI 9 hAtha. zeSa traNe indriyo -aMgulanA asaMkhyAta bhAga pramANa. * 35 driya: nivRtti indriyamAM je racanA (AkAra vizeSa) thAya che te racanAne upaghAta na thavA daIne tathA te racanAnI sthiti vageremAM sahAyatA karI ne je, te nivRtti indriya pratiupakAra kare che tene upakaraNa kahe che. [nirvartitayAnupatAnuprahAkhyAmupama rIti -svopajJa bhASya ] Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA OM nivRtti indriyanI bahAra ane aMdaranI paudgalika zakita ke jenA vinA nivRtti indriya jJAna pedA karavAne asamartha che tene upakaraNendriya kahe che. nivRttivyendriyanA cokaThAmAM goThavAyela athavA pota-potAnA viSayone grahaNa karavAnI zakita dharAvanArA je pudgala dravyonA banelA tIvrazakitavALA sUkSma avayavo. tenuM nAma upakaraNendriya. je avayavomAM jANavA yogya viSaya pakaDavAnI tAkAta hoya che. tene upakaraNa dravyendriya kahe che. A indriyamAM viSaya pakaDavAnI tAkAta hoya che. paNa jANavAnI zakita hotI nathI. (te zakitato bhAva indriyamAM ja hoya che) upakaraNendriya eTale eTale atyaMtara nivRtti mAM rahelI pota-potAnA viSayane grahaNa karavAnI zakita. 3 OM bAhya nivRtti khaDga samAna kahIeto atyaMtara nivRtti khaDganI dhAra samAna che. Aja vAtane prajJApanA sUtra mAM- lokaprakAza sargaH 3 zvlo. 476 bAdanA gadyakhaMDamAM jaNAvyA mujaba''khaDgasamAna bAhya AkRtti vALI indriya tathA khaDgadhArA samAna ane atyanta nirmaLa pudgala samUharUpa abhyantara AkRttinI viziSTa zakitane upakaraNendriya kahe che.'' zaMkA - abhyantara nivRttirUpa dravyendriya karatA upakaraNa vyendriyamAM zI vizeSatA che? -lokaprakAza 3:477 abhyantara nivRttino sadbhAva hoya teA paNa upakaraNendriya dravyAdi vaDe parAdhAta pAme tyAre arthanuM jJAna thatuM nathI. svopajJa bhAkhyamAM sUtrakAra maharSie nivRtti indriyanA be bhAga jaNAvelA nathI paraMtu upakaraNa indriyanA ''vAhyamayanAM 6'' evA be bhAga jaNAvela che. jenI vyAkhyA karatA zrImAn haribhadrasUrijI spaSTatayA jaNAve che. ke- vAdyarAM rALucAvIti, tatra sabhyantara khaDgasthAnIyAyA nirvRttestaddhArA zakti kalpaM svacchatara pudgala jAla niSpAditaM tadabhinnadezameveti. sidhdhasenIyaTIkAmAM paNa jaNAve che ke -3paramendriya virti, antarti 7. nirvRrttidravyendriya apekSayA asya api dvaividhyamAvedyate / digaMbarIya TIkAmAM teno artha jaNAvatA spaSTa kathana jovA maLe che. (1)bAhaya upakaraNendriyaH-netramAM pApaNa-DoLA vagere bAhaya upakaraNa rUpa samajavA. (2) abhyantara upakaraNendriya - netramAM dhoLu-kALu maMDaLa te atyaMtara upakaraNa samajavuM ArIte bIjI indriyo mATe paNa samajI levuM. jo ke upakaraNa-indriyanA bAhaya abhyantara bheda mATe sidhdhasenIyaTIkAmAM totyAMsudhI lakhI dIdhuM cheke - ''Ame tu nAsti vazvit antarSei, 35Lasya'' A rIte ahIM traNa mAnyatAno abhyAsa thayo che. (1) bhASyamAM 3pa raLa-ndriya nA be bheda kahayA che. te ekamata (2) bhASyamAM na kahyA hovA chatAM TIkAmAM svIkArelA tathA AgamomAM paNa jaNAvAyelA nivRti-phandriya nA be bheda - te bIjo mata Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 18 (3) sarvArthasidhdhi-tattvArthavRtti-tattvArtika Adi digaMbarIya TIkAnusAra nivRtti tathA 35raLa baMne driya nA be-be bheda te trIjo mata. ja vizeSa - sUtramAM TUlyandriyam evuM ekavacana kema? sUtramAM 21mAM dvividhAni kahayuM. paNa te be bheda kayA? teno uttara sUtra 2:16 tathA 2018 mAM dravya-bhAva-ndriya jaNAvI Apyo. have ddhividhAni bahuvacanamAM che kemake tyAM paMcendriya sAthe saMbaMdha che. jayAre pharIthI dravya-bhAva zabda vaparAyA tyAre tenI sAthe nyUyam no prayoga jarUrI banyo anyathA panvendra mAMthI bahuvacana -ndriyaLa zabda kheMcAine Avata. jo tema kare to Travya nuM dravyafNa ke bhAvanuM bhAvI: zuM karavuM paDe vagere aneka Apatti AvavA saMbhava che. ahIM to pratyeka indriya dravya ane pratyeka indriya khAva indriya che te ja darzAvavA mATe sUtrakAre ekavacana mukyuM che. U [8] saMdarbhaH 4 AgamasaMdarbhaH-vide i baMte ndriya nivattA paUUttA joyA paMvidA ndriya NivattaNA paNNatA / kaivihe NaM bhaMte iMdie uvacae paNNatte / goyamA paMcavihe iMdiya uvacae paNNatte prajJA. pa. 15 u. 2- sU. 191 [uvacaya arthAt upakaraNa] 4 tatvArthasaMdarbha:- pUrvasUtra 2H16- ddhivina 4 anya grantha saMdarbha loka prakAza sarga 3 zloka 469thI478 nava tatvagAthA 7 vRti G [9]padyaH sUtra 17nA baMne padya sUtra 18mAM Apela che. U [10] niSkarSa:- sUtra 15 thI 19no niSkarSa eka sAthe sUtra 19mAM mukelo che. _ _ _ _ _ _ _ (adhyAyaH 2 sUtraH 18) U [1] sUtra hetu- dravya ane bhAva-IndriyomAM have bhAva-IndriyanA bheda ane svarUpane vyakata kare che. 3 [2] sUtra mULa aNupayogo mAlim U [3] sUtra pRthakA- aizva -3yogo bhava- ndriyam U [4] sUtra sAraH- bhAva indriya labdhi ane upayoga be rUpe che. libdhi mati jJAnAvaraNIyakarma Adino kSayopazama te labdhi.ane te labdhino je vyApAra tene upayoga kahe che.] Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA U [5] zabdajJAna: bhAva: Atmika pariNAma mAvendriya: Atmika pariNAma rUpa indriya te bhAvendriyaU [6] anuvRti - divi sUitra ra16] zabda ne anuvRti rUpe gaNI zakAya. [7] abhinavaTIkA - pAMca indriyonA dravya ane bhAvathI ema be prakAro kahayA.sarva prathama dravya-Indriya jaNAvI A sUtramAM bhAva Indriyane jaNAve che A bhAva indriya paNa labdhi ane upayoga ema be prakAre kahI che. jo ke samagra indriya prakaraNanI samajAvaTamAM sUtrakAranI suMdara zikSaNa zailI pragaTa thaI rahI che. eTale ja teo e "prasidhdha thI aprasidhdha'no sidhdhAMta jALavI ahIM rajUAta karelI che. anyathA samagra rajUAta A rIte hota matijJAnanA kSayopazama rUpe zakitabhAve Indriya labdhi che. teno upayoga paNa pravarte che A upayoga pravartanamAM zarIranA IndriyorUpa abhyantara avayavo madada kare che. te avayavonA rakSaNa mATe bAhya AkAro paNa hoya che. Avo krama jALavIne paNa rajuAta thaI zakata. paraMtu lokaprasidhdha paNe AMkha-kAna-nAka vagere pAMca Indriyo ne sau jANe che. A jANakArI pachI tenA bAhaya-abhyattara AkArono paNa sAdhAraNa paricayache.ATalI jANakArI bAda sUtrakAra prastuta sUtraracanA karI te ja vAtane vizeSa uMDANamAM laI jAya che. je A bAhaya abhyattara AkAro che. tenI pAchaLa mahatvanuM tattva che jJAnazakita,temaja te jJAnazakitano pravRtarUpa upayoga jenuM nAma bhAvendriya. bIjI mahatvanI vastu e che ke indriyonA kArya rUpe pravRttimAM sauthI pahelA dUbendriya sAthe je-te indriyanA viSayano saMbaMdha joDAya che. tyAra pachI teno bhAvendriya sAthe saMbaMdha thAya che.tethI bhAvanI pradhAnatA hovA chatAM sarvaprathamadabendriyanuM varNana karI sUtrakAra bhAvendriyane jaNAve che. A bhAvendriyane mAtma paritikSaNam kahI che jenA varSa ane 3yo evAbebhedo jaNAve che. tala bAvendriya: -mati Adi jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama je eka prakAranA Atmika pariNAma che te "labdhi-indriya' che. jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI niSpanna thatI jJAnazakita-lAbha te labdhi. -labdhi eTale prApti je gati-jAti-zarIra Adi nAmakarmanA udayanuM nimitta pAmIne utpanna thAya che ane karNa-cakSu vagere te-te indriyanA Avaraka karmanA kSayopazamane pAmIne te jIva ne te-te indriyanA viSayone grahaNa karavAnI je-je zakita pragaTa thAya che te lAbhane labdhi kahe che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtra: 18 71 -bIjA zabdomAM A ja vyAkhyAne pragaTa karatA kahe che ke - nivRtti tathA upakaraNa indriyono temaja aMgopAMga ane nirmANa nAmakarmano Azraya laine jIvane A labdhirUpa indriya niSpanna thAya che jenA pAMca bhedo che- sparzanendriya labdhi, rasanendriya labdhi, dhrANendriya labdhi, cakSurindriya labdhi, zrotrendriya labdhi. -mati jJAnAvaraNIya karmonA kSayopazamabaLa mujaba je-je jIvanA matijJAnamAM jeTalI jeTalI jANavAnI zakita vyakata hoya - teTale aMze te karmano kSayopazama hovAthI tene labdhibhAvendriya kahe che. -labdhi eTale prApti athavA lAbha. AtmAnA caitanya guNano kSayopazama hetuka ughADa te labdhi che. -sparzanAdi indriya AvaraNa karmakSayopazama tene labdhi kahI che. ahIM sparzanoja dAkhalo laIe to-smRSTi: sparza, arcana va tandriya 3 rRti anendriyam tat iva ;i anizvi : zIta USNa vagere sparzanI jANakArInuM sAmarthya. 35yo-mAvendriya:-labdhi nivRtti, upakaraNa e traNenA maLavAthI je rUpa Adi viSayono sAmAnya ane vizeSa bogha thAya che te upayoga indriya che. -upayoga eTale vyApAra jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI maLelI jJAnazakita no vyApAra te upayoga -labdhi game teTalI pragaTa thAya paNa sAthe dabaeNndriya nI madada paNa Avazyaka bane che kema ke davyendriyanI madadathI jalabdhiindriya kAma ApI zake che. tethI labdhi anedabendriya-jekoIviSayonA saMbaMdhamAM Ave tyAre te viSaye labdhi indriyomAM jANavAnI pravRtti jAgrata thAya che tene upayoga kahe che A upayogane jIvanA lakSaNa tarIke. 2 . 8 mAM jaNAvela che. -upayoga eTale caitanya vyApAra AtmAnA caitanya guNano je kSayopazama hetuka ughADa che tenA vyApArane upayoga kahe che.' dRSTAnnanI madadathI labdhi tathA upayoga indriyaH dhAroke koI vyakita rUA.4 lAkhanI mUDIne vepAra-kAryomAM roke che to ahIM tene prApta thayela rUA.50lAkha ne labdhi kahe che ane temAMthI je 40lAkha rUpiyA vyApAramAM rokAyA tene upayoga kahe che. jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI maLelI jJAnazakita ne ahIM uparokata draSTAtamAM rU.50lAkha sAthe sarakhAvI zakAya che ane te jJAnazakitano vyApAra jene upayoga kahe che te rU.40lAkha ke je vyApAramAM vaparAyA che tenI sAthe sarakhAvI zakAya. jema vepArI potAnI badhIja mUDIne vyApAramAM rokato nathI tema jIva paNa kSayopazamathI prApta thayelI saghaLI jJAnazakitano haMmezA upayoga karI zakato nathI. indriya nA cAre bhedonI dRSTAnta thI samajaH eka talavAra laIe to-talavAranA sthAne bAhya nivRtti che. talavAranI dhAranA sthAne atyaMtara nivRtti che. talavAranI dhAramAM rahelI kApavAnI zakitanA sthAne upakaraNa che Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA talavAra calAvavAnI kaLAne sthAne labdhi che. te kaLAnA upayogane sthAne "upayoga" che. jema kemero hoya to temAM AgaLanA mukhya kAca upara padArthanuM pratibiMba paDe che te pratibiMba pakaDAI ne pAchaLa rahelI kAcanI sapATI -pleTa para paDe che kemikalsa vALI pleTa kemikalsanA pAvarathI te pratibiMba pakaDI le che. paNa jo pleTana hoya ke AgaLano mukhya kAca na hoya ke upara DhAMkaNuM DhAMkela hoya to aMdara pleTa upara pratibiMba jhIlAtuM nathI. ahI pleTamAM pratibiMba jhIlavAnI zakitane labdhi kahe che. pratibiMba pakaDavAno prayatna te upayoga. ja labdhi ane upayoga baMne jJAna svarUpa che chatAM tene Indriya kema kahevAya che? labdhi-indriyanI saphaLatAno AdhAra upayoga Indriya che.labdhigameteTalI hoyachatAMupayoga na thAya to zuM kAmanI? labdhi-maLelI zaktino upayoga karavAmAM indriyonI jarUra che, Indriya vinA upayoga thaI zakato nathI Ama labdhi ane upayogamAM indriya kAraNa hovAthI-kAryamAM kAraNano upacAra karIne labdhi ane upayogane paNa indriya kahevAmAM Ave che. ahIM kAryamAM kAraNane upacAra karI upayogane bhAvendriya kahI che, te vAta ne draSTAMta thI ghaTAvatA jaNAve che-ghaDA AkAre pariNamela jJAnane ghaDo kahevAmAM Ave che e nyAye lokamAM kArya ne paNa kAraNa mAnavAmAM Ave che. AtmAnuM liMga indriya(bhAvaindriya) che AtmA mAM upayoga mukhya che ane te jIvanuM lakSaNa che tethI upayogane bhAva-Indriya paNuM kahI zakAya che. Aja vAta saraLa zabdomAM rajU karatA kahI zakAya ke pratyeka jIvane matijJAna-zrutajJAna rUpalabdhi hoya ja che, paNa te labdhi indriyonI madada vinA kAma ApI zakatI nathI tethI tene bhAvendriya nAma ApavuM paDe che. A rIte labdhi upayoga jJAnarUpa hovA chatAM tene indriya rUpe nAma dhAraNa karavuM paDe che. vaLI dareka bhAvendriyadareka jIvane labdhi ane upayoga rUpe hoya che. paraMtu jeje jIvane je je indriyo hoya te te indriyanA labdhi ane upayoga vizeSa paNe pravartatA hoya che. tethI dareka jIvane bhAvendriya hovA chatAM amuka amuka bendriyo na hovAnA kAraNe te jIva ekendriya-beIndriya Adi kahevAya che. eka noMdhapAtrakhulAso-3yonuM svarUpa A sUtramAM svopallabhAkhyakAre darzAvela nathI kAraNa ke svayaM sUtrakAra te mATe have pachInuM sUtra 2H19 banAvI 35yo ne vizeSa spaSTa kare che. anyathA pAMcajJAna-traNa ajJAna ne ja upayoga rUpa gaNI lIdhuM hota, vaLI avadhi Adi atindriyajJAna upayoga zabdamAM abhISTanathI kemake te indriyonI apekSA vagara utpanna thAya che mATe upayoga: pati evuM spaSTa alaga sUtra banAvela che. [saMdarbha$ AgamasaMdarbha tividdA aMte kriya thyi yamAM paMvihI driyagdha paNNattA / kativihANaM bhaMte uvaogaddhA paNNattA / paMcavihA indiya uvaogaddhA paNNattA * prajJA. pa. 15 u-2 sU. 199/4 4 tatvArthasaMdarbha - upayoga mATe juo sUtraH 2-19 # anya granthasaMdarbhaH- dravyaloka prakAza-sargaH3zlo.479thI 482 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 adhyAyaH 2 sUtra: 19 U [9]padyaH- baMne padyo sUtra 17-18 nA sayuMkata padyo che. (1) nivRttine upakaraNa rUpa dravya indriya jANIe labdhine upayoga bhAvendriya zudhdha pichANIe (2) upakaraNa AkAra che dUbendriya ema be upayoga ane labdhi che bhAvendriya tema be kSayopazamathI thAya jJAnAvaraNa karmanA je Atmika pariNAma labdhinI zakita te tathA [10] niSkarSa - sUtra 15 thI 10no niSkarSa sAthe sUtra 19mAM che. | _ _ _ _ _ _ _ (adhyAyaH 2 sutraH 19) U [1] sUtra hetu- uparokata sUtraH 18mAM bhAvendriyanA be bheda kahyA labdhi ane upayoga [A upayoga zabda sUtra ra8 mAM paNa Avyo tenA svarUpanI spaSTatA ahI kare che. [2] sUtra mULa- *payom: avivuM 0 [3] sUtra pRthapha-3payoga: sarNa - gi I [4] sUtra sAra-upayogaspazadi (sparza-rasa-gaMdha-rUpa-zabda) viSayomAM pravarte che] ahIM bhASyakAra spardhAdimAM matijJAnopayoga evo artha jaNAve che. ane sUtra ra018 nA anusaMdhAna rUpe-"bhAvendriya rUpa upayoga, spazadi pAMca viSayamAM pravarte che" tema samajavuM U [5]zabdajJAnaHupayo: upayoga-vyApAra-te-te viSayamAM praNidhAna. za-mAviSaH sparza e sparzana athavA tvacA indriyano viSaya che. mAdri zabda thI rasa-gaMdha-rUpa-zabda e cAra viSayo grahaNa karyA che. 1 [6] anuvRtiH- sRthyo bAvendriyam sUtra 2:18 thI bhAvendriyam no saMdarbha ahIM levo [jarUrI banaze [7]abhinavaTIkA- bhAvendriya ne labdhirUpa ane upayogarUpa ema be bhede jaNAvI che. baMnenI vyAkhyA pUrvokata sUtramAM jaNAvAI che chatA sUtrakAra maharSie sUtranI racanA thakI svopajJa bhASyamAM je vyAkhyA jaNAvI tene AdhAre ahIM sarvaprathama ""upayoga" eTalezuM te bhAvendriyanA saMbaMdhamAM spaSTa karela che. -matijJAnano te vyApAra ke je sparzanaAdi indriyonA sparza-rasa-gaMdha-varNa-zabda rUpa pratiniyata viSayone grahaNa karavAvALo che tene upayoga kahe che. [matijJAna evu spaSTa kahetA *digambara AmnAyamAM A sUtrano ullekha nathI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA avadhi jJAnAdino niSedha paNa bhASyakAra spaSTa ja vyakata kare che) -dUbendriyAdika nI apekSA pUrvaka spardhAdika viSaya prati jJAnanI je pravRtti thAya che. tene-athavA-sparzanAdika indriyo dvArA ubhavanAru te jJAna ke je viSayanI maryAdA pUrvaka spazAdinA bhedanejaNAvanAra (karAvanAra) che tene upayoga kahe che. [A AtmAnuM ja pariNAma che anya koI dravyanuM nahIM) 4 upayoga zabdathI indriyajanya matijJAnavizeSacaitanya pariNAma samajavuM joIe. # Avo bhAveindriya rUpa upayoga sparzana Adi indriya dvArA anukrame speza-rasagaMdha-varNa-zabda e pAMca viSayomAM pravarte che. -sparzanendriya thakI sparzane jANavAmAM upayoga pravarte che. -rasanendriya thakI rasane jANavAmAM upayoga pravarte che. -dhrANendriya thakI gaMdha jANavAmAM upayoga pravarte che. -cakSurindriya thakI rUpa ne jANavAmAM upayoga pravarte che. -zrotrendriya thakI zabdane jANavAmAM upayoga pravarte che. spazAdi pAMca viSayo rUpI padArthanA paryAyo che. temAM bhAvendriya rUpa matijJAna pravarte che. upayoga be prakAre jaNAvyo che (1) vijJAna rUpa (2) anubhava rUpa (1)dhaDo vagere padArthonI upalabdhine vijJAna kahyuM che. (2) te thakI sukha duHkha vagerenuM je vedana tene anubhava kahe che. A upayoga pAMce Indriya dvArA thAya che. paNa eka samaye ekaja indriya thakI upayoga hoya che. ja indriyonI padArtha grahaNa zakitaH-zrotrendriya bAra yojana dUra thI AvelA zabdane sAMbhaLI zake che. -cakSu-Indriya lAkha yojana thI kaMIka adhika dUra rahelI vastu joI zake che. -sparza, gaMdha, rasa traNe nava yojanathI AvelA potAnA viSayane jANI zake che. jemake- ahIMthI navayojana dUra rahelA caMdanAdi padArthanA pugalo ahIM Ave tyAM sudhI gaMdha jANI zakAya paNa tethI vadhu jANI na zakAya. e ja rIte sarva indriyo nI padArtha grahaNa zakitanA upayoganuM mApa gaNavuM -A pAMca indriyono jadhanya viSaya aMgulano asaMkhyAtamo bhAga che. ja zuM pugalomAM paNa upayoga hoI zake? 35T: sagi paramALorImati vAkayAnusAra paramANuM athavA skanvarUpapudgalo paNa upayoga zabda thakI kahI zakAya che. paraMtu upayoga zabdano A artha sarvathA asaMgata che kemake bhASyakAra poteja A vAtane spaSTa karatA jaNAve che ke jIvanuM lakSaNa upayoga che. [A vAta mera-sUtra.8 mAM paNa kahI che) vaLI ahIM bhAvendriyano adhikAra varte che eTale pudgalanA viSayamAM upayoganI kalpanA karavI te sarvathA saMbaMdha rahita vAta che ahIM teno adhikAra laI zakAya nahIM [nihAyita] Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 adhyAyaH 2 sUtraH 19 * nivRti Adi phandriya no pravRtti kramanivRtti indriya hoya toja upakaraNa ane upayoga indriya hoya che. labdhi Indriya hoya to nivRtti-upakaraNa ane upayoga Indriya hoya che. kema ke- nivRtti indriya vinA upakaraNa Indriya saMbhavI zakatI nathI ane upakaraNa vinA upayoga nI pravRtti thaI zakatI nathI ane labdhi indriya vinA nivRtti-upakaraNa-upayoga e traNe hoI zake nahIM. kema ke te te indriya Avaka karmanA kSayopazama thayA vinA IndriyonA AkAranI racanA thaI zakatI nathI. indriya racanAvinA jJAnanI pota potAnA sparzAdika viSayamAM pravRtti thaI zakatI nathI. ja eka samaye keTalA upayoga thaI zake? pU.zrI sidhdhasena gaNijI jaNAve che ke-Arya gaMga nAmanA nidbhave eka sAthe ekathI vadhu upayoga prarUpelA che paNa tenI prarUpaNA ayukata che. TIkAkAra maharSi AgaLa lakhe che ke upayoganI gati ati sUkSma hovAthI ekaja samayamAM pratita thAya che paNa kharekhara teno samaya bhinna bhinna hoya [ariMhata prabhune paNa eka sAthe be upayoga hoya nahIM] kamaLanA pAMdaDAno eka sAthe goThavIne Dhagalo karAyo hoya ane zakitazALI yuvAna ekaja bhAlAthI badhA patrone eka sAthe vidhi nAkhe, tyAre ekaja sAthe A badhA patromAM keda thayo pratita thAya che paNa vAstavamAM tevuM hotuM nathI eka patra thI bIjA patra sudhI bhAlo pahoMce tyAM vacce asaMkhyAta samaya pasAra thai jAya che e ja rIte eka samaye upayoga eka ja hoya che jeindriya potAnA viSayamAM pravarte teja teno upayoga jANavo te samaye bIjI indriyajanita jJAnanuM astitva jarUra hoya paNa bIjo upayoga hoI zake nahIM. []saMdarbha$ AgamasaMdarbha:- upayoga nA viSayamAM prajJApanA sUtradraya56 mAM bIjA ussAmAM sAkSIpATharUpe varNana jovA maLe che. 4 tatvArthasaMdarbhaHspardhAdi indriyo 2-mUtra.20 sparzAdi viSayo era-sUtra .22 4 anyagranthasaMdarbhadavyaloka prakAza-sarga3 -zlo.482thI 486 [9]padya(1) sUtraH19nuM padya sUtraH 21 mAM che. (2) labdhi thakIja AkAra upakaraNa temaja ne upayogamAM pAchAM, e traNeya samAya che. [10] niSkarSaH- [sUtra 15 thI 19 no niSkarSa A pAMca sUtramAM mukhya viSaya indriya che. Indriya pAMca che. tenA dravya-bhAva be bheda che. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA dravyanA paNa nivRtti-upakaraNa bheda che. tathA bhAva nA labdhi ane upayoga be bheda che. koIpaNa jIvane chadma sthAvasthAmAM kSayopazamaja labdhi game teTalI hoya paNa badhAMno upayoga eka sAthe thaI zakato nathI. jIva "para"nuM lakSaTALI " "sva" prati upayogane vALa tyAre samyajJAna thaI zake che. jo "para" tarapha ja upayoga raheto Atma kalyANa thatuM nathI vaLI jo "sva" taraphano upayoga vadhAraze to kramazaH jIvAjIva nI rAga dazAmAMthI viramato evo te bAramA guNa sthAnane pAra karato vItarAga dazA prApta karaze mATe indriyonA A cAre bheda jANyA pachI te te Indriyone upayoga thakI "sva"mAM kendrita karI mokSa mArga sAdhavo. S (adhyAyaH 2 sUtra :20) U [1]sUtrahetu:- sUtra 2:15 mAM kahayu che? teno nAma nirdeza A sUtra kare che. 0 [2] sUtra: mULa:- narasanAvonA [3] sUtra pRthaka- sparza - rasane - prANa - vadhum - zotrA U [4]sUtrasAra:- sparzana -rasanA prANa -cakSu ane zrotra A pAMca nAmanI Indriyo che.] [5] zabdajJAnaHane sparzana-indriya-tvacA. rasana:-rasanA-indriya-jIhavA-jIbha dhAba:-thrANa -Indriya-nAka vadhu:- cakSu -Indriya -AMkha ke netra zrotra:-zrotra-indriya-kAna [6] anuvRttiH- parvendriya sUtra 2015 U [7] abhinavaTIkA -pUrvasUtramAM "indriyo pAMca che' ema vidhAna karyuM. tyAra pachI tenA dravya ane bhAva be bhedo jaNAvyA. paraMtu A pAMca indriyono kaI che? te vAta jaNAvela na hatI. prastuta sUtra pAMca indriyo no nAma-nirdeza kare che. sparzana - rasana - dhrANa - caDyusa ane zrotra. A pAMce indriyo labdhi-nivRtti-upakaraNa-upayoga e cAre prakAre che. arthAta A cAra-cAra prakAronI samaSTi eja sparzanAdi eka eka pUrNa indriya che. e samaSTimAM mAM jeTalI nyUnatA teTalIja te-te indriyanI apUrNatA samajavI. ja sparzana- indriya-sparzana indriya eTale tvacA ke cAmaDI. - je sparza kare sparzaguNano viSaya kare tene sparzana kahe che. - jenA dvArA sparzanA paryAya ne jANI zakAya te sparzana kahevAya che. - A kartu karaNa vyAkhyA saMskRtamAM A rIte che eN zati ta nam, Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spRzyate'nena iti sparzanam * rasana Indriya-rasana Indriya eTale jIbha ke AhavA karnaMsAdhana -karaNasAdhanathI tenI vyAkhyA- rasatIti rasana" je rasa-rasa guNano je viSaya kare tene rasana (1) kahe che. -tene ta ranamU-jenA dvArA rasaprApta karAya athavA jenA Azraya thakI tIkakaTu-madhura vagere rasanA paryAyo jANI zakAya tene rasana kahe che. * prANa-IndriyaH- prANa indriya eTale nAka/nAsikA karNa-karaNa sAdhana thI tenI baMne vyAkhyA - - niti ta prANam - je suMghe (dhrANe)-prANa guNane viSaya kare tene prANa-kahe che. - nizcita manena ta prANam - - jenAdvArA suMghAya -ke jenA Azraya thakI suMgadha-durgandha paryAyo jANI zakAya teghANa. * cakSuIndriyaH- cakSurindriya eTale AMkha, netra ke cakSu -vaTe rUti vakSa: je cakSe(jue)-cakSu-guNano rUpano viSaya kare tene cakSu-kahe che. -vaSTa ane DUta vadhu. jenA dvArA jovAya-ke-jenA Azraya thakI lAla-kALo-pILo vagere rUpanA paryAyo jANI zakAya tene vIM: kahe che. ArIte karta-karaNa sAdhanathI baMne vyAkhyA spaSTa karI zrotra-indriyaH- zrotraindriya eTale kAna- kartu-karaNa baMne sAdhana thI tenI vyAkhyA:kRti ti zrotram je zravaNa kare-zrotraguNano viSaya kare tene zrotra kahe che. -kUtte manena ti zrotram jenA vaDe saMbhaLAya-athavA-jenA Azraya thakI susvara-dusvara rUpa zravaNanA paryAyo jANI zakAya tene zotra kahe che. ja pAMca indriyonA artha dhAtu draSTie paNa jANavA jevA che kema ke A nAmo sArthaka che. je rIte kartu sAdhana ke karaNa sAdhana thakI vyAkhyAo karAI che eja rIte dhAtunA artha nI draSTie paNa anvartha jaLavAI rahe che. - mRgu saMsparzane [ 6 adriA ) - rasa AsvAdana-snehanayoH [10 curAdigaNa - dhrAM-nyo - (svAddhiALa) - vakSI- vyatAya vAvI (2-kAri IT) - gu-vaLa (-vArA) A rIte pAMce indriyonA nAma phakata vizeSa saMjJA ja nathI paNa pota potAnA arthane paNa dhAraNa kare ja che. * pAMce IndriyonA svAmI - ekendriya jIvane pahelI sparzanendriya ja hoya che. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA be indriya jIvane pahelI-bIjI (sparzana-rasana) indriya hoya che. teindriya jIvane pahelI traNa((sparzana-rasana-prANa) indriya hoya che. carindriya jIvane pahelI cAra (sparzana-rasana-prANa-cakSu) indriya hoya che. paMcendriya jIvane pAMce pAMca indriyo hoya che. sparzanAdi krama no hetuH- ahIM je sparzana-Adi kramamAM pAMca indriya jaNAvI che te caitanya vikAsanA krama sAthe suMsaMbadha dharAve che. jIva nigoda thI AgaLa vadhatA vadhatA manuSyanI kakSA sudhI pahoMce che. tenI sAthe ja indriyono vikAsa saMkaDAyelo rahe che. jema ke sparzana indriya sarva sAdhAraNa che. badhAM ja saMsArI jIvomAM te vyApta hoya che.jIvane anAdi thI A indriya vaLagelI ja rahe che. paNa ekendriya jIva vikAsa pAmI be indriya nI kakSA dhAraNa kare tyAre sparzana pachI rasanAnI prApti thAya che. jayAre jIvane vikAsa kakSA AgaLa vadhe tyAre trIjI indriya prApta thatA prANa (nAka) no krama Ave, caurindriya jIvane cakSu nI prApti thAya ane chelle pUrNa paMcendriya avasthAmAM kAna nI upalabdhi hoya che. [alabatta jIva ekendriya bendriya ema kramazaH ja AgaLa vadhe tevo niyama nathI beindriya jIva sIdho caurindriya paNa banI jai zake chatAM sarva sAdhAraNa rIte jIvane kramazaH vikAsa thAya che tyAre]indriya vRdhdhi no krama Aja rIte rahe che. ahIM spezana -2sana -dhrANacakSu-zrotra e vRdhdhi krama che tevo artha ja abhipreta che. jo be pachI traNa indriya thAya to trIjI prANaja hoya-cothI cakSu ja hoya temAM krama ulaTa sUlaTa kadApI thato nathI A rIte sparzanAdi kramano hetu T [1]jIvano vikAsa A pramANenA indriya vikAsa krame ja thAya che. [2]sUtra 2:23-2:24 paNa tenA anusaMdhAne ja eka thI pAMca indriya vALA jIvanuM dRSTAnta Ape che. [3]mukhane AzrIne samajAvavAmAM paNa sparza-pachI rasa (mukha) tenI upara prANa (nAka), tenI upara cakSu (nAka nI upara AMkha), tenI AsapAsa zrotra (kAna) ema tArkika rIte saraLa paDe che. * sUtramAM bahuvacana kema mukayuM ? eka to ahIM indriyonI saMkhyA pAMcanI che. bIjuM A sUtra pavendriyALi sUtra sAthe anvaya pAme che mATe ahIM sUtrakAre bahuvacana mukela che. eka mata mujaba ahIM dareka indriya -nivRtti-upakaraNa-labdhi-upayoga cAra bhede samajavAnI che mATe paNa bahuvacana prayojela che. sparzana -rasana - prANa - cakSu - zrotrano viSaya kayo ? te hajI spaSTa thayu nathI - ahIMto phakata pAMca indriya nA nAma jaNAvelA che. jemake sparzana ndriya no viSaya sparza che. tema pAMce indriya nA viSayane jaNAvavA mATe sUtramAM 2:21 banAveluM che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 adhvAva: 2 sUtraH 21 U [8] saMdarbhaH$ Agama saMdarbhaH- sondriA vi idhA iniiiA siviU ja prajJA, 5. 25-3. 1 . 2/2 # tatvArtha saMdarbhaH-ga. --khU. 20,22,23 4 anyagraMtha saMdarbhaH- dravyalokaprakAza sarga 3 zlo. 467 thI indriya vize. [9] padya:- sUtra 20nA bane padyo sUtra 21 mAM sAthe ApavAmAM AvelA che. 0 [10] niSkarSa:-sUtra 20no niSkarSa sUtra :21 mAM sAthe ApavAmAM AvelA che. _ _ _ _ _ _ _ (adhyAyaH sUtra :21 U [1]sUtrahetu - sUtra 2:20mAM jaNAvelI pAMca indriyonA viSayane jaNAvavo. U [2] sUtra mULa :-*ravazAteSAmaH U [3] sUtraH pRthaka-pa-ra-ca-vaLa-zabda: te-ga: [4]sUtrasAra:- spirzana-Adi je pAMca indriyo sUtra raH21mAM kahI che] tenA [anukrame pAMca artho - zeya viSayo che. - sparSa- rasa-gaMdha - varNa ane zabda. 3 [5] zabdajJAnaH:- aDakavuM rasa svAda Avavo nya:- suMghavuM - vAsa AvavI va:-rUpa zabda- zabda - sAMbhaLavuM etha:-zeya viSayo teSAma:- teonA 1 [6] anuvRtti -parasanabrAvakSetrotrALa sUtra 220 ahIM anuvarte che. U [7] abhinavaTIkAH-pUrvasUtramAM sparzadipAMca indriyonA nAma jaNAvyA hatA. A sUtramAM te pAMce Indriyo nA zeya viSayo ne jaNAve che jagatanA badhA padArtho eka sarakhA hotA nathI. keTalAka mUrta che ane keTalAka amUrta che. jemAM varNa -gaMdha - rasa- spardhAdi hoya te mUrta. A mUrti padArtha ja indriyo vaDe jANI zakAya che amUrta padArtha Indriyo vaDe jANI zakAtA nathI. pAMce Indriyo nA viSayo je jUdA jUdA batAvyA che te sarvathA ekabIjAthI bhinna nathI. ane mULa dravyarUpa paNa nathI. paraMtu teo ekaja dravyanA bhinna bhinna aMzo ke paryAyo che. arthAta ekajadravyanI paraspara judIjudI avasthAone jANavAmAM pAMca indriya pravRtta thAya che. - tethI A sUtramAM pAMca indriyonA je pAMca viSayo batAvyA che te svataMtra alaga vastu nathI paNa ekaja mUrta - paugalika dravyanA aMzo che tema samajavuM. *digaMbara paraMparAmAM ahIM asavarnaza/staf: ema lakhyuM che Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA jemake eka lADavo che. tene pAMca indriyo kaI rIte jANe ja -AMgaLI sparza karI lADano zIta-uSNAdi sparza batAvI zake che. -jIbha lADune cAkhIne tene mITho-khATo vagere rasa darzAvI zake che. -te lADu ne nAka suMdhe tyAre tenI sugaMdha-durgadha kahI zake che. - AMkha tene joIne teno lAla-pILo raMga nakakI kare che. - jo lADu kaNa thaI gayo hoya to tene khAtAM utpanna thato avAja paNa kAna pakaDI zake che. ahIM eka ja lADavAmAM pAMce paryAyone joI zakAya che. evuM paNa nathI ke ukata pAMca viSayonuM sthAna alagaalaga hoya,pAMcaviSayo tenA badhA bhAgomAM eka sAthe rahe che. kemake te badhA eka ja dravyanA avibhAjaya paryAya che. temano vibhAga indriyonI madadathI budhdhi svayaM kare che. indriyo game teTalI paTu hoya to paNa potAnA grAhaya viSaya sivAya anya viSayone jANavAmAM samarthathatI nathI. AkAraNathI pAMca IndriyonA pAMca viSaya pRthaphapRthaphadarzAve che -sparzanendriya no viSaya sparza che. - " jesparzI zakAya te sparza" sparza nA ATha bheda che zIta - uSNa - snigdha - rUkSa - mUdu - kaThora - bhAre - halako. -rasanendriya no viSaya rasa che - je cAkhI zakAya te rasa" rasanA pAMca bheda che - mITho - khATo - tIkho - turo - kaDavo - . -dhrANendriya no viSaya gaMdha che - je suMghI zakAya te gaMgha" gaMghanA be bheda che sugaMgha - durgagha. - cakSuH indriyano viSaya varNa che. - "je joI zakAya te varNa (rUpa)'' varNanA pAMca bheda che - zveta - nIlo - pILo - lAla - kALo -zrotrendriyano viSaya zabda che, "je sAMbhaLI zakAya te zabda '' zabdanA vyavahAramAM be bheda saMbhaLAya che.-susvara duHsvara. chatAM sidhdhasenIya TIkAmAM putUtrasadhdhAtamejhanma vaeN tAhi kahayuM che-zabdanAgati Adi aneka bheda thaI zake che. ja spardhAdi pAMce viSayo badhAmAM jovA maLe ke nahIM? sparzAdi pAMce viSayo sahacarita che. chatAM badhAM eka sAthe mAluma paDe ke na paNa paDe tevuM bane che. jemake sUrya AdinI prabhAno varNa jovA maLe che paNa tenA sparza- rasa-gaMdAdimAlUma paDatA nathI. e rIte vAyuno sparza anubhavAya paNa rasa mAlUma paDato nathI. ane jo te puSpAdi gaMgha mizrita na hoya to gaMgha paNa mAlUma paDatI nathI. kAraNake pratyeka bhautika dravyamAM spardhAdi pAMce paryAyo hoya che.paraMtu paryAya utkaTa hoya to IdriyagrAhaya bane che. keTalAMka dravyomAM A pAMce paryAyo utkaTa rIte abhivyakata thAya che. keTalAMka mAM eka be paryAya ja utkaTa rIte abhivyakata thAya che. bAkInA paryAyo anutkaTa avasthAmAM hovAthI indriyo thI jANI zakAtA nathI -taduparAMta IndriyonI paTutAmAM paNa vaividhya hoya che. badhI indriyonIgrAhaya zakita badhAM prANI omAM eka samAna hotI nathI. tene lIdhe paNa tenI utkaTatA anutkaTatA mAM taratamabhAva jovA maLe che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 21 teSAmama: ne badale samAsa karI tathA kema na karyuM? -1-paNi zabda sAthe bahuvacanano saMbaMdha jALavavA mATe teSA" zabda rahevA dIdho che. -2- teSAmarthA iti asamAsakaraNaM sambandhasya spaSTatA - pratipattyartham -3- asamAsakaraNaM indriyArthayorbhedajJApanArtham -4-pAMce IndriyomAM pratyeka Indriyano kramazaH pratyeka sAthe saMbaMdha spaSTa thAya temaja amuka indriyano viSaya amukaja che.-jemake dhrANendriya no artha zeya viSaya "gaMdha'' ja che. cakSurindriyano 'arthazeyaviSaya-"varNa ja che. - tevuM jaNAvavA mATe ahIM teSAma mukayu paNa samAsa karIne tenuM mULa rUpa tad namukayuM. ja martha zabdanuM vaizizya zuM che.? ahIM sUtrakAre varNana zeyaviSayonuM karela che. chatAM "viSaya' zabda choDIne artha zabda prayojela che. -"meva di vastu maryamA vAta avasthAmevena tathA tathArthatAm rta ! pUrve je lADu zabdanuM udAraNa jaNAvyuM te mujaba AMgaLI vaDe sparza,bhi vaDe rasa nAka vaDe gaMdha, cakSu vaDe varNa, (kAThinya hoya to toDatI vakhate) kAna vaDe zabda jaNAya che. ahIM koipaNa indriyano "artha" lADavAnA amuka khaMDa ke sthAnamAM vibhAjIta nathI hoto dareka khaMDamAM dareka ma rahelA hovA chatAM te-te indriya potAnA te-te martha ne ja grahaNa kare che. bIjuM artha zabda thakI aneka viSayatA nuM grahaNa paNa thaI jAya che. je vAtanI vistRta carcA adhyAya:1-sUtra 17 35rthasya mAM karelI che. * ahIM jIvano adhikAra hovA chatAM spardhAdi pudgalonI vAta kema karI? -jIvane bhAvendriyathI thatA upayoga rUpa jJAnamAM zeya zuM che te jaNAvavA mATe A sUtra banAvela che. zeya viSayo to nimitta rUpa che. nnaya thI jJAna thatuM nathI paNa upayoga rUpa bhAvendriya thI jJAna thAya che.-te darzAvavA ja jIva sAthe pugalonI vAta sAMkaDI che 1 [8] saMdarbha # Agama saMdarbha parva yisthA pattA, tuM soLe gAva sidritye ja thA. - Daa. 1. 3. rU-jU. 443/2 # tatvArtha saMdarbha-pUrva sUtra 1:17 "marthasya" 4 anya grantha saMdarbha-loka prakAza-sargaH3-zlo.494thI 49 U [9]padya (1) sUtraH19 sUtraH 20 sUtra 21 nuM saMyukata padya sparza rasa gaMdha rUpa zabdo pAMca artho grAhaya che. Indriya vaDe upayogathI te viSaya rUpe mAnya che. sUtra:20 sUtraH 21 nu saMyukata padya sparza rasa gaMdha rUpa zabdo pAMca to - pAMceya IdriyonA e kramazaH zeya viSayo a. 2/6 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA U [10]niSkarSa - sUtra 20 ane sUtra 21 no saMyukata niSkarSapAMca indriyo ane pachI tenA zeya viSayo jaNAvyA ahIM be bAbato vicAraNIya che. eka to sUtrakAre -TIkAkAre A badhAMne paryAyo kahyA che. tethI A pudgala paryAyomAM lepAtAanAsakita bhAvakeLavavoarthAt jIvanuM dhyeya mokSa che-mATe indriyonA AviSayone viSa samAna samajI teno tyAga karavo. bIjuM zeyaviSayo prazasta ane aprazasta baMne rUpe hoI zake temAM prazasta viSayono Azraya karI Indriyone zubhamAM pravartAvavI jethI zudhdha bhAva tarapha gati thaI zake jema kezrotrendriya ne samyagu jJAnI gurunA vacanonA zravaNamAM pravartAvavI jethI mokSa mArgano upadeza sAMbhaLI jIvanuM aMtima dhyeya sAdhI zakAya. OOOOOOO adhyAyaH2 sUtra :22) 0 [1]sUtrahetuH- A sUtra manano viSaya jaNAve che. pUrvasUtra 221mAM indriyano viSaya jaNAvyo tethI A sUtra anindriya evA mananA viSayane jaNAvavA mATe racAyuM che. [2] sUtra mULa-kutamandriyastha 1 [3] sUtraH pRthaka-kRtam - anandriyastha [4]sUtrasAra -anindriya manano viSaya kRta che (aMgapraviSTa ane aMgabAhya bheda rUpa zruta e anindriya arthAta manano viSaya che.) 1 [5] zabdajJAnaH kRta-zrutajJAna niyim -mana |U [6] anuvRttiH- (1) rasAcuM sUtra :21thI teSAma: nI anuvRtti U [7] abhinavaTIkA:- uparokata sUtramAM Indriya viSayaka varNana AvyuM paNa mana"ne nindriya kahyuM hovAthI teno samAveza indriyonA vyAkhyAna mAM thato nathI. vaLI labdhi Indriya mAM matijJAnavaraNanA kSayopazamane nimitta rUpa kahyuM. upayogamAM paNa matijJAnopayoganI vAta kahIM. paraMtu zrutajJAnanI carcA ke saMdarbha bAkI ja rahyo - AsUtramAM driya evAmananoaneanemati pachInAzrutajJAnanosaMbadhasAMkaLInesUtrakAre viSaya anusaMdhAna pUrNa karyu che. tethI TUMkamAMja jaNAvI dIdhuke-"zrata e manano zeya viSaya che e rIte pAMca indriya tathA "mana" chaenA zeya viSayo [tevAmathI kramazaH jaNAvI dIdhA. uparokata pAMca Indriya uparAMta chaThuM "mana" jene nidriya kahyuM che. te jJAnanuM sAdhana che. paNa sparzana indriyanI mAphaka bAhya sAdhana nathI- te AMtarika sAdhana che. tethI tene aMtaHkaraNa paNa kahe che. manano viSaya bAhya indriyanI mAphaka parimita nathI.bAhya Indriyo mUrta padArthane grahaNa kare che. ane te paNa aMzarUpe. mana mUrta-amUrta badhAM padArthone temanA anekarUpo sAthe grahaNa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya: 2 sUtraH 22 kare che. mananuM kArya vicAra karavAnuM che. Idriyo thakI grahaNa karAyelA ane nahi karAyelA viSayomAM vikAsa-yogyatA pramANe te vicAra karI zake che. A vicAra e ja zruta che tethI ja ema kahevAya che ke anindriyano viSaya zrata che arthAta mananuM pravRtti kSetra mUrta-amUrta badhAM tatvonuM svarUpa che. ahIM zrutano artha-zrutajJAna lIdho che. indriyonA ane mananA nimittathI sparza-rasagaMdha-varNa-zabdanuM matijJAna utpanna thAya che matijJAna utpanna thayA pachI te sarvenuM zrutajJAna utpanna thAya che Ama paraMparAe zrutanI utpattinuM nimitta anindriya arthAta mana che. A mananA dravyamana ane bhAvamana evA be bheda che. dravyamana-svakAya parimANa vyApta raheluM che. -manovargaNA nA pudgala rUpa che. bhAvamana-(paNa) cAmaDI paryanta deza vyApI kahyuM che-jIvanA upayoga rUpa che. jo ke mana vize-ma:-sUtraH 11 nI TIkAmAM vistAra thI vivecana karAyela che. zrata (zrutajJAna) vize bhASyakAra maharSi mULabhUta be bheda vyakata kare che evaSTa ane gavAya jenA vize ApUrvema. sU. 20mAM jaNAvela che A saMpUrNa bhedarUpa zrutane manano viSaya kahelo che. manane nindriya kahevAno abhiprAya Sa ndriya paNa che. jema koI kanyAne anurA nyA kahevAmAM Ave tyAre temanA ati kRza/pAtaLA udarane kAraNe AvuM vizeSaNa kahevAya che. tema manane paNa Sata indriya paNAne Azrine nindriya kahyuM bIjuM mahatvanuM kAraNa e paNa che ke indriyonI mAphaka teno viSaya niyata nathI ane tenuM sthAna paNa indriyonI mAphaka najare paDatuM nathI. tethI tene nindriya ke maMta: varaNa kahyuM che. jo ke mana paNa jJAnanuM sAdhana che tethI indriya(rUpa) cheja paNa rUpa Adi viSayomAM pravRtta thavA mATe tenecathu Adi indriyono Azraya karavo paDe che. mATe temanI/nondri/rUSanuM ndriya jevA nAme oLakhAya che. ahIM kRta zabda kahyo te kRta no artha grutajJAna ke zrutano viSaya evo karyo che. teno Azaya e che ke zrutajJAnanI upayoga dazA pAMca indriyanAnimitte nahIM paNa driya mananA nimitte kahI che teno artha ema nathI ke mandriya nA nimitte phakata zrutajJAna ja thAya che. paNa tyAM evuM kahevA mAge che ke jema matijJAna indriya ane anindriya baMne nimitte thAya che tema zrutajJAna A baMne nimitte thatuM nathI paraMtu phakata endriya nA nimitte ja thAya che. ahIM manano viSaya je "zruta" batAvela che te bAskRta arthamAM che. zrutajJAnAvaraNa karmanA kSayopazamathI dravyagruta thAya, te dravyazruta mujaba manasaMbaMdhiavagrahAdi pravarte che. tenA vaDe tatvArthanuM paricchedaka evuM AtmapariNatirUpavizeSajJAna thAya che. te jJAnae bhAvakRta. jema ke koIe "dharmadravya' evo zabda kahyo te sAMbhaLatAja zAstramAM vAMcela ke koInA upadeza thI jANela gatietuM vALA dharmadravya no bodha thaI jAya che. ane teja manano viSaya che. A pramANe saMpUrNa tattvArtha ke dvAdazAMgInA samasta viSayano je vicAra thavo ke karavo te mananuM kArya che. tethIja nindriya manano viSaya gruta kahyo che. ahIM teno vikRta evo artha eTale Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 karyo che ke dravyamruta to pAMce indriyonoviSaya thai zake che. zuM manathI matijJAna na thAya? thAya. mana dvArA pahela vaheluM je sAmAnyarUpe vastunuM grahaNa thAya che ane jemAM zabdArtha saMbaMdhaAgaLa pAchaLanuM anusaMdhAna- ane vikalparUpe vizeSatA na hoya te''matijJAna'' che tenA pachI thatI ukata vizeSatA vALI vicAra dhArA te ''zrutajJAna'' che. arthAt manojanya jJAna vyapAranI dhArAmAM prAthamika alpa aMza matijJAna che ane pachIno adhika aMza zrutajJAna che. Ama adhikatAnI dRSTie-tathA-mati karatA zrutanI pradhAnatA nI draSTi ahIM sUtrakAra manano viSaya zruta che tema jaNAve che. ja mananuM zarIramAM sthAna kayAM che? mana zarIramAM sarvatrache koi khAsa sthAnamAM nathI zarIranA bhinna bhinna sthAnamAM vartatI indriyo thakI grahaNa karAyelA badhA viSayomAM mananI gati thAya che. tethI te samagra dehavyApI che tema mAnyA sivAya koi vikalpanathI. [] [8]saMdarbhaH AgamasaMdarbha:- muLetti murkha naMdri sU. 15/2 manonimittovagama vizeSa - prajJA majyagiri pR. 126. tatvArthasaMdarbhaH- zruta-a o-mU. 1,20 anindriya - a-1-mU. 24 [] [9]padyaH(1) (2) tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA mana anindriya jANavuM zrutajJAna viSaya che zarIramAM sarvatra mananA pudgalo vyApela che. sarvatra dehamAM beThuM anindriya rUpI mana rahe IMdriya AdhAre teno viSaya che zruta 3 [10]niSkarSa:- indriya janya matijJAna ane anindriya saMbaMdhita zrutajJAnano viSaya jANyApachI tenuM mahatvanuM tAraNa ke niSkarSa e che ke matijJAna pachI mana thakI hitAhitano viveka karI zakAya che. heyopAdeyanI vicAraNA thai zake che. yathArtha nirNaya karavAmAM ke samyag jJAna mAM te ja mana upayogI thai zake che. A rIte manavALA arthAta saMjJI jIvo ja dharma pAmavAne lAyaka banI zake che. mATe saMjJI jIvoe mananA zeya viSaya evA zruta jJAnano bhASyakAre jaNAvela artha svIkA2I zradhdhApUrvaka avAya-apraviSTa thakI samyag jJAna pAmI samyag cAritra tarapha gati karI mokSamArga ne sAdhavo. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85. adhyAyaH 2 sUtra 23 adhyAya2 sUtra :23) 1 [1]sUtrahetu - sUtrakAre pRthvI-apa-vanaspati-agni ane vAyu e pAMca tathA be-traNa-cAra pAMca indriyo e cAra e rIte kula nava javanikAya kahyA che. A sUtra thakI temAMnA prathama pAMcanI kaIkaI Indriya che te jaNAve che. [2] sUtra mULa:-*vAdhvanInAnevam 0 [3] sUtra pRthapha-vAyu mattAnAm U [4]sUtrasAra:- vAyukAya sudhInA jIvone eka [indriya ja hoya che] (pRthvIkAya-aplAya-vanaspatikAya teukAya-vAyukAya pAMce eka Indriya che) U [5] zabdajJAnaHvAyu:- vAyukAya nAnAma:- sudhInA (jIvone) ma:eka(ekendriya) U [6] anuvRtti - phendriya zabdanI anuvRtti A sUtramAM varte che te samajI levuM. [7] abhinavaTIkA:-ahIM sUtrakAramaharSi vAdhvantA evo zabdaprayoje che teno artha che vAyu jene atte che tenuM bhASyakAra maharSie spaSTa ane saraLa artha karyo ke sUtra krama mujaba pRthvI-apa-vanaspati-tejasa vAyuM e pAMcane sparzana Indriya hoya che. Aja vAta TIkAkAra vizeSa spaSTatA thI jaNAve che: che ahIM ekaja indriya eTale dUbendriya samajavI. bhAvaindriya to pratyeka jIvane pAMce pAMca hoya che. ja vAcchanAma:- A adhyAyanA sUtraH13 ane sUtraH14mAM sUtrakAre sthAvara ane trasa jIvonuM varNana karyuM temAM pRthvIkAya jalakAya-vanaspatikAya-teja:kAya-vAyukAya e pAMca tathA dvIndriyAdi cAra ema kula nava nikAya-jAtio battAvI che emAMthI vAyukAya sudhInA pAMcanI vAta ahI grahaNa karI che. A nava bheda jaNAvavA mATe - mU-jhata-hutAzana-gani di tri vA: panvendriya e rIte paNa oLakha apAI che. kSiti-3 -0na-pavana- erIte paNa varNavAyA che. chatAM badhAno artha ekaja che ke pRthvi-apa-vanaspati-tela-vAyu e pAMca tene vAdvaitAnAma jANavA ja pam - sUtrakAra pam zabda mukI dIdho. kema ke ahIM ndriya nuM prakaraNa cAle che eTale teno adhikAra anuvRttithI letA indriya evo artha spaSTa thaze. A eka indriya kaI levI? sUtrakramAnusAra sparzanendriya nuM grahaNa thaze. kemake..2.sUtra 20mAM pAMca IndriyonA kramamAM prathama ane indriya ja jaNAvI che. tethI jayAre ekaja Indriya grahaNa karavAnuM kahe *digaMbara paraMparAmAM vanasatyanAnAmeDama kahyuM che paNa artha thI koI bheda nathI. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA tyAre mAtra sparzana-Indriya ja samajavI arthAta A pAMca jIvo ekendriya che tema samajavuM. sarvArthasidhdhi mAM to no artha ja prathama evo karyo che. eTale te artha svIkAratA to prathama eTale mana indriya evAta svayaMspaSTaja che paraMtu sidhdhasenIyaTIkAmAM navA prasiddha # zabdaH prathamArthe ema spaSTa kahyuM che tyAMto sUjhamakAmAkhyA prathama anameva kahIneja ahIM sparzanendriya nuM sUcana karI dIdhuM che. * A pAMce jIvo ekendriya jAtinAmakarmanA udayavALA jANavA ja jIvavicAra-mujaba ekendriya nA pAMca dhAro zarIra- sarve ekendriyanuM zarIra AMgaLanA asaMkhyAta bhAga jeTaluM hoya che phakata vanaspatikAyanuM kaMIka adhika hajAra yojana che. AyuSaH- bAdara pRthvIkAyanuM 22000 varSa, bAdara apakAyanuM 7000 varSa bAdara teukAyanuM 3ahorAtra bAdara vAyukAyanuM 3000varSa bAdara pratyeka vanaspatikAya 10000 varSa AyuSya hoya che -sUkSma ekendriyanuM sarvenuM Ayu aMtarmuhUrta ja hoya che. svakAya sthitiH- pRthvI-apa-tela-vAyu-pratyeka vanaspatikAya asaMkhya utsarpiNI avasarpiNI sudhI potAnI kAyAmAM ja janme che ane mare che. sAdhAraNa vanaspatikAya, anaMtakAya-anaMta utsarpiNI avasarpiNI sudhI potAnI kAyAmAM janme che ane mare che. prANaH-ekendriyane cAra prANa hoya che-sparzanendriya, zvAsocchavAsa-AyubaLa-kAcabaLa yoni-yoni arthAta jIvonuM utpatti sthAna -pRthvi-apa-tela-vAyu cArenI yonI sAta-sAta lAkha che. . -pratyeka vanaspatikAya nI yoni daza lAkha che. -sAdhAraNa vanaspatikAya nI yoni cauda lAkha che. A uparAMta lokaprakAza granthAnusAra anya dvArA jaNAvelA che jevA ke - paryApti,saMsthAna,samudUdhAta,dehamAna,gati,Agati,lezyA, saMhanana,kaSAya,saMjJA,veda,kuLa, saMkhyA,yoni saMvRtatva,kAyasthiti, deha, guNa sthAna, yoga Adi 36 dvArA jaNAvelA che. U [8] saMdarbhaH # AgamasaMdarbha-viya saMsAramAMva nIva paUva paMvida paUM, taMgI puDhavIkAiyA AukAiyA teukAiyA vAukAiyA vaNassaikAiA prajJA. pa. 1-sU. 10 4 tatvArthasaMdarbha- pUrva sUtra : 2 - pU. 3,24 4 anyagraMtha saMdarbha(1)jIva vicAra-gAthA-27,34,40,42,45 (2)navatatvaH-gAthA-3-vRtti (3)davyaloka prakAza-sargaH4 zlo-92 thI tathA sargaHpa sarga10 zlo177 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 24 U [9]padhA(1) sUtra 23nuM padya sUtraH 25mAM che. (2) pRthvI pANI tathA agni vAyu ane vanaspati te pAMcamAM kahI eka pelI Idriya cAmaDI U [10]niSkarSa-sUtra 23:24:25no niSkarSa eka sAthe sUtra ra5mAM jaNAvela che. _ _ _ _ _ adhyAyaH2-sUtraH24) [1] sUtrahetu- be-traNa-cAra-pAMca IndriyonA svAmI koNa koNa che arthAta kone kone be-traNa-cAra-pAMca Indriya che te jaNAve che. 0 [2]sUtramULa:- mipiparimanuSyAvInAmevavRddhana U [3]sUtra pRthaka- kRmi-pizrima-manuSyadrinAm pa pa vRddhanA U [4]sUtrasAra- kRmi-vagere pipIlikA-vagere,bhramara-vagere manuSya vagerene [kramazaH] eka eka [indriya]vadhAre che. ' arthAta-ni-beindriya, pipatriA -Indriya, prama-caurindriya,manuSya-paMcendriya che, e rIte samajavuM I [5]zabdajJAnaH :-karamI pipIIi: kIDI manuSya:-mAnava mArinAma:-vagerene vRddhAna:-adhika adhika U [6]anuvRttiahIM * zabda sAthe ndriya zabdanI anuvRtti abhipreta che. U [7]abhinavaTIkA-A sUtramAMbeIndriya vagere indriya kone kone hoya che tenonAmanizapUrvaka saMbaMdha jaNAve che. sUtrakAre pUrvasUtramAM evuMvidhAna karIekendriyaspaSTapaNe jaNAvI A sUtramAM be-traNa vagere zabdo lakhI sUtra gauravatA vadhAravAne badale khUbIpUrvaka parvavRddhati evuM vAkya lakhI, TUMkamAMja kramazaH be thI pAMca indriyano nirdeza karI dIdho che. prathama kRmi vagere cAra nAmo jaNAvyA pachI vinAm zabda mukayo jeno saMbaMdha kRmi Adi cAre sAthe joDavAno che. jema ke kRmi-mahi, pipIlTi-gAhI pramara-Adi, manuSyamAdi. A gAdri zabda thakI kRmivagere sarva, manuSya vagere sarve evo artha samajavAno che. tyAra pachI pravRti kahyuM kemake vAyu paryantajIvone ekaindriya che. temAM eka vadhatA mi -Adi jIvone be indriya thaze -temAM eka vadhatA upapatri Adi jIvone traNaIndriya thaze. e rIte pramara vagerene cAra ane manuSya vagerene pAMca IndriyojaNAvI A traNe mudAne vadhu spaSTa rIte TIkAkAro jaNAve che: ja beIndriya jIvo- je jIvone sparzana ane rasana (cAmaDI ane jIbha) be indriya amara Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 tatvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA hoya che. temane be indriya jIvo kahyA che. - -mavizaMkha,koDA,gaMDolA,jaLo,AyariyA,aLasIyA,lALIyA, mAmaNamuMDA, karamIyA,porA, cuDela, chIpa vagere jIvone be indriya hoya che. ja te Indriya jIvoH- je jIvone ukta beIndriya uparAMta prANa indriya (nAka) hoya arthAta sparzana-rasana-prANa e traNe indriyo hoya che temane te indriya jIvo kahe che. -fpaTi:kAnakhajUrA,mAMkaNa,ju, kIDI,udhdhai, maMkoDA, iyaLa,dhImela,sAvA, gIMgoDA gadhaiyAviSTanA kIDA,dhaneDA thavA, Indragopavagere jIvone traNa indriya dhyeya che. ja caurindriya jIvoH- je jIvone ukta traNaIndriya UparAMta cahyu indriya (AMkha) hoya arthAt sparzana-rasana-prANa-cakSue cAra indriyo hoya che temane caurindriya jIvo kahe che. -ra-AvI -vIMchI,bagAI,bhamarA,bhamarI, tIDa,mAMkhI,DAMsa, macchara,kaMsArI, karoDIyA, khaDamAMkaDI,pataMga,DhiDhala,bhaNakRttikA vagere jIvone cAra indriya hoya che. paMcendriyajIvo-jejIvoneukatacAra indriyaUparAMta zrotra indriya (kAna) hoya arthAta sparzana -rasana-prANa-cakSu-zrotra e pAMca Indriyo hoya che. temane paMcendriya jIvo kahe che. manuSyadvi- ahIM thoDuM vistArathI vicAravuM paDaze kemake paMcendriya jIvonA mukhya cArabheda che. tiryaca-manuSya-deva-nAraka tiryacanI vicAraNA paNathoDI samajaNapUrvaka karavI paDazekemakegatine AzrIne-gaticAra kahI che. temAM deva-manuSya-nAraka ane cothI tiryaMca ema cAra gati ja saMsArIjIvone kahI che. paraMtu- jAtine AzrIne-jAti pAMca kahI che ekendriya-beIndriya Indriya-caurindriya ane paMcendriya have jo paMcendriyanI cAra gati svIkArI laie to ekendriyadi cAra prathama jAtino samAveza kayAM karavo? A praznano uttara anyagrantho ne AdhAre to maLe ja che. paNa bhASyakAra, maharSi pote paNa eka sUcaka vAkaya svopajJa bhASyamAM prayoje che- zeSAmAM vatiyovijJAna "bAkInA tiryaMco ahIM bAkInA tiryaMco kahevAnuM tAtparya ja e che ke A pUrve varNavAyela ekendriya-beindriya-te indriya ane caurindriya e cAre tiryaMca gatinA ja jIvo che. vaLI zeSA zabdathI A sivAya nA bIjA tiryaMcagatinA jIvo che je paMcendriya jAtinA che arthAta pUrNa paMcendriya jIvo mAM manuSya-deva-nAraka uparAMta tiryaMcono samAveza to karyo ja che. paNa tesivAya ekendriyAdi cAra jAtinA jIvo paNa tiryaMco ja che. ja manuSya - saMkSepamAM kahIe to 303 bhede manuSyo kahyA che. -bharata airAvata-mahAvideha e traNa karmabhUmi -himavaMta-harivarSa-hiraNyavaMta-ramyaka-devakuTu-ukArakara e cha akarmabhUmi - ATha dADhAo upara AvelA sAta-sAta aMtarTipo - arthAta aDhIdvipamAM rahela 5-bharata, 5,airAvata,pa-mahAvideha -pAMca-pAMca himavaMta Adi cha e kSetro [kula-30kSetro] Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 24 -aMtaSkripo-pada eTaluM maLIne 101 kSetramAM manuSya che. -A manuSya nA saMmUrNima ane garbhaja be bheda thatA 202 bheda -garbhaja manuSyanA paryApta-aparyApta be bheda thatA 303 bheda $ deva- devanA mukhya cAra bheda bhavanapati-vyaMtara-jayotiSI ane vaimAnika ratnAprabhA nArakanA 1,80,000 yojanamAM madhya nA 1,78,000 yojanamAM vacce suMdara bhavano che. temAM rahetA daza prakAranA bhavanapati devo che. ratnaprabhA nArakanA uparokata 1,80,000 yojanamAM prathamanA 1000 yojanamAM uparanIce 100-100yojanachoDIne vaccenA 800yojanamAM vyaMtaradevo rahe che. tenA ATha bheda che. tichalokamAM meruparvata AsapAsa pradakSiNA karatAsUrya-caMdra-tArA-nakSatra-grahoe pAMca prakAre jayotiSka devo che. udgalokamAM 12 vaimAnikadevo [tathA killiSika-3, lokAMtika -9, anuttara vAsI-5 prakAranA devo che.] # nArakA- adholokamAM ratnaprabhA vagere sAta narako che temAM rahetA jIvone nAraka niraka jIva kahe che. $ tiryacaH-jalacara-sthalacara ane khecara evA traNa mukhyabheda paMcendriya tiryaMca jIvo rahelA che. moTA magaramaccha-mAchalA-susumAra vagere pANImAM rahenArA jIvone jalacara-tiryaMca paMcendriya kahyA che. hAthI,baLada,vagere, cArapagA-sarpa,ajagara vagere peTe cAlanArA tathA uMdara,garoLI vagere hAthe cAlanArA ema traNa prakAre sthalacara tiryaMca-paMcendriya kahyA che. kAgaDA-popaTa-caklI-haMsa vagere AkAzamAM uDanArAne khecara tiryaMca-paMcendriya kahyA che. A rIte beindriya-te indriya-caundriya-paMcendriya jIvonuM saMkSepamAM vivecana karyuM. * vinAma:sUtrakAre ahIM dri arthAt "vagere" zabda mukela che. te paNa ati mahatvano che A zabda pratyeka sAthe joDAyelo che. tethIja pUrve jaNAvyA mujaba kRmi vagere pharyAddhi, pipalTivi, pramAvi, manuSya, e rIte arthaghaTana karela che. teno spaSTArtha karatA TIkAkAra jaNAve che ke ahIM mA (vagare) zabda thI te-te indriya saMkhyA vALA jIvo samajavA jema ke khyAdri kahyuM eTale kRmi jema beIndriya vALo jIva che tema jeTalA beindriya vALA jIva che te sarvenuM ahIM grahaNa thaI jaze. ja vRddhana-ahIM pavRddhAni ema kahyuM teno artha yathAsaMyama levo. arthAta IndriyonI saMkhyAmAM eka-eka saMkhyAnI vRdhdhi samajavI jemake vANvantAnA tyAM eka indriya kahI che temAM ekano vadhAro karatA mAMbeindriya thaI, temAM pharI pAcho anukrame ekano vadhAro karatA pipI&i#ddhi mAM traNaIndriya thaI, anukrame eka saMkhyA vadhatA pramaH Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 mAM cAraindriya thai. ane chelle manuSyAdri mAM pAMcaindriya thai. yathAkrame ekaekanI vRdhdhi no bIjo artha e thayo ke sarvaprathama to pUrva sUtra 2:15 pagleMndriyALi mAM jaNAvyA mujaba ahIM phaeNndriyALi zabdonI anuvRtti levI. tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA bIjuM pUrvasUtra 2:20 anusAra sUtramaprAmAkhyAt -sUtrakramane ja pramANarUpa mAnI sparzana-pachI bIjI indriya rasana pachI ekanI saMkhyA vadhatA prALa, pachI ekanI saMkhyA vadhatA vastu: ane pachI ekanI saMkhyA vadhatA strotra e pramANe eka eka indriyanI vRdhdhi samajavI vaLI vRnhAni zabda rUndriyALi pada nI sAthe anusaMdhAna dharAve che. mATe teno prayoga ahIM bahuvacanamAM karela che. -- :-padamAM paNa vIpsA arthamAM dvitva thayuM che pava tyAra pachI sandhi thatA va pada banyuM che. indriyo pu pa nA kramamAM AgaLa vadhI che mATe ja ahIM hai vRddhAni ema kahyuM che. * beindriyAdi dhrUvyaIndriya samajavI ke bhAva Indriya? ahIM je be-traNa-cAra-pAMca indriya saMkhyA jaNAvI tene dravya indriya ja samajavI kemake bhAvaindriyanI saMkhyA to badhAmAM pAMcanI ja jaNAvI che. ekendriyAdi samagra vyavahAra dravyendriyAdi apekSAeja che. kRmi Adi jIvo bhAva indviyana baLe joi-sAMbhaLI zake kharAM? phakata bhAva indriya kArya karavA mATe samartha nathI. tene kArya karavA mATe dravyaindriyanI madadanI jarUra paDe ja che tethI phakata bhAvaindriyanA sahAre kRmi-kIDI vagere beindriya ke traNa indriya vALA jIvo jovA ke sAMbhaLavAnA kAryamAM asamartha che. teo potAnI dravyaindriyanI paTutAnA baLe ja jIvananirvAha kare che. jema ke-kIDI ghrANendriyanA baLe potAno mArga nakakI karatI hoya che. je koi manuSya janmathI AMdhaLo ane bahero hoya to te jIvane teindriya kahevo ke paMcendriya? te jIva to paMcendriya ja kahevAya. paraMtu tene upayogarUpa zakita na hovAthI jovA ke sAMbhaLavAnI kriyA karI zakato nathI. [] [8] saMdarbha: AgamasaMdarbhaH- (1) iimayA....pipIAi...mamarA...manusya...tyAvi prajJA 1. |-mU. 27/...28/6...21/o..30 (2) prajJApanA sUtramAM AkhuM phaeNndriya parve che tyAM vistRta carcA che. tatvArtha saMdarbha:- pUrvasUtra %0 r-pU. o,20 deva -nAraka-tiryaMca-manuSya saMbadhe - maiM rU- 4 OM anyagrantha saMdarbhaH (1) dravya loka prakAza sarga 6 thI 9 (2) karmagrantha gAthA -33 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 adhyAyaH 2 sUtraH 25 (3) jIva vicAra gA. 15 thI 24 (4)vizeSAvazyaka (5) daMDaka gA. 15-indriya dvAra nI vRtti U [9]padya(1) sUtra 24 nuM padya sUtra 25mA che. (2) cAmaDI jIbha vALA che kRmi jaLAdi dvIndriya cAmaDI jIvane nAka-vALA te kIDI mAMkaDa cAmaDI jIbhane nAka AMkhavALA bhramarAdika manuSya deva tiryaMca ne nArakAdi jANavA pAMca indriya vALA te kramazaH A rIte gaNe cAmaDI jIbha ne nAka AMkha ne kAnavaMta te [10] niSkarSa sUtra 23-24-25no niSkarSa sAthe ja sUtra 25 mAM jaNAvela che. _ _ _ _ _ _ (adhyAyaH2-sUtraH25) U [1]sUtrahetuH sUtra 2011mAM samana-gamana kahayuM te samana jIvokayA kayAM che te A sUtra thakI jaNAve che. U [2]sUtramULa - saMsina: samana : U [3] sUtra pRthaka-spaSTa che. 0 [4]sUtrasAra-saMzI jIvo manavALA hoya che. jijIvo saMjJAne dhAraNa kare che te saMzI] U [5]zabdajJAna - . saMjhina - saMjJI jIvo samana#l:- manavALA-manarahitanA [6]anuvRttiH A sUtramAM koI anuvRttinathI sivAya ke saMsAra: no adhikAra cAle che. U [7]abhinavaTIkA-pUrvasUtra 2011mAM samanagamana:ema kahayuM. arthAta saMsArI jIvo manavALA ane manavagaranA ema be prakAranA hoya che. tyAM vistArathI - vyamana-mAvAne - samarjha nakka paNuM-Adi vyAkhyAo jaNAvI che. -paraMtu ahIM saMsIjIvone AzrIne samanapaNAnI vyAkhyA karAI che. kemake sana gamana nI vyAkhyA karAI temAM to saMsArI jIvo manavALA ke manavagaranA che teTalA viSayanI ja chaNAvaTa thAya che. paNa kayA jIvo manavALA che? kayA jIvo mana vagaranA che? tenuM spaSTIkaraNa thatuM nathI. prastuta sUtra mAM A baMne praznonuM samAdhAna karela che.-saMjJI jIvo manavALA hoya che Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA arthAt asaMjJI jIvo manarahita hoya che te vAta paNa sidhdha thaI ja jAya che. ja sarI:-tarka-vitarkapUrvaka vicAra karanArA jIvo eTale saMza-teo manavALA hoya che. -pUrvemanas zabdano arthakarAyo che. tevAmAnavALAjIvone samane kahyA te samanaccha jIvane saMjJI kahayA che. jemane saMjJA hoya te saMzI saMjJinaH samanaskA: saMjJA vidyate yeSAM te saMjJina: ja samana: vidyamAna mano veSa te samana:, jema putra vidyamAna hoya to tene saputra kahe che. tema jene mana vidyamAna hoya tene samAna kahe che. A vize vizacarcA mara-pU22 samanaW. mAM thaI che chatAM prastuta sUtrane AzrIne hAridriya TIkAnusAra vyAkhyA joIe to saMno vIrSAyuipaNe je te samana ti sUtra samudAyArtha: e ja rIte svopaNa bhASyakAra umAsvAtijIe karela vyAkhyA paNa mahattvanI che sadhAraNasaMsIyAM sattAno nIvA: samana manA . arthAt saMpradhAraNa saMjJAnI apekSAthI je jIva saMjJAne dhAraNa kare che tene samanaska kahe che. samana arthAta mana: paryAptamA (mana: paryApti vALA jIvo). * saMjJA:- uparokata vyAkhyAmAM mahattvano zabda che saMpradhAraNa saMjJA ahIM prazna e che ke saMjJA eTale zuM? - sAmAnya arthamAM saMjJA eTale vRtti. ATalo ja artha svIkArIe to pratyeka jIvomAM nyUnAdhika rUpe koIne koI saMjJA to hovAnI ja che. jemake AhAra-bhaya-maithuna ane parigraha A cAre saMjJAo saMjJArUpe to kRmi -kIDI Adi badhAsaMsArI jIvomAM vidyamAna jaNAya ja che. chatAM tene saMjJI jIva gaNelA nathI. eja rIte saMjJA zabdanA bIjA paNa aneka artho che. enake-saMjJA eTale vizeSanAma. jo nAma dhArI jIvane saMjJI mAnavAmAM Ave to badhA ja jIvone saMjJI mAnavA no aniSTa prasaMga Avaze. - saMjJAno artha jJAna karavAmAM Ave to badhAM jIvomAM jJAnanuM astitvato hovAnuM ja. to temane paNa saMjJI mAnavAno aniSTa prasaMga Avaze. -AhAra-bhaya-maithuna-parigrahae paNa saMjJA che. pUrve jaNAvyA mujaba tene paNa saMjJI jIva gaNelA nathI. -ISTa viSayamAM pravRtti ane aniSTa viSayamAM nivRtti rUpasaMjJA to ekendriyAdi sarve jIvomAM hoya che tethI te saMjJAnuM paNa prahaNa nathI - are ! Agamokata sarve saMjJA paNa ahIM grahaNa karI nathI. to ahIM kai saMjJA grahaNakaravI? bhASyakAra jaNAve che ke saMpradhAraNa saMjJA grahaNa karavI. ja samRdhAraNa saMjJA:- hApodavuchatA lulovavAraMtmipradhAraNa saMsa-arthAta - IhA ane apahayukata guNa tathA doSonA vicArane saMpradhAraNa saMjJA kahe che. svopara mArga Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 adhyAyaH 2 sUtraH 25 - bhUtabhavadbhAvibhAva svabhAvaparyAlocanam - A saMjJAmAM bhUta - bhAvi ane vartamAna saMbaMdhi traNa kALanI vicAraNA hoya che. arthAta hitAhitano vicAra karI jIva - "huM Ama karuM chuM', - "meM Ama karyu che" -" huM Ama karIza" e rIte traNekALa saMbaMdhi je saMjJA dhAraNa kare che tene saMpradhAraNa saMjJA kahI che. tene dIrghakAlikI saMjJA paNa kahe che. ahIM dIrghakAlikI saMjJAne grahaNa karavAthI hetuvAda ane dRSTivAdopadezita saMjJAno Apa Apa parihAra thaI jAya che. bhASyAkRta vyAkhyAnusAra ihA apoha guNa doSanuM svarUpa $ hR- tarkarUpa kalpanA jemake suMdara dhvani kAne paDatA te jIva evuM vicAre ke A zaMkhadhvani haze ke zRMga dhvani? AvI vaikalpika tarka - vicAraNA ne IhA kahe che. # apoda:- eka cokakasa viSayane grahaNa karI bAkInA viSayano parityAga karavo. jemake uparokata drAMtamAM "te'' ema nakakI kare che ke ATalo madhura dhvani che mATe te zaMkha dhvani ja hoya - zRMgadhvani hoI zake nahIM. 4 gukha:- je kAraNathI abhipreta viSayanI sidhdhi thAya tene guNa kahevAmAM Ave che. svArthapuSTihetavo guNAH 4 roSa:- jenAthI abhipreta viSayanI sidhdhimAM vighna thAya tene doSa kahevAmAM Ave che. A rIte IhA ane apoha thakI guNa-doSono vicAra karI temAM grAhaya zuM? ane tyAM zuM? evI budhdhi hovI tene saMpraghAraNa saMjJA kahe che. A saMjJA samanaska jIvomAM ja jovA maLe che. anya jIvomAM nahIM. tethI tene samansakatAnI bodhaka kahI che. siddhasenIya TIkAmAM suMdara tulanA thakI A vAta jaNAvI cheke jema -mati smRtisaMjJAvattAnoya ti manathatira-ga-nR.23] [ yonigraho ta: [.7-pU. 4] jema- saMjJA kaho ke cintA kaho baMne eka ja che. samyayoganiMgraha kaho ke gupti paryAya che. teja rIte jJana: samana: mAM saMjJI kaho ke samanaska kaho baMne ekaja che. pUrvazarata mAtra eTalI ja ke tene saMpradhAraNa saMjJA hoya che. saMjJIjIvoH- ekendriya-pRthvIkAyathI AraMbhIne cauriMdriya sudhInA sarve jIvo asaMjJI arthAta manarahita ja hoya che. 4 paMcendriya - jIvomAM paNa saMmUrNima tiryaMca ane saMmUrNima manuSyo asaMzI arthAta mana vagaranA ja hoya che. 4 sarve devo, sarvenArako, garbhaja manuSyo, garbhaja tiryaMcone manavALA arthAt saMsI jIvo gaNAvelA che. saMsI hovAthI ja samana kahayA che tema paNa kahI zakAya. * sUtrakAra bhagavaMte manane mATe ekavakhata mam zabda prayojayo che - bIjI vakhata ndriya zabda mukayo teno hetu zo? tattvArthAdhigama sUtra e AgamanA sAra rUpa avataraNa che. temaja vividha granthono nicoDa paNa tenA saMdarbhasvarUpe dekhAya che. zakya che ke ndriya pada ane jJAna viSayaka carcAmAM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA teno ullekha enindriya evA pAribhASika zabdathI thayo hoya ane jIvavicAra-jIvasamAsa Adi granthoe lokaprasidhdhine anusarIne tene mATe mana evopAribhASika zabda prayojela hoya. ja kRmi-kIDI AdinI pravRttimAM ISTanI prApti-aniSTano viyoga spaSTa che chatA tene saMpradhAraNa saMjJA kema na kahI? -jJAnabiMduprakaraNamAM jaNAvyA mujaba "kRmi AdimAM atyantasUkSma mana hoya che tethI ISTamAM pravRtti ke aniSTathI nivRtti karI zake che. paNa tenuM A kAryaphakata dehayAtrA puratuM ja upayogI che. tethI vizeSa kazuM ja nahIM. teone hetuvAvopariIi saMjJA thI vartamAna kAlika smaraNa hoya che. chatAM jema 100ke 1000 rUpIyAvALo ghanavAna kahevAto nathI tema A jIvo manavALA kesaMzI kahevAtA nathI. ahIMyA evA puSTa mananI vivakSA che ke je nimita maLatAM deha-yAtrA sivAyanA hitAhitanA vicAra paNa karI zake. AvI bhUta-bhAvi vivakSAvALA mananI yogyatAne ja saMpradhAraNa saMjJA kahI che. U [saMdarbha Agama saMdarbhaH- na svi dA navodo I/C PvelA ciMtA vIsa che tuM sAtti alma - maMdi. TU-25/2 IhA apoha mArgaNA vagerenI yogyatA eTale ja mana. Avo manavALo te saMjJI-evo pATha saMbaMdha jANavo. # tatvArthasaMdarbhaH- samanaska mATe .ra-pU.88 anyagranthasaMdarbhaH- (1)davyaloka prakAza-sarga-3-zlo.580thI 589 (2)daMDaka-ga.33.vRtti [9] padya (1) sUtra. 23-sUtra 24 ane sUtra 25 nu saMyukata padya pRthvI jala vaNa agni vAyu pAMca ekendri kahyA zaMkha koDA kRmi Adika be indriya sahayA te indriya kIDI kuMthu bhramara Adi caurindriyo paMcendriya che manuja Adi mana sayuMkata te saMziyo che dravya mana devomAM nArakomAM ja pUrNataH kiMtu garbhaja tiryaMco ne tevA mAnavo nahIM na saMmUrchAima tiryaMco ke tevA mAnavo vize bhAva mana rUpI saMjJA to sarve jIvamAM rahe U [10]niSkarSa-sUtrara3-24-25no saMyukta niSkarSa ukata traNe sUtramAM mukhya be vAtano samAveza thayo che. (2) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 adhyAyaH 2 sUtraH 26 -1-ekendriya thI paMcendriya paryantanA jIvono oLakha. -2- A jIvomAM manavALA ane manavagaranA jIvono bheda. A mana jIva ne IniSTatvanA saMkalpa-vikalpa karI te prati heyopAdeyatA e te padArtha meLavavAno temaja teno tyAga karavAnI AtmAne preraNA Ape che. mana eka vastu viSayaka zubha ke azubhasaMkalpabhAvamAM vadhumAM vadhu aMtarmuhuta kALa sudhIja rahe che. jo AtmA zukala dhyAnamAM ATalo kALa raheto kevaLa jJAna pAme ane azubha dhyAnamAM raheto taMdulIyA manI mAphaka sAtamI narakane yogya karmapaNa bAMdhe. A vAtane samajI ArAdhaka AtmAoe aMtarmuhUrta paryanta satata azubha dhyAnamAM rahevuM nahIM ane zubha dhyAna vadhAravA prayatnazIla thayuM 'S S S S S T U (adhyAyaHra-sUga 21) U [1]sUtraraMtu vigrahagatimAM yogane jaNAvavA mATe A sUtra banAvela che. -jIva eka zarIra choDI bIjA zarIra ne dhAraNa karavA gamana kare che. tyAre kayoyoga thAya che te jaNAve che. D [2]sUtramULa-vidhatau kayo 1: [3]sUtra pRthaka-spaSTa che. U [4] sUtrasAra-vigraha gatimAM jIvane karmayoga(kArpaNa kAyayoga) ja hoya che U [5] zabdazAnaHviprati:-vigraha gatimAM (parabhave jatAM vakragatimAM) varmayo:-karmazarIrayoga- kAmaNakAya yoga U [6]anuvRttiH A sUtra mAM anuvRtti nathI - saMsArikha: no adhikAra cAlu che. 3 [7]abhinavaTIkAH- pUrva sUtra mAM saMsArIjIvo mAM viziSTa prakAra nA evA [saMjJI] jIvane AzrIne manoyoganuM varNana karyuM. A sUtra antargatimAM vartatA evA prANIno kayo yoga che tenA varNana mATe banAvela che. koIpaNa jIvane mRtyu pAmI bIjI gatimAM javAnuM hoya che. te samaye pratyeka saMsArI AtmA jene audArika zarIra hoya teNe audArika zarIra ne choDI javAnuM hoya che. jIva jayAre bIjI gatimAM jAya tyAre kArpaNa ane taijasae be zarIro ja tene rahe che. have jayAre te bIjA zarIrane dhAraNa kare arthAt zarIrAttara mATe gati kare tyAre tene kayo yoga hoya? A praznanuM samAdhAna prastuta sUtramAM karela che. sUtrakAre ati saMkSepamAM pratyuttara Apyo ke jIvane parabhave jatA vigrahagatimAM karmayoga arthAta kArpaNa kArya yoga hoya. -ahIM ApaNI samakSa sUtrakAra-mahattvanA cAra zabdo mukI dIdhA. (1)gati(2)vigrahagati(3)yoga(4)kAmaNayoga - A cAre muddAne vyavasthIta rIte samajavA jarUrI che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA * vRtti [aMtarAla-gati] - sarva sAmAnya arthamAM gati eTale ''javuM te'' gatimATeahIM aMtarAla gati zabda kahayochetebe prakAranI kahI che. (1) Rju(2) vakra (1)trakaju gatine avigrahagati paNa kahI che. avigraha gati eTale saraLa gati athavA vaLAMka vinAnI gati. --A trakaju gatie jatA jIvane sthAnAntAra (zarIrAntara) karatA koi navo prayatna karavo paDato nathI. te jayAre zarIra choDe che. tyAre tene tepUrvazarIra janya vega maLe che. tenA pariNAme bIjA koi prayatna sivAya dhanuSa thI chuTelA bANanI mAphaka sIdhoja navA sthAna upara pahocI jAya che. - * A gati phakata eka samayanI ja hoya che. te ekaja samayamAM utpati sthAne pahoMcI jAya che. pUrve choDelA zarIra nA (yogano) vega eka samaya sUdhIno hoya che. A thI avigraha gatimAM navA koi yoganI sahAya levI paDatI nathI. pUrvabhavanA zarIrano ja yoga pUrato thai paDe che. (2) vakragatiH- A gatine vigraha-vAMkI ke vaLAMkavALI gati kahe che. prastuta sUtrano viSaya hovAthI tenI alaga vicAraNA karIe * vidmahaH sUtramAM gati zabda sAthe saMkADAyelA A mahatvano zabda che. - vigraha eTale vakra athavA vaLAMka sAdI bhASAmAM samajAvavA mATe tene kATakhUNo kahI zakAya che. arthAt vigraha eTale kATakhUNo. * viprAti:-- vigraheNa yuktA gatirvigraha gati : -vigraha pradhAnA gatirvigrahagati: sAmAnya artha karyo ke vigraha vaDe joDAyelI gati te vigrahagati athavA je gatimAM vigraha (vaLAMka) nI mukhyatA che te gati. vaLAMka vALI gati te vigraha gati A gatimAM janAra jIvane navo prayatna karavo paDe che. kemake pUrva zarIra janya prayatna jIvane jayAMthI vaLavuM paDe che. tyAM sUdhIja kAma kare che. jayAMthI vaLavAnuM sthAna Ave eTale ke kATakhUNo bane tyAM pUrvazarIra janita prayatna (yoga) maMda paDe che. tyAM tene navA prayatna ke yoganI jarUra paDe che A samaye jIva sAthe eka sUkSma zarIra raheluM hoya che. te sUkSma zarIranA gati karAvavAmAM prayatna kare che. te prayatnane ja zAstrIya paribhASA mAM kAryaNakAya yoga kahe che. to pharI prazna thAya ke A yoga zuM che? yoga:- ahIM coLa zabdanI koi viziSTa vyAkhyA karavAnI nathI te vAtato Ja dda-sU.o mAM kahevAze.paraMtu karmayoganI oLakha ApavA ja yo| zabda alaga pADela che. hAribhadriya TIkAmAM kahyuM che ke- ''tatkRta vyApAra v'' yo: arthAta te (karma) thakI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 adhyAyaH 2 sUtraH 26 karAyela prayatna vizeSa te karmayoga 4 AtmAmAM vIryazakitanuM skUraNa jene baLa-zakita-sAmarthya ke yoga kahevAmAM Ave che. saMsArI jIvane mana-vacana-kAyAnA TekAthI A yoga pravarte che. mATe upacAra thI tene manoyoga-vacanayoga-kAyayoga tarIke oLakhe che. parabhavamAM jatA jIvane mana-vacanano sarvathA abhAva che. tethI tene manoyogakavacanayoga hotA nathI. mAtra kAyayoga hoya che. A yoga paMdarabhede varNavela che. jemAM sAta bheda to phakata kAyayoganA ja che. audArika kAyayoga, audArikamizra kAyayoga,vaikriyakAyayoga,vaikriya mizrakAyayoga, AhAraka kAyayoga, AhAraka mizra kAyayoga, kArpaNa kAyayoga have parabhavamAM jatA jIvane audArika-vaikriya ke AhAraka zarIra hotuM nathI tene tarjanya audArikAdiyogano saMbhavanathI tethI phakta eka kArpaNa kAyayoga bAkI rahe che. Ama vigraha gatimAM jIvane kArmaNa kAyayoganI ja sahAya hoya che. to rmaLa eTale zuM? ja varSamAM eTale karmazarIra naiva zarIre smazarIraM zramiti athavA to maiMvALaF karma te ja kArpaNa ahIM tema zabdathI (rmASTamsa) ATha prakAranA karmoja levAnA che. zarmayoga/vArtAya yo:- sUtrakAre vigrahagatimAM jatAM jIvone karmayoga arthAta kArpaNa kAyayoga hoya che. tema kahyuM. jayAre jIva vigrahagati kare tyAre prathama samaye to pUrve choDelA zarIranI madada maLe che. paNa pachI vaLAMka le tyAre A kArpaNa kAyayoga nI sahAyathI potAnA utpatti sthAne pahoMce che. te kAmaNayayoga eTale zuM? #Arma ya yor: - #ArmaLa zarIra taiva veSTA rUtyartha: - varmazarIra kRta vyApAra tyartha: karma eja zarIra te karmazarIra athavA kArmaNakAya. te thakI karAyela ceSTA,pravRtti ke vyApAra, tene kArpaNa kAyayoga kahe che. * zuM kArmahayogavigrahagatimAM ja hoya che.? 4 nA. vigrahagati uparAMta kevali samuddhAtanA trIjA-cothA pAMcamA samaye paNa kArpaNa yogano abhAva hoya che. ja bhASyakAra maharSi jaNAve che ke- vigrahagati sivAyanI avasthA vALA jIvane to mana-vacana-kAyA traNeno yoga hoya che. anyatra - aMtarAlagati sivAyanI sthitimAM phakata kArmaNakAya yoga ja nathI hoto paraMtu AgamamAM jaNAvyA mujaba manoyoga-vacanayoga kAyayoga traNe hoya che.-te A rIte deva-nAraka ane garbhaja tiryaMca-garbhaja manuSyane traNe yoga hoya che. saMpUrNa tiryaMcasaMmUIne manuSya nekAya ane vacana be yoga hoya che. vizeSa khulAsAthI kahIeto yoganA paMdara bheTa che. cAra prakAre manoyoga, cAra prakAre a. 2/7 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA vacanayoga ane sAta prakAre kAyayoga A paMdara bhede yoga che te judI judI rIte jIvomAM jovA maLe che te aMtarAlagati sivAyanI sthitimAM yathAyogya samajI levuM * aMtarAla gatimAM jIvane kArpaNa ane taijasa zarIra baMne sAthe ja hoya che anAdithI A baMne sAthe che. mokSa thayA pachIja baMne zarIrano viyoga thAya che. chatAM A sUtramAM taijasa yoganuM nirAkaraNa karela che. kAraNa ke ja eka mate te kArmaNa thI bhinna nathI mATe tenuM alaga nivedana binajarUrI samajI taijasa kAyayoga evo ullekha karyo nathI ane jo tene alaga gaNavAmAM Aveto yoganA paMdarane badale soLa bheda thAya-arthAt kAyayoganA sAtane badale ATha bheda thAya A rIte taijasa kAmaNanA sahavartI paNAne lIdhe mukhyatAnI draSTie ahIM kArpaNa kArya yoganuM grahaNa karyuM che. [8] saMdarbha$ AgamasaMdarbhammA sarIra yauo - 5. 26 . 203/2 (vizeSa spaSTatA-"tatvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno' pustakamAM jovI) che tatvArthasaMdarbhaH-yo: 6.2 tejasakArpaNa .ra-TU-42-43 je anya granthasaMdarbhaHyoga - dravyaloka prakAza-sargaH3-zlo. 1304, 1305, 1333, 1334. gati - dravyaloka prakAza-sargaH3-zlo. 1096 U [9] padhA-sUtra2nA baMne padyo sUtra 27 mAM ApelA che. U [10] niSkarSa- sUtra 26thI sUtra30no niSkarSa eka sAthe sUtraH30mAM Apelo che. 0 0 0 0 0 'adhyAyaH 2-sUtraHra0) [1]sUtrahetuH AkAzamAM jIvanI ke pudgala ke nI gati darzAvavI. [2]sUtramULaH- manuti : 0 [3]sUtra pRthakra-manuM Li: jati: [4]sUtrasAra-vidravya ane puladravyanI samasta gati sIdhI rekhA pramANe thAya che] U [5] zabdajJAna - ma:- pramANe anusAra zreNika sIdhI rekhA tti:- gati(pUrvasUtramAM kahevAyuM che.). U [6]anuvRttiH spaSTarUpe koI sUtra anuvartatu nathI saMsArikha: tathA zIva no adhikAra cAlu che. U [7]abhinavaTIkA-pUrvasUtramAM vigrahagatino ullekha karyo paraMtu tyAM eka zaMkA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 27 99 utpanna thAya che ke jIvone bhavAntara mAM jatA je bhavAntara prApiNI gati che temAM koi cokasa niyama che ke pachI te gati cAre tarapha gametema thai zake che.? TIkAkAra maharSi jaNAve che ke bhavAntara prApti samaye je aMtarAla gati prApta thAya che gati "niyama" te pUrvaka thAya che ane A gati niyama te ja anupreLi: ti: gati viSayano niyama che ke-jIvadravya ane pudgaladravya nI samasta gati AkAza pradeza anusAra ja thayA kare che. tenAthI virudhdha gati thatI nathI dRvyo cha prakAre batAvyA temAM ane jIva ane pudgala be ddavya ja gatizIla kahyA che. A baMne dravyonI gati jo koi bAhya upAdhi na hoya to sIdhIja thAya che. A samagra vAtane saMkalita rUpe rajU karIe to ja -(1) gatizIla padArtha be prakAranA ja che-jIva ane pudgala. -(ra)gatikriyAnI zakita ne kAraNe, nimitta maLatAM ja gatikriyAmAM pariNata thai baMne gati karavA lAge che. -(3) svAbhAvika gati baMnenI sIdhI che. [bAhya paribaLo thI te gati vAMkI thai zake svAbhAvika nahIM -(4) sIdhIgati eTale je AkAza kSetra(avagAha) mAM jIva ke paramANuM sthita hoya tyAMthI gati karatAM e ja AkAzakSetranI saraLa rekhAmAM uMce-nIce ke tIrNo jAya che. A svAbhAvika gatineanuzreNI gati kahe che. * zreii:-zreNi eTale lITI athavA rekhA. zreNino artha pUrvasthAna jeTalI-ochI ke vadhAre nahIM evI-saraLa rekhA ke samAnAMtara sIdhI lITI che. AkAzapradezapaGktiH zreNi: jIvAnAM svazarIrAvagAha pramANapradezapaMkita: zreNirucyate lokanA madhyabhAgathI upara nIce tathA tiryak dizAmAM kramathI hArabaMdha racanAvALA pradezanI paMkita (lITI) ne zreNi kahe che. * anupreLi:-tadana sAmAnya arthamAM kahIeto anuzreNi eTale 'lITI pramANe' zreNe: anu iti anuzreNiH - tad anusAreNa ityarthaH zreNimanupatya athavA zreNiH tAm anu iti anuzreNi anuzreNi eTale zreNinI AnupUrvI mujaba pati:- sAmAnya rIte javuM te. gamanaM - gatiH - dezAntara prAptiH 4 urdhva-adho ke tidhna dezAntara prAptine gati kahe che ahIM nRti zabdathI jIva ane pudgala be dravyanI gati lIdhI che. nIva-jIva eTale saMsArI jIva samajavuM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tatvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA 4 saMsaraNa dharma vALA ane jIvanathI joDAyelA te- "jIva' arthAta "cAragati rUpa saMsAramAM bhaTakato jIva'' ahIM levAnuM che. "AI:- puraNa ane galana no jene svabhAva che te pudgala va pUraNAd galanAcca pudgala: nirukata prAbhRtAnusAreNa upacayApacaya bhAja: 4 pudgala eTale paramANuM vagere samagra sUtranA zabdonI paribhASA A rIte jANyA pachI tenA arthana saMkSepamAM joie to jIva ane pudgala dravyonI gati AkAza pradezonI paMkita anusAra sIdhIja thAya che jema gADI pATA upara cAle che, tema jIva ke pudgala AkAza pradezanI zreNi-lITI upara cAle che. [jIva ke pudgalanI vakragati para prayoga thI thAya che svabhAvika gati sIdhIja hoya che) arthAta jo aTakAyata karanAra nimitta na hoya to jIvake pulanI gatikriyA pUrva sthAna pramANa saraLa rekhA thIja thAya che. vizeSa: che ahI jIvano adhikAra che chatAM pugala kema sAthe lIdhuM? (1)pUrvasUtramAM pati pada che chatAM cAlu sUtramAM tenuM punaH grahaNa karyuM che pati pada nI anuvRtti hovA chatA A rIte je punaH prahaNa karavuM, tenA vaDe pu dgavya nuM sUcana maLe che. -kAraNa ke sUtramAM "gati" zabdano adhikAra che ane gati kriyA dharAvatuM bIjuM dravya pudgala che mATe sahavartI paNAne lIdhe tenuM grahaNa karela che. (2) A adhyAyamAM gauva no adhikAra cAlu che chatAM have pachInA sUtra 28 mAM govacca zabda mukela che. gIva adhikAra sidhdha hovA chatAM punaHtenuM grahaNa karyuM-tenA sAmarthyathI ahIM nava sivAyanoadhikAra levo che tema sAbIta thatA putra dravyanuM grahaNa karela che anyathA pachInA sUtramAM gIva no pATha vyartha bane. (3) sUtramAM paNa tenuM rAhaNa thaI zake paraMtu tema karavAthI sUtranuM gaurava (moTApaNuM) vadhI jAta. tethI sUtranI lAghavatA mATe ahIM nIva tathA putra zabdanI vyAvRtti bhASyamAM karI che. # pudgala ke jIvanI sIdhI rekhAmAM gati-eka vaijJAnika niyama. sUtramAM jaNAve che ke jIva athavA pudgala nI gati AkAza pradezo nI zreNi anusArasIdhI lITImAM thAya che. A vaizvika sAmAnya niyama ja che je vaijJAnika Dhabe rajU thayela che. devagati-vajagati-prakAzanI gati-vidhutanI gati-paramANuM nagati-jIvanI gati - bhASAvargaNAnA pudgalonI gati-vagere sarvene mATe A vaijJAnika sidhdhAMta thayo ke te sIdhI lITImAM ja hoya jIvanuM urdhva-adho ke tIchagamana ane pudgalanI lokanA anta sudhI javAnI gati manuNa ja kahI che. ja vigraha gati na thAyaH bhASyamAM jaNAveluM che ke vinine avatana pati niyama-arthAta anuNa gati karI che ane viaiLa gatino pratiSedha paNa karyo che. -jIvone karmaparatatratAnA antarathI ane- Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 adhyAyaH 2 sUtraH 28 -pugalone paraprayoga virahanA kAraNetevA prakAranA svabhAva thI vizreNi (vakrarekhA)gamana thatuM nathI U [8] saMdarbha # AgamasaMdarbhaH- paramANu pAyamAM aNuseDI gatI pavanaMtI no virohI gatI pavatattI...neraiyANaM...goyamA / aNuseDhI gatI pavattatI...evaM...jAva vebhANiyANaM aNuseDhAM gatI pavattatIno viseDhI gatI pavattatI * bhaga. za.25-u.3 sU. 730/4 # tatvArthasaMdarbha ti: ma.ra-pU.radda puhi : 1. 1. 2 parva 4 [9] padya - sUtraH 26 tathA sUtraH27nuM saMyukta padya(1) vigrahagatimAM yoga kArpaNa phakata ekaja mAnIe sarala rekhA anusAra gati jIvanI jANIe mokSe janAra jIvane na rahe zarIra chUTela bANa dhanuSathI jIva te ja rIte sidhdhinuM sthAna mULa Rju gatithI pAmI te pUrNa AtmarUpe seja banI rahe to U [10] niSkarSa- sUtra 2 thI sUtra:30no niSkarSa eka sAthe sUtraH30mAM Apelo che. S S S SS S (adhyAya -2 -sUtra :28) [1] sUtrahetuH-pUrvasUtra 2:16mAM viprada tau mAM je vakragatino ullekha karyo te punaH zarIra dhAraNa karavAvALA jIva mATeno che. jayAre A sUtra mokSane prApta karanAra jIvo mATe kaI gati che tene jaNAve che. arthAta-siddha jIvonI gati jaNAvatuM A sUtra che U [2] sUtraH mULaH-vihAM navI 0 [3] sUtra pRthaka- spaSTa che. U [4] sUtrasAra - mokSamAM jatA AtmAnI kesidhdhi gatimAM jatA jIvanI gati vigraha rahita arthAt saraLa ja hoya che. 0 [5] zabdajJAnaHviprahA:-vigraha rahita - saraLa. gAvastha: jIvanI [ahIM mukata jIvonI samajavuM [6] anuvRtti -maNi ti: sUtra 2:27thI ti: zabdanI anuvRtti samajavI U [7] abhinavaTIkA - gatinA adhikArI dravyo jIva ane pudgala bane che. paraMtu ahIM phakata jIvano ja gati adhikAra levAno che. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA pUrva zarIra choDIne bIje sthAne jatA jIvo be prakAranA che(1) sthULa ane sUkSma zarIra sadAne mATe choDI sthAnAMtara karanArA jIvo jene ''muSyamAna'' mokSe jatA jIvo arthAt sidhdhinA jIvo kahayA che (2) jeo pUrvanA sthULa zarIra choDIne navA sthULa zarIrane arthAt bhavAMtarane prApta kare che. tevA jIvone saMsArI jIvo kahayA che. saMsArI jIvo mATenI aMtarAlagatinuM varNana to pUrvasUtra mAM sUtrakAre kareluM che. te mujaba saMsArIjIvone bhavAntara prApti mATe vigraha ke avigraha baMne prakAranI gati saMbhavI zake che. 102 je jIvo sidhdhi gatimAM ja jAya che. vartamAna zarIra choDIne urdhvagamana kare che. temanI gati kevI hoya ? te jaNAvavA prastuta sUtra banAveluM che. mokSe jatA jIvonI gati haMmezA "trakaju" ja hoya che. vRtti:- pUrve kahevAi gayuM che ke gati be prakAranI che H (1) Rju-saraLa-akuTIla-vyAghAta rahita- avigraha athavA vaLAMka vagaranI. (2) vAMkIvakra vigraha-kuTIla vyAghatayukata athavA vaLAMkavALI. aviprada eTale Rju gati e che ke jemAM pUrva sthAnathI navA sthAna tarapha jatAM saraLarekhAno bhaMga thatA nathI. arthAt kayAMya vaLAMka levo paDato nathI. viprada eTale vakragati. jemAM sthAnAntara karatA vaLAMka levo paDe che. arthAt temAM saraLarekhAno bhaMga thAya che. kemake ochAmAM ocho eka vaLAMka paNa A gatimAM Ave ja che. avipatta: sUtrakAre prastuta sUtramAM aviprad zabda vAparyo che. A zabda tti mATe ja vaparAyo che. kemake tti zabdanI anuvRtti ahIM cAlu che. tethI aviprA no artha vigraha ti abhipreta che. TIkAkAra maharSi paNa viprA no artha karatA jaNAve cheke (6) aniprA -RRAva (2) aviprA - ranuAtiH vigraha vinAnI-kATakhUNAvinAnI evI sIdhI gati thAya tyAre tene 'viprA'' kahI che. nIvasya:[zabdArthatA spaSTa ja che] -jIvanI mAtra 'jIvanI'' e artha karatAM kaMika vizeSa chete jaNAve che ka ahIM jIva zabdathI ''mokSanAjIva'' artha grahaNa karavAno che. kemake: (1) gauva zabdano adhikAra cAlu che chatAM ahIM nauva zabdanuM punaHgrahaNa karela che. tethI pUrvasUtramAM purvAha nuM grahaNa thayuM te A sUtramAM nivRtta thai jAya che. eTale phakata nIva nA adhikAra raheze. chatAM sUtramAM nIva zabdano ullekha karyo che. mATe kaMika vizeSa artha abhipreta che te vAta atyaMta spaSTa che. (2) have pachInA sUtramAM saMsAri: zabda grahaNa karyo che. have saMsAri: zabdano adhikAra to cAlu ja che.chatAM tenuM punaHgrahaNa karyu tethI ahIMsiddhanA jIvonuM grahaNa karavuM tevuM sUcita thai jAya che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 29 103 (3) zrImAn haribhadrasUrijI kRt TIkAmAM paNa svarUpAvasthitasya nIva ema vyAkhyA karI che. mATe mokSanA jIvo ke asaMsArI jIvo evo artha ja grahaNa thaze. ja saMtrita martha: "svarUpa-avasthita''jIvonI gati avigraha ja hoya che. $ jIvonI sidhdhamAna gati arthAt zarIrano tyAga karI lokone jatI vakhate mukata jIvonI gati sarvakALe vigraha vagaranI eTale ke Rju ja hoya che. * vizeSa:-vipra vAMkavagaranI gati mAtra eka samayanI ja hoya che arthAta temAM ekasamaya jalAge che. A eka ja samayamAM te tIrachalokamAMthI sAtarAjaloka vaTAvIlokAnta rahelI sidhdhazIlA upara anaMtakALa mATe sthiti prApta karI le che. [8] saMdarbhaH4 AgamasaMdarbha-3nuM. seDhI paDavane asamAnArDa Daa ! samaUM aviggaheNaM gaMtA sAgarovautte sijjhihii * aupa. siddhAdhikAre sU. 43/1 4 tatvArthasaMdarbha- pUrvApara saMbaMdhe e.ra-pU.ra7 - . 26 [9] padyaH(1) zivagatimAM gamana karatAM jIvanI sIdhI gati saMsArI jIvanI vakrasIdhI ema saMmata be gati (2) sUtraH 28 nuM padya sUtra 29mAM che. 0 [10] niSkarSa:- sUtraH 26thI sUtraH30no niSkarSa ekasAthe sUtraH 30mAM che. - S S S S T U U adhyAya 2 -sUtra :29) 0 [1] sUtrahetu- saMsArI jIvonIgatinAprakAra tathA vigraha gatino kALadarzAvavo [2] sUtra: mULa vipadavatI saMsArikha: pra ivaturtha: [3] sUtra pRthaka-viprahavatI 2 saMsArikha: prA vaturga: 0 [4] sUtrasAra - saMsArI (AtmA) jIvone [bhavAntaramAM gamana kare tyAre ] vigrahavALI(vakra) ane vigraha vinAnI (saraLa) eima be prakAranI gati hoya che.] vigrahavALI gati eka thI traNa samayanI athavA cAra samaya sudhInI hoya che. U [5] zabdazAnaHvipravati: vigrahavALI athavA vakra gati va:-ane uparanA sUtramAMthI vipraphI levI saMsAri: saMsArI jIvo nI prA:pUrve-pahelA vaturNa cArathI U [6] anuvRttiH - (1) viprada nIvarya sUtra 228 (2) anutiH sUtra raH28thI ta: Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA U [7] abhinavaTIkA - eka zarIra choDIne bIjAzarIrane dhAraNa kare tyAre saMsArI jIvone vahI vigraha vinAnI ane vipravatI- vigrahavALI ema be prakAre gati hoya che. A vigraha gati cAra samaya pahelAM sudhInI hoya che. A mujabano sUtrano je saMkalIta artha karyo che tene ane tenA padono vistAra:ti-ti zabdanI vyAkhyA sUtra 2 thI cAle che chatAM tenI ahIM punaHvicAraNA karIe -gatinA adhikArI dravyo be - jIva ane pugala -ahIM nIva no adhikAra varte che mATe phakata jIvanI gatino prazna che. -sUtramAM saMsAri: pada mukayuM tethI saMsArI jIvanuM ja grahaNa thAya -jayAre koIpaNa ekendriyAdi jIva eka zarIra choDI bIjA zarIra ne dhAraNa kare te be prakAranI aMtarAla gatine prApta kare che. (1) vipra arthAta Rju gati (2) vipravatI vakragati A baMne prakAranI gati nI vyAkhyA pUrvasUtraH 26 [ viprada tau.) tathA sUtra-28 [ raviprI]nA saMdarbhamAMja baMne gatinI vizeSa vicaraNA karavAnI che. che : sAmAnya thI "gha' ane arthamAM vaparAya che. paraMtu ahIM kAra anuvRtti levA mATe mukAyela che. sUtramAM vipravatI sAthe "ra" kAra mukela che. tethI uparokata sUtra mAMthI ""gati' arthavALA padanI anuvRtti Ave, mATe vipraha zabdanI ane anuvRtti lIdhI che. + ca zabdAt "avigrahA" ca jayAre jIva samazreNI sthAne utpanna thAya, tyAre manuSyoti nA niyamAnusAra vipraha arthAta Rju ke vaLAMka vinAnI gati hoya che ane temAM eka samaya lAge che. bIjA zabdomAM kahIe to jIvane je navA sthAne utpanna thavAnuM che te sthAna jo pUrva sthAnanI bilakula saraLa rekhAmAM hoya to jIvane vigraha rahita gati ja hoya che. jugatike viparI pati ne ISagati paNa kahI che. kemake te dhanuSanA vegathI prerAyelA bANanI gatinI mAphaka pUrvazarIra janita vegathI mAtra sIdhIja hoya che. temAM koIpaNa jAtanA vaLAMka vinA jIva utpatti sthAne pahoMcI jAya che. 4 digaMbara granthoTIkAnusAra | zabdathI viprada evI Rju gati ane vikravatI evI vakra gatibaMneno samuccaya thai jAya che. * vidhavati-saMsArI jIvane utpatti sthAna mATe koI niyama nathI kayAreka te upapAta kSetra bilakula saraLa rekhAmAM hoya che. to kayAreka vakra rekhAmAM paNa hoya che. kema ke punarjanmanA navIna sthAnano AdhAra pUrve karelA karma upara hoya che. vividha prakAranA karmone kAraNe saMsArI jIva Rju ane vakra baMne gati adhikArI hoya che. jo mRtyu sthAna thI utpatti sthAna samazreNImAM na hoya to jIvane gati karavA mATe vaLAMka levo ja paDe che. te vaLAMka laIne ja dizA-vidizA ke ADA avaLAM upapAta kSetramAM pahoMce che. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 29 105 vaLI teNe AkAza pradezonI zreNi anusAra ja gati karavAnI hovAthI te vigraha vatI gati e ja utpati sthAne jAya che. 4 viprIya ti: vipradAti: -AgAmI janmanA zarIrane mATe pratipAdita gati te vigrahagati $ vigRhya ti: viprada ti: - vaLAMka karIne thatI gati vipratIti zabdamAM nA viprada zabdano bhASyakAra alaga artha jaNAve che. * vigrahaH -vakritaM - vigraha / avagraha / zreNyantara saMkrAnti iti anarthAntaram vigraha eTale vaLAMka athavA kuTilavikra vigraha-avagraha-zreNyantara saMkrAnti A traNe zabdo ekaja arthanA dhotaka che. ja vipra - vipro rUti vipra - vati tyartha: 4 vipra : -gutIyA vache: rUtyartha: 4 zreNyantarasaGkrAntiNe: anyA zreNi:iti zreNyantaram tatra sakA nti: tad avApti : [zreNi sivAyanI anya zreNinI prApti-je thatAM vigraha jarUrI bane A viprada nA mukhyamArge traNa bheda kahyA che. vipraha: ddhivipradI, trivikI # pavipradA:-je gatimAM eka vaLAMka Avete gati eka vigraha ke ekavakrA kahevAya jemAM be samaya lAge temAM jIva eka vakhatanA vakra vaLAMkathI upapAta kSetre pahoMce 4 kivipraha:- je gatimAM be vaLAMka Ave te dvI vigraha ke dhI vakrA gati kahevAya che. jemAM traNa samaya lAge ahI jIva be vakhatanA vakra vaLAMkathI upapAta kSetre pahoMce trividhA: je gatimAM traNa vaLAMka Ave te trivigraha ke trivajA gati kahevAya jemAM cAra samaya lAge.ahI jIva traNa vakhatanA vakra vaLAMkathI upapAta kSetre pahoMce A traNe gati ranivArta vagere digaMbara TIkAmAM anukrame pANi mukatA-lAMgalikA ane gomunikA nAmathI oLakhAya che. lokaprakAza graMthAdhAre vakragatinI sadRSTAnta samajUti * ekavakragatiH- jema ke koI jIva urdhvalokanI pUrva dizAmAM mRtyu pAme ane tenuM upapAta kSetra adholokanI pazcimadizA hoya tyAre te jIva anu: pati: nA niyama mujaba prathama(sIdhI rekhAmAM) samazreNIe nIce utaraze pachI pazcima dizA prativaLI utpattisthAne pahocaze. AthI eka vakrAgati thaI temAM eka samayanI sIdhIgati ane ekasamayanI vaLAMka vALI gati e rIte be samaya lAge. 4 dvi vakrAgatiH- dhAro ke-jIva urdhva pradeza nA agni khUNAmAM che. tyAthI mRtyu pAmI adho pradezanA vAyavya khUNAmAM utpanna thavAnuM che. to prathama samaye samazreNi e pazcima dizAmAM Ave bIjA samaye eka vaLAMka laI adho pradeza tarapha vaLIne samazreNI e nIce uttare, trIjA samaye(bIjo vaLAMka laI) vAyavya khUNA tarapha vaLIne utpati sthAne pahoce che. AthI dvi vakrAgati thaI temAM prathama samaye sIdhI gati ane be vaLAMka letA bIjA be samaya thAya e rIte kula traNa samaya lAge Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA trasa jIvonI (trasamAMthI trasamAM utpanna thatA jIvonI) A traNa gatija kahI che. (1) avigrahA(2)ekavakrA gati (3) ddhi vakrA AthI adhika gati na thAya - lokaprakAza sarga3 zloka. 1101 A vidhAnanI dRSTie prA vaturyaM: no je artha traNa samayanI gati karAyo che te yogya lAge che. -chatAM 106 sthAvara jIvone sthAnAntara mAM cAra [pAMca paNa] samayanI paNa gati kahI che. khuda bhASyakAre trividmA phatyetA vatu: samaya pazvavidyA tayo mavanti evuM vidhAna karyuM che. to A niviprA ke trivakrAgati kai rIte? trikrAgatiH- jema ke trasa nADInI bahAra rahelo koi jIva pahele samaye trasanADInI bahAra adholokanI vidizAmAMthI samazreNIe dizAmAM Ave. bIje samaye vaLAMka laine trasanADImAM praveza kare. trIje samaye vaLAMka laine urdhvalokamAM jAya, cothe samaye trasanADInI bahAra nIkaLI dizAmAM (vidizAmAM nahIM) utpatti sthAne pahoMce che. ahIM traNa vaLAMka hovAthI trivakrAgati kahI che. jemAM kula cAra samaya lAge che. A rIte avigrahA-ekavigrahA,dvivigrahA ane trivigrahA ema cAra prakAre ane cAra samayanI gatija sUtrakAre kahI che. pratidhAta ane vigrahanA nimittanA abhAve te karatA vadhu samayanI vigraha gati thatI nathI. * saMsAriLa: A zabdanI vyAkhyA pUrve sUtraH10 [ saMsArio] tathA sUtraH12 [saMsAriLastrasa] mAM karAyelI che. ahIM pharI spaSTatA karatA hAribhadrIya TIkAmAM saMsAriLa: ndriyAne: kahyuM che. -sidhdhasenIya TIkA- saMsAra-rma tamisambandhAt saMsAriLa: saMsAriLa: padano adhikAra cAlu hovA chatA ahIM te padanuM punarprahaNa karavAthI pUrvasUtraH28 aviprahA mAM jIva no artha mukata jIva lIdho. jo ahIM saMsAriLa: zabda na hota to saMsArIjIvonI gati viprA hoya che evo aniSTa artha thayo hota *prAr caturthya: ahIM prAk zabda maryAdA nizcita karavA mATe mukAyelo che. prAk vaturyaM: zabdano artha ''cAra samayanI pUrve'' arthAt ''traNa samayanI vigrahavALI gati'' e pramANe ja karelo che. sidhdhaseniya TIkAmAM samayoM yAvat vighnada: e rIte ja lakhela che. tema chatAM je trividmahAAti zabda mukAyo che ane vatu: samaya paNa kahevAyuM te mATe TIkAkAra maharSi mAvatIsUtra sAkSIpATha rajU kare che ''tisamarpaNaLa vA vaDasamaphaLa vA videLa savavantenA mATe prAdh vatu: zabdothakI ema samajavu ke sAmAnya tayA traNa samayanI gatija hoya paNa kavacita trivigrahAgati hoyato cAra samaya paNa thAya A rIte cAra samaya grahaNa karavAmAM koi doSa nathI. -vaLI svopajJa bhASyamAM paNa A vAta svIkArelI che. --jo sUtrakArane traNa samaya ja iSTa hotato cAra samaya nI pUrve-evA lAMbA zabdone badale traNa samayaja kahyuM hota sUtra ja evuM sUcana kare che ke sUtrakAra ne prA vaturyaM thakI kaMika vizeSa kahevuM che. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 30 107 mATeja trivigrahAgatinuM grahaNa thaI zakayuM che. pudgalonI gati paNa A pramANe jANavI arthAt jIvanI gati mAphaka pudagala nI gati vize paNa samajavuM svopajJabhASya putrInA muvameva * vizeSaH-cAra vaLAMkavALI gatinI vAta paNalokaprakAzagranthazrIbhagavatisUtrAdhArekahI che. paraMtu prAyaH e rIte jIvane sthAnAntara thatuM nathI mATe teno pratiSedha karyo che. 0 [8] saMdarbha 4 Agama saMdarbhaH- (1) yA koLe tisamai vipade savavanaMti egidiyavajjaM jAva vebhANiyANaM ja thA, sthA- 3 -3.8-jU. 224 (2) goyamA ega samaieNa vA disamaieNa vA tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNaM uvavajjanti paI. . 34 3. 2 sUtra.852 4 anya grantha saMdarbhaH- dravyaloka prakAza sarga3 zlo.1097 thI 1107 0 [9]padyaH(1) traNa vakra thAya che jIvane vigrahagatimAM chevaTe samaya mATe saralagatie jIva bIjo bhavagraha (2) sUtra: 28 ane sUtra: ra9 nuM saMyukata padyaH saMsArI jIva rAzimAM jugatine vakra hoye gati bIjo janma dhare jIvo tahIM vIte ochAthI ocho same bene cAra vadhu mahIM vadhu thatuM e yoga che vigrahI pANi mukata ja lAMgalika dvitIyA gomUtrikA tyAM trIjI U [10] niSkarSa-sUtraH 26thI sUtra 30no niSkarSa eka sAthe sUtraH30mAM juo. ooooooo (adhyAya -2 -sUtra :30 U [1] sUtraletu-sAmAnyathI avirahagatinokALajaNAvavAanevizeSathIbhavAntaramAM jatA jIvane gati dhAraNa karavI paDe che tenA samayane jaNAvavA A sUtranI racanA thaI che. U [2] sUtraH mULa:- * ivA samayaviha: 0 [3] sUtra pRthaphaH- # samaya: viThTha: U [4] sUtrasAra:- avigraha ekaja samayano hoya che [arthAt avigraha-saraLa gatino kALa eka samaya no hoya che.] U [5] zabdajJAna :paka samaya: eka samaya *digaMbara paraMparA mujaba ja samayAvakA sUtra che. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA viprada vigraha rahita 1 [6] anuvRtti - koI anuvRtti nathI U [7] abhinavaTIkA - hetu kathanamAM jaNAvyA mujaba A sUtra racanA be hetu thI karAI che. (1) avigraha ke Rju gatino kALa darzAvavo-je sUtramAM spaSTa che (2)(paraMtu) bhASyanA AdhAre eka-be-traNa vigraha sUdhIno kALa paNa jaNAve che. avipra arthAtatraju ke vigraharahita jenI vyAkhyA A pUrvesUtra:26, 28, 29 traNemAM karAyelI che. * eka samayaH eko'nyanirapekSa: avibhAgI ya: kAla: paramaniruddhazca samaya: sa eka samayo yasya vyavadhAyakaH sa eka samayo bhavati / -atyanta sUkSma hovAthI yogI paNa je kALano vibhAga karI zake nahIM te samaya kahevAya che -nirvibhAjaya kALa eTale eka samaya - saMkalita artha- vigraha rahita gati eka samayanI hoya che -je gatimAM vigrahanahoya arthAta trakaju ke saraLa gati hoya te eka samayanIja hoya che - A gati kadAca lokanA anta paryantanI hoya topaNa eka samayanI ja hoya che. je rIte koI mANasa kalAkanA be kilomITara cAle-koi cAra cAle ane koI ja paNa cAle te rIte lokAnta paryanta avigrahAgatimAM eka samaya ja lAge che. vizeSa:- jIvane je sthAne utpanna thavAnuM che tyAM eka samayamAM pahocI jAya to te avigrahagati thIja jAya che ane eka karatA vadhu samaya lAge to paNa prathamanA samaye avigraha gati ja hoya che tevuM paNa A sUtra thakI phalita thAya che. 4 sidhdhasenIya TIkAmAM citra vipra: taMtra samaya: vAkayathI] eka vizeSa khulAso karelo che ke vigrahavatI gatimAM je eka samayanI samaja apAI che te upalakSaNathI che tenAthI evo niyama nahIM samajavo ke eka samaya pramANe kALa jatAM vigraha ja thAya -jema Rju gatimAM vigraha hoto nathI chatAM te eka samayanIja che -lokAnta prApiNI evI avigraha gati paNa eka samayanI ja hoya che -tyAM evuM kahevA mAge che ke A vAta pUrvA para samayAvadhinA virahane jaNAve che. eka samaya jAya mATe vakragati thAya tema nahIM, paNa jo vikAha thAya to pratyeka vihe eka eka samaya vadhatA be-traNa-cAra samaya sudhI viraha thAya arthAta cAra samaya jeTalo kALa paNa jAya. -kAraNake pahelA vaLAMka Ave eTale be samaya jAya bIjo vaLAMka Ave eTale traNa samaya jAya ane jo trIjo vaLAMka Ave to cArasamaya paNa jAya. bAkI vizada arthAta Rju gatimAM to jIvane (pudagalane paNa) ekaja samaya lAge che $ bhASyakAra maharSi vigraha vatI-gatinA samayano paNa ullekha kare che. (1)je gatimAM eka vigraha hoya tyAM be samaya lAge (2)je gatimAM be vigraha hoya tyAM traNa samaya lAge (3)je gatimAM traNa vigraha hoya tyAM cAra samaya lAge Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 31 109 A rIte samayanI saMkhyAnI vRdhdhino AdhAra vigrahanI (vaLAMkanI)saMkhyA vRdhdhi upara rahelo che. tethIja jugatimAM ekasamaya ane vigrahagatimAM be-traNa-cAra samayasamajavA. 4 simayoniprada: zabdamAM jIvano bheda jaNAvela nathI mAtra kALamAna jaNAvela che tethI ahIM saMsArI jIva ke mukata jIva baMnene RjugatimAM eka samaya lAge tema ja samajavuM U [8] saMdarbhaH4 AgamasaMdarbha, samo vipado nIi ja za. 28 rU.852/22 # tatvArthasaMdarbha-3. ra-nU. 28 vipra, 4 anyagrantha saMdarbha-(1)bRhat kSetra samAsa-gAthA-3 vRtti (2)kAlaloka prakAza sargaH28 zlo. 203 U [9]padhaH- baMne padyo sUtra31mAM sAthe ApelA che. U [10]niSkarSa-sUtra rathI 30no saMyukata niSkarSa ApAMcesUtromAM mukhya vAta aMtarAlagati ane temAMlAgato samaya ebe vastu che.khUbaja dhyAnathI vicAravAmAM Ave to A sUtronA abhyAsathI AtmAne eka prakAza maLeche. saMsAra che tyAM sudhI vigrahagatino paNa saMbhava che. vigraha arthAta vakratA. jo vakratAno tyAga karI saraLatA dhAraNa karavAmAM Ave to eka samayamAM sidhdhazIlA para birAjamAna karAvanArI saraLa(Rju) gatinI prApti thaI zake. aMtarAla gatinA abhyAsa thakIjo eka samayanI Rju gati pratye satata lakSa rAkhI zakAya to punaH koI gatimAM gati na karavI paDe S S U T U U (adhyAya :2 -sUtra 31) U [1] sUtrahetu - jIva jayAre parabhavamAM jAya che tyAre anAhAraka hoya che arthAt AhArano abhAva hoya che A anAhArakatAno kALa keTalo? te prastuta sUtra darzAve che. [2] sUtra mULa:- "pa dva vAganAhAra: [3] sUtra pRthaka - - drau vA mana - mAhIra: | I [4] sUtrasAra - vigraha gatine prApta thayela jIvaeka athavA be samaya anAhAraka hoya che (arthAt AhAra leto nathI) U [5] zabdajJAnaHparva- eka to e va- athavA AhAra: AhAra vinAno U [6] anuvRtti:- (1) pUrva sUtramAMthI virdi-ti ane nIva traNa zabdo atre anuvarte che. (2) prazna samayovipraH sUtra. 2:30 thI samaya nI anuvRti * digaMbara paraMparA mujaba karuM to vivAranAdAra: sUtra che. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA [7]abhinavaTIkA-A sUtramAM je anAhArakatAno kALa darzAvyo che. te saMsArI jIvane AzrIne che. mukata jIvane mATeto aMtarAlagatimAM AhArano prazna ja nathI kema ke mukata jIva sUkSma ane sthULa zarIrothI rahita hoya che. saMsArI jIvane sUkSma zarIra hovAne lIdhe aMtarAlagatimAM AhArano prazna udbhave che. arthAt AhAra hoya paNa kharo ane na paNa hoya.tethIja sUtrakAra jaNAve che ke parabhavamAM jatA aMtarAlagatimAM jIva eka ke be samaya anAhAraka hoya che eTale ke AhAra leto nathI svopajJa bhASyaHvigraha gatine sArI rIte prApta karela jIva ? -eka samayane mATe athavA be samayane mATe -anAhAraka hoya che (AhAra leto nathI) -paraMtu bAkInA kALamAM prati samaya AhArane grahaNa kare che. # eka ke be samaya kaIrIte anAhAraka hoya? tenuM samAdhAna ahIM eka eka padanI samaja sAthe Apela che. ja gAhAra:- AhAra eTale skUla zarIrane yogya pudgala grahaNa karavA bhavAntara samaye vaLI e zarIrane yogya evA keTalAMka pudgalo jIvanA yogane lIdhe lomAhAra vaDe enA sambandhamAM Ave che. audArika pudgalonuM A AdAna(arthAta grahaNa karavuM) enuM nAma AhAra kahevAya -lokaprakAza sarga3 -zloka.1100-1109 4 AhAra eTale (ahIM)audArika vaikriyika poSakapudgalonuM grahaNa karavuM (tama samajavuM) * anAhAra: AhArano abhAva te aNAhAra. ja zarIra prAyogya pugala piMDanuM grahaNa na karavuM te anAhAra. pradara kayAre? jIva jayAM pUrva zarIrane mukIne chUTe che tyAM chUTatA ja te zarIra lAyaka AhAra le che, ane jayAM jAya che. tyAM paNa pahoMcatAnI sAthe ja te zarIrane yogya AhAra le che A baMne samaye jIva mAdAra hoya che. Rjugati vALA ke eka vigraha gati saMsArIjIvo mAdAra ja hoya che. kema ke (1) 28 jugati vALA jIvo je samaye pUrva zarIra choDe che te ja samaye navuM sthAna prApta kare che. temAM samayAMtara thatuM nathI ethI Rjugatino samaya tyAga karelA pUrvabhavanA zarIradvArA grahaNa karelA AhArano samaya che. athavA to navIna janmasthAne grahaNa karelA AhArano che. (2) ekavigrahA gatiH- eka vigraha vALI gati mAM paNa jIva AhAraka hoya che kema keprathamasamaye tene pUrvazarIra dvArA grahaNa karela che. ane bIjA samaye tenavIna zarIra dhAraNa karavA mATe AhAraka bane che. ja anIrava kayAre? aMtarAlagati ne prApta karela jIvane be karatA vadhAre jeTalo samaya lAge teTalo samaya te jIva anAhAraka arthAta AhAra rahita hoya che. jo aMtarAlagati traNa samayanI (be vigraha vALI) hoya to te jIva eka samaya anAhAraka. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 adhyAyaH 2 sUtraH 31 jo aMtarAlagaticArasamayanI (traNa vigrahavALA) hoya to te jIvabe samaya anAhAraka hoya che. ahIM eka ke be samayanI anAhArakatA jaNAvI te eTalA mATe ke e baMne gatio nA kramapUrvaka traNa ane cAra samayomAMthI pahelo samaya tyakata zarIra dvArA karelo AhAra ane aMtima samaya utpati sthAnamAM lIdhelA AhArano che. paraMtu e prathama ane aMtima be samaya choDIne vacalo kola AhAra zunya hoya che. pariNAme dvivigraho gatimAM eka samaya ane trivigraha gatimAM be samaya sudhI jIva anAhAraka kahyo che vA samaye diviBha madhyamaM drau vA samayau viviprahAyAM madhyama Iva anAhArako bhavati / pUrvAparazarIra mokSagrahaNa saMsparzAbhAvena / ahIM je anAhArakapaNuM kahyuM te aujAhArAdi traNa prakAranA AhAranA niSedhane mATe che. karmapudgalagrahaNa to tyAre paNa hoya ja che. kema ke kArmahayogathakI karyagrahaNa cAlu rahe che. ja vA:-vI zabda vikalpane mATe che. kayAreka eka samaya, kayAreka be samaya nA anAhArakapaNAne sUcave che. mAre bIjA koIkavA zabdathI traNa samayanA anAhArakapaNAne paNa sucave paraMtu(pUrvekahyA mujaba) sAmAnya rIte paMcasamaya arthAt catuHvakrAgatithI koI jIva utpanna thato nathI * traNa samayanuM anAhArakapaNuM kaI rIte saMbhave ke na saMbhave yadyapi aMtarAlagatimAM pAMca samaya paNa thaI jAya to tyAM traNa samayanuM anAhArakapaNuM saMbhave paNa tevuM bhAgyeja kyAreka bane. tethI tenI ahIM vivakSA karI nathI. chatA jeo traNa samaya anAhAraka dazAne jaNAve che te cAravigrahavALI gatinI apekSAe samajavuM-loprakAza granthamAM paNa trIjA sarganA 1113-1114 mAM zlokamAM cAravakro gatino ullekha che chatAM te vAta niyamA nathI mATe teno pratiSedha karela che. * mAhIra nA bhedaH- AhAranA traNa bhedane jaNAve che(1)ojAhAra (2) lomAhAra(3) prakSepAhAra (kavalAhAra). (1) morAdAra:-prathamanAM dehane tyajIne utpatti sthAnane prApta karI prathama samaya thI AraMbhI attamuhUrta kALa vALI zarIra niSpati thAya tyAM sudhI kArpaNa zarIranA yoga thI audArikAdi zarIrane yogya evA pudgalono AhAra kare che. tene moga-mAdAra kahe che. (2) romahAra:-paryApta avasthA thayA pachI prathama samayathI laIne maraNa samaya paryanta tvacAIndriya thakI zarIranA AdhAra rUpa pudgalonuM grahaNa-tane-lomAhAra kahe che. (3) prakSepahAra (varAhAra):khAvA-pIvA thakI arthAta mukhamAM koLIyo nAkhavAthakI je pulapiMDa grahaNa karavAmAM Ave che tene prakSepAhAra kekavaLAhAra kahe che. AAhAradevanArakI tathA ekendriya jIvone hoto nathI [8]saMdarbhaH6 Agama saMdarbha-gaLAhAra, suvide paNa, taMgI chatya mahArA, vaTI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA aLAhAra......oyamA ! agaddAmanujoseLa tiLi samayA ja prajJA pa-68-6A. 24 sU. 245 / 4 evaM 9 112 anyagrantha saMdarbhaH- dravyaloka prakAza-sargaH3 zlo. 1107 thI 1130 AhAradvAra ] [9]paghaH(1) -sUtraH30-sUtra 31nuM saMyukata padya vigrahagatimAM eka vA be samaya aNahArI dazA paNa saralagati e jIva pAme nahi aNahArI dazA bIjo janma dhare jIva tyAre te eka be kSaNe anAhArI rahe pote vade che. kevalI khare. (2) [10] niSkarSa:- sUtramAM eka ke be samaya aNAhArI dazAne sUcavI che paNa mRtyu ke janmanA samaye to AhAraka paNuMja jaNAvela che. jo mRtyunI paLathI haMmezA anAhAraka dazAne prApta karavI hoyato mokSaja ekamAtra upAya che. kema ke mutajIvane ekasamayA aMtarAlagati vakhate sthULa ke sUkSma zarIra noja abhAva hoya che. tethI AhArano prazna nathI ane pachI navo janma nathI mATe AhArano saMbhavanathI-tethI gaLAhAravA ja rahevAnI. adhyAya : 2 sUtra 32 [1] sUtrahetu : :- jIva eka janma pUrNa karI bIjo janma dhAraNa kare tyAre je aMtarAla gatine prApta kare tenuM varNana karyu. paNa te janma kai rIte le tene AzrIne traNa bheda jaNAve che. [][2] sUtraH mULa :- saMmUInanoM papattA nanma [3] sUtraH pRthaka H- saMpUrNana garma 35tAM:nanma [4] sUtrasAra H- janma [traNa prakAre che] saMpUrNana garbha ane upapAta [5] zabdajJAna : saMmUIna- garbha thakI na janmatA te sthAnanuM pudgala dravya ApameLe zarIra rUpe pariName. garma - nara nArInA saMyoga thakI garbha dvArA utpanna thAya te garbha janma. 35vAta- utpatti sthAna mAM rahelA vaikriya pudgalonuM sarvaprathama grahaNa jemake deva-nAraka nanma- janma chatAM nIva zabdane keTalAMka mULa [6] anuvRtti spaSTa koi anuvRtti nathI. anuvRtti rUpe svIkArI '' jIvane A traNa janma hoya che. '' tema kahe che. [7] abhinavaTIkA :- pUrvabhava pUrNa thatAM ja saMsArI jIva navo bhava dhAraNa kare che tethI janma paNa levo paDe che. paNa badhAM jIvono janma eka ja rIte thato nathI te vAta prastuta sUtramAM jaNAvI che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 adhyAyaH 2 sUtraH 32 pUrvabhavanuM zarIra choDyA pachI aMtarAlagatithI kAmaNa zarIranI sAthe AvIne je navo janma dhAraNa kare che te janmanA sthAnanI apekSAe traNa bhedo kahayA che (1) saMmUrNima janma (2) garbha janma (3) upapAta janma . janma thavAnI A jUdI jUdI rIta che. chatAM paNa sarvaprANI ono janma A traNamAMthI koIpaNa eka rIte ja thAya che. * na: navIna bhavane yogya sthUla zarIrane mATe yogya pudgalonuM pahela vahelA grahaNa karavuM e janma che. # utpatti kSetramAM AvIne navIna bhavanA sthala dehane yogya pudgalonuM sarva prathama grahaNa te janma. ja saMkSepamAM - navIna zarIra dhAraNa karavuM te janma. ja samUIna janmaH-strIpuruSanA saMbaMdha sivAya ja utpatti sthAna mAM sthita audArika pudgalone pahela vahelAM zarIra rUpamAM pariNata karavAM e saMmUrNima janma che. # je sthAne jIvane utpanna thavAnuM che, te sthAnanA pudgala dravyanuM potAnA zarIranA rUpe pariNamana karavuM tene saMpUrNana janma kahe che. jema kASThamAM dhuNo, phaLa vagere mAM kIDA paDavA, ThaMDI garamI ke tevuM kaMIka nimittapAmI vastrAdikamAM jU vagere thavA, pANInuM nimitta maLatA kaThoLamAM aMkurA phuTavA vagere saMmUrNima janmanA udAharaNo che. te-te sthAna para jIva Ave ke turata te sthAnanA pugalone ja zarIra rUpe pariNamAve che. ra samma mAtraM sammUrchanam # traNelakamAM upara-nIce - ane tirNI cAre taraphathI zarIranuM mUIna atha grahaNa karavuM te saMpUrNana - arthAta cAre taraphathI pudgalone grahaNa karI zarIranA avayavonI racanA karavI - sarvArtha sidhdhi che garbhajanmaH-utpattisthAnamAM rahelA zukra ane zoNitanApudgalone pahela vahelA zarIrane mATe grahaNa karavAM e garbha janma. * strIpuruSanA saMyogathI utpanna thayelA zukra zoNitanA pudgalonuM sarvaprathama grahaNa te garbha janma. # nara-mAdAno saMyoga thAya tyAre tenA raja ane vIryanA saMsargathI je zarIra bane che. tene garbha janma kahe che. # strInA udaramAM zukra-zoNita nuM je paraspara garaNa athavA mizraNa-te garbha * upapAta janma:- strIpuruSanA saMyoga sivAya utpatti sthAne rahelA vaikriya pudgalone pahelavahelAM zarIrarUpamAM pariNata karavA e uparAta janma che. # utpattisthAnamAM rahelA vaikriya pudagalonuM sarvaprathama grahaNa te upapAta janma. 4 deva ane nArakanA zarIra - pariNamanane upapAta janma kahe che. a. 28 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA # prApta thatA jemAM jIva halanacalana kare che tene upapAta janma kahe che.upapAta e deva ane nArakiyonA utpatti sthAnanI saMjJA vizeSa che. * vizeSa - saMsArI jIvonA A traNa bheda kahyA tenI vizeSa bAbata $ jIvabhede janmabheda - ekendriya, beindriya, teIndriya ane caurindriya e cAra prakAranA jIvone niyamo saMpUrNana janma hoya che, paMcendriya jIvomAMdeva ane nArakIne haMmezA upapAta janma hoya che. ane tiryaMca tathA manuSyane garbhajanma hoya che. jo ke saMpUrNana janma tiryaMca ane manuSyane paNa kahayo che. juo jIvavicAra gAthA 23 sa natha0 uyara mayAku ti ! A gAthA nI vRtti.] ja samUInAdi krama hetu -pratyakSa bahusvAmitvane kAraNe sarvaprathama samUIna janmano krama mukayo - pratyakSa audArika zarIranA sAdharmapaNAne lIdhe saMmUchana pachI tarata garbha janma no krama mukayo. pachI svAmivaidhyarkhatA lIdhe chelle upapAta janmano krama sUtrakAre mukela che hA- haridrIyaTIkA. tatvArthavArtika-saMmUIna zarIra atyanta sthULa hoya che. alpakAla jevI hoya che. tethI tenuM grahaNa prathama karyu che. pachI kaMIka adhikasamaye paripUrNa thatuM hovAthI bIje krame garbha janma lIdho ane atidIrghajIvI hovAthI upapAta janma sauthI chelle grahaNa karyo. # sthAna AkAra ane zarIra-saMmUIna janmanuM sthAna ane AkAra niyata nathI. jayAre deva - nArakanA upapAta janmanA sthAna/AkAra niyata che. samUIna ane garbhajanma thakI utpanna thayela zarIra dhULa hoya che. jayAre upapAta janma thakI prApta thayela zarIra sUkSma hoya che. U [8] saMdarbha:$ AgamasaMdarbhaH- mavatiyA ja 3, 4. rU6 . 272 parva 2 prajJa. 5. 6 6. 152/6 -maMDayA pataya garI3ya. samucchi...3vevAyA rarama4 pU. 2 4 tatvArtha saMdarbhaH -saMmUIna ma. 2 -sUtra - 36 -garbha e. 2 -sUtra - 34 -upapAta - 2 -sUtra - rUpa 4 anyagrantha saMdarbhaHjIvavicAra. gA. 23 - vRtti U [9] padya:(1) samUInane garbhavaLI upapAta ema traNa rIti e janma pAme jIva tenuM sthAna yoni jANIe saMmUchana ane garbha ne upapAta che trIjo Adheya janma bhedoe AdhAra nava yonio. (2) saMmardana ane Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 33 115 [10] niSkarSa:- jIvane mithyAtvanA udayathI potAnA svarUpanI bhramaNA rahe che. AgaLa vadhIne kahIe to te za2I2ne potAnuM ja mAne che. ane A mithyA mAnyatAthI navAnavA zarIro sAthe saMbaMdha bAMdhyA ja kare che. jene janma - maraNa kahevAya che. prastuta sUtra janmanA traNa bheda darzAve che. paNa te zarIrane AzrIne. jo azarIrarI ke ajanmA banavuM hoya to A traNe bhedathI upara uThavuM paDaze. ane te mATe eka ja rasto che - ''mokSa'' . adhyAya : 2 sUtra :33 [1] sUtrahetu :- jIva janme kai rIte te sthAnane AzrIne traNa bheda kahyA. A sUtramAM jIva nA utpatti sthAna [yoni] nA bhedone jaNAve che. [][2] sUtraH mULa H- sacittazItasaMvRttA: settAmitra vaizastavonaya: [3] sUtraH pRthakH- savita-zIta-saMvRtA: setarA-mitrA: 6 za: tat yonaya: [] [4] sUtrasAra:- [jIvonI yoni] utpattisthAna sacitta-zIta-saMvRtta e traNa tathA e traNanA pratipakSabhUta [acita-uSNa-vivRtta]tathA mizra [sacittAcitti-zItoSNa ane saMvRtta vivRtta ema kula nava prakAre hoya che ] [5] zabdajJAna Hsavitta: sacita-jIvavALI zIta: zIta -ThaMDI tA: pratIpakSI saMvRtta: DhaMkAyelI mitra: mizra-jemake zItoSNa tAt: te (janmanI) yonayaH yonio-utpatti sthAno za: eka eka-ekarIte [] [6] anuvRtti H- mUrcchanArkopapatA sUtra 2:32thI gammazabda ahIM levo. -- [7] abhinavaTIkA :- aSTavidha karmarUpa saMsAra nA baMdhanamAM paDela jIvone pUrvabhava samApta thatAMja navo bhava dhAraNa karavo paDe che. te bhavadhAraNa mATe janma paNa levo paDe che janmanA traNa bhedato uparokata sUtramAM jaNAvyA paraMtu janmane mATenuM koi sthAna to joie ja prastuta sUtra janmanA sthAna arthAt yonine navabheda sahita jaNAve che. * yoni:-yonino samAnya artha che ''utpatti sthAna'' arthAt janmanuM sthAna te yoni-ke jayAM jIvo utpanna thAya che. yoni eTale janma mATe-AdhAra sthAna yuvanti - mizribhavanti yatra sthAne janmahetu dravyANi kArmaNena saha tad yoniH tacca sthAnamAzrayabhAvena yUyata iti yoni: jesthAnamAM pahela vahelA sthUla zarIrane mATe grahaNa karelA pudgala kArmaNa zarIranI sAthe tapelA loDhAmAM pANInI jema samAi jAya che. te sthAnane yoni kahevAmAM Ave che. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA - yoninA bhedoH- yoni eTale utpatti sthAna tema kahyuM. utpatti sthAno asaMkhya che. je-je sthAnomAM kaMI samAnatA hoya te samAnatAne AzrIne teonuM eka sthAna gaNela che. AvI samAnatA zAstrIya rIte be prakAre jaNAvI che. (1)varNa-gaMdha-rasa-sparza-saMsthAna e pAMcanI samAnatAne AzrIne je utpatti sthAna hoya te sarva eka yoni gaNAya che. evI kula 84 lAkha yoni che. (2)sacita-zata ane saMvRttatAnI draSTie nava bhede yoni gaNAvI che. prastuta sUtra A nava medanI ja carcA kare che. prathama traNa bhedaH-(1)sacita (2)acita(3)mizra-sacitAcitta bIjA traNa bhedaH-(1)zIta(2)uSNa(3)mizra-zItoSNa trIjA traNa bhedaH-(1)saMvRtta(2)asaMvRtta(3)mizra-saMvRttAsaMvRtta A rIte kula nava bheda 4 sacita - gava praveza maSThatA savatA - je yoni jIva pradezo thI adhiti-vyApta hoya te sacita yoni kahI che. 4 acita - savitA viparitAM vatA -je yoni jIvapradezothI vyApta na hoya te acita yoni kahI che. $ mizra sacitA cintaH savistAvittA prastutadraya vimAvA -je yoninA keTalAMka bhAgamAM jIva adhiSThita hoya ane keTalAka bhAgamAM jIva adhiSThita na hoya te sacittAcitta yoni che. 4 zItaH- zizirA zitA -je yoni zIta sparza yukata hoya te zIta yoni kahI che 4 uSNa-zItA viparitA phaDI -je yoni uSNa sparza yukata hoya te uSNAyoni kahI che. 2 mizra-zItoSNaH zItoSNA ubhaya svabhAvA mizrA -jayonino keTaloka bhAga zItasparzayukata hoya ane kaTaloka uSNasparzayukata hoya tene zItoSNa yoni kahe che. ra saMvRtaH pracchannA saGkaTA vA saMvRtA -je yoni DhaMkAyeli athavA dabAyelI hoya te saMvRta yoni kahI che. ra vivRttaH saMvRttA viparitA -je yoni DhaMkAyelI nahIM paNa khullI hoya te vistRta yoni kahI che. pamizra-saMvRtta-vivRtta:- saMvRttAvivRtta-ubhayasvabhAvA mizrA -jayonino thoDo bhAga DhaMkAyelo ane thoDo bhAga khullo hoya te saMvRta vivRta yoni ja konI kaI yoni? jIvonA prakAra (1) nAraka ane deva yoninA prakAra acitta Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 33 1 17 (2) garbhaja manuSya + garbhajatiryaMca sacittAcitta (3) pRthvI-apa-tela-vAyu-vanaspati-beIndriya- sava-vi7. -teindriya-caurindriya-agarbhaja tiryaMca- | jhi paMcendrita thA saMmUrNimamanuSya (4)garbhaja manuSya-garbhajatiryaMca tathA deva- zItoSNa (pa)teja:kAya,agnikAya uSNa (6)pRthvI-apa-tela-vAyu-vanaspatikAya-beindriya -te indriya-caurindriya-agarbhaja tiryaMca zIta-3U-zautouT paMcendriyatathA saMmUrNimamanuSya tathA nAraka (7)nAraka-deva-pRthvI-apa-teu-vAyu-vanaspati- saMvRta (8)garbhaja manuSya-garbhaja tiryaMca - - saMvRta-vivRta (9)beIndriya -te indriya-caurindriya vivRtta agarbhaja tiryaMca paMcendriya tathA saMmUrNima manuSya # yoni nA uparokata bheda saMbaMdhe keTalIka vizeSatAH -prathama bhedamAM:- sacittAcitta yoni-garbhaja manuSya tathA garbhajatiryaMco ne A prakAre yoni kahI che. A jIvonA Atmapradezone sparzela zukra ane zoNita sacita hoya che. ane nahIM spala zukra-zoNita acitta hoya che. bIjA koikanA mate zukra acitta che zoNita acitta che- trIjA koikanA mate zukra zoNita baMne acitta ane utpatti sthAna rUpayoni pradeza sacitta che. mATe garbhaja tiryaMca tathA garbhaja manuSyone sacittAcitta (mizra) yoni kahI che. -bIjA bhedamAM - nArakane zIta-uSNa-zItoSNa traNe yoni kahIne A rIte - (1)nArakomAM pahelI-bIjI-trIjI nArakImAM uSNa yoni. (2) chaThThI-sAtamI nArakImAM zIta yoni (3)cothI-pAMcamImAM kayAMka zIta-kyAMka uSNa yoni. kayAreka nAraka mATe zItoSNa yonino ullekha jovA maLe che te cothI-pAMcamI naraka apekSAe samajavuM. kema ke tyAM keTalIka zIta ane keTalIka uSNa ema ubhaya prakAre pRthvI hovAthI mizrabhAva jaNAve che. - yonino kramaH- cetanAtmaka hovAthI sacittanuM prathama grahaNa karyuM che, tenA pachI sacetananA arthane ja saMbaMdha kartA hovAthI zItanuM bIje grahaNa karyu chelle gupta rUpe hovAthI saMvRttanuM grahaNa karyuM. ja yoni ane janmano bheda-yoni AdhAra che. ane janma Adheya che eTale ke skUla zarIrane mATe yogya pudgalonuM prAthamikagrahaNa te janma ane te grahaNa je sthAne thAyate yoni ja yoni 84 lAkha kahI che to ahIM nava bheda kema kahyA? corAsI lAkha yoninuM kathana vistAranI draSTie che pRthvikAya AdimAM je-jenikAya nA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA varNa-rasa-gaMdha-sparza (saMsthAna) nA taratamabhAvavALA jeTalA jeTalA utpatti sthAno hoya teTalI teTalI yoni corAsI lAkhamAM gaNAvI che. tethI pRthvI-apa-tela-vAyu e cAra nikAyanI sAta-sAta lAkha, pratyeka vanaspatikAya dasa lAkha, sAdhAraNa vanaspatikAya caudalAkha, be traNa cAra indriyavALA be-be lAkha, devatAnArakI-tiryaMca paMcendriya cAra cAra lAkha, manuSya-cauda lAkha, e rIte kula 84 lAkha yoni bheda jaNAvyA che. paraMtu ahIM te 84lAkha bhedone sacitta-zIta-saMvRttAdi bhede saMkSepamAM nava prakAre jaNAvelA che te mAtra vivakSa bheda samajAvo. * saMtarA mitragdha paza: tat zabdono sAmAnya paricayaH # setara sapratipakSa-pratipakSI evo artha thAya tethIja sacitta,zIta ane saMvRtta no pratipakSI zabda anukrame acitta,uSNa ane vivRtta e pramANe grahaNa karyo che. ja mizra: 1 -ane -eka ekanA-mizrarUpe -ahIM kAra samuccayane mATe che tenAthI pratyeka yoni-ittara yoni ane mizrayoni spaSTa alaga paDe che. -ST: zabda sacittAdi traNenA eka-ekanA evuM sUcave che eTaleja sacitta-acitta e rIteja mizra thayuM anyathA sUcita zIta evuM aniSTa rUpa paNathAta - mizra zabda te eka-ekanuM mizra svarUpa sUcave che. tethI mizra bheda traNa prakAranA thayA. (1)sacita acittanuM mizra (2)zIta-uSNanuM mizra(3)saMvRtta vivRtanuM mizra te zabda pUrvasUtramAMthI "janma"nI anuvRtti levA mATe che. []saMdarbhaH4 Agama saMdarbha vidyAnuM maMti ! goLI TUMI | joyA vidA goLa paUUttA, taM jahA sIyAjoNI, usiNAjoNI sIosiNA joNI / tivihA joNI paNNattA taM jahA sacittA joNI, acittA joNI, mIsiyA joNI / tivihA joNI paNNattA, taM jahA saMvuDA joNI viyaDAjoNI saMvuDaviyaDA jonnii| prajJA. pa.9 sU.149 evaM 151/1 evaM 151/2... sthA. sthA. 3, . 240/2,3,5 4 anyagrantha saMdarbhaH-(1)84 lAkha yoni-jIvavicAra gA.45-46 (2)lokaprakAza-sa 3 glo.43thI 48, 5-zlo.213 thI 224,sa-kaglo.16-17,-7-zlo.114thI117,-8 zlo. 6 thI 8 U [9]padyaH(1) nava bheda yoninA sacetanane acetana e bIjI mizra ThaMDI garama ne zIta garama chaThThI mAnI e | vikasIta ane saMkocavALI saMvRtta vivRtta navamI che nava yonie sarva prAyaH azubha pudgala vALI che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 adhyAyaH 2 sUtraH 34 (2) je adhiSThita jIvothI bIjI tenAthI ulaTI ne tevI mizrane zIta uSNazItoSNa te vaLI DhAMkelA sthAna vALI ne ughADI mIzra e rIte yonio nava thAya che. saMkSepe jANajo jage U [10]niSkarSa- ahIM je navabhede ke 84 lAkha prakAre yoni nI vyAkhyA apAI te saMsArI jIvo saMbaMdhe ja che. sidhdhone to janma ja nathI mATe yonino prazna nathI vaLI sidhdhazIlA para jayAM teo sthita hoya che te sthiti sAdI anaMta kahI che. jIvavicAra gAthA 49mAM suMdara vAta karI che. - je jIvo jInezvara prabhunA vacanane pAmyA nathI teo yoniothI gahana ane bhayaMkara A saMsAramAM anAdi anaMta kALa bhamyA che ane bhamaro mATe durlabha manuSyapaNuM ane samyakta pAmIne dharmamAM udyamavaMta banavuM-jethI bhaMyakara yoni cakramAMthI mukata thaine yonirahita sthAna arthAta mokSanI prApti thAya. OOOOOOO adhyAya : 2 sUtra :34) 0 [1] sUtrahetuH pUrvesUtra 32mAM janmanA traNa bheda kahyA. sUtra33mAM te janmanA AdhAra rUpa yoni nA bheda kahyA. A sUtra kayA kayA jIvone garbha rUpa janma che te jaNAve che. bIjA zabdomAM kahIe to garbharUpa janmanA svAmIne jaNAve che. U [2] sUtraH mULa :-* rIplaDapotanAnAM : [3] sUtra: pRthaka- narAyuM - US - potanAnAm : [4] sUtrasAraH- jarAyuja,aMDaja ane potaja prANIone garbharUpa janma hoya che. U [5] zabdajJAnaHvarIyu-eka prakAranuM jALa jevuM AvaraNa,jemAMsa anelohIthI bhareluM hoya, tene jarAyu kahe che. maMDana-iMDA ThaMDA iMDAmAMthI utpanna thAya te pota-potaja-je koIpaNa prakAranA AvaraNathI viMTAyA vinAnA che te poteja. jemakehathI cArma- garbhastha ke garbha paNe utpanna thanAra [6] anuvRtti:-samUInApatI sUtra ra3rathI gama zabdanI anuvRtti ahIM levI. I [7] abhinavaTIkA:- uparokata sUtramAM janmanA traNa bheda batAvyA temAM eka bheda hato garbhajanma. pUrve jaNAvyA mujaba garbhajaarthAta yonidvArethI janma pAmatAjIvo traNa prakAranA kahyA che.-(1)jarAyuja (2)aMDaja (3)potaja karAyunA:-jarAya eTale cIkaNo padArtha digaMbara AmnAya mujabanuM sUtra karAyunAIna potAnAM gharSa che. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA jarAyu eTale garbhAzayamAM prANInI upara raheluM mAMsa ane lohInuM paDala ke jALa arthAt jIva upara vIMTAyelo oLano pAradarzaka paDado jemAM bALaka vIMTAyeluM rahe che. jarAyu eTale je2.je garbhamAM jIvanA zarIra nI co tarapha jALA jevuM lapeTAyeluM rahe che. jAlavat prANiparivaraNarUpatve sati vitatamAMsazoNita rUpatvaM jarAyorlakSaNam [taMtra nAtA narAyunA:] jarAyuthI utpanna thanArA prANIo 'jarAyuja kahevAya che. udAharaNaH- manuSya,gAya,bheMsa,baLada,bakarI, bheDa,ghoDo,gadheDo,UMTa,haraNa,cama gAya,zUkara,siMha,vAgha,rIMcha,geMDo, kUtaro,zIyALa,bilADI Adi jarAyuja garbhajanA daSTAMta che. * aMDanA:-aMDa eTale iMDArUpa 120 maiM nara-mAdAnA raja ane vIrya, nakhanI tvacA samAna kaThinatAne dhAraNa karI te garbhastha jIvanI cAre tarapha goLa AvaraNa jevuM banI jAya tene aMDa kahe che. nakhatvak sadazopAttakAThinye sati zukra zoNita parivaraNarUpaM yanmaNDalaM tadupatvam annnnsy| aMDa-IMDAmAMthI utpanna thanArA prANIone aMDaja kahe che. aNDe jAyante sma aNDajAH udAharaNaH- sarpa,gho,garoLI,gRhakokilikA,mAchalI,kAcabo,magara-temajahaMsa,nIlakaMTha,popaTa,gIdha,bAja kabUtara,kAgaDo,mora,bagalo vagere pakSIo aMDajagarbhaja nA udAharaNo che. kotanA: pota eTale paDado pota arthAt jayAM IMDAnI mAphaka AjubAju kavaca na hoya ke jarAyunI jema oLa jevA cIkaNA padArthanuM AvaraNa paNa na hoya te. koipaNa prakAranA AvaraNathI vIMTAyA vinA khullA aMgeja pedA thAya che te potaja. * potA eva jAtAH potajAH zuddha prasavA na jarAyvAdinA veSTitA: je prANIo yonimArge thI prasava thatAMja haravA-pharavA nA sAmarthyavALA hoya ane garbhAzayamAM koipaNa prakAranA AvaraNathI rahita hoya te poteja kahevAya che. pota nI mAphaka janmatAne potaja garbhaja kahe che. udAharaNaH- hAthI,kharagoza,zArikA,noLIyo,uMdara,carmapAMkhavALA jIva,bhAraNDa pakSI,biDAla vagere jIva potaja che. 5rma:-pUrve sUtra 2:32 mAM A zabdanI vyAkhyA karAi ja che. vizeSa eTaluM ke ahIM svopajJa bhASyamAM TMrma: no artha sUtrakAra rmAMnanma: ema kare che. eTale prastuta sUtramAM f zabdano prayoga manamna nA arthamAM thayo che. A artha thakI jarAyuja aMDaja potaja e traNeno garbha janma thAya che evo artha thayo che vizeSe karIne kahIeto A traNa prakAre jIvono garbha janma thAya che ane A traNa prakAranA jIvono ja garbha janma thAya che. anya koi cothAno nahIM. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 35 121 nan (nA) zabda je sUtramAM mUkela che te pratyeka sAthe joDavo. kema ke narayu-enDapota traNe zabdo dvandva samAsathI joDAyelA che ane vrundrAte jUthamALa parva pratye mAMsamajyaMte nyAya mujaba ahIM nIM badhA sAthe joDatA narAyunA: aMDanA:,potanA: pado banyA. narAyu . Adino krama: jarAyujo mAM bhASA-adhyayanAdi asAdhAraNa kriyA jovA maLe che. cakravartI Adi prabhAvazALI puruSa paNa temAMja thAya che-mokSanI prApti paNa jarAyu jo ne ja thatI hoya tenuM prathama grahaNa karyu .aMDajomAM paNa menA-popaTa vagere akSara uccAraNAdimAM kuzaLa hoya che. tethI bIje grahaNa karyu .chelle potaja nuM grahaNa karyu. [] [8]saMdarbha: AgamasaMdarbha:- aMDayA potayA narAyA javA. a. 4/1 gabbhavakkaMtiyAya : prajJA. pa. 1 sU. 37/1 tatvArtha saMdarbha:- pUrvasUtra %0 2- sU. rUr anyagrantha saMdarbhaH-(1) jIvavicAra gA.23 vivecana (2)lokaprakAza-sarga-4-zlo.7-8 ] [9]padhaH (1) (2) ] [10] niSkarSa : sUtra : 34 - 35 - 36 no niSkarSa sAthe Apela che. sUtraH34nuM padya sUtraH36mAM Apela che. sUtraH34nuM padya sUtraH35mAM Apela che adhyAya : 2 sUtra 35) [] [1]sUtrahetuH-pUrvasUtramAM garbhajanmanA svAmIne jaNAvyA tema A sUtra upapAta janmanA svAmI ne jaNAve che.- upapAta janma kayA jIvone hoyache te kahe che. [][2] sUtra : mULa :- *nAra devAnAmukhapAta: [3] sUtra : pRthak H- nAra -devAnAm -upapAtaH [4] sUtrasAra H- nArako ane devone upapAta janma hoya che [] [5] zabdajJAnaH nAra: nArakI Teva: deva 355Ata: upapAtu- (te vize pUrva kahevAyuM che.) [7] [6] anuvRttiH- saMmUIna TMpapAtA. sUtra 2:32 thI nainma zabdanI anuvRtti digaMbara AmnAyamAM TevanArALAmupapAta: e mujaba che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA U [7] abhinavaTIkA :- traNa prakAranA janmone darzAvyA pachI sUtrakAra maharSi kramAnusArate traNe janmonA svAmIne jaNAve che. temAM prastuta sUtraupapAta janmonAsvAmIno ullekha kare che. - (1) nAraka (2) deva. e be gativALA jIvone upapAta janma hoya che. * 35pati:-pUrve sUtra ra3ramAM upapAta zabdano artha kahevAI gayo che. - tyAM janmanA bhedanA varNana rUpe A vAtano ullekha karyo. 4 upapAta arthAta devo ane nArakonA janma mATe khAsa niyata sthAna. 4 jayAM janma thatAM (pahoMcatA) antarmuhurtamAM ja jIva utpana thaI jAya che tevA prakAranuM viziSTa - niyata sthAna eTale upapAta. ahIM 3pa2ta zabda thakI upapAta janma ja artha levAno che. deva ane nAraka jIvo potapotAnA upajavAnA cokkasa sthAnomAM ja utpanna thaI janma pAmatA hovAthI teono janma upapAta ke aupapAtika janma kahevAya che. reva-35pati:- devazayA uparano bhAga je divya vastrathI DhaMkAyelo rahe che. te devonuM upapAta kSetra che. $ devalokamAM amuka sthaLe viziSTa prakAranI zapyA hoya che. jemAM utpanna thayelo jIva potAnA zarIranI UMcAI. kAMti, yuvAvasthA vagere pUrNa karIne aMtarmuhurtamAM janme che. tene devaupapAta kahe che.puNya baLathI teone garbhAdi duHkhano anubhava karavo paDato nathI. ja nAra3papAta:-vajaya bhIMtano gokha jene kuMbhI paNa kahe che tenArakonuM upapAta kSetra che. zarIrane mATe tyAM rahelA vaikriya pugalonuM ja te grahaNa kare che. 4 nArakone utpanna thavA mATe gokhalA AkAranA sthAno hoya che. teo paNa devonI mAphaka aMtarmuhurtamAM ja zarIranI UMcAI vagere pUrNa karI janma le che. tene nAraka - upapAta kahe che. - pApanI prabaLatAne kAraNe te samaye nArakanA jIvone atizaya kaSTa thAya che. * A sUtrathakI be prakArano niyama samajavo joIe:(1)nAraka ane devono upapAta janma ja thAya che. (2)nAraka ane devono ja upapAta janma thAya che. nAraka-devakramanirdezakema? pUrvasUtra 2 mAM je caturgati jaNAvI, tenA bhASyamAM nArataiyathonamanuSyadevA e rIte krama darzAvyo che. sidhdhasenIyaTIkAmAM jaNAve che ke A gati apekSAe prastuta sUtramAM prathama nAraka ane pachI devo e krama grahaNa karelo che. ja devazabdamAM alpa svara che. - nArakamAM vadhAre che. chatAM jayAre ahIM dvanda samAsa karyo tyAre devane badale nArakano krama pUrve mukayo te evuM darzAvavA mATe ke - janma mAtra duHkha dAyaka che temAM paNa nArakono janma vadhumAM vadhu duHkha dAyaka che. mATe teno krama pahelo che. U [8] saMdarbhaH$ AgamasaMdarbhaH- TokhuM 3vavItevAmAM veva neraDayAmAM veva thIthI. 2, 3. rU . 85/2 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 adhyAyaH 2 sUtraH 36 4 tatvArthasaMdarbhaH- pUrvasUtra ra3ra 1 [9] padyaH(1) sUtra 3panuM padya sUtra 36mAM Apela che. (2) jarAya aMDane pota e traNa janma garbha ja te rIte nArako devo che upapAta janmIe [uparokata padya sUtra 34-sUtra 35nuM saMyukta che.] [10] niSkarSa - sUtra 34-35-36 traNeno saMtukta niSkarSa sUtraH36mAM Apela che. adhyAya 2-sUtraH36 [1] sUtrahetu-A sUtra thakI saMmUIna janmakone hoya tenuM pratipAdana karAyela che. U [2]sUtra mULa- zevALa samUInam [3]sUtra pRthaspaSTa che. U [4]sUtrasAraH- [uparokata be sUtramAM kahyA sivAyanA bAkInA jIvone saMpUrNana janma hoya che. U [5] zabdajJAna SAWITH-bAkInA [deva-nAka-garbhaja tiryaMca-garbhaja manuSya sivAyanA saMpUInama:- saMmUrNima [pUrve A zabda kahevAI gayo che] U [6]anuvRtti-saMmUIna IpapatA ganma: sUtra 232thI zabdanI anuvRtti U [7]abhinavaTIkA- bAkInA jIvone saMmUchane janma hoya che. tema sUtramAM kahyuM paNa bAkInA eTalezuM? zeSApam - bAkInA-no artha uparokata sUtra 234 narAdhvavuM ane 2H35 naravI , ne AdhAre grahaNa karavAno che. kAraNa ke - (1)svopajJa bhASyamAM A ja hakIkata darzAvI che (2)kevaLa sUtra saMbaMdha no vicAra karIe to ahIM gana viSayaka oLakha cAluM che janma traNa prakAre che. temAM be prakAra kahevAI gayA. ahIM trIjA saMpUIne janma nA svAmIne jaNAvavA mATe zeSANAm zabda vAparyo. tenI spaSTArtha e ja che ke uparokata be (garbha ane upapAtojanmanA svAmI sivAyanA sarve saMsArI jIvonuM ahIM grahaNa thAya tethI bAkInAarthAt garbhaja tiryaMca,garbhaja manuSyonAraka ane devo sivAyanA samajavA joIe. A rIte pRthvIkAya,akAya,teukAya,vAyukAya,vanaspatikAya,beindriya teindriya, caurindriya,agarbhaja tiryaMca paMcendriya,agarbhaja manuSya ne saMpUrNana janma hoya che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA saMmUcha:-ahIM samUIna zabda samUInajhanma nA arthamAM ja kahevAyo che vaLI na zabdanI anuvRtti paNa cAle che. A samUIna janmano artha pUrve sUtra ra3ramAM kahevAI ja gayo che. chatAM puna:oLakha ApavA mATe jaNAve che ke - # strI-puruSanA saMyogavinA mATI-pANI-malIna padArtho-Adi aneka sthAnomAM [deva-nAraka upapAta sthAna sivAyanA svayameva-ApameLe upaje te saMpUrjhana. $ janma lAyaka kAraNa sAmagrI jayAM kayAMya paNa maLI jAya, tyAM janma thaI jAya evA janmanuM nAma saMmUrjhana janma kahyuM che. [vizeSa vyAkhyA mATe pUrvokata sUtra ra3ranI abhinavaTIkA jovI * sUtrathI pratipAditaniyama-bhASyakAra maharSiA sUtranA bhAgyamAM kahe che. 3mayAvadhAraM vatra mata arthAta A traNa sUtro thakI be-be prakAranA niyamo pratipAdita thAya che. [1] jarAyuja-aMDaja-potaja e traNa prakAranAjIvone garbha janma ja hoya ane jarAyuja -aMDaja-potaja e traNa prakAranA jIvone ja garbha janma hoya [2]nAraka tathA devone upapAta janma ja hoya ane nAraka tathA devone ja upapAta janma hoya [3] zeSa-bAkInA jIvone saMmUrNana janma ja hoya ane zeSa-bAkInA jIvone ja saMmUrjhana janma hoya * A sUtra racanAnI AvazyakatA zI? A sUtranI racanA vinA "zeSa jIvone garbha-upapAta ane samUIna traNe janmo hoI zake evo aniSTa artha grahaNa na thaI jAya te mATe prastuta sUtra banAvAyuM che. jethI sUtrakAre spaSTa karI dIdhu ke -zeSa jIvone saMpUrNana janma ja hoya ja janma kramamAM saMmUchana pahelA hovA chatAM ahIM sUtrakramamAM chelle kema? jayAre traNa prakAranA janmo jaNAvyA tyAre sUtrara:32 mAM samUchana pachI garbha ane upapAta janma jaNAvelo, paNa traNe janmonA svAmIne jaNAvatI vakhate tene chelle mukayuM ane garbha tathA upapAta janma pahelAM jaNAvyA-tenuM kAraNa e che ke jo saMmUchana no krama prathama grahaNa karyo hotato pAm ne badale advitrivariyALa narmaLatiryavapaMndriyALa va eTaluM lAMbu sUtra banAvavuM paData. tethI zevapraphaLa AdhavArtham niyama mujaba lAghavatA ne mATe saMpUrjhana janmano sUtrakrama chello grahaNa karyo che. * tIDa-mAkhI-vIMchI vagere jIvomAM to maithuna sevana jaNAya che to tenA garbhajanmane badale saMpUrNana janma kema kahyo? 4 tIDa vagere jIvomAM bhAvathI mohanIya karmanA udaya thI traNe veda hovA chatAM dravya thI napuMsaka avasthA hoya che. A jIvo maithuna saMjJAnA saMskArane lIdhe tevI ceSTAo karatA hovA chatAM tyAM garbhanI saMbhavanA ja nathI. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 adhyAyaH 2 sUtraH 36 -kemake jemane puruSo,be strIo ke benapuMsako maithuna sevanarUpa ceSTA kare to garbha raheto nathI, tema ahIM saMmUchano napuMsaka hovAthI (juo sUtrara:50nAra-saMkUcchinI napusana ] temano janma garbharUpa saMbhavato ja nathI paNa saMpUrjhana janma ja hoya. * kIDI-madhamAkhI Adi prANIo IMDA mUkatA jovA maLe che to tene saMpUrjhana janma kema? * kIDI-mAkhI vagere jIvo jayAM rahe che tyAM temanI AsapAsa te jIvonA sUkSma maLa kharaDAyelA rahe che. te maLamAM te jIvonI jAtanA jIvonA bArika kaNo utpanna thAya che te kaNo apava sthitimAM hoya tyAre bArIka sapheda IMDA jevA jaNAya che pachI temAMthI rUpAMtara thaI janma thAya che. jema manuSyanA manamAM saMmUrNima jIvo utpanna thAya che anya maLamAM paNa saMmUrNima jIvo utpanna thAya che tema kIDI-mAkhImAM paNa samajavuM. vaLI uparokata praznanA uttaramAM kahyuM tema napuMsaka hovAthI garbhaja ke aMDaja garbhajano saMbhava ja nathI. ja baMne zaMkA paratve kaMIka vizeSa spaSTIkaraNa - # saMmUIna prANIo napuMsaka veda vALA ja hoya che. 4 napuMsako thI dravya maithuna zakya ja nathI che temanI maithuna ceSTAmAM maithuna saMjJA tathA pUrvakRta saMskAro nimittabhUta che. # dravyathI napuMsakatA paNa bhAvathI traNe vedanA udayane kAraNe pUrvanI maithuna saMjJA kAryAnvita thatA paNa AvuM jovA maLe che. jema khasI karelo baLada-khasI pachI paNa gAyane joine te-te prakAranI ceSTA kare che 4 mAkhI-mAkhI ke bhamaro-bhamarI vagere bolAya che te paNa kada ke varNanA AdhAre karAtI bhrAmaka kalpanA che, kharekhara temAM puliMga-strIliMga paNuM hotuM nathI jema vyavahAramAM dhaDo-ghaDI thAMbhalo thAMbhalI bolAya che tema temavAstavika rIte to te saMpUIna ane napuMsaka ja che. [8] saMdarbhaH$ AgamasaMdarbhaH- samUchamAya rUlyavuiM ja prasA, rU3/6 parva ra6/6 # tatvArthasaMdarbha:- janmamATe --- -. rUra saMmUI napuMsakamATe-. ra-rU-10 nArasaMmUchano. U [9] padya :(1) sUtra 34 sUtra 3pa sUtra 3nuM saMyukta padya jarAyuja aMDajane potaja janma pAme garbhathI sura nArakI upapAtathI ne anya sarva saMmUrchAmI bAkInA sarva jIvoto saMmUrchAima gaNAya che. saMkSepe nava yonie corAzI lAkha vistare. U [10] niSkarSa - sUtra - 34 - 35 -3 no saMyukata niSkarSa:ahIM ja traNa janmanA svAmI kahevAyA temAM keTalIka vizeSatA vicAravI paDaze - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA - je saMmUrNima che tene chellA krame mukayA che. teo vizeSe karIne duHkhamaya jIvana gALe che. temane mana paNa hotu nathI. -upapAta janmamAM nArakI pachI devamukyA tyAM paNa nArakane prathama grahaNa karavAnuM kAraNa janmanuM duHkhapaNuM jaNAvela. -garbhamAM jarAyujajIvo sivAyanA aMDaja-potajane mokSanA adhikArIgaNela nathI. arthAta jo duHkhamAMthI sukha prati gati karavI hoyato upapAta janmamAM devagatine zreSTha kahI che. jo zAzvata sukha joItu hoya to paMcamagati (mokSa) ekamAtra upAya che. te mATe phakata garbha janma ane temAM paNa jarAya ja ane jarAyujamAM paNa (paMcendriya) manuSya paNuM ja eka upAya che. tethI traNe sUtrono niSkarSa e ke jo saMpurNa sukha joItu hoya to jarAyu ja garbha ja janmanA svAmI evuM manuSya paNuM e ja ekamAtra vikalpa che. 0 0 0 0 0 0 0 (adhyAyaH2-sUtra:30 U [1]sUtrota-pUrve jIvanA utpattisthAna jaNAvyA pachI janmanA bheda jaNAvyA. have te pramANe janma dhAraNa karanAranA zarIra keTalA prakAranA che. te A sUtramAM jaNAve che. U [2]sUtra mULaH-*vArikriyA daravartanarmAni vidhi U [3]sUtra pRthakauri vaikriya- mahIra taikasa- phArmAni zarIf 3 [4]sUtrasAra-audArika-vaikriya - AhAraka taijasa ane kArpaNa ema pAMca bhede zarIro che. U [5] zabdazAnaHmauvArika audArika zarIra - jenuM chedana bhedana thaI zake che. vaizviya-vaikriya zarIra-nAnA, moTA, jADA, pAtaLA evA vividha rUpone vidurvAzakemAhIra-AhAraka zarIra - cauda pUrva dhAraNa karI zake tevuM zarIra. tena-taijasa zarIra - khorAka pacAvavA AdimAM kAraNabhUta tejomaya zarIra. vA -kArpaNa zarIra - karmasamUha e ja zarIra. 1 [6]anuvRtti- A sUtramAM koI pUrva sUtranI anuvRtti nathI. - paNa sasara: zabdano adhikAra ahIM cAlu che. U [7]abhinavaTIkA - janma e zarIrano AraMbha che. tethI janma pachI anaMtara sUtramAM zarIranuM varNana karyu che. dehadhArI jIvo anaMta che. emanA zarIra paNa bhinna bhinna hovAthI vyakitaza: anaMta che. paNa kAryakAraNa AdinA sAdRzya draSTie saMkSepamAM vibhAga karI sUtrakAra maharSitenA pAMca vibhAgane jaNAve che. A rIte - audArika-vaikriya - AhAraka-taijasa - kAmaNa e pAMca *digaMbara ApnAyamAM AsUtra maurikrazmidaradvsAnirIfNa e pramANe che. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 37 127 prakAranA zarIroche A rIte "zarIra'' nAmaka prakaraNa ahIMthI zarU thAya che. sUtra 2:49 sudhI zarIra viSayaka sUtro ja cAle che. ja zArIra:-zarIra eTale jIvane kriyAkaravA mATenuM sAdhana. zauthati ta zarIra kSaya pAmavAvALuM che te zarIra. 4 zauryata charIram rUti vyutpattei: pratikSaNe pudagala ne upacaye karI ne vadhe - ghaTe te zarIra kahevAya 4 zauryata e je vyAkhyA karI tyAM sAthe zarIra nAmakarmodaya paNa hovo joIe. jemake ghaDo vagere padArtha paNa vizaraNazIla che. paraMtu temAM zarIranAma karmodayanuM nimitta na hovAthI tene zarIra kahevAtuM nathI. zIryanta iti zarIrANi - jIryamANatvAccayApacayatvAcca bhASkAra maharSi pAMce zarIranI vyAkhyA prastuta sUtrane badale sUtra raH49 virAma, nA bhASyamAM Ape che. noMdhaH- dArikAdi zarIranI vyAkhyA judAjudA vivecakoe alagaalaga draSTikoNathI ApelI hovAthI ahIM saLaMga vyAkhyAne badale audArikAdi zarIranI samaja mudAo svarUpe rajU karelI che. vArivArIra-36rAvauvArikrama-je udArate audArika udAraeTale utkRSTa - uttama - vizALa - UMcu - sthULa - udAra zarIra. A audArika zabdanA aneka artha bhASyakAre sUtraH 49mAM] karelA che te pramANeH # DAtAnama:utkRSTaH- je zarIranI chAyA utkRSTa che ane je zarIromAM paNa uttama ke pradhAna che tene audArika kahe che.. kemake - tIrthakara, - gaNadhara, kevaLI, cakravartI, baLadeva, vAsudeva, jevA mahApuruSoe A zarIrane dhAraNa karela che. mATe te utkRSTa che. temaja traNe lokamAM tIrthakarAdinA zarIrathI uttama pradhAna) zarIra anya koInuM hotuM nathI mATe te uttama pradhAna) zarIra kahayuM che. 4 3ra ucu je zarIra nI maryAdA pramANa) utkaTa che tene audArika zarIra kahayuM che, kemake audArika zarIranI UMcAInuM pramANa eka hajAra yojanathI paNa kaMika adhikamAneluM che. AthI vadhu UMcAI koI zarIranI jovA nathI maLatI. vaikriya zarIranuM utkRSTa pramANa paNa 500 dhanuSa kahyuM che. mATe rUTama(3drAram) nA arthamAM audArika zarIrane jaNAvyuM. 3Am pavArama:- udAra eTale ubhava - prAdurbhAva ke utpatti. je samaye jIvapotAnA A audArika zarIrane upAdAna kAraNarUpane zukra ane zoNita nuM grahaNa kare che. te samayathI ja pratikSaNa te potAnA svarUpane choTayA sivAya paryAptinI apekSAvALI uttarottara zarIra vyasthAne prApta karyA kare che. evI eka kSaNa jatI nathI ke jemAM te avasthAntarane dhAraNa na karato hoya. vaya-pariNAmanusAra tenI AkRti pratisamaya vRdhdhi pAmatI najare caDe che temAM vRdhdhAvasthA -(vayahAnikRta avasthA)ane (zIrNatA)sAMdhA-baMdhanAdikanuM zithIla thavuMcAmaLImAM kaLacalI paDavI vagere avasthA jovA maLe che. chelle chelle A zarIramAM badhIja indriyo potapotAnA viSayane grahaNa karavAnI zakita Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA gumAvI bese tevI avasthA paNa prApta thaI zakatI hoya che. AvA bIjA paNa aneka pariNamana thayA kare che. A rItedArika zarIramAM vAraMvAra temaja aneka prakAra3ma-utpatti jovA maLe che tethI tene audArika kahevAya che. A badhI vastu bIjA koipaNa prakAranA zarIramAM jovA maLatI nathI. 4 36RK gva lArijhma :-udAra pudgalo thI je zarIra thAya te audArikaje rIte AvA viziSTa dharmo audArika zarIramAM jovA maLe che. tevI koIpaNa vizeSatA vaikriya Adi bIjA koIpaNa zarIramAM jovA maLatI nathI. audArika zarIramAM mAMsa-asthi-snAyuM vagere paNa jovA maLe che je bIje kayAMya jovA maLatuM nathI. audArika zarIra hAtha pakaDIne sthAnAntara karI zakAya che, bIje jatuM rokI zakAya che. parazu vagerethI chedI zakAya che karavata vagerethI bhedI zakAya che.agni vagere bALI zakAya che. vAyunA vegano nimitta pAmI uDI zake che. AvA aneka prakAranuM udAraNa-vidAraNa anya zarIramAM jovA maLatuM nathI tethI tene audArika kahe che. # dvAram rUti pUrunAmI-athavA A zarIra dhULa hoya che kemake udAra eTaleDyUla evo artha paNa thAya che. sthULa-udgata-puSTa-bRhata ane mahata zabdo udAra nA paryAya vAcaka che. saMkSepamAM kahIe to je zarIra bIjA zarIra nI apekSAe UMcu che. uttama che-utkRSTa chevizALa che-sthULa che-chedI,bhedI,bALI ke uDADI zakAya tevuM che-puSTa che.temaja audArika zarIra nAmakarmanA udayathI bane che mATe te audArika kahevAya che. ja vaiyi zarIra:-audArika zarIra pachI vaikriya zarIra nA svarUpane jaNAve che vikriyA-vikAra-vikRti-vikaraNa A zabdo ekaja arthanA bodhaka ke paryAyavAcaka zabdo che. ja vijayA-vividha ke viziSTa kriyAne vikriyA kahe che. 4 vikRti-vicitra kRtine vikRti kahe che. $ vivara-vividha rUpa athavA ceSTAo karavI tene vivaraNa kahe che $ vira-svAbhAvika rUpathI anya svarUpa arthAta rUpaparivartanane vikAra kahe che. A rIte A zabdo bhinnabhinna arthanA bodhaka hovA chatAM tene paryAyavAcI eTalA mATe kahyA che ke A badhAMja zabdono artha vaikriya zarIramAM ghaTAvI zakAya che. bhASyakAra maharSi vAtane dRDha karavA vadhu spaSTatA pUrvaka jaNAve che ke, A zarIra eTalA mATe vaikriya che ke-temAM vividha kriyAo jovA maLe che. -te ekamAMthI aneka rUpe thAya che punaH anekamAMthI eka rUpe thAya che. -aNurUpa mAMthI mahAna thAya che punaH mahAnamAMthI aNurUpa bane che. -eka AkRti dhAraNa karIne aneka AkRti dhAraNa karavAvALuM banI jAya che. punaHaneka kRti mAMthI eka AkRti dhAraNa karavAnuM paNa thaI jAya che. -te kayAreka nAnuM-kayAreka moTuM-kayAreka pAtaLuM-kayAreka jADuM banI zake che. -e rIte dRzyamAMthI ardazya ane ardazyamAMthI rdazya banI jAya che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 adhyAyaH 2 sUtraH 37 -bhUmicara mAMthI khecara thaI jAya-khecaramAMthI bhUmicara paNa thaI jAya -pratidhAtimAMthI apratidhAti ane apratighAtimAM pratidhAti paNa banI jAya che. A badhI vizeSatA bIjA koI zarIramAM jovA maLatI nathI je vikriyAmAM rahe-athavA-vikriyAmAM utpanna thAya ke vikriyAmAM sidhdha karAya tenevaikriya kahe che. vaikiya zarIra nAmakarmano udaya thavAthI je vikriyA-arthAta vividha karaNatA-bahurUpatAaneka svarUpatA-sadhdhi vagerethI yukata che tene vaikriya zarIra kahyuM che. vaikriya zarIranA be bheda che. (1)bhavapratyaya(2)labdhipratyaya -deva-nAraka jIvone bhava pratyayika vaikriya zarIra hoya che. -vaikriya labdhivALA koi manuSyane (ke tiryaMcane) labdhi pratyayika zarIra hoya che. teo potAnI icchAnusAra AvuM zarIra vikarve che. * mAdAra zarIra-saMzaya nivAraNa mATe, artha vizeSanA grahaNa ne mATe, RdhdhinA darzanane mATe ityAdi viziSTa prayojananI sidhdhine mATe je zarIranuM grahaNa karAya che ane kArya samApta thatA je zarIra pAchuM choDI devAya che. (athavA chUTI jAya che) te zarIra vizeSane AhAraka zarIra kahevAya che. AhArakane AhArya paNa kahe che. A zarIranI sthiti aMtarmuhUrtanI ja hoya che koine tyAMthI uchInI lAvelI vastu jema kArya pUrNa thaye parata karAya che tema AhAraka zarIra paNa kArya samApti thatA choDI devAya che. AhAraka zarIranA pragaTa thavAnA samayathI laIne antarmuhUrta sudhImAM ja kAryaparipUrNa thaI jAya che. ane kArya pUrNa thatAM ja te zarIra pAchuM AvIne audArika zarIramAM vighaTIta thaI jAya che je kArya A zarIra kare che te kArya bIjA koipaNa zarIrathI sidhdha thatuM nathI. A zarIra caudapUrvIja racI zake che juo-sUtraraH49 zue vizuddhama.] tethIja AhAraka zarIranI bIjI vyAkhyA paNa jovA maLe che. "sUkSma tatvajJAnanI jijJAsA Adi nimitta thI cauda pUrvadhara pramatta muni je zarIranI racanA kare che te AhAraka zarIra' je mATe vizeSa samaja sUtra2H49 nI abhinavaTIkAmAM jovI. AhAraka zarIra nAmakarmanA udayathI A zarIranuM nirmANa thaI zake che. tainA zarIraH-uSNatA jenuM lakSaNa che je levAyela AhArane pakAve che ane prANimAtramAM rahe che te "tejasa''- je prasidhdha ja che. A tejasa nI vikAra-avasthA vizeSane ja taijasa kahe che. tenA paryAyane "tejomaya' paNa kahela che. te teno svabhAva athavA svarUpa eja che ke tenAthI zApa rUpa ke anugraharUpa prayojananI sidhdhi thAya che. kema ke tejasa zarIranA be bheda che (1)labdhirUpa (2)alabdhirUpa 4 labdhirUpa taijasa zarIra be prakAre (1) zubha (2)azubha -azubha (zAparUpa)labdhi taijasa zarIra- gozALAnI jema jene taijasa labdhi prApta thayelI hoya te roSa-krodhAdi vaza thaIne potAnA zarIranI bahAra taijasa zarIra kADhe che je a. 29 Uain Education International Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA uSNaguNa vALuM hoI bIjAne saLagAvI devA samartha hoya che. jene tejAlezyA choDavI kahe che. -zubha (anugraharUpa)labdhi taijasa zarIraH- prasannatA thIke anugraha budhdhi thI taijasa zarIra zIta guNayukta banAvI zakAya che jene zItalezyA kahe che. te zubha taijasa zarIra. A zItalezyA tejovezyA no nAza karavAmAM ke upazamAvavAmAM samartha hoya che. # alabdhi rUpataiijasa zarIraH- (upabhUkata) khavAyelA AhArane pacAvavAmAM samartha evuM A taijasa zarIra kahyuM che. (athavA) je zarIra tejomaya hovAthI khAdhelA AhAra Adine pacAvavAmAM ane dIptimAM kAraNabhUta thAya che te tenala zarIra che. -ApaNA zarIramAM jaTharAgnimAM je garamI rahelI che te eka jAtanuM zarIra che. jenAthI khorAka pace che. temaja mRtyu thatA A zarIra na rahetu hovAthI audArika zarIra ThaMDu paDI jAya che je kAryo bIjA koIpaNa zarIra karI zakatA nathI. ja kArmaNa zarIraH-jJAnAvaraNAdika aSTavidha karmanovikAra-avasthA vizeSa-ekarUpa bhAvanuM hovuM - tene kAzmaNa zarIra kahe che. te karmasvarUpa ke karmamaya ja che. -karma niSpannaM karmasubhavaM karmaiva vA kArmaNam iti / -AtmA sAthe kSIranIravat ekameka thayelA karmonA samUha eja kArmaNa zarIra che. jIva samaye samaye karmabaMdha kare che. AtmA sAthe baMdhAyelA karmo e ja kAmaNa zarIra. A kArmaNa zarIra sarva zarIronuM hetubhUta che. ahIM A pAMca zarIranI oLakha sUtrakAra maharSie karAvI che te sivAya paNa ghaNI hakIkato pachI-pachInA sUtramAM kahevAI che. ja vizeSa: # taijasa kArpaNa anAditvaH- A baMne zarIra pratyeka saMsArI jIvone avazya hoya che saMsAra anAdino che tethI zarIra paNa anAdinuM ja che. bhavAMtaramAM jatA paNa A be zarIroja sAthe Ave che. phakta jIva mokSamAM jAya tyAre baMne zarIra chUTe che. A baMne zarIronA AvA aiphayanA kAraNe taijasa-kAzmaNa yogane eka sAthe gaNI laI kArpaNa kArya yoga athavA karmayoga evuMja nAma [paMdara yoganI gaNanA samaye ApeluM che. zarIra pAMca ja che - A sUtra evuM pratipAdita kare che ke saMsArI jIvone A pAMca zarIraja hoya che kadApI cha zarIra hoI zake nahIM -[jIva vizeSane be-traNa ke cAra zarIra hoI zake paraMtu te carcA sUtra raH44- tavAdrinImA thaze). # ahIM saMsArInuM ja grahaNa karavuM - upara zarIranA pAMca bheda kahyA te saMsArI jIvonA ja grahaNa karavAnA che. kemake ahIM saMsArikha: no adhikAra anuvarte che. temaja bhASyamAM paNa saMsArikha nIvAnAm evuM spaSTa kathana che. je jIvo mukata che. teo to zarIra ane karmathI sarvathA rahita ja hoya che tethI temanA viSayamAM zarIra saMbadhi vicAraNA nirarthaka che. 4 vamaya zabdanuM grahaNa kema nahIM?:-zarIra zabdane badale jaya zabdanA grahaNa thI lAghavatA jarUra thAya chatAM ahIM zarIra zabdanuM grahaNa karela che te abhiprAya vizeSane mATe che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 37 131 ahIM zarIra zabdaSphata #Aya arthano bodhaka nathI paNa vyutpatti arthano dhotaka paNa che. zoti rUti -arthAta "kSaya thavAno svabhAva che jeno te"-matalaba je vizaraNazIla che. jIrNa thai vikherAI javAnuM che mATe zarIra zabda lIdho. 4 vAbhiri no krama nirdhAraNa - skUla, alpapradeza ane bahusvAmitvane kAraNe audArika nuM prathama grahaNa karela che. - pachI parvanA (audArika zarIranA) svAmI sAdhamyapaNAne kAraNe vaikriya zarIranuM grahaNa karyuM che. tyAra pachI labdhinA sAmarthyane lIdhe AhAraka zarIrane lIdhuM. pachI cothA kramamAM sUkSma ane asaMkhyayaskandhAtmaka taijasa zarIra kahyuM ane chelle sarvakAraNa AzrayI sUkSma ananta pradezatvane lIdhe kAmaNa zarIrano krama darzAvela che. ja vALa zarIra thI bhinnatA - tamAma zarIranuM mULato karma ja che chatAM badhAMne vALa zarIra na gaNatAM pAMca bheda kahyA che -jema mATIno piMDa hoya temAMthI ghaDo bane-zakoru bane-bIjA vAsaNo paNa bane tenA mULamAM mATInoja piMDa che chatAM pratyekanI saMjJA-lakSaNaAkAra judA che. ' tevI rIte mULamAM kAmaNa vargaNA hovA chatAM pAMce zarIranI saMjJA-kArya-nimitta AdinI draSTie bhinnatA hoya che. vaLI te te zarIra tenA prati niyata nAma karmanA udaya thI thAya che. mATe tene bhinna ja samajavA. U [B]saMdarbhaH $ Agama saMdarbha ta i maMte ! sarIra 5UTI I myama para sarI paUUttA | taM jahA orAlie veuvie AhArae teyae kammae * prajJA. pa. 21-sU. 2 # tatvArtha saMdarbha AhAraka vizeSatA saMdabha 4.2 jhU. 464 anyagrantha saMdarbhaH- (1)daMDaka gAthA-4-vivecana (2)prathama karmagraMtha-gAthA 33-vRtti (3)dravya lokaprakAza sargaH3 zlo.95 thI 110 [9]padhaH(1) zarIra audArika vaikriya ane AhAraka trIjuM jaTharamAM je rahe taijasa kahyuM kAmaNa pAMcamuM (2) audArika zarIra vaikriyavaLI AhAraka taijasI . e rIte vaLI pAMcamuM zarIra e che kAmaNa nAmathI [10]niSkarSa-A sUtra pAMca zarIronuM varNana kare che. chatAM bhASyakAre saMsAranAmuM nIvAnAm zabdo upara bhAra mUkyo kema ke sidhdhAMto azarIrI ja hoya che.-A sUtrano Adarza paNa A zarIrone oLakhAvI tenAthI parathajte dekhADavAno che. te mATe kAmaNa zarIrano tyAga e ja pAyo che. mokSamArge cAlato jIva karmavargaNAne choDato cAlene chelle sarvakarmanirjarI jAya to ja azarIrI thavAya. kema ke jo kArmaNa zarIra nahIM hoya to bAkInA ekanuM astitva raheze Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA nahi paNa te mATe jarUra che audArika zarIranI deva-nAraka to mokSe jaI zake nahIM tethI vaikriya zarIra nakAmuM che. AhAraka pramata guNaThANe hoya mATe te paNa bina upayogI-taijasato kAmaNanI sAthe ja javAnuM tethI audArika zarIrI manuSyabhava pAmI vistAra karavo 0 0 0 0 0 0 (adhyAya2-sUtra:38) U [1]sUtrahetu -audArika pAMca zarIrono nAma nirdeza karyA bAda A sUtramAM te pAMce nI sUkSmatA nI viraNA karela che. 0 [2]sUtra mULaH- paraM paraM sUkSmad U [3] sUtra pRthakaH- param -param sUkSmad U [4] sUtrasAra-audArikAdi je pAMca zarIro pUrvasUtra 37mAMjoyAtemAMpUrva-pUrva zarIra thI] pachI pachInA zarIrane vadhu sUkSma jANavA. (arthAt audArika thI vaikriya zarIra sUkSma che. vaikriyathI AhAraka zarIra sUkSma che. AhArakathI taijasa zarIra sUkSma che. ane taijasa zarIrathI kArpaNa zarIra sUkSma che.) 0 [5]zabdazAnaHparaMpara: pachI pachI sama: sUkSma-sUkSma zabda parimANanI alpatAno sUcaka nathI paNa pudgalonI saghanatAne sUcave che [juo abhinavaTIkA] U [6]anuvRtti-gaurAri vaikriyadaratainAnA zarIramAM pU. 2:37nI U [7]abhinavaTIkA- uparokata sUtramAM je pAMca zarIronuM varNana karyuM temAM audArika zarIranI sthULatAno nirdeza karyo. tethI bIjA zarIro sUkSma che te vAta sidhdha thAya che. paNa A sUkSmatA kevI che? bAkInA cAre zarIronI sUkSmatA samAna che ke ekamekathI kaMI vizeSa che? e bAbatone jaNAvatA sUtrakAre ahIM kahyuM ke A pAMca zarIramAM pUrva-pUrvanA zarIrathI pachI-pachInuM zarIra vadhAre sUkSma che. eTale ke - audArika zarIrathI vaikriya zarIra sUkSma hoya che vaikriya zarIrathI AhAraka zarIra sUkSma che. AhAraka zarIrathI taijasa zarIra sUkSma hoya che. taijasa thI kArpaNa zarIra sUkSma che. ja teSAma:- bhASya sAthe ane bhASya TIppaNa e baMne pustakomAM sUtra pUrve tevAm pada mukela che. TIkAkAra maharSi paNa saMdarbhamAM teSAm zabdanI vyAkhyA kare che. ahIM tevAmpadapUrvasUtra sAthe saMbaMdha dharAve che. tenAthakIuparokta pAMcazarIronIahIManuvRtti cAle che tema samajavAnuM che. jethI koI zaMkA kare ke pUruM pUruM [ kahyuM te konA saMdarbhamAM?" to tenuM samAdhAna thaI zake uparokata pAMca zarIranA saMdarbhamAM A vAta kahevAI che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 39 133 teSAm anantarasUtropadiSTAnAm audArikAdi zarIrANAM paraM paraM sUkSmaM veditavyam / ja paraMpara-ahIM parama zabda nuM vIsAmAM dvitathatA paramparam [pazabda banyo che te vIsA vyApti arthane sUcave che. teno artha "pUrva-pUrva"nI apekSAe audArikAdi [paraM-para) pachI-pachI nA''- e pramANe samajavo. mULa "pa" zabda vyavasthA-bhinna-pradhAna-ISTavagere aneka arthamAM vaparAya che. ahIM vyavasthA vyApti arthanI vivikSAmAM parazabda prayojAyo che. saMjJA, lakSaNa, AkAra, prayojana, Adi dRSTi e paraspara vibhinna zarIronI sUkSmatAnI vicAraNAthI A para zabda vIsA arthamAM be vakhata nirdezAyela che. * sUkSmaH- sUkSma guNaM dravya sUkSmaM tad yatrAsti tat sUkSmam 4 ahIM sUkSmatAno artha alpa parimANa evo nathI paNa ghanatA artha che ghanatA eTale adhika pudgalono alpa parimANamAM samAveza. 4 (sthUla ane) sUkSmano artha-racanAnI zithilatA ane saghanatA che. parimANanI sUkSmatA nahIM # ahIM sUkSma zabda thI ApekSika sUkSmatA grahaNa karavI. sUkSma nAmakarmanA udaya thI utpanna thanArI sUkSmatA nahIM je carmacakSuthI dekhAya nahIM athavA je bIjA thI rokAya nahIM ke bIjAne roke nahIM evA cakSu Indriya agocara pudgala dravyanA paryAyane sUkSma kahe che. * paraM para sUkSmama:-manuSya ane tiryaMcanuM zarIra spaSTa dekhAya che tethI te sauthI vadhu saghULa che jayAre vaikriya zarIra vidurvA dvArA jovAmAM Ave che. te audArika karatA sUkSma che paNa AhArakanI apekSA e to dhULa ja che. -e ja rIte vaikriya karatA AhAraka zarIra sUkSma che. paNa teja AhAraka zarIra taijasa zarIranI apekSA sthaLa che. - taijasa zarIra-AhAraka zarIranI apekSae sUkSma che paNa kArmaNa zarIra apekSAe sthULa che. -kAzmaNa zarIra sauthI vadhAre sUkSma che. 4 A sUkSmatAke sthULatAno saMbaMdha pUrvejaNAvyA mujaba "ghanatA'' sAthe che. jema jema adhika pudgalono alpa alpa parimANamAM samAveza tema tema ghanatA vadhAre. audArikAdi zarIramAM uttarottara zarIramAM ghanatA adhika hovAthI uttarottara zarIra sUkSma che kema ke te-te zarIro je skaMdhomAMthI banelA che te adhikAdhika pudgala dravyo vALA che ane koipaNa vastumAM jema-jema pudgala vadhu tema tema te vadhu ghana bane che. [ane sUkSmatA vadhe che) TUMkamAM pudgalanuM parimANa jema vadhu tema tenI sUkSmatA vadhuM. jema ke lAkaDAno eka TukaDo ane te ja pramANamAM hAthIdAMtano TukaDo laIe to baMnenA parimANa samAna dekhAtA hovA chatAM pudgala dravya hAthIdAtamAM adhika hovAthI te saghana lAgaze. A saghanatA teja sUkSmatA -basa e ja rIte uttara uttara zarIro ne pUrva-pUrva apekSAe sUkSma kahyA che. che ke audArika zarIra 1000yojana pramANa UMcu hoI zake che. -vaikriyazarIra to lAkha yojana pramANa paNa uMcAI dhAraNa karI zake che to tene sUkSma kema kahyuM? Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA pramANanI dRSTie vaikriya zarIra ghaNuM UMcu(mahat) hoi zake che. chatAM adrazya paNAne kAraNe sUkSma ja che. icchA pUrvaka viSurvAya tyAre te dRzya bane che nitya nahIM tethI tene sUkSma mAnavAmAM koi doSa nathI. [] [9]saMdarbha: 134 Agama saMdarbha:- sUtra 38-39-40 no saMdarbha eka sAthe sUtraH 40 mAM che. OM tatvArtha saMdarbha:- sUkSma ke sthULa pudgala a~. . mU. 28 zavanya anyagrantha saMdarbhaH- dravyaloka prakAza-sarga -3-zloka. 111 ] [9]padya: (1) (2) sUtraH38 nuM padya sUtraH 40 mAM che sUtraH38 nuM padya sUtraH 39 mAM che [] [10]niSkarSa:- sUtra 2:38 thI 2:45 no niSkarSa eka sAthe sUtra 2:45 mAM che. adhyAyaH2-sUtraH39 [1]sUtrahetuH- jayAre A pAMca zarIromAM uttarottara sUkSmatA che tyAre tenA pradezonI saMkhyA paNa uttarottara ghaTatI haze? evI zaMkAnA nirasana mATe A sUtra che. te zarIromAM pradezonI vicAraNA kare che. [] [2]sUtra:mULaH- pravezatosaMravyeyanuAM prAdnasAt - ] [3]sUtra:pRthakkta-pravezata: asaMrvyaya - muLam prAjanasAt ] [4]sUtrasAraH- tainala zarIranA pUrvavartI zarIro [audArika-vaikriya-AhAraka] [pachI pachInA zarIra uttarottara ] pradeza -(skaMgho) vaDe asaMkhyAta guNA hoya che. (arthAt audArikazarIranApradeza karatA asaMkhyAtaguNA vaikriya zarIranApradezache. ane vaikriya zarIranA pradeza karatA asaMkhyAta guNA AhAraka zarIranA pradeza che) [] [5]zabdajJAnaH pravezatA pradezavaDe. ahIM pradezano artha skaMdha lIdho che. skaMdha eTale paramANu pUMjaje anaMta paramANuno banela che. asaMrvyayaHzuLa asaMkhyAta gaNu jainamAt-taijasa zarIra sudhInA prA- pUrvavartI [] [6]anuvRtti:- (1) gauriveniyAhAra tainasa rmani zarIraLi sUtra2:37 (2) para paraM sUkSmak- sUtra 2:38thI paraM parUM nI anuvRtti ahIM varte che. [] [7]abhinava TIkAH- sUtrakA2 maharSi sUtramAM pha2mAve che ke- taijasa zarIranI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 adhyAyaH 2 sUtraH 39 pUrvanA traNa zarIro pradeza vaDe ekathI asaMkhyAta guNAM che. eTale ke audArika zarIranA jeTalA pradezo che tenAthI asaMkhyAta guNA vaikriya zarIranA pradeza che ane jeTalA vaikriya zarIranA pradeza che tenAthI asaMkhyAta guNA AhAraka zarIranA pradeza hoya che. ahIM je pUrvazarIra karatA uttara uttara baMne zarIranA pradeza (skaMgha) asaMkhyAta guNA kahyA che. tenuM kAraNa e ke uttarottara zarIra vadhAre ghana hoya che. jema samAna kSetramAM rahelA rU karatA sonAnA pudagalo vadhAre hoya che. kAraNa ke rU zithila che-suvarNa dhana che te ja rIte audArika zarIra karata vaikriya zarIra dhana che tenI apekSAe AhAraka zarIra vadhu ghana arthAta sUkSma che. * pradezaH- pravRddhodeza: pradezaH, atraanantANu skandha:pradezo'bhidhIyate / pradezano prasidhdha artha che- "jenA be vibhAga na thaI zake tevo aMtima sUkSma bhAga te pradeza" paNa ahIM pradeza zabda te arthamAM nathI-ahIM pradeza zabda skaMdha arthamAM che. ___ pradezAstattaccharIprAyogyaskandhA eva gRhyante, na paramANavaH [tattvArthAsambhavAt, aNunAM ca zarIragrahaNa yogyatvAbhAvAditi / ] ja pasaMdhyeyaTM:-saMkhyAtIta ne asaMkhyaya kahe che jeno guNAkAra asaMkhyAta che te asaMkhyaya guNa kahevAya che. 4 saMkhyAvizeSAtItvAdasaMkhyeya: * prA tainAta :-"taijasanI pUrve A pada maryAdAnuM sUcaka che ahIM pAMca zarIra mATe saMsthAta zabda vaparAyo nathI paNa prathamanA traNa zarIra-audArika,vaikriya ane AhAraka mATe ja A vidhAna karAyela che tethI ja prA taigasAt (taijasa zarIra pUrve) ema sUtrakAre kahyuM che. 4 A vAta bIjA zabdomAM kahIe to pUruM pUruM nI anuvRtti ahIM letA asaMkheya guNa no prasaMga kArmaNa zarIra sudhI pahoMce che. te aniSTaprasaMganI prAptinathAya mATe prazna tainAta pada rAkhavAmAM AveluM che jethI tainArmaLa zarIra nI anuvRtti ApoApa aTakI jAya che. ja saMkalita samajaH-paramANu banelA skaMdho vaDe zarIranuM nirmANa thAya che A ja skaMdho zarIranuM AraMbhaka dravya che jayAM sudhI eka eka paramANuM alaga alaga hoya tyAM sudhI zarIra banatuM nathI. paramANupuMja je skaMdha kahevAya che enA vaDeja zarIra bane che. te skaMdha paNa anaMta paramANuono banelo hovo joIe. aidArika zarIranA AraMbhaka skaMdhothI vaikriya zarIranA AraMbhaka skaMdho asaMkhyAta guNa che. arthAt audArika zarIranA AraMbhaka skaMdho anaMta paramANuonA banelA che. vaikriya zarIranA AraMbhaka skandho paNa anaMta paramANuonA banelA che. chatAM vaikriya zarIranA AraMbhaka skaMdhagata paramANuonI anaMta saMkhyA maidArika zarIranA skaMdhagata paramANuonI anaMta saMkhyAthI asaMkhyAtaguNI adhika hoya che. - e ja adhikatA vaikriya ane AhAraka zarIranA skaMdhagata paramANuonI anaMta saMkhyAmAM samajavI joIe. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA * aidArika zarIra utkRSTathI 1000yojana che. vaikriyazarIra pramANa 1 lAkhayojana thaI zake che. zuM tethI ja tene asaMkhyAtagaNuM kahyuM che? -nA-tema nathI. kemake zarIranI avagAhanA sAthe pradezonI saMkhyAne koI saMbaMdha nathI. aidArika zarIranI utkRSTa avagAhanA karatA paNa vaikriya zarIranI jadhanya avagAhanA nA pradeza asaMkhyAta guNA che. vaikriya zarIranA pradezo thI AhAraka zarIranA pradezo asaMkhyAta guNA che. have AhAraka zarIra to phakta eka hAtha pramANa ja hoya che. pradezonI adhikatAno saMbaMdha sUkSma-sUkSmatara pradezone lIdhe che avagAhanAne kAraNe nathI. U [8] saMdarbha# AgamasaMdarbha- sUtra 38-39-40no sUtrapATha saMyukata paNe sUtraH40mA che. ttatvArthasaMdarbha-pradeza-- F7 gAMdheyA: skaMdha madhapU.ra5 gaNava:zvakhya 4 anyagrantha saMdarbhaH- dravyaloka prakAza sarga:zloka.112 pUrvArdha 1 [9]padyaH (1) sUtraH39nuM padya sUtraH40 mAM che. (2) sUitra:38-39 nuM saMyukata padya] Ave che kramathI pachI pachI je che deha te sUkSma je ne tethI tana taijasiSThakathI asaMkhyAta guNe traNe U [10] niSkarSa - sUtrara38 thI 2:45 no niSkarSa-ekasAthe sUtra raH4pa mAM che. OU TO T U (adhyAyaH2-sUtraH40) [1]sUtrahetu- pUrva sUtramAM "taijasa' sudhInA zarIra mAM nA pradezonI vicAraNA karI A sUtra taijasa-kAzmaNa zarIramAM pradezonI vicAraNA pragaTa kare che. 1 [2] sUtramULa-mananApurI pare U [3]sUtra pRthaka- spaSTa che. U [4]sUtrasAra-pachInA be tija-kAzmaNa zarIronA pradezo-skaMdho kramaza: anaMta guNA che. (arthAt AhAraka zarIra karatAtaijasa zarIranA pradeza-skaMdha anaMta guNA che. taijasa zarIranA pradeza-skaMdha karatA kArmaNa zarIranA pradeza-skaMdha anaMtaguNA che) [5] zabdajJAnaanApu -anaMta guNAM - pachInA be bebanI saMkhyA darzAvavA dvivacana vaparAyuM che] U [6]anuvRttiH-(1) gaurivaiyihAratainasAmAni zarIraNi sUtra. 2:37 (2) pravezato saMya sUtra ra:thI praveza: Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 40 137 [7]abhinava TIkA-sUtrakAra maharSie khUbaja TUMkamAM jaNAvI dIdhuM mananA!pare paNa tenA arthane spaSTa karavA uparanA sUtronI anuvRtti karavI atyaMta jarUrI che- sau prathamato manantaguNa no saMbaMdha vicArIe-pUrvasUtramAM pravezato dhyeyapuLa kahyuM che tethI prastuta sUtramAM prAta: nI anuvRtti letA pratinistAmAM ema spaSTa thaze. bIjuM padamukyuM tyAM gaurakSAH zarIranI anuvRtti levI paDaze. zarIra pAMca kahyA. temAM pUrvasUtramAM prALu tainasAt kahetA taijasa zarIra pUrvenA traNa zarIrano ullekha karyo. ahIM dvivacana vALA zabdathI chellA be zarIro evoja artha abhipreta che. tethI ahIM mAdAra pachInA taijasa ane kArmaNa e be zarIranuM grahaNa thaze. artha-AhAraka pachInA baMne zarIranA pradezo- kramaza: anaMtaguNa che. arthAta 4 taijasa ane kArmaNa e chellA be zarIra pradezonI apekSA epUrva-pUrvanA zarIra karatAM anantaguNA che. eTale ke AhAraka zarIranA pradeza(skaMdha)karatAtaijasa zarIranA pradeza (skaMdha) ananta guNA che ane taijasa zarIranA pradeza (skaMdha)nI tulanAe anantaguNA kArmaNa zarIranA pradeza(skaMdho) che. pUrvasUtramAM jaNAvyA mujaba ahIM paNa AhAraka karatA taijasa ane taijasa karatA kArpaNa zarIranI ghanatA ja kAraNabhUta samajavI. kemake A baMne zarIra uttarottara sUkSma-sUkSmatara che. * anantaguNaH anantANuskandhArthatvena-anantaguNe bhavataH 2 anantANukai: anantaiH anantaguNam iti ca phalameva / 2 anantaH guNa bahutvam yasya tad anantaguNam, asmAcca phalAnirdezAt jJAyate'nantaiH skandhairguNitaM sadanantaguNaM bhavati / $ saMkhyAta asaMkhyAtanI mAphaka A paNa eka saMkhyA vizeSa che. ahIM-"jenA guNabahuta ananta che te anantaguNa kahevAya che'' evo artha grahaNa karAyo che. athavA to "ananta skaMdha vaDe guNita hovAthI anaMtaguNa thAya che. ja ghare-ghare zabda dvivano sUcaka che antanA be zarIra ne grahaNa karavA mATe ja A dvivacana vALA para zabdano prayoga thayo che. jo ke sUtrakAre svopajJa bhASyamAM pare pachI Dhe evuM pada mukta che paNa te saptamInI AzaMkAnA nivAraNa mATe che jo koI para zabdanI saptamI pare che evo artha karetoaniSTa arthaghaTana thAya tenA nivAraNa mATe ghare pachI de mukI chellA be zarIra evuM spaSTa kathana karyu che. tethI ja (AhAraka pachInA be) taijasa-kAzmaNa zarIranuM atre grahaNa karela che. - saMkalita samajaH-(pUrve jaNAvyA mujaba)paramANuo thI banelA je skaMdha thakI zarIranuM nirmANa thAya che. te ja skaMdho zarIranuM AraMbhaka dravya che jayAM sudhI eka eka paramANu alaga alaga hoya tyAM sudhI enAthI zarIra banatuM nathI. paramANupuMja je skaMdha kahevAya che enA vaDe ja zarIra bane che. te skaMdha paNa anaMta paramANuono banelo hovo joIe - AhAraka zarIranA AraMbhaka skaMdho arthAt AhArakanA skaMdhagata paramANuonI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA anaMta saMkhyAthI taijasa zarIranA skaMdhagata paramANuonI anaMta saMkhyA anaMtaguNI che. - eja rIte taijasathI kArpaNa zarIranA skaMdhagata paramANuonI saMkhyA anaMtaguNI che A rIte pUrva-pUrvazarIra karatA uttara uttaranA zarIronuM AraMbhakadravya adhikaja hoyachetopaNa pariNamananI vicitratA ne lIdhe uttara uttara zarIra sUkSma-sUkSmatara-sUkSmatama banatuM jAya che. upara baMne zarIranA skaMdha anaMta paramANu vALA kahyA to pachI temAM anaMtagaNu kaI ? rIte saMbhave? 4 anaMta eka saMkhyA che. A anaMta saMkhyAnA paNa anaMta bheda che. tethI anaMta zabda tarIke samAnatA jaNAtI hovAchatAM baMne anaMtA samAna nathI. eka aMnata(saMkhyA)karatA bIjI anaMta (saMkhyA) asaMkhyAtake anaMta guNI hoya temAM kazuM asaMbhava nathI kema ke baMne anaMtA bhinna bhinna che. 0 [B]saMdarbha# AgamasaMdarbha - sUtra 38:39:40 no saMyukata pATha goyamA . savvattho vA AhAragasarIrA davvaTThayAe veubviyA sarIrA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA / orAliya sarIra davvaTThayAe asaMkhejjaguNA / teyAkammaga sarIrA dovi tullA davvaTThayAe aNaMtaguNA padesaTThAe savvatthovA AhAraga sarIrA padesaTThAe veubviyasarIrA padesaTThAe asaMkhejjaguNA / orAliyasarIrA padesaTThAe asaMkhejjaguNA / teyagasarIrA padesaTThAe sAMtA masarInI pasaTTA anaMtapu... prajJA. 5. ra2 phU. 277 # tatvArthasaMdarbha-ananta tA. 6: 31 sonA: 4 anyagrantha saMdarbha dravyaloka prakAza-sargaH3-zlo.111 uttarArdha I [9]padya (1) [ sUtra 38 : 39 : 40 no saMyukata padya) uttarottara sUkSma pAMce taijasa sudhInA traNa kahyA pradezathI agaNita guNA aMtima be anaMtA lahyA. (2) sUtraH40nu padya sUtraH 41mAM Apela che. U [10] niSkarSa:- sUtrara38thI 2:45no niSkarSa eka sAthe sUtraraH45 mAM che. OOOOOOO (adhyAyaH 2-sUtraH41 U [1]sUtra hetu taijasakArpaNa zarIranI vizeSatA darzAvatA prathama "gatirodhakatA" lakSaNane jaNAve che. [2]sUtra mULa:- apratimAne U [3]sUtra pRthaka - prativAte Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 41 139 [4] sUtrasAra-tijasa-kAzmaNa e baMne zarIra] pratighAta thI rahita che. (arthAt taijasa ane kArmaNa zarIranI gati saMpUrNa lokamAM thaI zake che.) U [5] zabdajJAna matiyA- rUkAvaTa sivAya U [6]anavRtti-nALa pare sUtra raH40thI pare zabdanI anuvRtti Ave che. ghare zabdathI pachInAbe eTale ke tainasa ane #rmaLa e sUtra ra37 gauri vaizvika ane sUtra ra39 prazatogasaMyeyapu ne AdhAre nakkI thaze. I [7]abhinava TIkA-taijasa ane kArmaNa ebe zarIro pratighAta rahita che arthAta lokanA aMta sudhI sarvatra jatA AvatA A baMne zarIrone koI rokI zakatuM nathI. * matiyA-ahIM pratiyate zabda prathamA dvivacanamAM jaNAvela che kema ke uparokata be zarIronI anuvRtti ahIM levAnI che zarIranI saMkhyA be che, mATe te jaNAvavA sUtramAM paNa dvivacana nirdeza che 2 apratighAte iti pratighAta varjite / ja eka mUrta padArthano bIjA mUrta padArtha thakI je vyAghAta thAya che tene pratighAta kahe che taijasa-kAzmaNa zarIrone Avo koI pratighAta thato nathI tedarzAvavA ahIM -pratiyAta (pratighAta rahitatA) evo zabda mukela che. ja vizeSa:- aidArikAdi pAMca zarIro che temAM prathama traNa zarIra nI tulanA e chellA be mAMthI keTalIka vizeSatA che. temAMnI eka vizeSatA te pratighAta rahitatA AkhA lokamAM A taijasa ane kArmaNa zarIra kayAMya paNa pratighAta pAmatAM nathI arthAta vaja jevI kaThina vastu paNa emane praveza karatAM rokI zakatI nathI kema ke te atyaMta sUkSma che. jo ke eka mUrta vastuno bIjI mUrta vastuthI pratighAta thato dekhAya che, tathApi A pratighAtano niyama skUla vastuomAM lAgu paDe che. sUkSmamAM nahIM sUkSma vastu rokAyA vinAja dareka sthAne praveza kare che. jema lohapiMDamAM agni sUkSma hovAthI agni loDhA nA goLAmAM praveza kare che. te rIte taijasa ane kArmaNa zarIrane vaja paTala AdithI paNa vyAdhAta thato nathI. ahIM eka maryAdA paNa khyAlamAM rAkhavA jevI che. A baMne zarIranuM apratighAta paNuM saMpUrNa lokanI aMdara ja che. lokanA anne baMne zarIrane pratighAta thAya che. kema ke jIvane gati ane sthiti sahAyaka dravya dharmAstikAya-adharmAstikAya che je saMpUrNa lokamAM vyApta che. lokanA atte A baMne dravyono abhAva hovAthI taijasa ane kArmaNa zarIranI gati thaI zakatI nathI. * zaMkA-sUkSma hovAthI vaikriya ane AhAraka paNa apratighAti kahevA jAie-te kema na kahyuM? # vaikriya ane AhAraka pratighAta rahita paNe praveza karI zake che. te vAta satya che. paraMtu ahIM sUtrakAra je gapratipAta zabda prayoje che temAM apratighAtano artha lokAMta paryanta avyAhata-akhkhalita gati evo karyo che. vaikriya ane AhAraka zarIra apratihatagati vALA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA che paNa te phakata trasanADI puratAMja taijasa-kArmaNa mAphaka samagra lokamAM tenI gati nathI. OM zaMkAH- AtmA jayAre A be zarIra sahita Ava-jA kare che tyAre Avato ke praveza karato ane jato ke nIkaLato kema dekhAto nathI taijasa ane kArmaNa zarIra atyanta sUkSma hoi AtmA Avato ke jatospaSTa dekhAto nathI. [] [8]saMdarbha: Agama saMdarbha:- aLaDiya huM prazna 10-120 noMdhaH- A pATha mAtra zAbdika che. vizeSa sAkSI mATe zrI bhagavatI sUtra zatakaH8-udezoH 9mAM apAyelI pAMce prakAranA zarIranI vizad carcA jovI tyAM vadhu spaSTatAthI pATha jovA maLe che. anya grantha saMdarbhaH- dravya loka prakAza sargaH3 zloka. 107thI109 [] [9]padyaH (1) (2) sUtra 41 nuM padya sUtraH42 mAM Apela che. [sUtraH40 ane sUtraH41 nuM saMyukata padya] temAM taijasa kAryaNI ubhayanA guNo anaMtA rahyA ne AdhAta rahita che ubhayae AtmAnu baMdhI sadA ] [10]niSkarSa:- sUtra2:38 thI 2:45no niSkarSa eka sAthe sUtra 2H45mAM che. adhyAyaH2-sUtraH42 [1]sUtrahetu:- audArika Adi traNa zarIrano saMbaMdha jIvane kayAreka hoya che ane kayAreka nathI hoto, tema taijasa-kArmaNa zarIra mATe paNa AvuM che ke kema? te zaMkAnuM nirasana karatA taijasa-kArmaNa zarIranA saMbadhane jaNAve che. [] [2]sUtra:mULaH- anAvisamvane 2 [] [3]sUtra:pRtha:- ari samvaye haiM [4]sUtrasAraH-[taijasa ane kArpaNa zarIra no jIva sAthe] anAdi [kALa] thI saMbadha che. ] [5]zabdajJAnaH anAvi-jene Adi nathI te - anAdi- anAdi kALa--(haMmezA thI) sambandha- saMbaMdhavALA (joDAyelA) 6 - vikalpanA samuccayane mATe. [] [6]anuvRtti:- anantamuLe pare sUtra.2:40 thI pare zabdanI anuvRtti. pare zabdathI taijhala ane vArmaLa zarIra levAnA che te vAta sUtra 2:37 gauvavi ane pravezato sUtra 2:39 AdhAre nakkI thai che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 42 141 3 [7]abhinava TIkA- uparokata audArikAdi pAMca zarIramAMnA chellA be zarIrataijasa ane kArmaNa-sAthe jIvano anAdi kALathI saMbaMdha che, tethI A be zarIrane mana sanDanTe kahyuM. A sUtrArthane sidhdhasenIyaTIkAmAM vadhu spaSTa karIne kahyuM ke taijasa ane kArpaNa e baMne zarIrono saMbaMdha paraspara temaja saMsArI(jIva) sAthe anAdi no che. * manari:- Adi-- - prAthamika athavA paheluM ke AraMbhanuM eTale Adi - jene gAdri vidyamAna nathI te anAdi che arthAta anAdi eTale jeno AraMbha nathI te. 4 gad: tathAmitratva kSaya anAdi eTale koIejenuM nirmANa karela nathI paNa tathA bhavyatve mujaba ApameLe ja cAlyA kare che. "aktaka' hovAthI tene anAdi kahyuM che. * saMkhya- saMyo:- saMyoga-joDANa ke sambandhana-sambandhaH saMyoga ityarthaH - nA vikalpane sUcavavA "" zabda kayo che # sUtramAM mUkela va thakI ahIM sUtrakAra evuM kahevA mAMge che ke taijasa-kAzmaNa zarIrano saMbaMdha manadi hovA uparAMta vikalpa paNa che. kAryakAraNa bhAvanI paraMparAnI apekSA anAdi saMbaMdha che paNa vizeSanI apekSAe sAdi saMbaMdha che bIjA zabdomAM kahIeto dravyanI apekSAe A saMbaMdha anAdino che. paNa paryAyanI apekSAe joIe to paryAyato badalAtA rahe che mATe tene sat saMbaMdha kahyo. jema bIja ane vRkSano saMbaMdha mAhi no che paNa amuka bIjanuM amuka vRkSa thayuM, evuM vizeSa apekSAe ke paryAyAnusAra kahIe to tyAM te saMbaMdha sAddhi thaze. te rIte taijasa-kAzmaNa zarIra anAdinuM che. paNa amuka taijasa ke amuka kAmaNa zarIra evuM vizeSa apekSAe kahoto tyAM te taijasa kArpaNa baMne zarIra saHi thaze. kema ke pratikSaNa navA karmano bandha to thato rahe che. A rIte sUtramAM mukela "va" nAri sAthe sAvi saMbaMdha paNa sUcavavA mATe che. ja vizeSa:- atre zarIra no adhikAra cAle che temAM pAMca zarIra mAMnA chellA be zarIra tainamAM ane kALa mAM rahelI vizeSatA aMge prastuta sUtra racanA thaI che. taijasa ane kArmaNa no saMbaMdha ekamekanI sAthe temaja AtmAnI sAthe pravAharUpe jevo anAdi kALathI cAlyo Ave che. Avo saMbaMdha pahelA traNa zarIrono jovA maLato nathI kemake e traNe zarIro amuka samaya pachI kAyama rahI zakatA nathI. audA rikAdi traNe zarIro kAdAcitka/asthAyI saMbaMdhavALA kahevAya che. jayAre taijasa kArpaNa anAdi saMbaMdha vALA che. jayAM sudhI saMsAra che tyAM sudhI jIvanI sAthe A baMne zarIrono saMbaMdha rahe che. saMsArI jIva anadikALathI saMsArI che(kemake hajI sidhdha thayo nathI, tethI karIne taijasa- kAmaNa baMne zarIrano saMbaMdha paNa anAdino ja che. [alabata A vAta dravyArthika naya apekSAe ja che. jo paryAyArthika nayano abhiprAya laIe to pratikSaNe jIvane navA karmo baMdhAya che. te karmonI sthiti Adi paNa nizcita che Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 niyata che tethI taijasa-kArmaNa zarIra paryAya apekSAe Adi paNa kahevAze ahIM eka zaMkA rahe che ke avyavahAra rAzi vALA jIvone audArika zarIra hovAthI tene mATe audArika zarIrano saMbaMdha paNa anAdinoja che ne? tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA A zaMkAbarAbara che paNa ahIM avi zabdathI saMbaMdhanA anAdi paNA sAthe nityatA paNa jarUrI che. arthAt koipaNa jIva jayAM sudhI saMsArI jIva hoya tyAM sudhI je zarIra haMmezA sAthe rahe ane kadI viyoga na thAya tene addi samajavuM. A artha mujaba jayAre jIva eka janmamAM mRtyupAme ane anya sthaLe utpanna thAya tyAre aMtarAlagatimAM tene audArika zarIrano niyamA viyoga thato hovAthI gauvarita zarIra ne adi saMbaMdhavALuM kahevAya nahIM. jayAre tainAta ane vArmaLa zarIra, baMne to aMtarAlagatimAM paNa sAtheja rahe che. jIvamukata bane tyAreja te baMneno viyoga thAya che mATe teno anAvi sambandha saMbaMdha kahyo che. A rIte jo taijasa-kArmaNa zarIrano jIvane viyoga thAya to niyamA te jIva sidhdhanoja samajavo kema ke karmano saMbaMdha ja narahe tyAre jIva sidhdha bane che. abhavya jIva mATe A baMne zarIrano saMbaMdha anAdri ananta samajavo. kemake anAdikALathI taijasa kAryaNa zarIra joDAyelA rahe che. ane abhavyane mukita thAya nahIM mATe anaMtakALa paryanta taijasa-kArmaNa zarIrano viyoga thavAno ja nathI. jo ke anAdi anaMta saMbaMdha sarva jIvo mATe samajavo nahIM .anyathA koi AtmA mokSe jaze ja nahIM vyavahAra rAzImAM AvelA bhavyajIvo mATe to te addi sAnta ja samajavo. ] [8]saMdarbha: AgamasaMdarbha:- A sUtrano Agama saMdarbha A pachInA sUtra 2:43 mAM sAthe Apela che. anyagranthasaMdarbhaH- dravyaloka prakAza sarga 3-zlo. 105-106 ] [9]padyaH (1) [ sUtra : 41 42 nuM saMyukata padya ] vagara pratighAte kare gamanAgamana sarvatra be saMbaMdha kALa anAdi no che Atma sAthe e vize sUtraH42nuM padya sUtraH44 mAM che. (2) ] [10]niSkarSa:- sUtra 2:38 thI 2:45 no niSkarSa eka sAthe sUtra 2H45mAM che. - adhyAyaH2-sUtraH43 [1]sUtrahetu taijasa ane kArmaNa baMne zarIrono saMbaMdha anAdinochetejaNAyuM. paNa A zarIra badhAM saMsArI jIvomAM jovA maLe che ke koi koimAM ? te A sUtra hetu jaNAve che. ] [2]sUtra:mULaH- sarvasya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 43 [] [3]sUtraHpRtha- spaSTa che. [][4]sUtrasAraH- [taijasa ane kAryaNa e baMne zarIro badhAM [saMsArI jIvo ]ne hoya che [] [5]zabdajJAnaH sarva- badhAM sarvasya- badhAMne [] [6]anuvRttiH- anantamuLe re sUtra 2:40 thI pere nI anuvRtti atre levI.pare pada letA pUrva sUtra 2:37 ane 2:39 ne AdhAre tainasa-ArmaLa e baMne zarIra samajavA. 143 [] [7]abhinava TIkAH- audArikAdi je pAMca zarIra kahayA temAMnA prathama traNa [audArika-vaikriya-AhAraka] zarIrano saMbaMdha tamAma saMsArI jIvone haMmezA hoto nathI kayAreka te zarIra hoya ane kayAreka na paNa hoya. - paraMtu-taijasa ane kArmaNa zarIra sarva saMsArI jIvone sadA-sarvadA sAthe ja hoya che. * sarvakSyaH- azeSasarvAMSAya certAya / ahIM sarva zabda niravazeSavAcI che. niravazeSa arthAt ''sarvasaMsArIjIva'' samajavuM. vizeSa spaSTIkaraNoH- taijasa ane kAryaNa ne badhAM saMsArI jIvo dhAraNa kare che. tethI A baMne zarIranA svAmI saghaLA saMsArI jIvone kahyA che .jayAre audArikAdinA svAmI keTalAka jIvo ja hoya che. r__sarvasyaH sarva avasthAmAM evo koi prANI vidyamAna nahIM hoya ke je duHkhapaMjara prabhavabhavamAM astitva na dharAvato hoya arthAt ''duHkhamaya evA A saMsAramAM vidyamAna koipaNa jIva'' evo artha grahaNa karavo ATalI spaSTI rIte ''saMsArIjIva'' evuM kathana karavAthI sidhdha jIvonuM ahIM grahaNa thaze nahIM kema ke sidhdhanAjIvo sarvathA azarIrI hoya che. tethI mukata jIvo mATe taijasakArmaNa zarIra saMbaMdhi vicAraNA ja asthAne che. sarvasya evuM ekavacana vALuM pada saMsArI sAmAnya nI apekSAe karAyeluM che agara jo A zarIra koi saMsArI jIvane na hoya to te jIva saMsArIja raheto nathI. je vikalpa mata ane samAdhAnaH- koika AcAryano mata che ke kAryaNa zarIra ja anAdi saMbaMdha vALuM che .tejasa zarIrato labdhi apekSAthI utpanna thayA kare che ane te taijasa labdhi paNa kaMi badhA jIvone hotI nathI koi koi jIvone ja hoya che. krodhanA AvezamAM zApa devAne mATe uSNa prabhAvALuM agnipuMja jene tejolezyA kahe che ane anukampAne mATe mananI prasannatAnA AvezathI nIkaLatI zIta lezyA e baMne taijasa labdhinA dRSTAnto che. Ama taijasa zarIra labdhi pratyayika che. tethI teno nitya saMbaMdha mAnI zakAya nahIM - paNa bIjA AcAryo A vAtane samarthana ApatA nathI. temanA mateto kArmaNa taijasano jIva sAthe nitya saMbaMdha ja che. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ApaNA zarIramAM je jaTharAgni che, tathA zarIramAM je garamI che, te taijasa zarIra ja che.jenA vaDe pAcana thAya che. dareka jIvanA zarIramAM A garamI hoya che. janmAMtara thI jIva A zarIra sAthe laIne ja Ave che.janmanA pahele samaye jIvanavA AhAranA pudgalo grahaNa kare che. turata ja te samaye te pudgalo AhArarUpe pariNamIne rasa tathA maLarUpe alaga paDe che. ane audArika zarIra bane che. pachI bALaka jema jema moTuM thAya tema tema te taijasa zarIra paNa AkhA zarIramAM navAnava taijasapugalothI banatuM jAya che. e ja taijasa zarIrano purAvo che. keTalAka ratno - jayotiSka vimAno ane tejabharyA mukhAraviMda dharAvatA mahAtmAonA audArika zarIramAM pragaTatu teja A taijasa zarIranuM pariNAma che,tema paNa kahayuM che. [8] saMdarbhaH4 AgamasaMdarbhaH- sutra 2:42 tathA :43no saMyukata teyAsararIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kAlaciraM hoI ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA aNAie vA appajjavasie, aNAie vA sapajjavasie * bhaga. za. 8. u. 2 phU. 350/N.. mesararapa yovadhe... mArUNa pawvasaI, sapaSyavasiT & HTAT.8-3.1-./18. 4 anyagranthasaMdarbhaH-davyaloka prakAza-sargaH3-zlo. 114 uttarArdha. U [9] padya: sutra 2H43nA baMne pagho - sUtra:44mAM che. [10] niSkarSa:-sUtra 38 thI 245 no niSkarSa eka sAthe sUtra 2H45mAM che. JOOOOOO (adhyAya 2-sUtraH44) U [1]sUkahetu- dArikAdi pAMca zarIramAMnA keTalA zarIra ekajIvamAM ekasAthe hoI zake te darzAvavA mATe A sUtra racanA thaI zake che. [2] sUtra mULaH- * tavArI imAjAni yupisyA : | []sUtra pRthaka tat mAni mAnyAni yupin ucca mAturmI: U [4] sUtrasAra -te[bezarIra] AdilaInecAra sudhInA zarIro ekI sAthe eka [jIva ne hoI zake - (arthAta) ekajIvane ekI sAthe taijakArpaNa zarIrathI mAMDIne vadhumAM vadhucAra zarIraja saMbhave che.) U [5]zabdazAnaHte- te (tejasa ane kArmaNa) mAhIni-prathamanAM mAnyAni- bhajanA vikalpa yupa-ekI sAthe *digambara AmnAya mujaba- tIini mAni yupakSanAvatu: e pramANe sUtra che. e pramANe sUra che. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 44 145. prazya-eka (jIva)ne Avatu: cAra sudhI 1 [6]anuvRttiH (1) mananAgu re 2.40 thI pare (2) maurivaizviya-237 thI pAMca zarIra - temAMnA praugasAt 2:39thI pUrvanA traNabAda thatA taina-La be zarIranI anuvRtti ahI. 1 [7]abhinava TIkA - taijasa ane kAryaNa e banne zarIro sarva saMsArI jIvone saMsArakALa paryanta avazya hoya che, paraMtu audArika Adi zarIro badalAtA rahe che. tethI te zarIro kayAreka hoya che ane kyAreka nathI hotA. tethI prazna thAya ke pratyeka jIvane ochAmAM ochA ane adhikamAM adhika keTalAM zarIra hoI zake? prastuta sUtramAM sUtrakAra maharSi teno uttara ApatA jaNAveke - * artha:- ekI sAthe saMsArI jIvane ochAmAM ochA be ane vadhumAM vadhu cAra sudhI zarIra hoI zake che. paNa pAMca zarIra kayAreya koI jIvane hoI zake nahIM 4. jayAre be zarIra hoya tyAre taijasa ane kArmaNa hoya che. 4 jayAre traNa zarIra hoya tyAre be vikalpa rahe chetraNa zarIra (1) taijasa - kAmaNa ane audArika zarIra hoya (athavA) traNa zarIra (2) taijasa - kAmaNa ane vaikriya zarIra hoya. # jayAre cAra zarIra hoya tyAre paNa be vikalpa rahe che. cArazarIra(1) taijasa-kAzmaNa-dArika anevaikriya zarIra hoya (athavA) cArazarIra(2) taijasa-kAzmaNa-dArika ane AhAraka zarIra hoya. che taH-(ta):- ahIM tat zabdathI je be zarIronuM prakaraNa cAlI rahayuM che tenuM grahaNa karavAnuM che. tethI taijasa ane kArmaNa zarIranI anuvRtti atre lIdhelI che. taijasakArmaNe tat-zabdena abhisambadhyate / - t svopajJa bhASyakAra tat zabdane bhASyaracanA vakhate dvivacana evA te svarUpe oLakhAve che. temanI AvuM dvivacanAtta te rUpa ja taijasa ane kArmaNa e be zarIranI vivakSA mATe vaparAyuM che # prakaraNa prApta tainArma no nirdeza tat zabda thakI karAyo che mAvani:-prAthamiktAne sUcavavA mATe A zabda prayoga thayo che. 4 vyavasthAvAcI evA gari zabda AraMbhane sUcave che. * tadAdIniH-taijasakArmaNe AdinI eSAm iti audArikAdInAM tAn imAni tadAdIni # tari zabdano samAsa labhyaartha che "taijasa ane kArmaNa zarIra jenI AdimAM che [tevA audArika zarIra] # tavAvani zabdano vigraha be prakAre jaNAvelo che. (1) te AdinI -artha saina ane phArmaLa AdimAM che jene tevAaudArikaAdi a2/10 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (2)tat-vArmAm At yeSAm [jeo taijasa zarIrane anAdi saMbaMdhavALuM mAnatA nathI temanA mate phakata kAryaNa zarIrano ja anAdi saMbaMdha che, tethI-kArmaNa zarIra AdimAM che tevA audArikAdi zarIra'' evo artha grahaNa karavo paDe. 146 zarIra ahIM taijasa ane kArpaNa ne athavA (bIjAmate) kArpaNa zarIrane AdimAM sthApanA eTalA mATe kare che ke A zarIra to mULabhUta paNe sAthe ja che. taduparAMta audArikAdi kayA kayA sAthe che te jaNAvavuM che pratyeka vikalpamAM A zarIra to hovAnuM ja che. na mAgyAni-bhajanA arthAt vikalpone sUcavato zabda che.[eka jIvane cAra sudhI zarIra hoya arthAt be-traNa-kecAra zarIranI] vikalpe bhajanA hoya che, tevAta darzAvavA ahIM mAkhyAti pada vaparAyuM che. -bhAgya ane vittva e paryAya sUcaka zabdo che. * yugapat - ekasmina kAle eka ja kALe athavA eka sAthe-ekI vakhate jANya-ahIM eka zabda jIvanA vizeSaNa rUpe che vasya no artha ( navasya) ''eka jIvane'' ema samajavo. * AcaturbhyaH yAvat catvAri A zabda maryAdA sUcaka che vari eTale cAra arthAt cAra zarIra sudhI. saMkalita samajaH- badhAM alaga alaga zabdono saMkalita artha-koipaNa eka jIvane eka samaye ochAmAM ochA be ane vadhumAM vadhu cAra zarIra hoya eTale ke vikalpe be-traNa ke cAra zarIranI bhajanA hoya che te A rIteH jayAre jIvane be zarIra ja hoya tyAre taijasa ane kAryaNa zarIraja hoya kemake A baMne za2I2ne yAvabhaMsAramAvI kahyA che tethI jIvane saMsAra hoya tyAM sudhI A baMne zarIra che jo ke AvI sthiti aMtarAlagati mAMja prApta thAya che e samaye trIjuM koi zarIra hotuM nathI 4 jayAre jIvane traNa zarIra hoya tyAre paNa taijasa ane kArpaNa e be zarIra to hovAnAja vadhArAmAM trIjuM zarIra audArika athavA vaikriya hoya che. --jote jIva manuSya ke tiryaMca hoya totenetaijasa aneaudArika zarIra hoyache.ane jotejIva deva athavA nAraka hoyato maraNa paryanta tene taijasa-kArmaNa ane vaikriya zarIra hoya che. jayAre jIvane cArazarIra hoya tyAre (1)taijasa-kAryaNa-audArika ane vaikriya-athavA (2) taijasa-phArmaNa-audArika ane AhAraka e cAra hoya che jo koi manuSya ke tiryaMca vaikriya labdhivAna hoya anete labdhi vikrve tyAre prathama vikalpa vALA cAra zarIra hoya che-ane jayAre koi caturdaza pUrvadhara-pramatta saMyata muni AhAraka labdhi no prayoga kare tyAre bIjA vikalpavaLA zarIro hoya che. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH44 147 ja ekajIvane ekasAthe pAMcazarIra kadApI nahoya:- koipaNa jIvane ekaja ekakALe vaikriya labdhi ane AhAraka labdhino prayoga saMbhavato nathI pariNAme koIpaNa eka jIva ne eka kALamAM kayAreya pAMce zarIra eka sAthe astitva dharAvI zakatA nathI. $ hAribhaddIyaTIkA- "mAvA phatavayavamahira tu ne iva vid yugapad ekadA paMca bhavanti zarIrANi / * vaikriya ane AhAraka baMne zarIra sAthe na hoya AhAraka zarIra kevaLacaudapUrvadhararamunine ja hoya che. tethI vaikriya ane AhArakazarIra racavAnuM sAmarthya cauda pUrvaghara sivAya anya koI jIvomAM hoI zake nahIM phakata cauda pUrvadhara munio ja A baMne zarIra vikrvavAnI zakita saMbhave che. cauda pUrvadhara munine vaikriyalabdhi nA prayoga samaye labdhithI zarIra racanA karyA pachI niyamo pramatta dazA hoya che jayAre AhArakalabdhi nA prayoga thI zarIraracanA samaye to pramatta dazA ja hoya paNa zarIra racanA bAda zudhdha adhyavasAyano saMbhava hovAthI apramatta bhAva utpanna thAya che. pariNAme vaikriya ane AhAraka bane labdhiono prayoga ekI sAthe thavo e saMbhava nathI. uparokta muddAmAM pAMca zarIra eka sAthe kema nahIM? teno uttara paNa prastuta muddAmAM samAyelo che pAMceno eka sAthe AvirbhAva thato nathI mATe pAMca zarIra na hoya eka jIva ne zakitarUpa to pAMca zarIra hoya ja che kema ke AhAraka labdhivALA munine vaikriya labdhino paNa saMbhava che. paNa ekaja vakhate baMne labdhi vidurvavI zakya na hovAthI eka kALe pAMce zarIrano saMbhava raheto nathI mATe ja kAvatarUMkahyuM che. vaikriya-AhAraka-zarIranA svAmI nI vizeSatA sUtraH 2:48 ane 2H49mAM jaNAvela che. bhASyamAM jaNAvyA mujaba ekajIvane eka sAthe keTalA zarIra saMbhave che. tenA pAMca ane sAta vikalpoH bhASyakAra maharSi taijasa ane kArmaNa zarIra ne anAdinA saMbaMdhavALA ane nitya sAthe rahetA hovAnuM jaNAve che. paraMtu bIjA koIka matAnusAra kArmaNa zarIraja anAdi saMbaMdha vALuM kahyuM che-taijasa to labdhi viSayaka che mATe hoya ane na paNa hoya sUtrakAra nA kahevA mujaba to taijasa-kAzmaNa yugavata ja hoya tethI A mata mujaba eka jIvane eka sAthe saMbhavatA zarIra be-traNa ke cAra hovAthI pAMca vikalponI ja bhajanA rahe che. (1)pratyeka jIvane taijasa ane kArmaNa to hoya ja zarIra-2 (2)taijasa-kArpaNa ane audArika zarIra-3 (3)athavA taijasa-kArpaNa ane vaikriya zarIra-3 (4)taijasa-kAzmaNa-dArika ane vaikriya zarIra-4 (pa)athavA-taijasa-kArpaNa audArika ane AhAraka zarIra-4 tene badalejeo phakata kArmaNa zarIrane ja nityasaMbaMdhavALuM mAne che. viprada taurmayon: Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA sUtra AgaLa dharIne kahe che ke A sUtramAM ekalo kArmahayoga jaNAvyo che. vaLI vigrahagatimAM jayAre aNAhArI hoya che tyAre taijasazarIranI pravRttibaMdha rahe che. e ja rIte kevaLIsamuddhAta tathA vaikriya ane AhAraka labdhi pravRtti samaye paNa taijasa zarIranI pravRtti baMdha hoya che. mATe phakata kArmaNa zarIranI nityasaMbaMdhitatA svIkArIne sAta vikalpo rajU kare che. (1)phakata kAmaNa zarIra hoya zarIra-1 (2)kArpaNa ane audArika hoya zarIra-2 (3)kArpaNa ane vaikriya hoya zarIra-ra (4)kArpaNa-audArika ane vaikriya hoya zarIra-3 (5)kAmaNa-dArika ane AhAraka hoya zarIra-3 (6)kArpaNa-taijasa-audArika ane AhAraka hoya zarIra-4 (7)kAmaNa-taijasa-audArika ane vaikriya hoya zarIra-4 A baMne mato svopajJa bhASyamAM rajU karelA che. [8] saMdarbhaH# AgamasaMdarbha-na morezyi sarIraM ta veDaviya sarIra siya atyi siya Natthi, jassa veubviya sarIraM tassa orAliya sarIraM siya asthi siya Natthi....jassa orAliya sarIraM tassa AhAraga sarIraM siya asthi siya Natthi, jassa AhAraga sarIraM tassa orAliya sarIraM NiyamA asthi |....jss orAliya sarIraM tassa teyaga sarIraM NiyamA asthi, jassa puNa teyaga sarIraM tassa orAliya sarIraM siya asthi siya Nasthi / evaM kammasarIre vi| .... jassa orAliya sarIraM teyaga sarIraM NiyamA asthi, jassa puNa teyaga sarIraM tassa orAliLa sarIraM siya asthi Nasthi / evaM kammaM sarIre vi... jassa veuvviya sarIraM tassa AhAraga sarIraM Nasthi, jassa puNa AhAraga sarIraM tassa veuvviya sarIraM Natthi / teyAkammaiM jahA orAlieNaM samma taheva, AhAraga sarIreNa vi sammaM teyAkammAiM taheva uccAriyavvA / ....jassa teyaga sarIraM tassa kammaga sarIraM NiyamA asthi, jassa vi kammaga sarIraM tassa vi teyaga sarIraM NiyamA asthi ja prajJA , 5. ra6-. 2764...8 parthanA : 4 tatvArthasaMdarbhaH- vaikriyanA svAmI sUtra raH48 vyatyaya va AhAraka svAmI sUtra-2,49 gumavizuddha anyagrantha saMdarbha dravyaloka prakAza-sarga3 glo.115thI 117 [9]padyaH(1) sUtra : 43 - 44 nuM saMyukata padyaH sarva saMsArI jIvo e be zarIra dhare sadA vikalpathI hoya cAra zarIra eka sAthe ekadA sUtraH 42-43-44nu saMyukata padya - AtmAsaMga anAdi kALathI rahe sau jIva sAthe tathA ( 2 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 adhyAyaH 2 sUtra: 45 ekI sAtha ja cAra eka jIvamAM te be ane be bIjA. 1 [10] niSkarSa-sUtrara38 thI 2:45no saMyukata niSkarSa sAthe sUtra raH45neche. 0 1 0 (adhyAya2-sUtraH45 [1]sUtrahetuH- pAMce zarIronA varNana bAda zarIra saMbaMdhi A sUtramAM tenA prayojanane jaNAve che -athavA- zarIranA upabhogapaNAne jaNAvavAno A sUtrano hetu che. [2]sUtra mULa-niyamo majyam U [3]sUtra pRthakra nim - 31moDAm satyam [4] sUtrasAra -aMtanuM (je kArmaNa zarIra che te) upabhoga rahita che. arthAtenA vaDe sukha-duHkhano upabhoga thato nathI.] U [5]zabdajJAnaH35mo-sukha duHkha no upabhoga nirupamo-upabhoga rahita jya- chelluM (kArpaNa zarIra) U [6]anuvRtti - baudrArivaivihAratanarmaLani zarIra - rU. 2:37 U [7]abhinavaTIkA-je rIte pratyeka vastunuM kaMIne kaMI prayojana hoya che tema zarIra paNa saprayojana hovuM joie, A zarIronuM mukhya prayojana zuM che? e prayojana badhAM zarIro mATe samAna che ke kaMI vizeSatA che? e praznono uttara prastuta sUtramAM apAyelo che. A zarIranuM mukhya prayojana upabhoga che. pahelA cAre zarIramAM te prayojana sidhdha thAya che. phakata kAmaNa zarIramAM A prayojana sidhdha thatuM nathI mATe tene nirupabhoga kahyuM. - artha- aMtanuM je kAmaNa zarIra teupabhoga thI rahita che tenA vaDe sukha-duHkha bhogavatuM nathI, karma-baMdha-vedana kenirjarA paNa thatAM nathI-bAkInA cAre upabhoga sahitache] # sukha-duHkharUpa upabhoganA abhAve, karmano baMdha-karmaphaLa no anubhavakarmanirjarAdinA abhAve kAmaNa zarIrane nirupabhoga kahyuM che. * 3omA:-svopajJa bhASyamAM jaNAvela mudAnusAra upabhoga eTale sukha-duHkhanoupabhoga-manojJa amanojJa evA zabdAdiviSayanA saMparkathI utpanna thayela sukha athavA duHkha nuM bhogavavuM te upabhoga -zubhAzubha viSayonA saMparkathI sukha ane duHkha no anubhava te upabhoga -Indriya rUpI mAdhyama thakI zabdAdi grahaNa karavuM te upabhoga ja karmano baMdhaH- audArikAdi cAra zarIra thakI karmano baMdha thaI zake che. kema ke hiMsAdiyogathI abhivyakata evAkarmabandhanA kAraNono sadbhAva hoya che tethI zubhAzubhAdi kriyAthakI zubhAzubha karmano baMdha kare che. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA ja karmavedana-viziSTa anubhAva tathA karma vigrahanA dIrdhakALane lIdhe baMdhAyela karmanuM vedana arthAt karmavipAka janya zubhAzubha phaLonuM vedana paNa audArikAdi cAra zarIra kare che. karmanirjarA -udiraNAdiyogane lIdhe pavitra anuSThAna dvArA saMcita karmonI nirjarA paNa audArikAdi cAra zarIro vaDe thayA kare che/thaI zake che. A cAre bAbatone bhASyakAre upabhoga kahyo che ke je kAmaNa zarIramAM saMbhavato nathI. * nirupayoga:- nirasta upabhogam iti nirupabhogam upara upabhoga zabdanI vyAkhyA karI che. A prativiziSTa lakSaNono abhAva hovAthI (kArpaNa zarIra) nirupabhoga" kahevAya che. # upakaraNa nA abhAvathI, sAmagrInA yoga na thavAthI temaja prativiziSTa bhogadi abhAvanI apekSAe (kArpaNa zarIra) nirupabhogI kahyuM che. ja anya-anya zabda thakI ahIM kAzmaNa zarIranuM grahaNa karavuM joIe. kemake pUrve sUtra 2H37 mAM rikriyAzIratainAne zarIramAM kahyuM che tethI A sUtrakramanA prAmANya ne svIkArIne kramamAM chelle AvatuM hovAthI #AmaNa zarIrane anya zarIra kahyuM che. mavam anyam audArikAdi zarIrane anta hovAthI-paryanta vartI hovAthI phArmaLa ne anya kahyuM che. ja vizeSa:- ahIM kAmaNa zarIra thakI upabhogano je niSedha karyo che temAM sAmAnya upabhoga nahIM letA upabhoga-vizeSa levo upabhoganA sAdhana hAtha-paga indriya vagere che ke je kAmaNa zarIramAM jovA maLatA nathI. je prakAre audArika zarIra thakI jIva manoyoga dvArA vicAraNA pUrvaka hiMsAdi azubha karmakarI zake che ane prANI rakSA vagere zubhakarma paNa karI zake che.... -athavA zrotrAdi Indriyo thakI zabdAdine sAMbhaLI zake che. tathA iSTa-aniSTa viSayonuM sevana karI zake che te rIte koIpaNa kArya kArmaNa zarIrathI thaI zakatuM nathI. -bIjI vAta e paNa che ke kAzmaNa zarIra karmonA samUha rUpa che tethI te upabhogya to thaI zake paNa upabhojaka na thaI zake -vaLI chastha jIvono upabhoga asaMkhyAta samayathI ocho hoto nathI, paNa kArpaNa zarIrano yoga jayAM prApta thAya che te vigraha gatino kALa cAra samaya sudhIno ja che AvAAvA kAraNothI kArpaNa zarIrane nirupabhoga kahyuM che. kArmaNa zarIranA nirupabhoga paNA vize kaMIka vadhu spaSTIkaraNoH-budhdhipUrvaka karAyelA kAryo thakI jevo karma baMdha audArikaAdi zarIra vaDe thAya tevo kArmaNa zarIra vaDe thato nathI. -aMgopAMga ane indriyo thakI jevuM karmanA phaLanuM anubhavana ke vedana dArika Adi zarIra vaDe thaI zake che tevuM kAmaNa zarIra vaDe thaI zakatuM nathI. -tapasyA vagere thakI je rIte karmonI nirjarA audArikAdi zarIro thakI thAya che tevuM Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 45 151 kArpaNa zarIra vaDe thatuM nathI. -jayAM sudhI anya zarIra sahAyaka na thAya tyAM sudhI ekaluM kArpaNa zarIra upabhogane sAdhI zakatuM nathI. -bAhya indriya vinA saMsAranA zubhAzubha viSayonA sukha-duHkhano anubhava thaI zake nathI, kAmaNa zarIrane bAhya indriyo na hovAthI phakata bhAva IndriyanA baLe sukha-duHkhano anubhava thaI zakato nathI. dArikAdi cAra zarIra sopabhoga kaI rIte? audArikAdicAre zarIrothI thakI (pUrvejaNAvyA mujaba) sukha-duHkhano anubhava, viziSTa prakAre karmabandha, karmanA phaLano anubhava ane karmanirjarA thatI hovAthI te upabhogasahita che. kArmaNa vyatiriktAni audArikAdIni sopabhogAni upabhoga nimitta indriyANAM bhAvAt $ audArika zarIrathI jema sukha-duHkhano anubhava-Adi cAre vastuthaI zake che terIte vaikriya zarIra dvArA paNa thaI zake che. kema ke vaikriya zarIramAM paNa aMgopAMga tathA nivRtti ane upakaraNa indriyo pratyakSa hovAthI ISTa-aniSTa viSayonuM sevana thAya che AhAraka zarIra thakI paNa caturdaza pUrvadhara muninuM prayojana sidhdha thaI zake che. taijasa zarIra thakI paNa nigraha-anugraha athavA upamukata AhAranuM pacana ane te thakI sukhAdino anubhava thAya ja che mATe bhASyakAre A cAre zarIrane sopabhoga kahyA che. ja taijasa zarIramAM upabhoga kaI rIte ghaTI zake taijasazarIramAM paNa kArmaNanI mAphaka davya Indriyono abhAva che tethI tenA dvArA upabhoga kaI rIte thaI zake? ja taijasa zarIrathakI khorAkanuM pAcana ane tejalezyA ke zItalezyA no prAdurbhAva thAya che. taijasa zarIra nI zakita barAbara hoya to pAcana sArI rIte thatA sukhano anubhava ane taijasa zarIra no hAsa thatAM pAcana sArI rIte na thavAthI a-sukhano anubhava thAya che tejalezyA ke zIta legyA mUkI zApa ke anugraha budhdhi thI AnaMdano anubhava ane jo pote mukelI tejolezyA ke zItalezyA kAma na kareto duHkha anubhava thAya che. vaLI zApa ke anugraha budhdhi karmano baMdha paNa karAve che. zubhAzubha karmano anubhava paNa te karAve che tethI taijasa zarIrane paNa sopabhoga ja kahyuM che. che AhAraka zarIramAM upabhoga sahitatA kairIte ghaTI zake? -AhAraka zarIramAM paNa zarIra tathA indriyanA abhivyakata svarUpane lIdhe zabdAdino prahaNarUpa upabhoga hoya ja che. U [8] saMdarbha- prastuta sUtra saidhdhAntika pAsAne thoDI alaga rIte rajU kare che. zarIranI upabhogatAnI draSTie pAMce zarIrane AzrIne viziSTa prakAre sUtra-nirUpaNA karI hovAthI zabdazaH saMdarbha maLato nathI AgamamAM bhagavatI sUtraza-3-7 nU. 62 mAM arthapradhAna saMdarbhamaLe che juo amArU tatvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno pR-18] Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 [] [9]paghaH (1) (2) tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA sUtraH45 nuM padya sUtraH46 mAM che. sukha du:khAdi bhogonA anubhava rahita che jJAnIoe kahyuM chelluM kArmaNeya zarIra te [] [10]niSkarSa: -sUtra 2:38 thI 2:45 no saMyukata niSkarSa:(vizeSa niSkarSa 2:49 ne aMte Apela che) pAMce zarIronI sUkSmatA - pradezo-tathA taijasa-kAryaNanI viziSTatA darzAvatA AThe sUtromAM punaHpuna eka vAtato kahevI ja paDaze ke jIva dravya ane zarIra eTale ke pudgala baMne judA dravyo ja che aMtima (kArmaNa) zarIra A dravyone ekamekanA saMbaMdhamAM gADha rIte najIka lAve che paNa tene sarvathA vikhuTA pADavA prathama (audArika) zarIra ja mahatvanuM che. anitya evA audArika zarIranI madadathI nitya joDAyelA kArpaNa zarIrane sarvathA chuTu pADavuM. toja mokSa nI prApti thAya. eja niSkarSa. iiiiiii (adhyAyaH2-sUtraH46 [] [1]sUtrahetu:- audArikAdi je pAMce zarIronuM varNana karyuM temAM audArika zarIra kone kone prApta thAya-athavA-audArika zarIranA svAmI koNa? te A sUtra jaNAve che. ] [2]sUtra:mULaH- garbhasaMpUrNananamAghas [] [3]sUtraHpRtha- garbha - saMmUrchAnam - Adyan [4]sUtrasAraH-paheluM [audArika]zarIra garbhaja (ane) saMmUrchana [thI udbhave che] ] [5]zabdazAnaH Adya-paheluM [audArika] saMmUrcchanana-saMmUrchana janmavALA [baMne pUrve kahevAi gayA che] [] [6]anuvRtti:- sauri vaikriyAhAra tainasArmAnizILi sUtra 2:37 Armana-garbhajanmavALA [7]abhinavaTIkAH- audArika Adi je zarIra no adhikAra cAlI rahyo che temAM keTalA zarIra janmasidhdha ane keTalA za2I2 kRtrima che? tathA janmasidhdhamAM paNa kayu zarIra kayA janmathI pedA thAya che ane kRtrima zarIra hoya to tenuM kAraNa zuM? AvA bhinnabhinna prazno udbhave che temAM prastuta sUtra prathama zarIranA janmasidhdha paNAne jaNAvI kayA janmothI te utpanna thAya che te darzAve che. audArika zarIra janmasidhdha ja che e garbha tathA saMmUrNima e be janmomAM pedA thAya che. AvaH-paheluM, Akho mavam Adyam zarIra viSayaka sUtramAMnuM prathama sUtra che saurinainiyA 2:37 A sUtranA kramanA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 adhyAyaH 2 sUtraH 46 prAmANya thI pAMca zarIramAM sarvaprathama zarIra mauri batAvela che tethI ahIM gAdA zabdathI gauri zarIranuM grahaNa karavuM joIe. 4 sUtrakAra maharSi sUtramAM garma ane samUIna zabda pachI janma arthavALA gana dhAtunA = padane prayoje che. te garma ane samUIna baMne sAthe joDavo. nana: zani pratyem masaDUdhyate | jenAthI ane saMmUIne evA be pado taiyAra thaze. * garbhaja:- garbhe jAtaM garbhAd vA garbhajaM # garbhamAM athavA garbhathI janmelA ne garbhajanmavALo ke garbhaja kahevAmAM Ave che. * garbha janmanI vizeSa vyAkhyA mATe sUtra 2:32 nI abhinavaTIkAmAM jovI saMmUrchanaja:- sammUchane jAtaM sammurchanAd vA saMmUrchana # saMpUrjhana thI utpanna thayelA ne saMpUrjhana janma vALA ke samUIna ja kahevAmAM Ave che. # saMpUrjhana janmanI vizeSa vyAkhyA mATe sUtra 232 nI abhinavaTIkA jovI saMkalita artha- paheluM arthAta audArika zarIra garbhamAM utpanna thAya che temaja samUchanajanma thI paNa utpanna thAya che $ garbhajanmavALA jIvone temaja samUIna janmavALA jIvone audArika zarIra hoya che. * vizeSa:-pUrvasUtra 2:32 [samUI-papatA na] mAM traNa prakAre janma batAvyA. temAMthI garbha ane saMmUrjhana e be prakAranA janmathI utpanna thanArA prANIone audArika zarIra hoya che. tema paNa kahyuM paraMtu teno artha e nathI ke garbhaja ane saMpUrjhanaja jIvone audArika zarIra ja hoya che-arthAta- A sUtrano arthaavadhAraNarUpe nathI levAno ke "phakata audArika zarIra garbhaane saMpUrNanathI utpanna thAya che. kemaketaisaane kAzmaNa zarIra paNa tenAthI utpanna thAya che. vaLI garbhajanmavALAne pachI labdhi pratyaya vaikriya zarIra ane Ataraka zarIra paNa utpanna thaI zake che. ja audArika zarIranA svAmI - audArika zarIra janmasidhdha ja che ane tenA svAmI manuSya ane tiryaMca ja che. audArika zarIranuM pramANa - A zarIra jadhanya thI aMgulano asaMkhyaya bhAga pramANa che ane utkRSTa thI 1000 yojana pramANa hoya che. I ! [8] saMdarbhaH4 AgamasaMdarbha- 3yA karIne aMte tivide che . poyama vide , taM jahA samucchima...gabbha vakakaMtiya * prajJA. pa.21-sU. 267/21 tatvArthasaMdarbhaH- pUrvasUtra-ra 32 saMpUrNapapItA na - t anyagraMtha saMdarbhaH- dravyaloka prakAza sargaH3-glo.113 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA [9]padyaH(1) sUitra 45-46nuM saMyukata padya upabhoga sukha-duHkhano nathI kArpaNa zarIramAM sarvathA utpatti audArika taNI kahI garbha saMmUIna tathA (2) sUtraH46nuM padya sUtraH48mAM che | U [10]niSkarSa-sUtra 24 thI 2:49no niSkarSa ekasAthe 2:49 ne aMte che. S S S S S D (adhyAyaH2-sUtraH47) 0 [1]sUtra hetu vaikriya zarIranA kAraNo athavA vaikriya zarIra kayA janma vALAne janmasidhdha che te darzAvavA mATe A sUtra banAvAyuM che U [2] sUtra mULa - vejiyama pativam [3]sUtra pRthaka-vaijyam - saupapatim U [4] sUtrasAra-vaikriya zarIra upapAta janmavALA diva-nArakI ne hoya che. U [5] zabdazAnaH vaizviya-vaikriya zarIra pativaupapAta saMbaMdhi U [6]anuvRttiH maurivaivihAratainasamarmana zarIramAM U [7]abhinavaTIkA-dArikanI mAphakavaikriya zarIra paNa janmasidhdha che ke nahIM? jo te janmasidhdha che to kayA janmathI A zarIra utpanna thAya che? evA prazno sahaja paNe thavAnA che -tethI sUtrakAra bhagavaMta bIjA(vaikriya)zarIrane AzrIne jaNAve che ke vaikriye zarIra be prakAre che-(1)janmasidhdha (2)kRtrima prastuta sUtra tenA janmasidhdha paNAnA svAmIno khyAla Ape che je janmasidhdha che tevuM vaikriya zarIra upapAta janma dvArA ja pedA thAya che, mATe ja sUtramAM vaikriyazarIra ne aupapAtika kahyuM che. * vayi :- vaikriya zabda thI ahIM vaikriyazarIra ja samajavuM. audArikAdi pAMca prakAranA zarIramAM je bIjo bheda che te vaikriya # vaikriya zabda vizeSa vyAkhyA pUrvasUtra 2:37 marivaikriya. nI TIkAmAM jovI. mauvpati-papAta zabdathI 355tina" evo artha samajavo -A355ti mAM je thAya te gaupapati ra upapAte bhavam aupapAtikam / 4 355ti zabdanI vizeSa vyAkhyA pUrvasUtra 232 samUI jaLpatA gama nI *digaMbara AmnAya mujaba ahIM saupadim vaiziyinam evuM sUtra che. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 adhyAyaH 2 sUtraH 48 abhinavaTikAmAM apAyelI che. svAmI - (janmasidhdha)vaikriya zarIranA svAmI deva tathA nAraka e be ja kahyA che. ja vizeSa:- upapAta rUpa nimitta vaDe je vaikriyazarIra utpanna thAya che te devone ane nArakone ja hoya che. bIjAne nahIM tema kahyuM paNa A aupapAtika vaikriya zarIra be prakAranuM che. [Sya nArANa revAnAM vamavadhavat sanna dvidhA ](1)bhavadhAraNIya (2)uttara vaikriya -(1)bhavadhAraNIya vaikriya zarIra janmathI jIvanaparyanta hoya che. -(2)uttara vaikriya zarIra icchA mujaba vikarvI zake che. A baMne prakAranA zarIra jadhanyathI aMgulano asaMkhyaya bhAga hoya che utkRSTa thI bhavadhAraNIya vaikriya zarIra 500 dhanuSa ane uttaravaikriya zarIralAkhayojana pramANa hoyache. U [8] saMdarbha # AgamasaMdarbha-dhorAmAM je sarIraT TOUttA, taM na atyaMtane veva vahiro ceva, abaMtarae kammae, bAhirae veuvvie / evaM devANaM * sthA. sthA.-2 u.1-sU.75 4 tattvArthasaMdarbha- ra3ra saMmUInApAtA narma 4 anyagraMtha saMdarbhaH-davyaloka prakAza-sarga-3-zlo.113 [9] padya(1) sUtraH47nuM padya sUtraH49 mAM Apela che. (2) sUtra:47nuM padya sUtraH48 mAM Apela che. U [10] niSkarSa-sUtraraH46thI 2H49no niSkarSasUtra 2H49ne aMte Avela che. 0 0 0 0 0 0 0 adhyAya 2-sUtra:48) U [1]sUtrahetu: vaikriya zarIra aupapAtika sivAya anya prakAre paNa hoi zake che, te darzAvavA mATe A sUtra banAvela che. U [2]sUtramULaH- vyatyayaMva U [3] sUtra pRthaka sthi - pratyaye - 2 U [4] sUtrasAra [vakriya zarIra ]labdhi pratyayika paNa hoI zake che] arthAt labdhirUpa nimitta thI paNa vaikriya zarIra thAya che. [5]zabdajJAnavi-labdhi/viziSTa zakita pratyaya-nimitta ke kAraNa - vaikriya zarIrano saMbaMdha darzAve che. [6]anuvRtti: (1)vaijhiyamIpatisUtra 2:47 thI vaipriyam zabdanI anuvRtti Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA U [7]abhinavaTIkA-pUrvasUtramAM jaNAvyA mujaba vaikriyazarIrabe prakAranuM kahyuM che. eka janmasidhdha ane bIjuM kRtrima. je janmasidhdha che tenI vAta uparokata sUtramAM jaNAvI. prastuta sUtra kRtrima vaikriyazarIranA svAmIne jaNAvavA mATe banAvAyela che. sUtrakAra maharSi svopajJa bhASyamAM jaNAve che ke - kRitrima vaikriyazarIra labdhi nimittaka hoya che ane A prakAranuM zarIra tiryaMca ane manuSyone prApta thaI zake che. ja vya:-labdhi eTale eka prakAranI tapojanya zakita # vizeSa vyAkhyA mATe sUtra 2:18 RSNupayoga. nI abhinavaTikA jovI. * pratyayaH-pratyaya zabda no artha ahIM nimitta athavA kAraNa karelo che [tethI labdhi nA nimitta thI thatuM vaikriyazarIra evo artha karAyo che.] * svAmI - AvI viziSTa zakitarUpa labdhithI thanAra vaikriya zarIranA adhikArI ke svAmI traNa batAvyA. (1)garbhaja manuSya (2)garbhaja tiryaMca (3)bAdara vAyukAyika jIvo ja vasUtramAM mukela va zabdathI bhASkAra utkRSTa vaikriya zarIranI anuvRtti kare che. ke siddhasenIya TIkA:- ca zabdAt utkRSTaM vaikriyamudacIcarad bhASyakAra: * saMkalita artha:- [upapAta nimitta zarIranI jema labdhirUpa nimittathI paNa vaikriya zarIra thAya che. AvuM kRtrima vaikriya zarIra garbhaja tiryaMca paMcendriyane tathA garbhaja manuSyone saMbhave che ane vAyukAyanA jIvone paNa labdhi pratyaya nimittathI vaikriya zarIra hoya che. garbhajamanuSya tathA garbhaja tiryaMca paMcendriyone A zarIra tapanA sevanathI utpanna thayelI labdhi nimitte thAya che. jayAre keTalAka bAdara vAyukAyanA jIvone A zarIra bhavanimittaka labdhi thI prApta thAya che. * vizeSaH- prastuta sUtra darzAve che ke audArika zarIra vALAne je vaikriya zarIra prApta thAya che te janmajanyanathI hotuM paNa labdhi nimittaka hoya che. tethI tenA viziSTa svAmIono bhASkAre ullekha karI tiryayonInAM manuSkALa va evuM bhASya karyuM 4 garbhajanmavALAne ja janmottara kALe A zarIra saMbhave che. 4 sAmAnya kathanathI labdhi nimitta vacana ne lIdhe tapa vizeSa anuSThAnanA prabhAve garbhajatiryaMca-manuSyone A zarIra jovA maLe che. keTalAka bAdaravAyukAyane paNa vaikriyalabdhi nimitta A zarIra hoya che. paNa zeSa tiryaMca yoni vALA bIjA koine vaikriya zarIra hotuM nathI # upapAta nizcita che paNa labdhi anizcata che. mATe pratyeka tiryaMca manuSyane vaikriya zarIranI prApti thatI nathI. 0 []saMdarbha$ AgamasaMdarbhaH- veDabbayaddhi saupa. pU. 40/ 4 anyagranthasaMdarbhaH- vyaloka prakAza-sarga-3 zlo.97,113 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 adhyAyaH 2 sUtraH 49 U [9]padyaH(1) sUtra-48 nuM padya sUtra:49 mAM Apela che. (2) sUtra 46-47-48nuM sayuMkata padyaH saMmUrNima ane garbha janmo audArike haze upapAta kahI labdhi thakI vaikriya sAMpaDe. U [10]niSkarSa-sUtra-2H4 thI 2H49 no saMyukata niSkarSa sUtra raH49ne aMte. OOOOOOO (adhyAyaHra-sutra:49) D [1]sUtraketu-AhAraka zarIranuM lakSaNa ane tenA svAmIne jaNAvavAnA hetuthI A sUtra racanA thayelI che. [2]sUtra mULaH- "vizuddha-vyApAti vAra vaturdazapUrvapararthava [3]sUtrapRthaka-rAma vizuddham - vyApati 2 bAhAram vaturdaza pUrvadharasya eva U [4sUtrasAra-zubha,vizudhdha,vyAghAtarahita ane labdhipratyAyikaevuMAhAraka zarIra che. ane te cauda pUrvadharone ja hoya che. I [5] zabdajJAnaHzuma-sArA pudgala dravya vALu vizuddha-nirmaLa dravya vALu tathA niravadya vyAyAti-vyAdhAta rahita 5:-(samuccaya arthamAM) ane gAdIravaAhAraka zarIra vatarvazapUrvara:-cauda pUrvadhara muni va-ja(avadhAraNa arthamAM) 1 [6]anuvRtti - zvapratyayaM 2:48 U [7]abhinavaTIkA-dArika zarIra janmasidhdha jaNAvyuM. vaikriya zarIra janmasidhdha paNa che ane labdhi nimittaka paNa che jayAre AhAraka zarIra labdhipratyayika jovAthI kRtrima che paNa janmasidhdha nathI. vaLI A zarIra phakata manuSyoneja hoya chemanuSya sivAya koI gatimAM hotuM nathI. manuSyomAM paNa phakata caudapUrvaghara evA viziSTa munione ja hoya che. Ama AhAraka zarIra paNa labdhi apekSA kRta ja che paraMtu zubha-vizudhdha Adi kAraNo ne lIdhe vaikriya karatA kaMIka vizeSatA dharAve che te vizeSatA ne sUtramAM vaNI laIne ja je sUtra racanA thaI teno artha che. AhArakazarIra zubha-prazastadUtrajanya vizudhdha- niSpApakAryakArI, vyAdhAta-bAdhArahita hoya che. tathA te cauda pUrvane dhAraNa karatA munine jalabdhinA upayoga vaDe prApta thAya che. digaMbara AmnAya mujaba guma viruddhamavyAyAti pramasaMvatava e rIte sUtra che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA 158 * zubhaH- zubham iti zubhadravyopacitaM zubha pariNAmaM ca ityarthaH # AhAraka zarIrane zubha kahyuM che. kema ke te ISTa evA varNagaMdha-rasa-sparzavALa zubhadravyo vaDe racAyeluM ke taiyAra thayeluM hoya che temaja tenA pariNAma arthAt AkRti/saMsthA paNa zubha evuM sama)caturagna hoya che. * vizuddha:- vizuddham iti vizuddha dravyopacitaM asAvadyaM ca ityarthaH $ AhAraka zarIra vizudhdha paNa hoya che. kema ke te vizudhdha dravyo thakI racAyeluM ho che je kula 24 zarIra racAra che te rUA-jemAM pratyeka vastunA pratibiMba jhIlAya che tevA sphaTikanA TukaDA jevI svaccha hoya che. athavA to vizudhdha eTale saMpUrNa zveta hoya che. vaLI A zarIra dvArA hiMsA vagere koipaNa pAparUpa pravRtti thaI zakatI nathI ane AvA prakAranI koipaNa pApamaya pravRtti thakI te utpanna paNa thatuM nathI tethI A zarIranA asAvadya paNAne lIdhe paNa tene vizudhdha kahyuM che. * avyAghAtI:- na avyAhanti na vyAhanyate ca ityartha : # AhAraka zarIrathI koI anya padArthano vyAdhAta-nAza thato nathI temaja koI anya padArtha vaDe AhAraka zarIra paNa vyAdhAta vinAza pAmatuM nathI [athavA koI thI te rokAtuM nathI ke te koIne rokatuM nathI * :- nivRtidatumuyArtha. 2 zabda: 4 2 zabda samuccaya mATe che te AhArakazarIranA zubhAditraNa guNano samuccaya darzAve che. mAhIra:sUkSma tatvajJAnanI jijJAsA Adi nimittathI cauda pUrvadhara pramatta muni je zarIranI racanA kare che tene AhAraka zarIra kahe che. A zarIra sUkSma anadivya hoya che eka hAtha pramANa hoya che. AhAraka labdhi prApta evA cauda pUrvadhara munija A zarIra banAvI zake che tenI sthiti aMtarmuhUrta mAtra hoya che. . # AhAraka nI vizeSa vyAkhyA sUtra ra37nI abhinavaTIkAmAM jovI. * caturdaza pUrvadhara:- vAza--cauda, eka prakAranI saMkhyA che. - pUrva- pUrva praNayanAn pUrvANa 3ne -vaturvezapUrva-jenI pahelAM racanA thai che tene pUrva kahevAya che tenA utpAdapUrva vagere cauda bheda che. - vArtApUrvadhara:-cauda pUrvane dhAraNAjJAna thakI dhArI rAkhe tevA munine cauda pUrvadhara. A caudapUrvInA be bheda kahyA (1)bhinnAlara (2)abhinnAkSara bhinmAkSara cauda pUrvI jene zrutakevalI paNa kahe che. tene zrutajJAnamAM saMzaya thato nathI. tethI temane koI prazna paNa utpanna thato nathI. pariNAme koIpaNa prakAranA AlaMbananA abhAve temane AhAraka zarIranI racanA paNa karavAnI rahetI nathI. abhinAkSara caudapUrvI-teo saMzaya ane praznanuM AlaMbana pAmIne AhAraka zarIranI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 49 159 racanA kare che. arihaMta paramAtmA pAse jaI saMzaya nivAraNa karI pAchA phare che. AhAraka zarIrano tyAga kare che. * parva-avadhAraNa arthamAM che caudapUrvadhara muni ja A labdhi vidurvavAne samartha che. ja vizeSa - A AhAraka zarIra labdhi pratyaya ja hoya che -tapovizeSa kAraNothI cauda pUrvadharane ja utpanna thaI zake che -zrutajJAna nA koI ati gahana ke ati sUkSma viSayamAM jayAre te pUrvadhara munine saMzaya thAya che tyAre te viSayano nizcaya karavA mATe AhAraka zarIranI racanA kare che. -jayAre saMzaya nivAraNa karavuM hoya tyAre arihaMta paramAtmA pAse javAnI icchA thAya che. paNa bhagavAna kadAca te kSetramAM upasthita na hoya, evA videhAdika anya kSetramAM hoya ke jayAM audArika zarIrathI pahoMcavuM zakaya na hoya tyAre labdhi pratyaya evA AhAraka zarIranI racanA karavI Avazyaka banatI hoya che. -jemaNe lokA lokanuM pratyakSa avalokana kareluM che, evA arihaMta paramAtmA pAse AhAraka zarIra vaDe prabhunA darzana-vaMdana karIne prazna kare, pUchIne saMzaya nivAraNa kare, nivAraNabAda pAchA mULa sthAne Ave, pAchA AvIne potAnA audArika zarIramAM praveza karIde ( 4 AhAraka zarIra banAvIne nIkaLe tyArathI zarIramAM praveza kare tyAM sudhI aMtarmuhUrta pramANakALa thAya che. 4 A zarIranI jadhanya avagAhanA eka hAthathI kaMika ochI ane utkRSTa avagAhanA purA eka hAtha pramANa hoya che. 4 A zarIra atyaMta sUkSma hovAthI tenI gatimAM koI pratipAta thato nathI. * taijasamapi zarIraM labdhi pratyayaM bhavati -taijasa zarIra paNa labdhi pratyaya hoya che -bhASyamAM AhAraka zarIranI anaMtara taijasa zarIrano pATha che [digaMbara AmnAyamAM te tainasamari sUtra rUpe vidyamAna che.] haribhadriya TIkAmAM kahyuM che tema tainasa zarIra vyanimittApa ne tu vyinimittam gva arthAt lablinimittaka che paNa mAtra labdhi nimittaka ja nathI. -taijasa zarIranuM varNana pUrvesUtrara:37mahIra vaiviya nI abhinavaTIkAmAM thayuM che. -je tejano vikAra che arthAta avasthA vizeSarUpa che tene taijasa zarIra kahe che. lIdhelA khorAkanuM pAcana karAvavuM ane nigraha -anugraha karavAmAM zarIra kAryakare che. - jayAre A zarIrane labdhi pratyaya rUpe svIkArIe tyAre te labdhi tapovizeSa anuSThAna janya hovAthI tevuM taijasa zarIra badhA jIvone hotuM nathI. jayAre labdhi nimittaka sivAyanuM taijasa to badhAM jIvone pUirvokata sUtra raH42 anAddhi sanDranthava mAM jaNAvyA mujaba anAdi saMbaMdha vALuM ja hoya che. ja svopajJa bhASyamAM mULa sUtranA bhASya pachI cAra vAta lakhI che. (1)sainasama-je upara kahevAI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (2)kArmaNa zarIra viSayaka-je A sUtranA aMte niSkarSa rUpe mukI che. (3)AhArakAdi pAMce zarIronI vyAkhyA-je pUrvokata sUtra 2:37auvari vaiyi nI abhinavaTIkAmAM jaNAvI dIdhI che. 160 (4)AhArakAdi zarIranI bhinnatA-je atre rajU karIe chIe pAMce zarIranI vividha dRSTie bhinnatAH- pAMce zarIra no artha ane lakSaNAdi jaNAvavAthI te pAMce madhye bhinnatA spaSTa thaija cUkI che. to paNa bhASyakAra maharSi vizeSa bodha karAvavAne mATe svopanna bhASyamAM nava prakAre pAMce zarIranI bhinnatAnuM nirUpaNa kare cheH(1)kAraNaH- je upAdAna kAraNarUpa pudgala vargaNA thakI A zarIronI racanA thAya che te uttarottara sUkSma hoya che. audArika zarIranA kAraNarUpa pudgalo sauthI vadhu sthULa che ane uttarottara sUkSma thatA kArmaNa zarIra nA kAraNarUpa pudgalo sauthI sUkSma (sUkSmatama) kahyA che. (2)viSayaH- viSaya eTale gamana yogya kSetra. kayu zarIra keTalA kSetra sudhI gamana karI zake che. tenuM pratipAdana karatI vibhinna zakitane ja viSayabheda kahyo che. -jema ke audArika zarIra dhArI (vidyAcaraNamuni) audArika zarIra thakI tiThThalokamAM naMdIzvara dvIpa sudhI jai zake che-jaMghAcaraNamuni to rUcaka parvata sudhI paNa jai zake che - urdhva dizAmAM pAMDukavana sUdhI jai zake che. - vaikriya zarIra asaMkhyAta dvIpa-samudra paryanta jai zake che. AhAraka zarI2 mahAvideha kSetra sudhI jai zake che. ane taijasa-kAryaNanI gatito samagra lokanI aMdara game tyAM thai zake che. (3)svAmIH- kayu zarIra konuM hoya tenA bhedanuM nirUpaNa eTale svAmI. jema ke audArika zarIranA svAmI mAtra manuSya ane tiryaMca ja hoya --vaikriya zarIra deva-nArakane hoya paNa koi labdhivAna manuSya ke tiryaMca ne paNa hoi zake -AhAraka zarIra cauda pUrvI-saMyamI neja hoya che. --taijasa kArmaNa zarIra jIva mAtrane hoi zake che. - (4)prayojanaH- je jenuM asAdhAraNa kArya che te ja tenuM prayojana kahevAya jema ke audArika zarIranuM prayojana dharma-adharmanuM sAdhana athavA kevaLajJAnAdinI prApti che je kArya bIjA zarIra thI thai zake nahI. -vaikriya zarIranuM prayojana sthULa-sUkSma vagere anekarUpa dhAraNa karavA te che tenA vaDe pRthvI-pANI ke AkAzamAM gamana karavAdi aneka Azcarya bhUta lAbho meLavI zakAya che. AhAraka zarIra sUkSmarUpe arihaMta paramAtmA pAse jaine zAstrIya gahana padArthomAM udbhavela zaMkAnuM nirasana karavAnA prayojanathI banAvAya che. - taijasa zarIra vaDe AhAranuM pAcana ane zApa ke anugraha mATe tajolezyA-zIta lezyA choDAya che je anya koi zarIra karI zakatuM nathI. -kArmaNa zarIra nuM prayojana bhavAntara mAM javAnuM che. (5)pramANaH- audArika zarIranuM pramANa 1000 yojanathI kaMika adhika che. vaikriyanuM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 49 11 pramANa adhikAdhika 1lAkha yojana, AhAraka zarIranuM pramANa eka hAtha che ane taijasa-kArmaNa zarIranuM pramANa lokamAtra che. (6) pradezasaMkhyAH- sUtra 2:39 tathA 2:40mAM kahevAi gayA mujaba-taijasa nI pelA pelAnA zarIronA pradeza asaMkhyAta guNA che ane chellA be zarIronA pradeza anantaguNA che. tethI audArika thI vaikriyaane vaikriyathI AhAraka nA pradeza asaMkhyAtaguNA che ane AhArakathI taijasa tathA taijasa thI kAryaNa zarIranA pradezo anaMtaguNA che. (7)avagAhanAH- avagAhanA-pramANa mujabaja samajavI jemake audArika nI avagAhanA 1000 yojana-vaikriyanI 1 lAkha yojana vagere. (8)sthitiH-samayanA pramANaneja sthiti kahevAmAM Aveche. audArika zarIranIjadhanya sthiti antarmuharta ane utkRSTa sthiti 3-palyopamanI che. -vaikriya zarIranI jadhanya sthiti antarmuharta ane utkRSTa sthiti 33-sAgaropamanI che. -AhArakanI jadhanya ane utkRSTa baMne sthiti antarmuhartanI che taijasa tathA kAryaNa zarIranI sthiti abhavyonI apekSA e anAdi anaMta ane bhavyonI apekSAe anAdi sAnta che. (9)alpabahutvaH- hinAdhika paNAne alpabahutva kahe che. arthAt A pAMca zarIromAM kone dhAraNa karanArA ochA ane kone dhAraNa karanArA vadhu che tenI jANakArIne alpa bahutva kahyuM che. sauthI ochI saMkhyA AhAraka zarIranI che. A zarIra kayAreka hoya che ane kayAreka na paNa hoya. AhArakathI vaikriya zarIra vALAnuM pramANa asaMkhyAtaguNa che. vaikriyathI audArika vALAnuM pramANa asaMkhyAtagaNu che. audArika thI taijasa-kAryaNanuM pramANa anantaguNahoya che. A uparAMta digambara granthomAM saMjJA-lakSaNa-sAmarthya vagere dRSTie paNa pAMce zarIranI bhinnatAnuM varNana Ave che. jema ke saMjJA-saMjJA eTale vizeSa nAma-pAMce zarIranA vizeSanAma alaga alaga che tethI ja audArika-vaikriya vagere nAmo paDelA che. athavA pAMce zarIra potapotAnA nAma karmodaya mujaba thayA kare che. jema ke audArikanAmakarmanA udaya thI audArika zarIra nI racanA thAya che. vaikriyanAmakarmanA udayathI vaikriyazarIranI racanA thAya che vagere [] [8]saMdarbha:- [A saMdarbha mULa sUtrane AzrIne che bhASyane AzrIne nathI] AgamasaMdarbhaH- AhAra sarIre khaM maMte viSe paLatte / goyamAM yAre paLo / pramatta saMjaya sammadiTThi ... samacauraMsa saMThANa saMThie paNNatte / sama. prakirNaka samavAya 264-669-166 zarIra par E- prajJA 5. 26 sU. 273/1-1-1 ahIM samyagdaSTi pramatta saMyata kahyA che. tene AdhAre cauda pUrvadhara ja samajavuM jevizeno khulAso samavAyAMga vRttimAM jovA maLe che. OM tatvArthasaMdarbha:- pUrvokata sUtra 2:37 gauvaravaikriyA. anyagranthasaMdarbhaH- dravyaloka prakAza sarga-3-zlo.99, 100 a 2/11 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] [9]padyaH (1) tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA sUtra 47-48-49nuM saMyukata pagha upapAtathI upaje zarIra vaikriya vaLI labdhi vaDe (2) zubha zudhdha avyAdhAtI trIjuM cauda pUrvI muni vaDe bAdhA rahita niSpApI prazasta pudgalo vaDe cauda pUrvI muni pAme AhA2ka zarIrane ] [10]niSkarSa:- sUtra 2:46 thI 2:49nosaMyukata samagra zarIra prakaraNane aMte bhASyakAra maharSie jaNAvela niSkarSa AdhAre kArmaNa zarIra badhAM zarIronA AdhArarUpa ane bIjabhUtache. samasta saMsArane jo aMkurarUpa samajavAmAM Ave to kArmaNa zarIra tenA mULa bIjarUpa che saMsArarUpa aMkuranuM AbIja samULagu nAza pAmatA jIvo mukata avasthAne prApta kareche. pachI kadApI saMsAra rUpa aMkura phuTatA nathI. samagra saMsArI jIvone kArmaNa zarIra hoya ja che tenI utpatti paNa karma thI thAya che. jema bIjamAMthI vRkSa ane vRkSamAMthI bIja thayA kare che tema karmathI kArpaNa zarIra ane kAryaNa zarI2 nimitta thI karma baMdhAyA kare che, to paNa A santAna paraMparA anAdi sAnta paNa kahI che. bIjano samULago nAza thatA jema kadI vRkSa thatuM nathI tema karmano sarvathA nAza thatA kadApI koi zarIra saMbhavatuM nathI zarIra viSayaka prakaraNanA sUtra 2:37 thI 2:49 no aMtima niSkarSa eja cheke sarva zarIranA kAraNabhUta evA kAryaNa zarIra nA nAza mATe puruSArtha karavo. Agha audArikanI madadathI aMtima kAryaNano nAza thatA jIva mukata bane che. adhyAya :2 - sUtraH 50 [1] sUtrahetu :- nA2ka ane saMmUrNima jIvonA liMga arthAt vedanA pratipAdanane mATe A sUtranI racanA karAyelI che. ] [2] sUtra:mULaH- nAratamyUIino napuMsani [3] sUtraHpRthakH- nAra - samyUIina:- napuMsani [4]sUtrasAra H- nAraka (ane) saMmUrNima jIvo napuMsaka veda vALA ja hoya che. [] [5]zabdajJAna : nArada nArakInA jIvo napuMsaO - napuMsaka vedanA udayavALA. samUIina- saMmUrNima jIvo [6] anuvRtti H- A sUtramAM jIva adhikAra cAlu che. : [] [7] abhinavaTIkA - sUtramaharSizarIronA varNana pachI liMga /veda nuM varNana kare che. pUrve Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH 50 163 sUtraramAMaudayikabhAvanA bhedomAMliMganAtraNabhedono ullekha thayo che. ane te liMganA svAmIne jaNAve che. liMga eTaleciha. te traNa prakAre che. puMlliMga, strIliMga, napuMsakaliMga. AliMgane veda zabdathI paNa oLakhavAmAM Ave che. traNa vedo paNa dravya ane bhAvathI babbe bhedo dharAve che. jemAM dravya veda eTale paulika AkRti athavA bAhaya cihna, bhAvaveda eTale amuka IcchA ke abhilASA je eka prakArano mano vikAra che. -je cihna thI puruSanI oLakha thAyate dravyaveda ane strInA saMsargasukhanI abhilASA te bhAvapuruSaveda. je cihnathI strInI oLakha thAya te dravya strIveda ane puruSanA saMsargasukhanI abhilASAte bhAva strIveda. -jenAmA kaMIka aMze puraSa cihna ane kaMIka aMze strInuM cihana hoya te dravya napuMsaka veda che ane puruSa tathI strI baMnenA saMsargasukhanI abhilASA te bhAva napuMsakaveda kahe che. dravya vedae nAma karmanA udayanuM phaLa che ane bhAvaveda e mohanIya karmanA udayanuM phaLa che. vyaveda ane bhAvaveda vacce sAdhya - sAdhanano saMbaMdha che. napuMsakavedanI samaja ApavA mATe ATalI lAMbI bhUmikA pachI prastuta sUtranA bhASya AdhArita arthane joIe to * martha:- nArakInA paMcendriya jIvo tathA sarve saMmUrNima jIvo- [ekendriya, beindriya, indriya,caurindriya, asaMzotiryaMco, asaMjJImanuSyo eTale ke sUkSma ekendriyothI mAMDIne asaMjJI paMcendriyo sudhInA tamAma jIvo napuMsakavedanA udayavALA hoya che. A jIvo puruSa tathA strI baMnenA saMsarganI abhilASA vALA hovAthI tathA prakAranI ceSTAvALA hoya che. paNa temAM garbhaja paNuM saMbhavatuM nathI. # bhASyArthaH- nArakInA badhA jIva tathA saMmUrjhina janma dhAraNa karavAvALA saghaLA jIvo napuMsaka ja hoya che. te nathI strI hotA ke nathI puruSa hotA. teone cAritramohanIyanA nokaSAyavedanIya saMbaMdhitraNa vedamAMthI ekanapuMsarvedanIya karmano ja udaya hoya che. * nAraka - narakeSu bhavA nArakAH sarve saptasu pRthivISu vartamAnA: # eka sAmAnya vyAkhyA - dharmaAdi cAra puruSArthane (naraNa) nayana kare te nara. je A narone zIta - uSNaAdi vedanAothI zabdAkulita karI de te naraka che. -athavA-pApI jIvone Atyantika duHkha ApanArI te naraka che. A narakamAM janma le te nArakI. * saMmUrchina:- saMmUrchanaM saMmUrchaH samUrchA vA saMmUrchanajanma ityarthaH tad yeSAM vidyate te mUrNina: 4 samUIna eTale saMmUrNina janma te jenAmAM vidyamAna hoya te saMmUchina arthAta saMmUchina janma vALA kahevAya che. jemAM pRthvI apu, tela, vAyu, vanaspati, be-traNa-cAra Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA indriyavALA ane keTalAMka tiryaMco tathA keTalAMka manuSyono samAveza thAya che. ja je cAre taraphanA paramANu vaDe zarIra banAve che. te saMpUrjhana kahevAya. A saMmUrchAthI utpanna thavA vALo jIva saMmUrjhana kahevAya che. * napuMsa:-[sarvaprathamabhUmikAmAM jaNAvyA anusAra) jeone napuMsakavedano udaya che temane napuMsaka kahevAya che. na striyo na pumAMsa: iti napuMsakA: ja nokaSAkaya cAritra mohanIyanA napuMsakavedanokaSAya tathA azubha nAmakarmanA udayathI jaina strI na puruSa"evA napuMsaka kahevAya che. 4 puruSa ane strI ubhaya sAthe viSaya sevananI icchA te napuMsakaveda. vizeSa - narakagati ane saMpUrjhana - janma dhAraNa karanArAne pUrvajanmamAM ja napuMsakavedano nikAcitabaMdha thayelo hoya che. AnikAcita baMdha eTale-dudha ane pANI je rIte ekamekamAM bhaLI jAya terIte je grahaNa karatAM ja AtmAnI sAthe ekarUpa thaI jAya evA adhyavasAya vizeSa thakI avibhAjaya rUpe Atma pradezo sAthe joDAyela karma vizeSa. AnapuMsakavedanA udaya mATe azubha gati -nAma- gotra Ayu vagere karmono udaya paNa Avazyaka che. bhASyamAM napuMsaka iva kahayuM che. A parva zabda avadhAraNa mATe che. teno artha e che ke nAraka ane saMmUrNima jIvone napuMsakavedaja hoya che. teo strIveda ke puruSa vedavALA hotA ja nathI. A napuMsakavedanA udayane lIdhe mahAnagaranA dAhanI upamA jene apAyelI che tevo bhayaMkara maithuna abhilASa te jIvo anubhave che. AvA prakAranuM napuMsakavedanIya ja nAraka ane saMmUrNima jIvone duHkhadAyI bane che. prastuta sUtramAM nAraka saMmUIinone nizcita napuMsakaveda kahayo. pachInA sUtramAM devone niyamA napuMsakavedano abhAva kahayo tethI bAkInA jIvo eTaleke garbha ja tiryaMca ane garbha ja paMcendriyane traNe vedanI saMbhAvanA samajavI. eTale ke garbhaja tiryaMca - garbhaja manuSyo puruSaveda paNa hoI zake-strIveda paNa hoI zake ane napuMsakaveda paNa hoi zake che. 1 [B]saMdarbhaH 4 AgamasaMdarbhaH-tividA napuMsaT TUBttA, saMgaThThA netiya napuMsaT utaravaLiyA napuMsa II majusa noLIya napuMsa'I - Daa. -3--jU. 20/7 4 tatvArthasaMdarbhaH- nAra - rU 2 saMmUrzina: -pU.32,36 4 anyagranthasaMdarbhaHnAraka jIvavicAra gA. 19 vivecana --prathamakarma graMtha gA. 33 vivecana -saMmUrNima - jIvavicAra gA. 23 vivecana Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 adhyAyaH 2 sUtraH 51 -napuMsakaveda- dravyaloka prakAza sargaH3 zlo. 591, 594/daMDaka gAthA 40 -traNaveda - nokaSAya - prathama karmagraMtha gA. 22 vivecana S [9] padya - baMne padyo sUtra :51mAM ApelA che. 1 [10] niSkarSa - sUtra: 51nA aMte sUtra:50no niSkarSa Apela che. S S S LS (adhyAya :2 - sUtra : 51) | [1] sUtrahetu-nAraka ane saMmUrNimAnA liMga/vedane jaNAvyA pachI devo ne kayo veda ke liMga hoya che te jaNAvavAne mATe prastuta sUtranI racanA thayelI che. [2] sUtra mULa- kevI: U [3] sUtrapRthaka- spaSTa che. U [4]sUtrasAra - devo napuMsaka hotA nathI. [arthAtu strIveda ane puruSaveda vALA hoya che.] U [5]zabdazAnaHna:- nahIM [napuMsakapaNa na hovAnuM sUcave che.] devA:-devo U [6] anuvRtti:- ramUchino napuMsavana sUtra 2:50thI napuMsakavi zabdanI anuvRtti levI. U [7] abhinavaTIkA - pUrvasUtramAM jaNAvyA mujaba liMga traNa che. puMlliMga - strIliMga napuMsaka liMga. A liMganuM bIjuM nAma veda paNa che. prastuta sUtra napuMsakapaNAnA abhAvane sUcave che. napuMsakavedanA abhAvanA sUcanathI ApoApa bAkInA be vedano udaya sidhdha thAya che. jevA sUtramAM spaSTa nathI karI paNa bhASya mAM tenI svataH sidhdhi jaNAvI che. tethI - bhavanavAsivagere cAre nikAyanA devo napuMsakahotA nathI. teo strI vedI ke puruSavedI ja hoya che. kemake teone zubhagatinAmakarma - zubhagotra-zubha Ayu - zubha vedanIya karmanA udayanI apekSAe strIveda ke puruSavedano ja udaya hoya che, ke jeno pUrvajanmamAM ja nikAcIta baMdha paDelo hoya che. paNa napuMsakavedodaya kadApI hoto nathI. ja - sUtramAM jaNAvelA ne zabda pUrvasUtramAMnA napuMsakapaNAno niSedha sUcave che. 4 napuMsakapaNAnA pratiSedhane lIdhe apratiSedha sAmarthyathI strI - puruSa e be veda ApoApa phalita thAya che kemake te zabda tene lAgu paDato nathI. " * devA:- dIvyanti iti devA: krIDA: dyuti-gatiSu atizayavatiSuvAcyA 4 gati apekSAe devagatine pAmelo jIva te deva-jenA cAra bheda kahayA che - bhavanavAsi, vyaMtara, jayotiSka, vaimAnika. ja vizeSa -zubhagatinAmakarmanA udayathI strI ane puruSa saMbaMdhi je niratizaya sukha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA che teno deva anubhava kare che mATe tenAmAM koI napuMsakaliMga hotA nathI. 4 pUrvajanmamAM napuMsakavedanobaMdha nahIM paDela hovAthI devagatimAM kadApInapuMsakavedano udaya hoto nathI. $ bhavanapati thI bIjA devaloka paryanta deva ane devI baMne hovAthI anukrame puruSaveda ane strIveda baMne hoya che. paNa trIjo devaloka ane tethI upara upara kevaLa puruSaveda ja hoya 4 pUrve bAMdhela - nikAcita karela karmanA udayathI (1)sabaLatA chANa ke aMgArAnI upamAne pAmelo evo strIveda keje jaldI pragaTa thato jaNAto nathI- jaldI zAMta paNa thato nathI. tevA strIvedanIyano udaya hoya che. je vAstavamAM zubha hoto nathI paNa napuMsakaveda apekSAe zubha kahayo che. (2) ghAsamAM saLagatA agni samAna jaldIthI pragaTa thato ane jaldIthI zAMta thato jaNAto evo puruSaveda, teno udaya adhika paNe vartato hoya che. saMkSepamAM kahIe to devone strIveda ane puruSaveda no udaya hoya che. napuMsakavedodaya kadApi vartato nathI. * zaMkA - sUtrakAre tevI: kahayuM tethI napuMsakavedano niSegha thayo paNa strI-puruSa vedano udaya kaI rIte ghaTAvyo? veda traNa ja che. ekano niSedha thatA bAkI be svataH sidhdha che. svopajJa bhASyamAM sUtrakAra maharSi svayaM ja jaNAve che ke striya: pumAM% mA ! ja nArasaMbhUIino napuMsAra tathA ra sevA: sUtrathI parokSa saMbaMdha: sUtrakAre - (1)nAraka (2) saMmUrjhina (3)deva. traNenA liMgane sUtrathakIdarzAvyA. paNa zeSa je jIva bacya tenA liMga/veda vize zuM samajavuM? te mATe digaMbara paraMparAmAM alaga sUtra che zeSAstrivetA ane zvetAmbara AsnAya mujaba sUtrakAre svopajJa bhASyamAM parokSa saMbaMdha darzAvI A praznano uttara Apelo che. __-parizeSyAcca gamyate jarAyvaNDapotajAstrividhA bhavanti striyaH pumAMso napuMsakAni nAraka-deva-saMmUrNimane bAda karatA pachIje garbhaja tiryaMca paMcendriya ane garbhaja manuSyo bAkI rahayA jene bIjA zabdomAM jarAyuja-aMDaja-pota ja kahe che te traNe prakAranA jIvomAM strIliMga, puliMga, napuMsakaliMga e traNa veda jovA maLe che. U [8] saMdarbhaH 4 Agama saMdarbha- mayuramI. sthIyA pusiyA jonapuMsAveyA...nahIM asurumArA tahA vANabhaMtarA joisiya vebhANiyAvi / sama. vedAdhikAre sU.156/3-4 # tatvArthasaMdarbhaH- devahurniyA: ga. 4-jU ? 4 anyagranthasaMdarbhaH- daMDaka prakaraNa gAthA - 40 vivecana G [9] padya:- sUitraH 50 sUtra 51 nuM saMyukata padya zarIranI AkRti vaDe traNa veda pragaTa jaNAya che. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 67 . (ra) adhyAyaH 2 sUtraH para puruSa strIne napuMsaka ema veda traNa manAya che. napuMsaka vede sadA hoya nArakIne saMmUrNimo nahi veda trIjo devatAne traNaveda yuta bIjA jIvo che napuMsaka te mAtra nArakane mUrchAima devomAM nara ne nArI be ja liMgo sunizcita ghAse saLagatI Aga jevo puruSa vedate ne aMgAra zo strIno tapyo zo iTa vyaMDhale kintu manuSyamAM tema tiryacoya samastamAM A traNeya liMga ke veda hoya che nizcaye tihAM U [10] niSkarSa:- sUtra: 50ane pavano saMyukta niSkarSa baMne sUtro kayA jIvone kyo veda che te darzAve che. paNa mahatvanI vAta e che ke A vedanI oLakhanokaSAyacAritramohanIyatarIke apAyelI che. vaLI strIvedanezubha jaNAvIsAthejaTIkAkAre lakhI dIdhuM ke napuMsakavedanI apekSAe zubha hovA chatAM vAstavamAM tote azubha ja che. Ama azubha evA vedodayathI mukta thavA mATe nokaSAya cAritra mohanIyano sarvathA kSaya jarUrI che. ane jo mohanIyano sarvathA kSaya thAya to jJAna-darzana Avaka karmo ane aMtarAyano kSaya thavAno ja che. te kSaya thatA kALakrame mokSa paNa thavAno ja che mATe nirveda sthitino puruSArtha karavo. (adhyAya :2 - sUtra : pa2) D [1] sUtrahetu - A sUtra thakI sUtrakAra AyuSyanA bheda tathA te-te AyuSya kona kone hoya te vAtane jaNAve che. [2] sUtra mULa * pativaramahottamapuruSa saMgherAvavuSonapatyayuN: 0 [3] sUtra pRthaka-saupapati - viramadda -3ttamapuruSa -akSaya varSa-gAyuN: anapavarti - AyuSaH 0 [4] sUtrasAra - upapAta janmavALA deva ane nAraka], carama zarIrI, [tIrthakaracaThThI Adi uttama puruSa, asaMkhyAtavarSanA AyuSyavALA manuSya ane tIryacI (e badhA) anapavartanIya ghaTe nahIM tevA AyuSyavALA hoya che. [5]zabdajJAna - saupapati:-upapAta janmavALA varamahaMtabhava mokSagAmI 3mapuruSa:-tIrthakara-cakrI-AdizalAkApuruSo masaMdhyeyaviSayuga:-asaMkhyAta varSanA AyuSya dharAvatA manapavartIbAga-anAvartanIya-baMdhakALanI-sthiti jeTalA ja Ayu vALA. * maujAviramottamadAsaMye vaghunavatyayu: e pramANenuM sUtra digaMbara AjJAthamAM che. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tattvAdhigama sUtra abhinavaTIkA 1 [6] anuvRtti-saMsArI - jIvono adhikAra cAlu che. [7] abhinavaTIkA:-cAragati rUpa saMsAramAM AyuSya viSayaka niyama zuM che? cAre gatimAM tenI sthiti vyavasthita che ke akAla mRtyu paNa thayA kare che? Avo prazna thAya - kemake- lokomAM A vize jUdI jUdI mAnyatA pravarte che koI kahe che ke pUrvajanmamAM AyuSya jeTaluM bAMdhyuM hoya te pUrNa thAya-puru bhogavAI jAya eTale maraNa thAya che. koI kahe che Ayu nI sthiti pUrNa thayA pahelA paNa zastra-astra nimitte maraNa thaI jAya che. to satya zuM? teno uttara ApavA bhASkAra maharSi jaNAve che ke A baMne vAta satya che. mRtyu akALe ane kALe baMne rIte saMbhave che kemake AyuSyanA be bheda che - (1) apavartanIya (2)anAvartanIya. yudhdha Adi viplavomAM hajAro taMdurasta navayuvAno maraNa pAme che. sAme pakSe gharaDA jarjarI dehavALAone paNa bhayaMkara,AphatamAMthI bacatA joIe chIe eTale saMzaya to thavAno ja che ke zuM akALamRtyu jevuM kaMI che ke jenAthI aneka vyakti mRtyupAme che ane koI nathI paNa maratuM? teno pratyuttara upara kayAmujaLuM bhASyakAre hA ane nA baMnemAM Apyo che. jo AyuSya apavartanIya hoyato akALamRtyu thaI paNa zake. ane jo anAvartanIya Ayu hoyato akALamRtyu kadApI na thAya. A anAvartanIya paNAne AzrIne prastuta sUtramAM jaNAve che ke papAtika - caramadehI- uttamapuruSa ane asaMkhya varSa AyuSyALA e cAra prakAranA jIvone Ayu anapavarya hoya che. * saupapati:- upapAta janmavALA deva ane nAraka te aupapAtika. $ aupapAtika eTale upapAtarUpa janmathI utpanna thanArA tenA adhikArI deva ane nAraka be ja che. # vizeSa vyAkhyA sUtra 2H35nArajvavAnAmuFpAta: nI abhinavaTIkAmAM kahevAI che. * racaramadehA: carama: anayo deho yeSAM te carama dehA: # janmAMtara lIdhA vinA e ja zarIrathI mokSa meLavanAra "caramadehI' kahevAya che. ja vartamAna bhavamAM ja mokSejanAra jIva tecarama dehI. $ jene A zarIra chelluM che, jene koI zarIra pharIthI grahaNa karavAnuM nathI, te carama dehA ja mokSamAM javAno bhava hovAthI te "carama' kahevAya. te bhave che lu zarIra hoya che. tedhAraNa karanAra caramadehI kahevAya che. -AvA caramazarIrI phakata manuSyo ja che. deva-nAraka ane tiryaMcamAM sidhdhidhagamananI yogyatA hotI nathI mATe manuSya sivAya koicaramazarIrI hoI zake nahIM. manuSya A zarIrane ghAraNa karIne saghaLA karmanI jALane dUra karI - karmarahita thaI sidhdhine prApta kare che. * uttamapuruSA:- tIrthakaracakravartino vAsudevabaladevAH, guNadharAdayo'pi caanye| 4 tIrthakara, cakravartI, vAsudeva, baladevaAdizalAkApuruSo uttama puruSa kahevAya che. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH 2 sUtraH para 169 4 tIrthakaranAma karmodayava evA tIrthakaro, navanidhinA svAmIcaudaratnonA ghAraka - svazakitabaLe karIne temaja mahAbhogane bhoga vanArA sakaLabharatAdhipati evA cakravartI, eja rIte ardha cakravartI-vAsudeva, temaja praviAsudeva-baLadevane uttama puruSo kahayA che. - anyamAM gaNadharane paNa uttamapuraSa ja gaNelA che. 4 tIrthakara caramadetI hoya che.cakravaryAdika caramadetI hoya ke na paNa hoya, vAsudeva niyamA narakagAmI hoya chatAM temanI mahattA nIkaTa mokSagAmitA vagere kAraNe teone paNa uttamapuruSo ja kahayA che. * asaMkhyeyavarSAyuSa:- gaNanayA saMkhyAtIta varSAyuSa ityarthaH # saMkhyAthI rahita ke gaNanAtIta che tevA saMkhyAnA ekabhedane asaMkhyaya ke asaMkhyAta kahe che. AvA asaMkhyaya varSanuM jemane AyuSya che te "asaMkhyamavarSAyuSa"kahayA. $ AvA asaMkhyaya varSAyuSavALA jIvomAM(1) 30 akarmabhUmimAM janmelA manuSyo ane tiryaMco . (2) 5 aMtarlIpamAM janmelA manuSyo ane tiryaMco. (3) 15 karmabhUmimAM - utsapisI kALamAM chellA traNa ArAmAM ane avasarpiNI kALamAM pahelA traNa ArAmAMnA yugalika A sarve asaMkhyaya varSa AyuSyavALA jIvo kahayA che. asaMkhyAta varSa AyuSyavALA tiryaMcoaDhI dvIpamAM uparokata bhUmimAM hoya che te ja rIte aDhI dvIpa bahAra jeTalA dvIpa samudra che temAM paNa hoya che. [noMdha:- akarmabhUmi - karmabhUmi - aMtarlaMpAdi padArthono vistAra adhyAya 3- sUtra 10,11,12,13,16 vageremAM karelo che] * gAyuSa-navA zarIrano AtmA sAthe saMyogane AyuSya, jayAM sudhI te zarIra ane AtmAno saMyogaTakI rahetyAMsudhInuM te AyuSya gaNAya.jemake- upara asaMkhyaya varSaAyuSya kahayuM. teno artha e ke asaMkhyaya varSa paryanta te yugalika AtmA ane zarIrano saMyoga rahe che. * manapavarya-anAvarya - koipaNa nimitta maLavA chatAM jemAM eka samaya mAtra paNa ghaTADo na thAya tevuM AyuSya. tene anapavartanIya AyuSya kahe che. AviSayakhUbaja UMDANavALo hovAthI tenI savistarasamajUtI ahIM pragaTa karI chIe-AyuSya kamanA be bheda che - (1) anapavartanIya (ra) aparvatanIya -anAvartanIya nA paNa be bheda che. (1) sopakrama (2) nirupakrama. -apavartanIya Ayukarma niyamA sopakrama ja hoya che. prastuta sUtra pUrve racAyela bhASyamAM A traNa vAto bhASyakAre kahI. tenI kramAnusAra vicAraNA Avazyaka che. ja manapavartanIyaja pUrepUruM bhogavAya tevuM eTale ke nikAcita AyuSya hoya ane jemAM eka samayamAtra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA paNa ghaTADo na thAya tene anapavartanIya Ayu kahe che. che je AyuSya baMdhakALanI sthiti pUrNathayA pahelAM samApta thatuM nathI te anAvartanIya che. che je AyuSya karmanobaMdha gADha-majabUta thayo hoya tyAM AyuSyanI sthitino vAsa thaI zakato nathI. te AyuSya anapavartanIya kahevAya. $ je Ayuno bhogakALa baMdhakALanI sthiti maryAdA jeTalo ja hoya te anapavartanIya AyukahevAya. * apavartanIyaH che hIna vIryavALA jIvane anikAcita eTale ke majabUta AyuSya baMdhAtu nathI. tethI temAM ochAza eTale ke ghaTADo thaI zake tene apavartanIya Ayu kahevAya che. che je AyuSya baMdhanA samayanI sthiti pUrNa thayA pahelAM zIdhra bhogavI zakAya che te apavartanIya Ayu kahevAya che. # je AyuSyanI sthitino hAsa thaI zake te AyuSya apavarya ke apavartanIya kahevAya. che je Ayuno bhogakALa baMdhakALanI sthiti maryAdAthI ocho hoya tene apavartanIya AyukahevAya che. A rIte anAvartanIya ane apavartanIya AyuSyanI vyAkhyA jUdA jUdA zabdomAM rajU thaI che. paNa sArI laIeto eka ja vAta jovA maLe che ke (1) koipaNa nimittathI AyuSyanI sthiti ghaTavI te apavartana (2) koIpaNa nimitta maLe nahIM ane maLe to paNa AyuSyanI sthiti na ghaTe te anapavartana. che anapavartanIya Ayune be prakAranuM kahevuM che (1)sopakama (2) nirupakrama arthAt - upakramasahita ane upakramarahita A upakrama eTale zuM? upakrama eTale apavartana nuM nimitta. che je adhyavasAnAdika kAraNothI AyukarmanI ati dIrdhakALanI sthiti paNa ghaTIne alpakALanI thaI zake che te kAraNakalApone upakrama kahe che. 4 upakrama eTale AyuSya tuTavAnA saMyogo. ja upakamanA atyaMtara ane bAhaya be bheda che. atyaMtara upakrama - adhyavasAyane atyaMtara upakrama kahayo che. jenA traNa bheda che rAga sneha ane bhaya. arthAt rAgathI,snehathI ke bhayathI AyuSyatuTe eTale ke akALa mRtyu thAya te atyaMtara upakrama. (1) rAgathI mRtyu-rUpa vagere viSayanA AkarSaNa thI thato prema te rAga che. jemake strI Adi pratyeno prema. dRSTAnta -eka AkarSaka sohAmaNA yuvAnane eka yuvati e pANI ApyuM. yuvAna pANI pIto hato tyAre yuvati tenA rUpamAM mugdha banI yuvAna pANI pIne cAlato thayo. yuvati tene Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 adhyAyaH 2 sUtra para cheka sudhI joI rahI paNa jevo yuvAna dekhAto baMdha thayo ke yuvatine phALa paDI. "hAya-hAya !! zuM have mAruM tenI sAthe kadI mIlana nahIM thAya ane te vicAraNAmAM mRtyu pAmI. (2)snehathI mRtyudarUpa vagere viSayanA AkarSaNa vinA sAmAnya thI thato prema te sneha dRSTAnta-sArthavAhaparadezathI lAMbA kALe ghera Avato hato tenA mitroe sArthavAhaghera pahoMce pahelA sArthavAha patnInA snehanI parIkSA karavA kahyuM ke tAro pati mRtyu pAmyo che. samAcAra sAMbhaLatA ja sArthavAha patnI mRtyu pAmI. (3) bhayathI mRtyu - gajasukumAlamunino ghAta karI somilabrAhamaNa ghera jaI rahayo hato. mArgamAM kRSNa mahArAjA maLatA - "A mane mArI nAkhaze to' evA bhayathI somIla mRtyu pAmyo. A traNe atyaMtara upakrama thakI akALa mRtyunA draSTAMnto che. 4 bAhya upakrama - nimitta,AhAra, vedanA, parAghAta, sparza ane zvAsozvAsa e cha bAhaya upakrama kahayA che arthAta A cha bAhya kAraNo vaDe AyuSyanI sthitino chAsa ke apavartanA thai zake che. nimittamAM viSa, zastra, sarpadaMza, agni, vIjaLI, sudhA, tRSA, ThaMDI, garamI vagere kAraNe je mRtyu thAya tene nimitta thI thato bAhaya upakrama kahayo che. AhAraH- adhika ke kupathya AhArathI mRtyu thavuM. jemake saMpratirAjAno jIva jeNe pUrve dIkSA lIdhI hatI, te bhavamAM bhikhArIno jIva che. AhAra mATe dIkSA laI adhika bhojanathI mRtyu pAmyo. vedanA - mastakazULa ke tevI koI pArAvAra vedanAthI mRtyu thAya. parAghAtaH- koInuM kaMI ahita karyu hoya teno AghAta lAge tevA koI anya AghAta thakI mRtyu thayuM. sparza -jherI jaMtu, viSakanyA ke tevA koI sparzathI mRtyuthAya. jema cakravartIbrahamadattanA strIrane ghoDA para hAtha mukayo. tyAre tenA sparza thI te ghoDAnuM saghaLuM vIrya alana thayuM ane mRtyu pAmyo tema. zvAsozvAsa - dama Adi kAraNe jhaDapI zvAsozvAsa thAya tyAre ane gabharAmaNa ke anyakAraNe zvAsozvAsa maMda paDavA lAge tyAre thatuM mRtyu. noMdha:- upakrama eTale ke AyuSya sthitinA dasa ke apavartanA mATe bhASyakAra maharSi AvA atyaMtarabAhaya bhedanA jaNAvatA nathI. teo upakrama (apavartananA kAraNone) sIdhA ja jaNAve che, jemake viSa -sastra- kAMTA-agni-jaLa- sarpa - bhojanaajIrNa - vajapAta - gaLAphAMso-siMhAdika hiMsaka jIvathakI dhAta-bhUkha-tarasa ThaMDI-garamI-vagere kAraNothI AyuSyanuM apavartana ke akALamRtyu thAya che. ja sopadama-AyuSya tuTavAnA saMjogo te upakrama-jene upara vistArathI jaNAvela che. AvA upakrama thI AyuSya tuTe athavA AvA upakramo jene prApta thavAnI saMbhAvanA che tene sopakrama AyuSya kahevAya che. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA nirupama:-je AyuSyane AvA upakramo prApta thAyaja nahIM tene nirupakrama AyuSya kahevAya che. 172 noMdhaH-apavartana pAmanAra AyuSya sopakramI ja hoya che arthAt apavartanIya AyuSyavALA prANIone zastrAdi koipaNa nimitta maLIja rahe che jethI akALa mRtyu thAya che.[vizeSAvazyaka gAthA 2055 mujaba A AyuSya-upakrama lAge to ghaTe - upakrama na lAge to nathaTe paNa svopajJa bhASyAnusAra to apavartanIya Ayuno avazya hrAsa thAya ja che.] apavartanIya AyuSyanuM dRSTAMtaH- dhAroke koi jIvanI Ayu sthiti nI maryAdA 100varSanI che. apavartya Ayu hovAthI koiupakramanIprAptI thai-jemake 75me varSesarpadaMza thayo, Avo upakrama maLatAM bAkInI sthitimAM rahelA saghaLAM AyuSya daliko aMtarmuhUrtamAM ja bhogavAi jAya che. ane tenuM mRtyu thAya che. ahIM te jIva ne upakrama prApta thatA 25 varSanI sthitinuM apavartana-ghaTADo thai gayo kema ke tene pUrva janmamAM vartamAna bhavanA AyuSyano baMdha paDyo tyAre AyukarmanA dalikono baMdha zithila paDela hoya anapavartanIya AyunA bhedaH sopakrama anapavartanIya :- je AyuSya ne bhaya Adi atyaMtarake viSa-Adi bAhya upakrama (nimitto) prApta thAya tene sopakrama anapavartanIya AyuSya kahevAya che. OM nirupakrama anepavartanIya :- je AyuSya ne koipaNa upakrama (apavartanA mATenA nimitto) prApta ja na thAya tene nirupakrama anapavartanIya AyuSya kahe che. noMdhaH-upakramaprAptathAya ke na thAya arthAt sopakramahoyakenirupakrama-paNa anapavartanIya AyunI sthitino kadApi hasa thato nathI kema ke tenA AyuSya karmano baMdha gADha hoya che. uparokata sUtramAM aupapAtika-caramadehI-uttamapuruSo ane asaMkhya varSa AyuSyavALA jIvonuM AyuSya anapavartanIya jaNAyela che. te jIvomAM aupapAtika diva-nAraka] ane asaMkhyavarSa AyuvALA [manuSya ane tiryaMco] nuM AyuSyanirupakrama anapavartanIya hoya che. --jayAre caramadehI tathA uttamapuruSo nuM AyuSyanirupakrama ane sopakrama ema baMneprakAre anapavartanIya jaNAvela che. jai apavartanIya-anapavartanIya nuM kAraNaH- A baMne AyuSyano baMdha svAbhivika nathI paNa pariNAmanI taratamatA upara avalaMbita che bhAvi janmanA AyunA baMdha samaye pariNAma zithila hoya to nimitta maLatA baMdhakALanI maryAdA tuTI jAya che. AyunuM apavartana thAya che. tenAthI ulaTuM jo te samaye pariNAmo tIvra hoya to AyuSyano baMdha gADha thAya che. tethI nimitta maLe to paNa baMdhakALanI maryAdA ghaTatI nathI ane AyuSya zIghra bhogavAtuM nathI. jema atyaMta dRDha banIne ubhelA puruSonI hAra abhedya hoya che paNa zithila banI ubhelA puruSonI hAra bhedI zakAya tevI hoya che tema AyuSya bAbata paNa samajavuM AyuSya 100 varSanuM hoya-apavartanAthI 50 varSa ghaTI jAya te kairIte bane? zuM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 adhyAyaH 2 sUtraH para eka kalAkanuM kArya aDadhA kalAkamAM thaI zake? -hA-eka kalAkanuM kArya aDadho kalAka zuM aDadhI miniTamAM paNa thaI zake. jema eka gAmamAM dareka zerImAM dIvo karavo hoyato jUnA jamAnAmAM eka kalAka paNa vItato haze. Aje badhI zerImAM eka sAthe lAITa karavI hoya to aDadhI miniTamAna thAya ke nahIM? zAstrIya dRSTAMta joIe to (1) bhInuM vastra ghaDI sahita sukavo tenA karatA khullu karI sukavoto jaldI sukAya jAya che. (2) dorIne eka cheDe thI saLagAvo-bIje cheDe pahoMcatA vAra lAge paNa guMcaLuM vALIne saLagAvoto turaMta saLagI jAya ke nahIM? te rIte aMtarmuhUrta kALamAM paNa karmanA phaLano anubhava thaI zake ane zIgha AyukarmanA daliko bhogavAI jAya che. * AyuSya ghaTe tema vadhe ke nahIM? rasAyaNo khAvAthI ke yogavidyAthI AyuSya vadhatAM nathI. jeTaluM bAMdhyuM hoya teTaluM barAbara bhogavAya che. mATevyavahAramAM AyuSya vadhI gayuM bole che.bAkI AyuSyanI sthiti maryAdAmAM kadApI eka samaya paNa vadhI zake ja nahIM. are! amRta khavaDAvo to paNa kadI AyuSya na ja vadhe. * sopakrama ane anapavaryabaMne sAthe kaI rIte saMbhave? sopakrama anapavaryano artha e che ke te AyuSyamAM upakrama apavartana mATe nA nimitto nI saMbhAvanA to rahevAnI ja paNa AyuSyanuM apavartana kadApI nahIM thavAnuM. kema ke carabadehI tathA uttama puruSonuM AyukarmanuM baMdhana ati gADha hoya che, game tevAupasargAdi paNa tene zithila na karI zake. ja niyatakALamaryAdApUrvaAyuSya bhogavAi javAthI kRtanAza-akRtAgama-niSphaLatA doSa lAgaze je zAstramAM ISTanathI. to tenuM nivAraNa kaI rIte karazo? $ AyukarmazIgha bhogavavAthI A doSo lAgatA nathI. kemake je karma lAMbA kALa sudhI bhogavI zakAya che te ja karma eka sAthe bhogavavAmAM Ave che. eno koi bhAga vipAkanubhava karyA vinA chUTako nathI. - tethI kRta karmano nAza kebaddha karmanI niSphaLatA prApta thatAM ja nathI eja rIte karmAnusAra, AvanAra mRtyu paNa Ave che. pariNAme akRta karmanA Agamano doSapaNa Avato nathI. * sUtrano parokSa saMbaMdhaH bhASyakAra maharSinA jaNAvyA mujaba. aupapAtika, caramadehI, uttama puruSa ane asaMkhyayavarSaAyuvALA sivAyanA je bAkI rahelA manuSyo ke tiryaMco che temanuM AyuSya-sopakramanirupakrama-apavarya ane anapavaryae badhAM prakAra hoI zake che. U [8] saMdarbhaH che Agama saMdarbhaH- (1) ro sadAracuM pAti / revA veva zeraDucA veva - thA sthA. ra-3. rU. 81/rarU. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA (2) revA ne phaviya saMsthAkIDI ya tirajumA ! utamapurisA ya tahA carama sarIrA ya niruvakamA / sthA. sthA. 2 u.3-sU. 85/236 abhayadevasUri kRta sthAnAGgavRtti # tattvArthasaMdarbha- adhyAyaH 3- sUtra 10, 16 4 anyagrantha saMdarbhaH- dravya loka prakAza sargaH 3 zloka 69 thI 90 1 [9] padya (1) zarIranA saMyogavALA kALane Ayu kahyuM ghaTe te apavartanIya ne ghaTe na te bIjuM badhuM anepavartana yukata jIvita dhare nArakI devatA carama zarIrI puruSa uttama ne asaMkhya samAyuSA carama dehIne nArakadevo dIrdhajIvIne zreSThajano kALa pAmatA mRtyu kALe anaapavaryaAyujIvo manapariNAmI taratamatAthI bhogave jIMdagI saha teo akALa mRtyu pazuo manujo apavaryAyu che je o U [10] niSkarSa:- samagra adhyAya ne aMte mukAyela A sUtramAM mukhya vAta che. anapavartanIya AyuSyanI. cAra prakAre anapavartanIya AyuSya jaNAvyuM. temAM uDIne AMkhe vaLage tevo bheda che "caramazarIrI" no. deva ane nAraka bane temaja yugaliko anAvartanIya kharA, paNa siddhigatinI lAyakAta vagaranA che. uttama puruSa vartamAnakALe bharata kSetramAM koI che. nahIM. bhAvimAM paNa zalAkApuruSa paNuM prApta karavuM saheluM nathI. te saMjogomAM Adarza rAkhavA jevo bheda ekamAtra caramazarIrI paNAno ja che. jo caramazarIrI thaIzuM to mokSa mATeno Adarza patha to sUtrakAre prathama adhyAyamAM darzAveloja che. te darzana-jJAna-cAritra mArga pAmIne mokSamArgamAM padApita thavuM joIe jo AvuM pardApaNa thAya to ja carama zarIrI thaI zakAya. 0000000 adhyAya bIjo abhinavaTIkA samApta Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 pariziSTa - 1 - sUtrAnubha sUtra krama 1 aupazamikakSAyikaubhAvau mitra jIvasya svatatvamaudayika pAriNAmikau ca 2 dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedAyathAkramam 3 samyaktva cAritre 4 jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca 5. jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJca bhedAH samyakatvacAritra saMyamAsaMyamAca 7 gatikaSAya liGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyAzcatuzcatustryekaikaikaikaSaDbhedAH 7 jIvabhavyA bhavyatvAdIni ca 8 upayogo lakSNam 8 sa dvividho'STacaturbhedaH 10 saMsAriNo muktAzca 11 samanaskA'manaskA: 12 saMsAriNastrasasthAvarAH 13 pRthivyAmbuvanaspatayaH sthAvarA : 14 | tejovAyudvIndriyAdayazca trasAH 15 paJcendriyANi 15 dvividhAni 17 nirvRttyupakaraNe dravyendriyam 18 labdhyupayogau bhAvendriyam 17 upayoga: sparzAdiSu 20 sparzanarasanaghrANacakSuH zrotrANi 21 sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH 22 zrutamanindriyasya 23 vAyvantAnAmekama 24 kRmi pipIlikA bhramaramanuSyAdInAmekaikavRdhdhAni pRSTha 5 12 13 1 21 25 32 35 39 44 47 51 53 57 1 4 o S 3 3 3 3 2E 3 69 93 175 78 82 85 87 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 krama 25 saMjJina: samanaskA: 28 vigrahagatau karmayogaH pariziSTa-1 - sUtrAnukrama sUtra 27 anuzreNi gati 28 | avigrahAjIvasya 28 vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturbhyaH 30 ekasamayo'vigrahaH 31 ekaM dvau vA'nAhArakaH 32 sammUrchanagarbhopapAtA janma 33 sacitazItasaMvRtAH setarA mitra caikazastadhonayaH 34 jarAkhaNDapotajAnAM garbhaH 35. nArakadevAnAmupapAtaH 35 zeSANAM sammUrchanam 37 audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAnizarIrANi 38 paraM paraM sUkSmam 38 pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA 40 anantaguNe pare 41 apratighAte 42 anAdisambandhe ca 43 sarvasya 44 tadAdini bhAjyAnina yugapadekasyAcaturbhyaH 45 nirupabhogamantyam 48 garbhasammUrchanajamAdyam 47 vaikriyamaupapAtikam 48 labdhapratyayaM ca 48 | zubhavizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadharasyaiva 50 nArakasammUrchino napuMsakAni 51 na devA: 52 aupapAtikacaramadehottamapuruSA'saMkhyeyavarSAyuSo'napavartyAyuSaH pRSTha 91 95 98 101 103 107 109 112 115 119 121 123 126 132 134 136 138 140 142 144 149 152 154 155 157 162 165 167 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 177 pariziSTaH 2-makArAdisUtrakrama krama sUtra sUtraka | pRSTha . 136 140 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA sUtrAMka | pRSTha 1ra1 162 149 1 132 53 134 155 pa 95 nAraka devAnAmupapAta: | nAraka sammUrchino napuMsakAni 27 nirupabhogamantyam 28 nirvRtyupakaraNe davyendriyam 28 paJcendriyANi 30 paraM paraM sUkSmam 31 pRthivyambuvanaspatayaH sthAvaraH 32 pradezato Da saMkhyeya guNaM praktaijasAt 33 labdhi pratyayaM ca 34 labdhyupayo nau bhAvendriyam 35/ vAyvantA nAmekam 36 vigrahagataukarmayogaH 37| vigrahavatI ca saMsAriNa: praka caturmyaH vaikiyamauepAtikam zubhaM vizudhdha bhavyAghAti cAhArakaM caturdazastadhanayaH 40 zeSANAM sammUrchanam / zrutamanindriyasya sacittazItasaMvRttAH setarA mizrazcaikazastadyonayaH sa dvividyo'SSaTa caturbhedaH 44/ sammarchana garbhapapAtAjanma samanaskA Da manAskAH samyaktva cAritre sarvasya saMsAriNo muktAzca 49/ saMsAriNastrasa-sthAvarAH 50 sani:samanaskA sparzana rasana dhaNa cakSuH zrotrANi sparza rasa gandha varNazabdAsteSAmarthAH * * * * * * * * * * * * * * * * * 103 154 1pa7 123 82 115 38 11 2. 13 142 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 179 pariziSTa 3 zvetAmbara-digambara pAThabheda sUtrAGka zvetAmbara pATha sUtrAGka digambara pATha 5 jJAnAjJAna darzana dAnAdi labdhaya 5 jJAnA darzana labdhayazcatustri zcatusvitripaJca bhedAH samayaktva. tripagcabhedA: samayaktva. gatikaSAya liGga mithyAdarzanA 6 gatikaSAya liGga mithyAdarzanA jJanAsaMyatAsidhdhatva. jJAnAsaMyatA sidhdha. 7 jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca 7 jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca 13 pRthivyambavanaspatayaH sthAvarA: 13 pRthivyaptejo vAyuvanaspatayaHsthAvarAH 18 tejovAyudvIndriyAdayazca trasA: 14 dvIndriyAdayastrasAH 19 upayoga: sparzAdiSu * sUtra nAsti 21 sparzarasagandhavarNazabdA steSAmarthAH 20 sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH 23 vAyvantAnAmekam 22vanaspatyAnAmekam 30 eka samayo'vigrahaH 29ekasamayo'vigrahaH 31 ekaM dauvA'nAhArakaH 30 ekaM dautrInvA'nAhArakaH 32 sammUrcchana garbhopapAta janmaH 31 sammUrchana garbhapapAdA janma: 34 jarAyvaNDapotajAnAM garbha: 33jarAyvaNDajapotAnAM garbha: 35 nArakadevAnAmupapAta: 34devanArakANAmupapAdaH 37 audArika vaikiyA. 36/audArika vaikiyikA. 41 apratighAte 40 apratIghAte 44 tadAdInibhAjyAniyugapadekaSyA''caturmyaH 43tadAdInibhAjyAniyugapadeka sminnA caturmya 47 vaikiyamaupapAtikam 46aupapAdika vaikiyikam * sUtraM nAsti 48 taijasamapi 49 zubhaMvizudhdhamavyAghAticAhAraka 49zubhaMvizudhdhamavyAghAticAhAraka caturdaza pUrvadharasyaiva pramatasaMyatasyaiva * sUtraM nAsti 52zeSAstrivedAH 52 aupapAtivacaramadehotamapuruSA' 53aupapAdika caramotamadehA ' saMkhyeya | saMkhyeya varSAyuSo. rSAyuSo. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA pATha bheda spaSTIkaraNa -sUtraH pamAM phonaH ne sthAne nathiya: che -sUtraH pamAM sidhdhava ne badale sidhdha che -sUtraH pamAM vini ne badala tvani che -sUtra pamAM tegovAyuM ane chelle va eTalA zabdo nathI -sUtraH 19mAM digaMbara AmnAyamAM nathI -sUtra 21mAM teSAma ne sthAne taka che -sUtraH 23mAM vAcchatAnA badale vanapAnAm che. -sUtraH 30mAM pa samo 5 viprane badale parva samayA 5 vigraha evuM strIliMga pada che. -sUtraH 31mAM grIna zabda vadhAre che. -sUtraH 32mAM papatA ne badale pAdriA -sUtra 34mAM gAyu ane kanka sAthe joDela che.ane te sAthe na joDela nathI. -sUtra 3pamAM devano krama pUrve mukI revanAra. kahayuM che. pAta ne badale pAva che. -sUtraH 37mAM vaivijya sthAne vaiviya che. -sUtra 41mAM gaprati ne sthAne gamatI evo dIrgha I kAra che. -sUtraH44mAM puNya ne badale Ini che -sUtra:47mAM pati ne badale pAdri che temaja krama paNa AgaLa pAchaLa che. -sUtraH49mAM vaturdaza pUrvavara ne badale pramattasaMyata lakhela che. -sUtra 5ramAM pati ne badale parizna che. varamahottama ne sthAne varamottama evo krama pheraphAra che. digaMbara AmnAyamAM tainasamafpa ane zeSA : be sUtro che. je ahI sUtrakAre svopajJabhASyamAM samAvI dIdhA che. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra pa9. 118 13/ 122 14 pa0 43 pariziSTa:4 181 pariziSTaH 4- Agama saMdarbha - saMdarbha pRSTha | sUtra saMdarbha zrI sthAnAMga sUtranA saMdarbha zrI aupapAtika sUtranA saMdarbha 6-/pa37 5. 43/1 103 2/4/101-2 . 40/3 15 2/2/79-9 2/1/-57-1 zrI jIvAjIvA bhigamanA saMdarbha pa/3/443-1 v. 1 {. 9 3/4/225 . 1. 10 3/2/140-1,3 . 1. 22, 27 so 2/3/85-1 47 2/1/75 155 3/1/130-7 164 zrI prajJApanA sUtranA saMdarbha 52 2/3/85-23 173 8 25-312 saMketa :- prathamano aMka sthAna sUcave che bIjo-udeza- 9 29-1-2-3 trIjo sUtrAMka- jaNAve che. 15 15/1/191-3 zrI samavAya sUtranA saMdarbha 15/2/2011 15/2/1993 prakirNakasamavAya sUtra.164, 161 15/2/199-4 15,166 zarIrapada 15/1/-1pari vedAdhikAra-sUtra. 15-3,4] 16 1/-/10 zrI bhagavatIsUtranA saMdarbha 1/-27 thI 30 2/10/120-2 16-/203-1 98 25/3/730-4 18/-/245-4,9 34/1/851 9-15134/1851 9-149,151,152 8/9/350-5 1/-37-1 121 89 3pa1-18 1/-33-6,36.6 125 1/7/61-2 151 21/-/274 131 saMketa-prathamano aMka zataka sUcave che. bIjo aMka 40 21/-277 138 udezo. trIjo aMka sUtrano che. 21/-/276 148 21/-/27-21 153 zrI praznavyAkaraNanA saMdarbha 49 21/-273-1,11 161 a. 10 khU. 10 saMketa- prathama aMka pada-chello aMka sUtra 11ra 118 45 46 41 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 182 tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA Agama saMdarbha sutra saMdarbha - pRSTha sUtra saMdarbha zrI dazavaikAlikanA saMdarbha zrI anuyogadvAranA saMdarbha 32 ka. 44. 1 ( 114 345 ma. 44. sU. 12-1 zrI utarAdhyayananA saMdarbha sU. 126-8 thI 11 8 | ma. 28. 10 sU. 12-12 thI 15 32. ma. 36 1. 171 114 | 5 | sU. 126-16 thI 19 | 24 zrI naMdI sUtranA saMdarbha sU 126-2 thI 7 30 22 phU. 15-3 sU. 126-20thI 23 | 25 . 25-2 saMketa . =sUtra che 38 ja 1 94 A adhyAyamAM (1) sthAnAMga (2) samavAyAMga (3) bhagavatI (4) prazna vyAkaraNa (5) aupapAtika (6) jIvAjIvAbhigama (7) prajJApanA (8) dazavaikAlika (9) uttarAdhyayana (10) naMdI (11) anuyogadvAra e agiyAra AgamonA saMdarbha pATho meLavI zakAyA che. UjemAM sthAnAMgamAM sthAna/udezo/sUtra-peTA sUtra e kramamAM noMdha che. 0 zrI bhagavatIjImAM zataka/udezo/sUtra-peTA sUtra e kramamAM nodha che. 1 zrI jIvAjIvAbhigamamAM pratipatti/sUtra e kramamAM noTa che. 1 zrI prajJApanA sUtromAM pada/udeza/sUtra-peTA sUtra e kramamAM noMdha che. UzrI dazavaikAlika mAM adhyayanasUtra e kramamAM noMdha che. 0 zrI utarAdhyayanamAM adhyayana gAthA e kramamAM noMdha che. O U S T U | Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa:5 183 pariziSTaH5 saMdarbha sUci krama saMdarbha-pustakanuM nAma TIkAkAra/vivecakavi. 1. tattvArthAdhigama sUtram - prathamobhAga zrI siddhasena gaNijI 2. tattvArthAdhigama sUtram dvitIyobhAga zrI siddhasena gaNijI 3. tattvArthasUtram zrI haribhadra sUrijI 4. sabhASyatatvArthAdhigamasUtrANi (saTIppaNa) zrI motIlAla lAdhAjI 5. samAdhyatatvathAdhipAmagarLa (bhASAnavAya) zrI khUbacandrajI 5. tattvArthAdhigama sUtra (bhASya tarkAnusAriNI bhA.1) zrI yazovijayajI 7. tattvArtha sUtra zrI sukhalAlajI 8. tattvArthAdhigama sUtra zrI rAjazekhara vijayajI 9. tattvArthAdhigama sUtra zrI zAMtilAla kezavalAla 10. tattvArthAdhigama sUtra sArabodhinI bhA.1 zrI prabhudAsa becaradAsa 11. tattvArthAdhigama sUtra sArabodhinI bhA.ra zrI prabhudAsa becaradAsa 12. tattvArthAdhigama sUtra rahasyArtha zrI zreyaskara maMDaLa 13. tattvArthAdhigama sUtra hindI anuvAda zrI lAbhasAgarajI gaNi : 14. tattvArthAdhigama sUtra padyAnuvAda zrI rAmavijayajI 15. tattvArthI sUtra padyAnuvAda zrI saMta bAlajI 16. tattvArtha praznottara dIpikA bhAga -1 zrI zaMkaralAla kApaDIyA 17. tattvArtha vArti ( rIvArtantha) zrI akalaGka deva 18. tasvArtha vArtika (ragavArti-2) zrI akalaGka deva 19. tattvArtha okravartiwArjara: thI6 zrI vidyAnanda svAmIjI 20. tasvArtha vRti zrI zruta sAgarajI 21. tasvArtha sUtra yuvadhivRtti zrI bhASkara nandijI 22. tattvArtha sAra zrI amRta candra sarijI 23. sarvArtha siddhi zrI pUjyapAda svAmIjI 24. martha prazal zrI sadAsukhadAsajI 25. tattvArtha sUtra/mokSazAstra zrI rAmajI vakIla 26. tattvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno zrI dIparatna sAgara 27. tattvArtha pariziSTa zrI sAgarAnaMda sUrijI 28. tatvArthasUtra hU tanmaya zrI sAgarAnaMda sUrijI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 krama tattvArthAdhigama sUtra abhinavaTIkA TIkAkAra/vivecakavi. saMdarbha-pustakanuM nAma zrI vinayavijayajI zrI vinayavijayajI zrI vinayavijayajI zrI vinayavijayajI zrI vinayavijayajI zrI ratnaprabhAcArya zrI malliSeNazRTi zrI jinabhadragaNi zrI jinabhadgaNi zrI jinabhadgaNi zrI jinabhadragaNi zrI zAMti sUrijI 29. dravya ToprAza 30.kSetra lokaprakAza 31. 8 Topraza 32. mAva cho eza 33. naya karNikA 34. pramANanaya - ratnAvatArikA TIkA 35. sAdrA munnarI 39. vizeSAvazyaka sUtra U bhAga-1-2 u7. bRhat kSetra samAsa 38. vRhat saphaLa 39. kSetra samAsa 40. jIva vicAra 41. navatattva prakaraNa sAthe 42. navatatva sAhityasaMprada 43. daMDaka prakaraNa 44. jaMbudvIpa saMgrahaNI 45. jaMbUdvIpa samAsa pUjA prakaraNa 46. prazamarati prakaraNa 47. pratikramaNa sUtra abhinavaTIkA bhAga 1thI 3 48. paMca saMgraha 49, paMca vastu 50. zrAdhdha pratikramaNa sUtra vRti 51, karmagrantha 1thI5 para. pAkisUtravRti tathA zramaNa sUtravRti pa3. yoga zAstra 54. dharmaratna prakaraNa 55. madhane rAjendra voza T. 2-7 paka. matpaparivita saiddhAtika zabdoSa ?57. bApAma sudhAsiMdhu - 45 gAma mUlya zrI udayavijayajI gaNi zrI gajasAra munijI zrI haribhadra sUrijI zrI umAsvAtijI zrI umAsvAtijI zrI dhIrajalAla TokarazI zrI candra mahattarAcArya zrI haribhadra sUrijI zrI ratna zekhara sUrijI zrI devendra sUrijI zrI hemacaMdrAcAryajI zrI devendrasUrijI zrI rAjendasUrijI zrI sAgaranaMdasUrijI zrI jinendra sUrijI Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1] amArA prakAzano [1] abhinava hema laghuprakriyA- 1 saptAGga vivaraNam [2] abhinava hema laghuprakriyA - 2 saptAGga vivaraNam [3] abhinava hema laghuprakriyA - 3 saptAGga vivaraNam [4] abhinava hema, laghuprakriyA-4 saptAGga vivaraNam [5] kRdantamAlA [6] caityavandana parvamAlA [7] caityavanda saGgraha - tIrtha jina vizeSa [8] caityavandana covizI [1]zatrugdhaya mati (AvRtti-lo) [10]abhinava jaina pangvAllR 2046. [11]abhinava upadeza prAsAda-1 zrAvaka kartavya-1thI 11 [12]abhinava upadeza prAsAda-2 zrAvaka kartavya-12 thI 15 [13]abhinava upadeza prAsAda-3zrAvaka kartavya-16thI 36 [14]navapada-zrIpAla [-zAzvatI oLInA vyAkhyAna rUpe] [15]samAdhimaraNa [16]caityaMdana mALA [779 caityavaMdanono saMgraha] [17]tattvArtha sUtra prabodhaTIkA [adhyAya-1] [18]tattvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno [19]sidhdhAcalano sAthI (AvRtti-be) [20]caitya paripATI [21]amadAvAda jinamaMdira-upAzraya Adi DirekaTarI [22]zatruMjaya bhakita (AvRtti-be) [23]zrI navakAra maMtra navalAkha jApa noMdhapothI [24]zrI cAritrapada eka karoDa jApa noMdhapothI [25]zrI bAravrata pustikA tathA anya niyamo-[AvRtti-cAra] [26]abhinava jaina paMcAga-2042 [27]zrI jJAnapada pUjA [28]aMtima ArAdhanA tathA sAdhu sAdhvI kALadharmavidhi [29]zrAvaka aMtima ArAdhanA [AvRtti-2] [30]vItarAga stuti saMcaya [1151-bhAvavAhI stutio Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] - 0 0 0 [31](pUjaya AgamodhdhArakasamudAyanA) kAyamI saMparka sthaLo [32]tattvArthAdhigama sUtraabhinava TIkA -adhyAya[33]tatvArthAdhigamasUtraabhinava TIkA -adhyAya[34]tattvArthAdhigamasUtra abhinava TIkA -adhyAya[35]tattvArthAdhigamasUtra abhinava TIkA -adhyAya[36]tattvArthAdhigama sUtraabhinava TIkA -adhyAya[37]tattvArthAdhigama sUtraabhinavaTIkA -adhyAya[38]tattvArthAdhigamasUtra abhinava TIkA -adhyAya[39]tattvArthAdhigamasUtra abhinava TIkA -adhyAya[40]tattvArthAdhigama sUtraabhinava TIkA -adhyAya[41]tatvArthAdhigama sUtraabhinava TIkA -adhyAya 0 0 1 10 pustaka saMbaMdhi patra saMparka pUjaya munirAja zrI sudharmasAgarajI ma.sA. pUjaya munizrI dIparatnasAgarajI zrI abhinava zruta prakAzana abhinava zrutaprakAzana zaileSakumAra ramaNalAla ghIyA mahetA pra.je. sI-8 vRndAvana vihAra phaleTsa phona- [0]78663 [R] 78830 ravikiraNa sosAyaTI pAse jesaMga nivAsa, pradhAnaDAkaghara pAchaLa vAsaNA-amadAvAda-7 jAmanagara-361001 -:khAsa sucanA: ke patrapUjaya mahArAja sAhebanA nAme ja karavo gRhasthanA nAme kArAyela patravyavahAranA koI pratyuttara Apane maLaze nahIM uparokata baMne sthaLe koIe rUbarU javuM nahIM che Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] -:dbhavya sahAyakoHzrI vizAzrImALI tapagaccha jJAti pAThazALA jAmanagara (zrI prabhulAla saMgharAja zAha smAraka TrasTa ha.bhAnubhAi dozI uparokata baMne zruta jJAnapremI dravya sahAyakonI sahRdayI madadathI A kArya AraMbhAyuM aprItama vaiyAvaccIsva.pU.sAdhvIzrI malayAzrIjI praziSyAsA.zrI bhavyAnaMdazrIjI nAziSyA mRdubhASIsA.zrI pUrNaprajJAzrIjI preraNAthI tapasvInI sA.kalpaprajJazrIjI tathA sA. pUrNanaMditAzrIjI nA bhadUtapa temaja sA.bhavyajJAzrIjI nA 500 AyaMbila upara nigoda nivAraNa tapanI anumodanArthe- sva.suzrAvikA metA mukatAbena navalacaMda amaracaMda kAmadAra-jAmanagaravALA pa.pU.viduSI sAdhvIzrI bhavyAnaMda zrIjInA vinita ziSyA sA.zrI pUrNaprajJAzrIjI nA ziSyA vicakSaNa sA.pUrNadarzitAzrIjI nA 500 AyaMbila nimitte tapasvInI sA.pUrNanaMditA zrIjInA upadezathI jInana bhaMvarabhAi jaina-ha. bI.sI.jaina janatA phezana kornara-thANA pa.pU.sarala svabhAvI sAdhvI zrI hasamukhazrIjI ma.nA ziSyA pU.sA.kanaka prabhAzrIjI ma. nA vyavahAra dakSa sAdhvI zrImati guNAzrIjI nA milanasAra ziSyA sA. jIjJa2sAzrIjI ma.nI preraNAthI-koraDIyA lavacaMdabhAi phulacaMdabhAi-muMbai jAmanagaravALA nIDara vakatA zrI heta zrIjI ma.nA praziSyA bhadrika pariNAmI sA. lAvaNyazrIjI ma. nA sadupadezathI -morArabAga sAtakSetramAMnA jJAna kSetranI upajamAMthI saraLa svabhAvI sAdhvI zrI nirujAzrIjI nA saMyama jIvananI anumodanArthe sudIrgha tapasvI daivIkRpA prApta sA. mokSajJAzrIjI nI preraNAthI eka gRhastha supakSayukata sva.sA.zrInirujAzrIjI ma. nA tapasvIratnA sA.zrI mokSajJAzrIjI nA zreNItapanI anumodanArthe eka gRhastha,haste surezabhAi,muMbai ratnatraya ArAdhakAsAdhvI zrI mokSajJAzrIjI nA tapomaya-saMyama jIvananA 23mAM varSamAM maMgalapraveza prasaMge-Thakkara nemacaMda otamacaMda bALAgoLI vALA parivAra Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] varSItapa Adi aneka tapa ArAdhakAsA.nirujAzrIjInA ziSyA viduSI sA. viditaratnAzrIjI nI preraNAthI nitAbena harasukhabhAi vArIA,porabaMdara ArAdhanamaya kALadharma prAptA sva.sA.malyAzrIjI nA smaraNArthe tArAbena, bAbulAla gIradharalAla jhaverI jAmanagaravALA hAla-muMbai vyavahAra kuzaLa sva.sA.nirujAzrIjInA bhaki pariNAmI ziSyA sA. zrI bhavyaprajJAzrIjInA ziSyA sA. jitaprazAzrIjI[ku.jayotsanAbahena]nIdIkSA nimitte tapasvI ratnA sA. kalpitAzrIjI nI preraNAthI AdarIyA vALA zAha mAlajIbhAi saubhAgyacaMda taraphathI prazAMta mUrti sva.sAdhvI zrInirujAzrIjI nA ziSyA saMyamAnurAgIsA.kalpitAzrIjI nI preraNA thI,saumyamUrti sA.bhavyaprajJAzrIjI nA ziSyA sA. jitaprazAzrIjI [jayotsanAbahena] nIdIkSA nimitte Ara.ke.enTaraprAijha,496 kAlabA devI roDa,kRSNanivAsa muMbai-2 pa.pU.yoganiSTha A deva zrImad budhdhisAgara sUrIzvarajI ma. nA samudAvartI vyavahAra vicakSaNA sA.pramodazrIjI ma.nA vardhamAna taponiSThA sA.rAjendrazrIjI nIpreraNAthI dozI caMdanabena dharamadAsa trIkamadAsa, jAmanagara nivAsI hAla muMbai ... a.sau. reNukAbena rAjenabhAi metA ha.bijala-malaya zrI vastAbhAbhA parivAranA suzrAvaka tulazIdAsa jhaveracaMda zeTha parivAra taraphathI haste pannAbena TI. zeTha sva.hematalAla vIThalajInA smaraNArthe-prabhAbena taraphathI metA prItamalAla harajIvabhAi taraphathI mAtuzrI vAlIbahena, dharmapatnI caMdana bahena, ane putravadhu bhAratI bahenanA smaraNArthe harSidA bahena bharatabhAi mahetA ha.caitAlI eka suzravikA bahena ha. hInA sva.lIlAdharabhAi motIcaMda solANInA AtmazreyArthe Do.je.ela.solANI Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] 0 ekagRhastha ha. nagInadAsa U asau.sva.kasuMbAbahenanA AtmazreyArthe ha.pratApabhAI mahetA sukhalAla amRtalAla [ a.sau suzrAvikA puSpAbahena zazIkAntabhAI sutarIyA 1 a.sau. dhIrajabenanA varSItapa nimitte zrI dhIrajalAla cunIlAla kuMDalIyA 0 suzrAvaka zrI jeThAlAla vrajalAla mahetA U a.sau. kIrtIdAbahena DI.koThArI 0 zrI tArAcaMda popaTalAla solANI ha. anilabhAI,dinezabhAI,bipInabhAI 0 jaina darzana upAsaka saMgha. jAmanagara U vorAdurlabhajI kAlidAsa T sumitA ketanakumAra zAha tathA AzAbenaDI. mahetA T kasumunI suzrAvikAbaheno hanagInabhAI bhANavaDavALA dinezacaMdra kAMtilAla lakSmIcaMda Thakakara ha. zreyAMsa dinezacaMdra Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa noMdha mATenuM khAsa pRSTha noMdha krama tArIkha saMdarbha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] vizeSa noMdha mATenuM khAsa pRSTha T krama tArIkha, noMdha saMdarbha Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa noMdha mATenuM khAsa pRSTha krama tArIkha noMdha saMdarbha Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interna -: vAbhigama sUNI abhinavaTIkA davya sahAyaka :zrI vizAzrImALI tapagaccha zAli-pAThazALa jamanaga2. tathA zrI jaina saMgha, jAmanagarano samyapha zrutAnurAgI zrAvakagaNA vate Estal santy abhinava thatA prakAzanA - 3 3