Book Title: Navtattva Prakaran
Author(s): Nilanjanashreeji
Publisher: Ratanmalashree Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022327/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAvAprakaraNa jIva ajIva puNya yiyi musAphira zarIra anukUla pavana pApa Azrava saMvara pratikUla pavana nAva meM chidra chidra baMdha karanA nirjarA baMdha mokSa kinArA pAnI bAhara nikAlanA jIva se karma kA saMbaMdha sakala karma kSaya sAdhvI DaoN. nIlAMjanAzrI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jinakAntisAgarasUri ramA jahAja maMdira, mAMDavalA- jAlora (rAja.) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya gurudeva AcArya pravara zrI jinakAntisAgarasUrIzvarajI ma.sA. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciMratanAcArya viracita sthAna ma oss nanta goose (artha-vivecana-praznottara sahita) | jiiv|| jajIta naa| [puNyA masAphira zarIra anukla pavana Azrata pratikUla pavana nAva meM china chidra badha kAratA kinArA pAnI bAhara nikAlanA jIva se karma kA sabaMdha sakala kama kSaya sAdhvI DaoN. nIlAMjanAzrI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratanamAlAzrI prakAzana kI tattvajJAna kI maNiyoM se sajI anupama-mAlA AzISa : pU. gurudeva upAdhyAya pravara zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. pUjyA guruvaryAzrI DaoN. vidyutprabhAzrIjI ma.sA. anuvAda-vivecana : sAdhvI DaoN. nIlAMjanAzrI saMzodhana: munizrI manitaprabhasAgarajI ma. saMpAdana : vidvadvarya paMDitapravara zrI narendrabhAI koraDiyA prathamAvRtti : saMvatsarI mahAparva, vi.saM. 2064, san 2007 prakAzaka: ratanamAlAzrI prakAzana pratiyA~ : 1000 mUlya : 80-00 rupaye mudraka : jaya jinendra grAphiksa 30, svAti sosAyaTI, senTa jheviyarsa hAiskUla roDa, navaraMgapurA, ahamadAbAda-380014. phona : (o.) 25621623, (ghara) 26562795, (mo.) 98250 24204 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.NEUR 'tvadIyameva govinda, tubhyameva samarpaye' "usa pAvana evaM nirdoSa vIra-vANI ko, jisake AdhAra para maiM sAdhanA - meM gatimAna huuN|" - sAdhvI nIlAMjanA zrI navatattva prakaraNa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha sahayoga pUjya gurudeva prajJApuruSa sva. AcArya pravara zrI jinakAntisAgarasUrIzvarajI ma.sA. ke ziSya pUjya gurudeva marudharamaNi upAdhyAya pravara zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. apU. muni zrI muktiprabhasAgarajI ma., pU. mayaMkaprabhasAgarajI mA ___ pU. manitaprabhasAgarajI ma., pU. maunaprabhasAgarajI ma. pU. maitrIprabhasAgarajI ma., pU. mAnasaprabhasAgarajI ma. pU. mananaprabhasAgarajI ma. ThANA 8 evaM pUjanIyA bahina ma. DaoN. vidyutprabhAzrIjI ma.sA. kI ziSyA pU. sAdhvI zrI zAsanaprabhAzrIjI ma., pU. nItiprajJAzrIjI ma. pU. vijJAMjanAzrIjI ma. ThANA 3 ke zAsana prabhAvaka cAturmAsa (san 2007) ke upalakSya meM ABPOIN09268362 888888888888888 88888888888880000000000 ONAL 8890898800pm zrI mahAvIra svAmI jaina zve. saMgha, ____phIlakhAnA, haidarAbAda ke jJAna khAte se prakAzita - - - - - - zrI navatattva prakaraNa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka sUcanA isa pustaka kA prakAzana jJAna khAte se hone ke kAraNa zrAvaka-zrAvikAoM se nivedana hai ki isa pustaka kA mUlya cukAkara hI upayoga kareM, anyathA jJAna-dravya kI virAdhanA kA doSa lagatA hai| zrI navatattva prakaraNa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( amRta-svara ) tIna prazna uThane jarurI haiM aura unakA samAdhAna bhI jarurI hai| pahalA prazna hai - maiM kauna hU~? dUsarA prazna hai - merA lakSya kyA hai ? tIsarA prazna hai - lakSya ko pAne kA rAstA kyA hai ? ina tIna praznoM meM jIvana kA rAja chipA hai / maiM kauna hU~, yaha jAne binA lakSya ke prati ruci kA jAgaraNa saMbhava nahIM hai| aura lakSya ko pAne kI utkaTa pyAsa jage binA koI bhI vyakti use pAne kA rAstA nahIM pUchA karatA / prastuta grantha hameM ina tIna praznoM kA samAdhAna detA hai| navatattvoM meM ina tInoM praznoM ke uttara chipe haiM / aura kisI grantha kA abhyAsa na bhI kara pAye, lekina yadi isa grantha kA bodha prApta kara liyA, to Apa jaina darzana aura jIvana darzana kA jJAna pA lete haiN| mukhyataH tatva do hI hai| jIva aura ajIva ! ina do tatvoM ko hI tatvArtha sUtra meM sAta aura navatatva prakaraNa meM nau tatvoM ke rUpa meM vyAkhyAyita kiyA jaba jinezvara vidyApITha kI nIMva rakhI gaI, taba pAThyakrama ke nirmANa evaM usake prakAzana kI vizada carcA clii| usameM yaha taya kiyA gayA ki lekhana, vivecana kucha navInatA liye hoM aura apane Apa meM pUrNa ho / eka kAryayojanA banAI gaI aura Alekhana ke liye kArya kA vibhAjana kiyA gayA / usake antargata muni manitaprabha dvArA jIva-vicAra prakaraNa para kArya kiyA gayA, jisakA prakAzana ho cukA hai / karmagrantha kA prakAzana bhI taiyArI meM hai| navatattva ke bahuta sAre saMskaraNa upalabdha hone para bhI yaha saMskaraNa kucha alaga aura anUThA hai| jo na kevala pAThazAlAoM ke liye upayogI hogA, para sAdhu sAdhviyoM aura adhyApakoM ke liye bhI upayogI hogaa| sAdhvI DaoN. nIlAMjanA ne isa Alekhana / vivecana meM bahata parizrama kiyA hai aura navatatvoM ko naye DhaMga se prastuta kiyA hai| usameM pratibhA hai, buddhi-vaibhava hai, tatvabodha hai / maiM kAmanA karU~gA ki bhaviSya meM apanI kSamatAoM kA pUrNa upayoga kara naye-naye granthoM ke sarjana kreNgii| - - - - - - - - - - - - - - upAdhyAya maNiprabhasAgara - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzI: svara jainadarzana kI yaha eka sarva sAmAnya nIti hai ki vaha ahiMsA kA AcaraNa karane se pUrva jJAna prApta kare / 'paDhamaM nANaM tao dayA' jJAna ke abhAva meM AcaraNa apanI sArthakatA nahIM banA sakatA / jJAna kI paribhASA paramAtmA mahAvIra ke anusAra bhASAgata vidvattA yA saMsAra se juDI uccastarIya DigrI nahIM balki AtmajJAna hai / unakA yaha spaSTa kathana hai ki 'je egaM jANai, se savvaM jANai' jo eka (svayaM) ko jAnatA hai, vaha sarva ko jAnatA hai / 1 AtmajJAna hI use ahiMsA pAlana aura saMyama AcaraNa meM rAha dikhAtA hai / jise AtmA kA jJAna, svayaM kA jJAna na ho, vaha saMsAra ke padArthoM ko jAnakara kyA karegA ? jise svayaM kA jJAna hai, use sRSTi meM phaile anya jIvarAzi ke saMbaMdha meM jJAna honA svAbhAvika hai aura jise jIva evaM ajIva, ina donoM kA jJAna hai, use saMyama ke AcaraNa evaM ahiMsA kI sAdhanA meM bAdhA nahIM A sakatI / paramAtmA mahAvIra kA yaha spaSTa vidhAna hai " jo jIve vi viyANei, ajIve vi viyANai / jIvAjIve viyANaMto, so hu nAhIi saMjamaM // " jo jIva aura ajIva ina donoM tattvoM ko nahIM jAnatA, vaha saMyama ko kaise jAnegA aura saMyama ko jAne binA saMyama kA pAlana kaise karegA ? jo saMyama kA pAlana nahIM karegA, vaha isa saMsAra se svayaM kI cetanA ko mukta kaise karegA ? bhAratIya sabhI dharmadarzanoM ne mAtra cArvAka ko choDakara isa sRSTi kI dvaita ke rUpa meM vyAkhyA kI hai / kisI ne prakRti - puruSa ke rUpa meM to kisI ne nAma aura rUpa se / jainadarzana ne isa sRSTi ko jIva aura ajIva ke rUpa meM vyAkhyAyita- vizleSita kiyA hai / yadyapi paramAtmA ke liye aura jo bhI paramAtmA honA cAhe usake liye mAtra cetanA kA hI mahattva hai, phira bhI adhyAtma ke kSetra meM jIva ke sAtha ajIva kI vyAkhyA bhI prastuta huI / isakA kAraNa yaha hai ki jaba taka cetanA saMsAra zrI navatattva prakaraNa 7 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se mukta nahIM hotI, taba taka usakA ajIva se saMyoga banA rahatA hai / ajIva se mukta hone ke liye usakA ajIva ko jAnanA Avazyaka hI nahIM balki usakI anivAryatA hai kyoMki jisase mukta honA hai, usase mukti Avazyaka kyoM hai, yaha jAnanA jarUrI hai| isaliye jIva ke sAtha ajIva kA adhyayana sAdhaka ke liye anivArya hai| prastuta graMtha isI dvaita jIva aura ajIva kA vistAra hai / anujA ziSyA sAdhvI nIlAMjanA kI zaizava se hI tattvajJAna ke prati vizeSarUci rahI hai| usake jIvana ke vividha AyAmoM, cAhe lekhana ho yA pravacana yA adhyayana, ina sabhI meM tattvajJAna kI chApa avazya rahatI hai| ... prastuta graMtha bhI usI abhirUci kA pariNAma hai / niHsaMdeha isa graMtha kI apanI upayogitA hai| agara prAraMbhika stara para koI jaina tattvajJAna se saMbaMdhita jAnakArI lenA cAhe to yaha grantha AsAnI se usakI pUrti kara sakatA hai / yaha grantha saMkSipta tathA vistRta, donoM hI apekSAoM para kharA utaratA hai| sAdhvI nIlAMjanA prajJAsaMpanna evaM jAgarUka cetanAyukta hai| usakI komala evaM maMjI huI lekhanI ne isa graMtha ko jaise prANavAn banA diyA hai / parizramapUrvaka taiyAra kI gayI yaha kRti tattvajijJAsu pAThakoM ko svAdhyAya kI preraNA dene ke sAtha aMtima maMjila mokSa kI prApti meM rUci paidA kare, yahI isa lekhana kI sArthakatA hai| sAdhvI nIlAMjanA prastuta kRti para hI itizrI na kareM balki vaha sAhitya ko aura adhika samRddha karatI huI zAsana kI saphalatama lekhikA evaM zreSThatama sAdhikA bane, isI maMgala bhAvanA ke sAtha... viram sAdhvI DaoN. vidyutprabhAzrI zrI navatattva prakaraNa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (AtmIya-svara) jIva kI jIvana yAtrA kI vAstavika zurUAta tattva-saMbodhi se hotI hai| jaba taka jIva tatva se anabhijJa hai, taba taka vaha kevala mithyAtva aura ajJAna kA hI saMpoSaNa karatA hai| vaha a-tattva ko tattva kA nAma dekara, jAmA pahanAkara apane Apako tasallI de sakatA hai paraMtu jhUThI / toSAnubhava kara sakatA hai paraMtu nakalI ! AnaMda pA sakatA hai lekina parAyA ! kAgaja ke phUla ko vyakti phUla to kaha sakatA hai paraMtu usameM sugaMdha kA anubhava kaise kiyA jA sakatA hai ? pIliyAgrasta vyakti ko hara padArtha sonA najara AtA hai paraMtu usameM svarNatva kaise ho sakatA hai ? aisI mithyA aura bhrama bharI samajha meM tatva kA ujAlA aura jIvana kA nicoDa kaise ho sakatA hai ? . muzkila tatva ko pAne kI nahIM, samajhane kI hai| jaba taka tatva samajha kA hissA nahIM banatA hai, taba taka hI parezAnI hai / janma aura maraNa kI pIDAe~ haiM / tattva ko samajha lene ke bAda yathArtha kI gaMgA svataH upalabdha ho jAtI hai / ThIka vaise hI, dahI mathA nahIM ki navanIta milA nahIM / para navanIta pAne ke liye dahI ko mathanA hotA hai, parizrama karanA hotA hai / tatva ko pAnA isaliye sarala hai ki use kahIM ora se lAnA nahIM hai| vaha bAhara se AnA nahIM hai| vaha mere pAsa hI hai| mere sAmane hI hai / basa ! dRSTi ko badalanA hotA hai / nayana meM zraddhA kA aMjana AMjanA hotA hai| vyavahAra ko mAMjanA hotA hai| kadamoM ko apanI dizA meM moDanA hotA hai| calA nahIM ki pAyA nahIM ! samajhA nahIM ki milA nahIM ! utarA nahIM ki upalabdha huA nahIM ! para isa tAtvika dRSTi kA vikAsa kara pAnA bahuta kaThina hai kyoMki jIva anAdi-anaMtakAla se parAyoM meM jItA jAyA hai moha ke kAraNa / padArthoM meM baMdhatA AyA hai nAsamajhI ke kAraNa / apanA mAnatA AyA hai mUrchA ke zrI navatattva prakaraNa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa / 1 isa mamatva aura a-tatva ke prati lagAva ke duScakra ko bhedanA atiduSkara hai / isaliye paramAtmA mahAvIra jagata ke jIvoM ko punaH punaH yahI saMdeza dete haiM ki tattva ko jAno / tattva ko jAnakara, mAnakara usake rahasya ko upalabdha karo / aura jaba tattva kA svarupa, rahasya aura khajAnA hAtha laga jAtA hai, taba vaha jIva parama samAdhi ko upalabdha ho jAtA hai / phira na rAga rahatA hai, na dveSa / vItarAgatA kA prakAza utara AtA hai AtmA ke asIma dharAtala para / saMpUrNa jagata para dRSTipAta karane para hama pAte haiM ki isa jagata meM mukhyataH do hI tatva haiM - eka jIva tatva aura dUsarA ajIva tatva / tatvajJAna ko sarala banAne ke liye AgamoM meM navatattvoM ko nirUpita kiyA gayA hai / prazna ho sakatA hai ki tatvArtha sUtra meM to sAta tattvoM kA hI varNana hai | samAdhAna yaha hai ki usameM Azrava tatva kA jo varNana hai, puNya aura pApa, ina do tatvoM ko pRthak na mAna kara unheM Azrava meM hI sammilita, kara liyA hai / isa apekSA se sAta bhI vahI haiM aura nau bhI vahI haiM / navatattva jaina darzana kI AdhArazilA hai aura rahasya bhI / jisane navatattva ko samajha liyA, samajho ! use jaina darzana samajha meM A gayA / saba kucha samAviSTa ho gayA navatattvoM meM / AgamoM meM yatra-tatra tatva ke parizIlana kara pAnA hara vyakti ke tahata nirmANa huA hai navatattva prakaraNa kA / tatva pravezI evaM tatva ko jAnane kI ruci rakhane vAloM kI ruci ko dhyAna meM rakhakara isa navatattva prakaraNa kA jJAnI tatvAcArya ne lekhana kiyA hai paraMtu unakA nAma prakaraNa meM ullikhita nahIM hai / maNi- muktA bikhare paDe haiM paraMtu unakA basa kI bAta nahIM haiM / isI soca ke yaha prakaraNa itanI suMdara zailI, sugama bhASA evaM sahaja samajha ke sAtha Alekhita kiyA gayA hai ki prAraMbhika tatvapipAsu ke hRdaya ko chU jAtA hai, zrI navatattva prakaraNa 10 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA meM utara jAtA hai / isaliye ise yadi tatva pravezadvAra kI kuMjI kahA jAye to bhI koI atizayokti nahIM hogii| mere parama priya bahina ma. sAdhvI DaoN. nIlAMjanAzrIjI ma., jinakA tattva ke kSetra meM acchA-U~cA jJAna hai, ne isa navatattva prakaraNa ko nayI, sarala aura prAMjala zailI meM anuvAdita kara tatvajijJAsuoM aura jJAnapipAsuoM ko benamUna upahAra pradAna kiyA hai| navatattva ke pUrva meM aneka anuvAda prakAzita ho cuke haiM phira bhI isa navIna anuvAda meM unhoMne tatva ko mathakara jo navanIta prastuta kiyA hai, vaha unakI kasI aura maMjI huI lekhanI kA sAkSAt pramANa hai| unhoMne gAthArtha-vivecana kI laDI meM praznottara - khaNDa kI kaDI ko joDakara prastuta kArya adhika upayogI banAyA hai / maiM gauravAnvita hU~ unake isa sAhityika anamola avadAna para / suMdara aura sarala anuvAda kArya meM saphala banI unakI tAtvika pratibhA aura jyAdA ubhare tathA lekhanI naye-naye viSayoM kA sparza karatI rahe / yaha merI zAsanadeva se prArthanA hai / merA vizvAsa hai ki viduSI agrajA kA yaha anuvAda kArya jana-jana ke madhya gauravapUrNa sthAna prApta karane meM sau phIsadI saphala banegA aura tatva ke sAgara meM gote lagA rahe tatvajijJAsuoM ko samAdhAna ke motI pradAna karegA / inhIM manokAmanAoM ke sAtha.... maNi caraNa raja HOOTSAUR muni manitaprabhasAgara - - - - - - - - - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUta-svara bhAratIya sAhitya meM tattva ke saMbaMdha meM gahana aura sUkSma dRSTi se anuzIlana - parizIlana huA hai / 'tattva' zabda kA nirmANa 'tat' zabda se huA hai, jo saMskRta bhASA meM sarvanAma zabda hai / sarvanAma zabda sAmAnya artha ke vAcaka hote haiN| zabda tat se bhAva artha meM 'tva' pratyaya lagakara 'tattva' zabda banA hai, jisakA artha hotA hai - usakA bhAva 'tasya bhAvaH tattvam' / ataH vastu ke svarUpa ko aura svarUpabhUta vastuM ko tattva kahA jAtA hai / darzana ke kSetra meM tattva zabda gaMbhIra cintana prastuta karatA hai, aisA kahane kI apekSA yaha kahanA jyAdA upayukta hogA ki cintana-manana kA prAraMbha tattva se hI hotA hai / dvAdazAMgI kI racanA kA mUla - bIja hai - 'kiM tattvam' tattva kyA hai ? yahI jijJAsA darzana ke udbhava kA AdhAra hai / - laukika dRSTi se tattva zabda ke aneka artha hote haiM, jaise vAstavikatA, yathArthatA yA sArAMza / dArzanikoM ne prastuta artha ko svIkAra kara hue bhI paramArtha, dravya-svabhAva, para- apara, zuddha, parama Adi ke liye bhI tattva zabda ko prayukta kiyA hai / vedoM meM Izvara yA brahma ke liye tattva zabda kA upayoga kiyA gayA hai| sAMkhya mata meM jagata ke mUla kAraNa ke rUpa meM tattva zabda kA prayoga huA hai I - sabhI darzanoM ne apanI-apanI dRSTi se tattvoM kA nirUpaNa karate hue yaha mantavya bhI prastuta kiyA hai ki jIvana meM tattvoM kA mahattvapUrNa sthAna hai / jIvana aura tattva eka dUsare ke paryAya haiN| jIvana se tattva ko pRthak nahIM kiyA jA sakatA aura tattvaM ke abhAva meM jIvana gatizIla nahIM ho sakatA / jIvana se tattva ko pRthak karane kA artha hai - AtmA ke astitva se inkAra karanA / samasta bhAratIya darzana tattva ke AdhAra para hI khaDe hue haiN| Astika darzanoM meM se pratyeka darzana ne apanI-apanI paramparA aura kalpanA ke anusAra tattva - mImAMsA kI sthApanA kI hai / nyAyadarzana ne tattva ke rUpa meM solaha zrI navatattva prakaraNa 12 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtho kI vivakSA kI hai - pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti aura nigrahasthAna / vaizeSika darzana meM mUla tattva sAta mAne gaye haiM - dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya aura abhAva / sAMkhya tathA yoga dArzanika paccIsa tattvoM kI mImAMsA karate haiM - prakRti, mahat, ahaMkAra, pAMca jJAnendriyA~ (sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, zrotra) pAMca karmendriyA~ (pAyu, upastha, mukha, hAtha, pA~va) pAMca tanmAtrAe~ (varNa, gaMdha, rasa, sparza aura zabda), mana, paMca mahAbhUta (pRthvI, apa, teu, vAyu, AkAza) aura puruSa / mImAMsA darzana vedavihita karma ko sat aura tattva mAnatA hai| vedAnta darzana ekamAtra brahma ko hI sat mAnatA hai| bauddhadarzana ne cAra Arya-satya kI sthApanA kI hai - 1. duHkha, 2. duHkhasamudaya, 3. duHkha-nirodha, 4. duHkha-nirodha mArga / ina Astika darzanoM ke atirikta bhautikavAdI cArvAka darzana bhI pRthvI, jala, vAyu aura agni, ye cAra tattva mAnatA hai / vaha AkAza ko nahIM mAnatA kyoMki usakA jJAna pratyakSa na hokara anumAna se hotA hai| . tattva jainadarzana kA mUla AdhAra hai / jainadarzana kA virATa mahala tattva kI gaharI aura sudRDha nIMva para TikA huA hai| tattva hI adhyAtma kI prANapU~jI hai| jisane tattva arthAt yathArtha svarUpa ko samajha liyA, usane jIvana kA rahasya samajha liyA / / jaina sAhitya meM vibhinna sthaloM para sat, sattva, tattva, tattvArtha, artha, padArtha aura dravya-ina zabdoM kA prayoga eka hI artha meM kiyA gayA hai / AcArya umAsvAti ne apane tattvArtha sUtra meM tattvArtha, sat aura dravya zabda kA prayoga tattva artha meM kiyA hai ataH jainadarzana meM jo tattva hai, vaha sat hai aura jo sat hai, vaha dravya hai| sat kyA hai ? tattvArtha sUtra ke anusAra jo utpAda-vyaya aura dhrauvya yukta hai, vahI sat hai, satya hai, tattva hai, dravya hai| tattva kitane hai ? isa prazna kA uttara prAcIna tathA arvAcIna granthoM kA AloDana karane para vibhinna saMkhyA meM upalabdha hotA hai / saMkSepa tathA vistAra kI dRSTi se tattva ke pratipAdana kI mukhya rUpa se tIna zailiyA~ hai| eka zailI zrI navatattva prakaraNa 13 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke anusAra tattva do haiM - jIva tathA ajIva / dUsarI zailI ke anusAra tattva sAta haiM - jIva, ajIva, Azrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa / tIsarI zailI ke anusAra tattva nau haiM - jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha tathA mokSa / dArzanika granthoM meM prathama tathA dvitIya zailI milatI hai jabaki Agama sAhitya meM tRtIya zailI ke darzana hote haiM / bhagavatI, prajJApanA, uttarAdhyayana Adi meM tattvoM kI saMkhyA nau batAyI gayI hai parantu sthAnAMga meM do rAzi kA ullekha hai - jIva-rAzi, ajIva-rAzi / AcArya nemicandra ne bhI dravya saMgraha meM tattva ke do bheda pratipAdita kiye haiM - jIva tathA ajIva / AcArya umAsvAti ne puNya tathA pApa ko Azrava yA baMdha tattva meM samAviSTa kara tattvoM kI saMkhyA sAta mAnI hai| eka jijJAsA sahaja hI ho sakatI haiM ki jaba jIva aura ajIva ina do tattvoM meM hI saMpUrNa tattva-sAra samAviSTa ho sakatA hai, taba nau tattvoM kA vistAra kyoM kiyA gayA? isakA samAdhAna yoM kiyA jA sakatA hai ki vastu ko smRti meM sthApita karane kI dRSTi se bhale hI samAsa (saMkSipta) zailI upayukta ho paraMtu bodha ke liye to vyAsa (vistAra) zailI hI upayukta hai| yahI kAraNa hai ki zAstrakAroM ne aura usake bAda aneka AcAryoM ne vahI . zailI apanAyI hai| adyAvadhi paryaMta prAkRta, saMskRta, rAjasthAnI va gujarAtI bhASA meM navatattva para anekAneka svataMtra granthoM kA nirmANa huA hai| navatattva prakaraNa kI svataMtra racane karane-vAloM meM AcArya umAsvAti, devendrasUri, devaguptasUri, jayazekharasUri Adi ke nAma pramukha rupa se ullekhanIya hai / mUla navatattva prakaraNa para vistRta vRtti kI racanA bhI aneka zrutadharoM dvArA kI gayI hai / zrImad devendrasUri, kulamaMDanasUri, mahopAdhyAya samayasundaragaNi Adi ne jahA~ navatattvavRtti kA nirmANa kiyA hai, vahIM sAdhuratnasUri, zrI mAnavijayagaNi, zrI vijayodayasUri ne avacUrNi ke lekhana dvArA navatattva viSayaka vivecana prastuta kiyA hai| zrI devaguptasUri racita navatattva prakaraNa para navAMgI vRttikAra zrI abhayadevasUri ne bhASya kI racanA kI hai aura usI bhASya para upAdhyAya zrI yazovijayajI ma.ne vRtti kA nirmANa zrI navatattva prakaraNa - - - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI kiyA hai| zrI harSavardhanagaNi, pArzvacandra Adi ke dvArA prAkRta bhASA meM racita navatattva bAlAvabodha bhI mahattvapUrNa hai, zrI mAnavijayajI zrI maNiratnasUri ne navatattva para TaboM kA bhI sarjana kiyA hai| aura bhI aneka ajJAtakartRka bAlAvabodha tathA Tabe prAcIna jJAnabhaMDAroM meM upalabdha hote haiM / gujarAtI bhASA meM bhI kaI zruta-sAdhaka mahApuruSoM ne navatattva para rAsa, joDa, caupAI, stavana Adi vividha vidhAoM meM apanI kalama calAI hai| navatattva kI tarja para sapta tattva prakaraNa kI racanA bhI zrI hemacaMdrasUri va devAnandasUri dvArA kI gayI hai| inake atirikta navatattva para racita aura aneka graMtha haiM, jinakA yahA~ nAmollekha karanA vistAra bhaya se saMbhava nahIM hai| __ prastuta navatattva prakaraNa ciraMtanAcArya dvArA racita hai| kahIM - kahIM para isake racanAkAra ke rupa meM pArzvanAtha paramparA ke 44veM paTTadhara devaguptAcArya kA ullekha bhI milatA hai| navatattva prakaraNa apane Apa meM eka viziSTa aura mahattvapUrNa graMtha hai| yaha laghukAya hone para bhI jainadarzana kI saMpUrNa viSaya-vastu apane bhItara sameTe hue haiM / tattva ho yA dravya, karma ho yA mArgaNA, sabhI kA vivecana isameM pUrNa prAsaMgika rupa se huA hai / yaha graMtha apane Apa meM eka aisA saMpUrNa zAstra hai, jise tattvazAstra kahA jAtA hai to darzanazAstra, karmazAstra aura nItizAstra kahane meM bhI koI Apatti nahIM ho sktii| nau-tattvoM kA vivecya graMtha hone se yaha tattvazAstra hai| jIva tathA ajIva, ina do tattvoM meM Sadravya kA vivecana hone se yaha darzana zAstra bhI hai| karma ke svarupa, lakSaNa, sthiti, baMdha ke prakAra tathA mUla va uttara prakRtiyoM kA sAMgopAMga vivecana hone se yaha karmazAstra bhI hai| samiti, gupni, parISaha, yatidharma, bhAvanA, cAritra, tapa Adi AtmA ko zuddha-vizuddha karane vAle vividha upAyoM kA vizleSaNa hone se yaha nItizAstra athavA dharmazAstra bhI hai| __ jaba maiMne apane svAdhyAya ke aMtargata isa viziSTa graMtha kA pArAyaNa kiyA to isa graMtha ke prati mere hRdaya meM eka anUThI zraddhA kA janma huA / mujhe lagA, agara isa graMtha ko sarala, sahaja bhASA meM prastuta kiyA jAya to tattvajijJAsu isake mAdhyama se avazya hI tattva ke prati aura adhika zrI navatattva prakaraNa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAnvita ho skeNge| usa samaya hI saMyoga se pUjya gurudeva upAdhyAya pravara zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ne bhI saMghIya AvazyakatA ko mahasUsa karate hue kahA ki prakaraNa catuSTaya para punaH navInatA se kalama cale, jisameM vivecana ke sAtha viSaya se saMbaMdhita vistRta praznottarI bhI saMlagna ho / jIva vicAra prakaraNa kA kArya unhoMne baMdhumuni manitaprabhajI ko sauMpA to navatattva ke liye mujhe Adeza diyA / ___ 'AjJAM guruNAM hyavicAraNIyA' maiMne sara jhukAte hue Adeza ko svIkAra kara liyA aura isa prakAra yaha kRti ATha mAha ke gahana parizrama se taiyAra ho gayI / maiM pUjyapravara ke prati vinamrabhAva se natamastaka hU~, jinhoMne mujhe prastuta kRti ke lekhana-vivecana kA Adeza dekara merI lekhana-kSamatA ko anAvRtta kiyA / jinakA vAtsalyamaya anugraha mere aMtara meM prANa UrjA banakara pravAhita hotA hai, jinakA mamatAmaya sAnnidhya jIvana meM pratyeka kadama para merA mArgadarzana karatA hai, una parama pUjanIyA, zraddheyA, guruvaryA DaoN. vidyutprabhAzrIjI ma.sA. ke zrIcaraNoM meM merI agaNita vaMdanAe~ samarpita haiM / prastuta kRti kA nirmANa unhIM kI uSmAbharI preraNA kA pariNAma hai| anyathA mujhameM vaha kSamatA kahA~ ? unakA amIbharA varadahasta sadA mujhe bhIgA bhIgA rakhe, yahI eka mAtra kAmya hai| maiM kaise vismRta kara sakatI hU~ mere priya, laghuvayI anuja muni manitaprabhajI ko, jinhoMne apane hara kArya meM mujhe apanA sahabhAgI banAyA hai to mere hara lakSya saMpUrti meM bhI jo sadaiva sahayogI rahe haiM / prastuta sarjana se bhI ve achUte kaise rahate ? unakA mahattvapUrNa sahakAra upalabdha huA hai paraMtu isake liye kRtajJatA-jJApana kara maiM apanI AtmIyatA evaM abhinnatA para praznacihna hI lagAUMgI / ve mere apane haiM aura unakA sahakAra merA janmasiddha adhikAra hai / asIma maMgalakAmanAe~ haiM baMdhumuni ke liye / ___ parama AtmIya, sahaja-sarala vyaktitva ke dhanI vidvadvarya zrI nareMdrabhAI zrI navatattva prakaraNa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koraDiyA, adhyApaka-nAkoDA jJAnazAlA ke premapUrNa sahayoga ne prastuta sarjana meM bahuta mahattvapUrNa bhUmikA adA kI hai| unhoMne samaya kI alpatA aura atyaMta vyastatA meM bhI mere nivedana ko saharSa svIkAra kara isa kRti ko apane kuzala saMpAdana se saMvArA hai| unakA yaha apanatva aura premapagA avadAna mere smRtikakSa meM sadaiva birAjamAna rhegaa| prastuta kRti kI nirmiti meM maiMne jina-jina mahApuruSoM, AcAryoM evaM sAdhakoM dvArA racita sAhitya kA AlaMbana liyA, una samasta ko maiM hRdaya se zraddhAsikta vaMdanAe~ preSita karatI huuN| isa Alekhana meM mujhe pratyakSa vA parokSa rupa se jina-jina kA sahayoga milA hai, maiM unake prati bhI sAdara kRtajJa huuN| prastuta vivecana ne mere svAdhyAya kI jahA~ prANavAn banAyA hai, vahIM merI tattvaruci ko bhI aura adhika gaharA kiyA hai / isake lekhana meM maiM kahA~ taka saphala ho pAyI hU~, isakI samIkSA to pAThakajana hI kara pAyeMge / . isa vivecana meM mere dvArA vItarAga-vANI ke viruddha jJAtAjJAta bhAva se agara kucha bhI likhA gayA ho to maiM aMta:karaNa se kSamAprArthI huuN| vidyuta caraNa raja sAchI nIlAMjanA (sAdhvI DaoN. nIlAMjanAzrI) - zrI navatattva prakaraNa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 165 shd kh 240 anukramaNikA 1. navatattva prakaraNa mUla navatattva prakaraNa gAthA-anvaya-saMskRta padAnuvAdazabdArtha-gAthArtha-vivecana navatattva praznottarI 3. prAraMbhika praznottarI 4. jIva-tattva kA vivecana 5. ajIva tattva kA vivecana kAla dravya kA vivecana 7. SaD dravyoM kA vizeSa vivecana 8. puNya tattva kA vivecana 9. pApa tattva kA vivecana 10. pApa tattva kI bayAsI prakRtiyA~ 11. Azrava-tattva kA vivecana 12. saMvara-tattva kA vivecana 13. bAvIsa parISahoM kA vivecana 14. dasa prakAra ke yati dharmoM kA vivecana 15. bAraha prakAra kI bhAvanAoM kA vivecana 302 16. pAMca prakAra ke cAritroM kA vivecana 17. nirjarA tattva kA vivecana 18. chaha prakAra ke bAhya tapa kA vivecana 19. chaha prakAra ke Abhyantara tapa kA vivecana 20. cAra prakAra ke dhyAna kA vivecana 327 21. baMdha tattva kA vivecana 335 22. karma tattva kI prakRtiyoM kA vivecana 23. mokSa tattva kA vivecana 362 24. caudaha mArgaNAoM kA vivecana 363 25. pandraha prakAra ke siddhoM kA vivecana zrI navatattva prakaraNa 293 306 310 3 320 343 380 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrI navatattva prakaraNa-mUla) jIvA'jIvA puNNaM, pAvA''sava saMvaro ya nijjaraNA / bandho mukkho ya tahA, navatattA huMti nAyavvA // 1 // caudasa caudasa bAyAlIsA, bAsI a huMti bAyAlA / sattAvannaM bArasa, cau nava bho yA kameNesiM // 2 // egaviha duviha tivihA, cauvvihA paMca chabihA jIvA / ce yaNatasa iyarehiM, ve ya-gaI-karaNa-kAehiM // 3 // egidiya suhumiyarA, sanniyara paNiMdiyA ya sabiticau / apajjatA pajjattA, kameNa caudasa jiyaTThANA // 4 // nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo tahA / . vIriyaM uvaogo ya, eyaM jIvassa lakkhaNaM // 5 // AhArasarIriMdiya, pajjattI ANapANa bhAsa maNe / . cau paMca paMca chappi ya, igavigalA'sannisannINaM // 6 // paNidia ti balUsA, sAU dasa pANa cau cha sama atttth| iga-du-ti-cariMdINaM, asanni-sannINaM nava dasa ya // 7 // dhammA'dhammAgAsA, tiya-tiya bheyA taheva addhA ya / khaMdhA desa paesA, paramANu ajIva caudasahA // 8 // dhammA'dhammA puggala, naha kAlo paMca huMti ajjIvA / calaNa sahAvo dhammo, thira saMThANo. ahammo ya // 9 // avagAho AgAsaM, puggalajIvANa yuggalA. cahA / .. khaMdhA desa paesA, paramANu ceva nAyavvA // 10 // zrIvatvakara--- zrI navatattva prakaraNa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabaMdhayAra ujjoa, pabhA chAyAtavehi a / vaNNa gaMdha rasA phAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM // 11 // egA koDi satasaTTi, lakkhA sattahattarI sahassA ya / do ya sayA solahiyA, AvaliyA igamuhuttammi // 12 // samayAvalI muhuttA, dIhA pakkhA ya mAsa varisA ya / bhaNio paliyA sAgara, ussappiNisappiNI kAlo // 13 // pariNAmi jIva muttaM, sapaesA erA.khitta kiriyA ya / NiccaM kAraNa kattA, savvagaya iyara appavese // 14 // sA uccagoa maNuduga, suraduga paMciMdijAi paNadehA / AititaNUNuvaMgA, AimasaMghayaNasaMThANA // 15 // vanacaukkAgurulahu, paraghA ussAsa Ayavujjo / subhakhagai nimiNa tasadasa, suranaratiriAu titthayaraM // 16 // tasa bAyara pajjattaM, pattea thiraM subhaM ca subhagaM ca / sussara Aijja jasaM, tasAidasagaM imaM hoi // 17 // nANaMtarAyadasagaM, nava bIe nIa sAya micchattaM / thAvaradasa-nirayatigaM, kasAya paNavIsa tiriyadugaM // 18 // iga-bi-ti-cau jAio, kukhagai uvaghAya hu~ti pAvassa / apasatthaM vannacaU, apaDhamasaMghayaNa saMThANA // 19 // thAvara suhuma apajjaM, sAhAraNamathiramasubha-dubhagANi / dussaraNAijjajasaM, thAvara dasagaM vivajjatthaM // 20 // iMdia kasAya avvaya, jogA paMca cau paMca tinni kamA / kiriyAo paNavIsaM, imA u tAo aNukkamaso // 21 // 20 zrI navatattva prakaraNa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAia ahigaraNiA, pAusiyA pAritAvaNI kiriyA / pANAivAyAraMbhiya, pariggahiA mAyAvattI a // 22 // micchAdaMsaNavattI, apaccakkhANI ya diTThi puTThi ya / pADucciya sAmaMto, vaNIa nesatthi sAhatthI // 23 // ANavaNi viAraNiyA, aNabhogA aNavakaMkhapaccaiA / annA paoga samudANa, pijja doseriyAvahiyA // 24 // samii gutti parisaha, jaidhammo bhAvaNA caritANi / paNa ti duvIsa dasa bAra, paMce bheehiM sagavannA // 25 // iriyA bhAsesaNAdANe, uccAre samiisu a / maNaguttI vayaguttI, kAyaguttI taheva ya // 26 // khuhA pivAsA sI unhaM, daMsAcelAraitthio | cariyA nisIhiyA sijjA, akkosa vaha jAyaNA // 27 // alAbha roga taNaphAsA, mala-sakkAra -parisahA / pannA annANa sammattaM, ia bAvIsa parisahA // 28 // khaMtI maddava ajjava, muttI tava saMjame a bodhavve / saccaM soaM AkiMcaNaM ca baMbhaM ca jaidhammo // 29 // ! paDhamamaNiccamasaraNaM, saMsAro egayA ya annattaM / asuittaM Asava, saMvaro ya taha NijjarA navamI // 30 // logasahAvo bohI, dullahA dhammassa sAhagA arihA / eAo bhAvaNAo, bhAve avvA payatteNaM // 31 // sAmAiattha paDhamaM, cheovaTThAvaNaM bhave bIaM / parihAravisuddhIaM, suhumaM taha saMparAyaM ca // 32 // zrI navatattva prakaraNa 21 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 tatto a ahakkhAyaM khAyaM savvaMmmi jIvalogammi / jaM cariUNa suvihiyA, vaccaMti ayarAmaraM ThANaM // 33 // bArasavihaM tavo NijjarA ya, baMdho caDavigappo a / payai-TThii- aNubhAga-ppaesabheehiM nAyavvo // 34 // aNasaNamUNoariyA, vittIsaMkhevaNaM rasaccAo / kAyakileso saMlINayA ya, bajjho tavo hoi // 35 // pAyacchittaM viNao, veyAvacca taheva sajjhAo / jhANaM ussaggo'vi a, abhitarao tavo hoi ||36|| payai sahAvo vutto, Thii kAlAvahAraNaM / aNubhAgo raso Neo, paeso dalasaMcao ||37|| paDapaDihAra'simajja, haDacittakulAla bhaMDagArINaM / jaha eesiM bhAvA, kammANa'vi jANa taha bhAvA // 38 // iha nANadaMsaNAvaraNa, veyamohAunAmago ANi / vigghaM ca paNa nava du, aTThavIsa cau tisaya du paNavihaM // 39 // nANe a daMsaNAvaraNe, veyaNie ceva aMtarAe a / tIsaM koDAkoDI, ayarANaM Thii a ukkosA // 40 // sattari koDAkoDI, mohaNie vIsa nAma - goesu / tittIsaM ayarAI, AuTThiibandha ukkosA // 41 // ** Du bArasa muhuttaM jahannA, veyaNie aTTha nAma goesu / se sANaM tamahutaM, evaM bandhamA // 42 // saMtapayaparuvaNayA, davvapamANaM ca khittaphusaNA ya / kAlo a antaraM bhAga, bhAva appAbahuM ceva // 43 // zrI navatattva prakaraNa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtaM suddhapayattA, vijjaMtaM khakusumaMvva na asaMtaM / mukkhatti payaM tassa u, parUvaNA maggaNAIhiM // 44 // gai iMdie a kAe, joe vee kasAya nANe a / saMjama daMsaNa lesA, bhava samme sanni AhAre // 45 // naragai paNidi tasa bhava, sanni ahakkhAya khaia sammatte / mukkho'NAhAra ke vala, daMsaNanANe na sesesu // 46 // davvapamANe siddhANaM, jIvadavvANi huMti 'NaMtANi / logassa asaMkhijje, bhAge ikko ya savvevi // 47 // phusaNA ahiyA kAlo, iga-siddha paDucca sAioNaMto / paDivAyAbhAvAo, siddhANaM aMtaraM natthi // 48 // savvajiyANamaNaMte, bhAge te tesiM daMsaNaM nANaM / khaie bhAve pariNAmie, a puNa hoi jIvattaM // 49 // thovA napuMsasiddhA, thI narasiddhA kameNa saMkhaguNA / ia mukkhatattameaM, navatattA lesao bhaNiA // 50 // jIvAi nava payatthe, jo jANai tassa hoi sammattaM / bhAveNa saddahaMto, ayANamANevi sammattaM // 51 // savvAiM jiNesara, bhAsiyAI vayaNAiM nannahA huMti / ia buddhi jassa maNe, sammattaM niccalaM tassa // 52 // aMtomuhuttamittaMpi phAsiyaM hujja jehiM sammattaM / tesiM avaDDhapuggala, pariyaDo ceva saMsAro // 53 // ussappiNI aNaMtA, puggala pariaTTao muNeyavvo / te 'NaMtA'tIaddhA, aNAgayaddhA aNaMtaguNA // 54 // zrI navatattva prakaraNa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiNaajiNa tittha 'titthA, gihi anna sliNgthiinrnpuNsaa| patteya sayaMbuddhA, buddhabohiya ikkaNikkA ya // 55 // jiNasiddhA arihaMtA, ajiNasiddhA ya puMDariapamuhA / gaNahAri titthasiddhA, atitthasiddhA ya marudevI // 56 // gihiliMgasiddha bharaho, vakkalacirI ya annaliMgammi / sAhU saliMgasiddhA, thI siddhA caMdaNApamuhA // 57 // puMsiddhA goyamAi gAMgeyAI napuMsayA siddhA / patteya sayaMbuddhA, bhaNiyA karakaMDu-kavilAi // 58 // taha buddhabohi gurubohiyA ya, igasamaye igasiddhA ya / igasamaye'vi aNegA, siddhA te 'Nega siddhAya // 59 // jaiAi hoi pucchA, jiNANa maggaMmi uttaraM taiyA / ikkassa nigoyassa, aNaMtabhAgo ya siddhi-gao // 60 // // iti zrI navatattvamUlam // zrI navatattva prakaraNa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navatattva prakaraNa navatatvoM ke nAma gAthA jIvA'jIvA puNNaM, pAvAsava saMvaro ya nijjaraNA / baMdho mukkho ya tahA, nava tattA huMti nAyavvA // 1 // anvaya jIva ajIvA puNNaM pAva, Asava saMvaro ya nijjaraNA tahA bandho ya mukkho, navatattA nAyavvA huMti // 1 // .. - saMskRtapadAnuvAda jIvA'jIvo puNyaM, pApAzravo saMvaszca nirjaraNA / bandho mokSazca tathA, navatattvAni bhavanti jJAtavyAni // 1 // zabdArtha jIva - jIva | bandho - bandha ajIvA - ajIva mukkho - mokSa puNNaM - puNya ya - aura pAva - pApa tahA - tathA Asava - Azrava nava - nau saMvaro - saMvara / tattA - tattva ya - aura . huti - hote haiM nijjaraNA - nirjarA nAyavvA - jAnane yogya bhAvArtha jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa, ye nau tattva jAnane yogya hai // 1 // vizeSa vivecana 1. jIva - jIvati - 'prANAn dhArayatIti jIvaH' jo jItA hai arthAt prANoM - - zrI navatattva prakaraNa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. ajIva - jIva se viparIta svabhAva evaM viparIta lakSaNa vAlA arthAt jo prANa aura caitanya rahita hai, jisameM sukha-duHkha kA anubhava karane kI zakti nahIM hai, jJAna-darzana- cAritrAdi guNoM se jo rahita haiM, vaha ajIva tattva hai| 3. puNya jIva jisake dvArA sukha bhogatA hai, Amoda-pramoda ke sAdhana aura anukUlatAoM ko prApta karatA hai, vaha puNya kahalAtA hai / punAti arthAt jo jIva ko pavitra kareM, vaha puNya tattva hai / 4. pApa - jo AtmA ko malina kareM, jisakI azubha prakRti ho athavA jisake dvArA jIva hiMsA, atyAcAra, corI, juA Adi kareM, vaha pApa kahalAtA hai / pAtayati narakAdiSu arthAt jo jIva ko narakAdi durgatiyoM meM DAlatA hai, vaha pApa hai / 6. ko dhAraNa karatA hai, vaha jIva hai| svayaM ke zubhAzubha karmoM kA karttA evaM bhoktA tathA jJAnaM, darzana, cAritra guNoM se evaM caitanya lakSaNa se yukta hai, vaha jIva kahalAtA hai / 7. 8. 26 ke L Azrava - jisake mAdhyama se AtmA meM zubhAzubha karmoM kA Agamana ho, use Azrava kahate haiN| athavA AzrIyate, upArjyate karma ebhiH iti AzravAH arthAt jisake dvArA jIva karma kA upArjana kareM, vaha Azrava hai / saMvara - Azrava kA virodhI tattva saMvara hai / AtmA meM Ate hue karmoM kA ruka jAnA saMvara kahalAtA hai / 'saMvrIyate karmakAraNaM prANAtipAtAdi nirudhyate yena pariNAmena sa saMvaraH' arthAt karma aura hiMsAdi karmabaMdha ke kAraNa jisa Atma pariNAma dvArA saMvRta ho jAya, use saMvara kahate hai nirjarA - 'nirjjaraNaM, vizaraNaM parizaTanaM nirjjarA' arthAt AtmA se baMdhe hue zubhAzubha karmapudgaloM kA vinAza ho jAnA, AtmA se nirjarita honA yA jhaDa jAnA nirjarA tattva kahalAtA hai / 1 bandha - jIva ke sAtha kSIra- nIra (dudha - pAnI) athavA lohAgni (lohe kA golA va agni) kI taraha karmoM kA paraspara gADha saMbaMdha honA, baMdha tattva hai / zrI navatattva prakaraNa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navatattva = naukA aura samudra ke ddaSTAMta se bodha 1jIvA jIva sarovara kA dRSTAMta ajiiv|| saMpUrNa karmakSaya jo nirjarA - upA pApa dezase karmakSaya mAmalapavana karma kI rukAvaTa 5a karmapravezAjIva pavetha karma saMbaMdha naukA meM karanA .: ga . . . puNya pApara ajIva mokSa RT 442 EEN sakala karma kSaya lohAgni nyAya citra : navatattva ke lakSaNa --------------------- zrI navatattva prakaraNa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. mokSa - samasta karmoM kA AtmA se sarvathA alaga ho jAnA athavA naSTa ho jAnA, mokSa kahalAtA hai| navatattvoM meM heya-jJeya-upAdeya heya - tyAgane yogya / jJeya - jAnane yogya / upAdeya - svIkAra karane yogya / 1. jIva tathA ajIva tattva jJeya hai| 2. puNya tattva mokSa taka pahu~cane ke liye sahAyaka aura mArgadarzaka hai| ataH vyavahAra naya kI apekSA se puNya upAdeya hai parantu puNya prakRti bhI zubhakarmarUpa aura svarNazRMkhalA ke samAna hai, ataH mokSa prApti ke liye isakA kSaya bhI Avazyaka hai| jisa prakAra mArgadarzaka ko maMjila prApta hote hI choDa diyA jAtA hai, usI prakAra nizcaya naya se puNya tattva bhI heya hai| jaise puNya tattva sone kI beDI hai, usI prakAra pApa tattva lohe kI beDI hai aura beDI to baMdhana rUpa hone se sarvathA tyAjya hai, ataH puNya ke sAtha pApa tattva bhI heya hai| karmoM kA Agamana hone se Azrava tattva tathA AtmA ko karmoM se saMbaddha karane ke kAraNa baMdha tattva bhI heya hai| 3. saMvara tathA nirjarA tattva jIva ke svabhAvarUpa hone se upAdeya hai / puNyatattva mokSa taka pahu~cane meM sahAyabhUta hone se upAdeya hai| jisase zAzvata AnaMda kI upalabdhi ho jAya, vaha mokSa tattva sarvazreSTha upAdeya hai| heya tattva - (puNya) pApa, Azrava, baMdha / jJeya tattva - jIva, ajIva / upAdeya tattva - saMvara, nirjarA, mokSa (puNya) navatattvoM meM rUpI-arupI 1. yadyapi nizcaya naya kI apekSA se jIva tattva arUpI hI hai paraMtu vyavahAranaya kI apekSA se jaba taka mokSa nahIM prApta karatA taba taka nAnAvidha zarIra dhAraNa karane se vaha rUpI bhI hai / -zrI navatatva prakaraNa zrI navatattva prakaraNa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. ajIva tattva rUpI tathA arUpI donoM prakAra kA hai| 3. puNya, papa, Azrava aura baMdha, ye cAra tattva karma-pariNAma hone se rUpI hai| 4. saMvara, nirjarA aura mokSa, ye tInoM jIva ke pariNAma hone se arUpI navatattvoM meM 4jIva evaM 5 ajIva . jIva, yaha jIva tattva hai| saMvara, nirjarA aura mokSa, ye tIna tattva bhI jIva svarupa hone se athavA jIva kA svabhAva hone se jIva tattva hai| ata: jIva, saMvara, nirjarA aura mokSa, ye 4 tattva jIva hai| bAkI ke 5 tattva ajIva hai| puNya, pApa, Azrava aura baMdha, ye cAroM karma pariNAma hone se ajIva tattva hai tathA ajIva, ajIva tattva hI hai| . navatattvoM meM saMkhyA bheda ina nau tattvoM kA eka-dUsare meM samAveza karane para sAta, pAMca athavA do tattva bhI ho jAte haiN| . 1. puNya tathA pApa kA Azrava yA baMdha meM samAveza hone para sAta tattva ho jAte haiN| 2. Azrava, puNya tathA pApa ko bandha tattva meM samAviSTa karane para tathA nirjarA aura mokSa donoM meM se eka ko ginane para pAMca tattva ho jAte haiN| 3. saMvara, nirjarA aura mokSa, ye jIva svarupa hai, ataH inheM jIva meM gine evaM puNya, pApa, Azra tathA baMdha ajIva svarupa hone se inheM ajIva meM gine to jIva aura ajIva, ye do hI tattva hote haiM / yaha to vivakSAbheda kI apekSA se kahA gayA hai parantu prastuta prakaraNa meM nau tattvoM kA vistRta pratipAdana kiyA gayA hai| navatattvoM ke bheda gAthA caudasa-caudasa bAyAlIsA, bAsI ya huMti bAyAlA / sattAvannaM bArasa, cau nava bheyA kameNesi // 2 // -------------- -- ------- zrI navatattva prakaraNa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya esi kameNa caudasa caudasa bAyAlIsA bAsI bAyAlA sattAvannaM bArasa cau a nava bheyA huMti // 2 // saMskRtapadAnuvAda caturdaza caturdaza dvi catvAriMzad, dvayazItizca bhavanti dvicatvAriMzat / saptapaJcAzad dvAdaza, catvAro nava bhedAH krameNaiSAm // 2 // zabdArtha caudasa - caudaha sattAvanaM - sattAvana caudasa - caudaha bArasa'- bAraha , bAyAlIsA - bayAlIsa ca3 - cAra bAsI - bayAsI ... nava - nau / .. a - aura bhaiyA - bheda ..... huti - hote haiM kameNa - kramazaH .... bAyAlA - bayAlI esi - ina nau tattvoM ke bhAvArtha ..ina nau tattvoM ke anukrama se 14-14-42-82-42-57-12-4- ' 9 bheda hote haiM / arthAt jIva tattva ke 14, ajIva tattva ke 14, puNya tattva ke 42, pApa tattva ke 82, Azrava tattva ke 42, saMvara tattva ke 57, nirjarA tattva ke 12, baMdha tattva ke 4 aura mokSa tattva ke 9 bheda hote haiM // 2 // - vizeSa vivecana . . navatattvoM ke sarvabhedoM kI saMkhyA 276 hotI hai| isameM 92 bheda jIva ke tathA 184 bheda ajIva ke hote haiN| isI prakAra 276 bhedoM meM se 88 bheda arupI tathA 188 bheda rupI hai| arupI bheda : dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya, ina tInoM ke skaMdha, deza, pradeza ye tIna tIna bheda ginane se 9 bheda tathA addhAkAla milAkara ye ajIva ke 10 arupI bheda hai tathA saMvara ke 57, nirjarA ke 12 tathA mokSa ke 9 bheda ginane para arUpI dravya ke 88 bheda hote haiN| 30 zrI navatattva prakaraNa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 05A pApa = 82 akAma eddiRRENLAONE KANANERAL baMdha= nirjarA = 12 sakAma ra citra : navatattva ke bheda - - - zrI navatattva prakaraNa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rupI bheda : jIva ke 14, puNya ke 42, pApa ke 82, Azrava ke 42 aura bandha ke 4, isa prakAra ye 188 bheda rupI dravya ke hai| ___yahA~ saMvara, nirjarA tathA mokSa, ye tIna tattva AtmA kA sahaja svabhAva hone se arupI hai parantu jIva ko yahA~ rUpI mAnakara usake bhedoM ko rupI meM samAviSTa kiyA gayA hai / yadyapi jIva arupI hai tathApi jIva ke caudaha bheda, jinakA vizleSaNa Age kI gAthAoM meM hogA, karmasahita saMsArI jIvoM ke hone se isakI ginatI rupI meM kI gayI hai| puNya-pApa-Azrava tathA baMdha, ye bhI rupI hai kyoMki karma pudgala rUpI hai| prastuta gAthA meM ullikhita nau tattvoM ke 276 bhedoM kA vizada varNana kramaza: Age kI gAthAoM meM kiyA jaayegaa| ina nau tattvoM ke 276 bhedoM meM jIva, ajIva ke, rUpI - arupI ke tathA heya, jJeya, upAdeya ke bheda kitane haiM, usakA varNana koSTaka ke dvArA prastuta hai| 276 bhedoM meM se | 276 bhedoM meM se 276 bhedoM meM se / tattva jIva | ajIva rupI arupI | heya jJeya upAdeya 1) jIva / 14 / 0 | 14 | 0 0 | 14 | 0 |2) ajIva / 0 / 14 / 4 / 10 / 0 | 14 | 0 |3) puNya / 0 / 42 / 42 | 0 0 0 | 42 / |4) pApa / 0 / 82 | 82 / 0 82 / 0 0 15) Azrava / 0 / 42 / 42 | 0 / 42 / 0 0 6) saMvara / 57 | 0 0 | 57 | 0 0 | 57 |7) nirjarA | 12 | 0 0 | 12 | 0 / 0 12 8) baMdha / 0 / 4 / 4 / 0 | 4 | 0 0 9) mokSa | 9 | 0 / 0 | 9 | 0 / 0 9 kula 92 | 184 | 18888128/28] 120 saMsArI jIvoM ke vibhinna apekSAkRta bheda 4242 gAthA egaviha duviha tivihA, cauvvihA paMca chavvihA jIvA / ceyaNa tasa iyarehi, veyagaikaraNakAehi // 3 // 32 zrI navatattva prakaraNa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya ceyaNa tasa iyarehiM, veya-gai-karaNa-kAehiM jIvA egaviha duviha tivihA cauvvihA paMcachavvihA (huMti) // 3 // saMskRtapadAnuvAda ekavidha-dvividha-trividhA, zcaturvidhAH paMca SaDvidhAH jIvAH / cetanatrasetarairveda-gati-karaNa-kAyaiH // 3 // zabdArtha egaviha - eka prakAra kA duviha - do prakAra kA tivihA - tIna prakAra kA cauvvihA - cAra prakAra kA paMca - pAMca prakAra kA chavvihA - chaha prakAra kA jIvA - jIva hai ceyaNa - cetanya lakSaNa se (eka bheda) , tasa iyarehiM - trasa tathA itara arthAt sthAvara bheda se (jIva ke do bheda haiM) veya - veda ke bheda se (jIva ke tIna bheda haiM) gai - gati ke bheda se (jIva ke cAra prakAra haiM) karaNa - karaNa (indriya) ke bheda se (jIva ke pAMca prakAra haiM) kAehiM - kAyA ke bheda se. (jIva ke chaha prakAra haiM) ra bhAvArtha cetanA lakSaNa seM, basa aura sthAvara ke bheda se, veda ke bheda se, gati ke bheda se, karaNa ke bheda se evaM kAya ke bheda se jIva kramazaH eka prakAra kA, do prakAra kA, tIna prakAra kA, cAra prakAra kA, pAMca prakAra kA va chaha prakAra kA hai // 3 // vizeSa vivecana 1. caitanya lakSaNa se eka prakAra kA jIva : isa saMsAra meM anaMtAnanta zrI navatattva prakaraNa Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva haiM / ve jIva cAhe vyavahAra rAzi ke ho, cAhe avyavahAra rAzi ke ho, parantu una sabhI jIvoM meM caitanya lakSaNa eka samAna hai| samasta jIvoM ke matijJAna tathA zrutajJAna kA anantavAM bhAga prakaTa hone se samasta jIva cetanA lakSaNa dvArA eka prakAra ke hai| ____2. vasa va sthAvara ke bheda se jIva ke do prakAra : samasta saMsArI jIva trasa evaM sthAvara ina do prakAroM meM samAviSTa ho jAte haiM / trasa ve jIva hai, jo apanI icchAnusAra gamanAgamana karane meM samartha tathA svataMtra hai, eka sthAna se dUsare sthAna para A-jA sakate haiN| vikaleMdriya evaM paMcendriya jIva trasa kahalAte haiN| ___ sthAvara meM ve jIva Ate hai, jo sukha-duHkha meM icchAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna para gamanAgamana nahIM kara sakate / samasta ekendriya arthAt pRthvIkAyAdi pAMca kAya ke jIva sthAvara kahalAte hai| 3. veda kI apekSA se jIvoM ke tIna prakAra : saMsAra kI samasta jIvarAzi kA tIna vedo meM samAveza ho jAtA hai| kaI jIva puruSa veda vAle, kaI jIva strI veda vAle to kaI jIva napuMsaka veda vAle hote haiN| 4. gati kI apekSA se jIvoM ke cAra prakAra : gaticatuSka arthAt naraka, tiryaJca, manuSya tathA deva, ina cAra gatiyoM meM saMsAra ke samasta jIva samA jAte haiM / ataH gati ke bheda se jIva ke cAra prakAra kahe gaye haiN| 5. indriyoM kI apekSA se jIvoM ke pAMca prakAra : pAMca indriyoM kI apekSA se saMsArI jIva pAMca prakAra ke hai / saMsArI jIvoM meM koI ekendriya hai, koI dvIndriya hai, koI trIndriya hai, koI caturindriya hai, to koI paMcendriya hai| parantu ina pAMca indriyoM se rahita athavA pAMca indriyoM se adhika kisI bhI jIva kI sattA nahIM hai| 6. kAya kI apekSA se jIvoM ke chaha prakAra : chahakAya ke bhedoM meM samasta saMsArI jIvoM kA samAveza hone se jIva ke chaha prakAra bhI hai| pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAyukAya, vanaspatikAya evaM trasakAya, ina SaTkAya meM sabhI saMsArI jIva samAviSTa ho jAte haiN| - - - 34 zrI navatattva prakaraNa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI jIvoM ke 14 bheda gAthA egiMdiya suhumiyarA, sanniyara paNidiyA ya sabiticau / apajjattA pajjattA, kameNa caudasa jiyaTThANA // 4 // anvaya suhumiyarA egiMdiya ya sa - bi-ti - cau sanniyara-paNiMdiyA apajjattApajjattA, kameNa caudasa jiyaTThANA // 4 // saMskRta padAnuvAda ekendriyAH sUkSmetarA, saMjJItara paMcendriyAzca sadvitricatuH / aparyAptAH paryAptAH krameNa caturdaza jIvasthAnAni // 4 // zabdArtha egiMdiya - ekendriya suhuma - sUkSma iyarA - itara arthAt bAdara sanni - saMjJI iyara dUsarA arthAt asaMjJI paNidiyA - paMcendriya ya aura sa - " sahita zrI navatattva prakaraNa 1. aparyApta sUkSma ekendriya 2. paryApta sUkSma ekendriya 3. aparyApta bAdara ekendriya 4. paryApta bAdara ekendriya 5. aparyApta dvIndriya 6. paryApta dvIndriya 7. aparyApta trIndriya ba - beindriya ti - teindriya cau - caurindriya apajjattA pajjattA-aparyApta-paryApta kameNa - kramazaH, anukrama se ...caudasa - caudaha jiyANA - jIvasthAna (hote hai) jIva ke 14 da 8. paryApta trIndriya 9. aparyApta caturindriya 10. paryApta caturindriya 11. aparyAptaasaMjJI paMcendriya 12. paryApta asaMjJI paMcendriya 13. aparyApta saMjJI paMcendriya 14. paryApta saMjJI paMcendriya 35 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha sUkSma aura itara arthAt bAdara ekendriya aura dvIndriya, trIndriya, caturindriya, saMjJI tathA asaMjJI paMcendriya anukrama se paryApta tathA aparyApta, (aise) jIva ke caudaha sthAnaka hai // 4 // 1. aparyApta sUkSma ekendriya : jina jIvoM ke kevala eka sparzanendriya (tvacA) hI hotI hai, unheM ekendriya kahate haiN| ina jIvoM ke aneka zarIra ekatrita hone para bhI cakSu se dRSTigocara nahIM hote, sparza se bhI nahIM jAne jAte, ataH inheM sUkSma ekendriya jIva kahA jAtA hai| aise sUkSma ekendriya jIva saMpUrNa lokAkAza meM sarvatra vyApta hai / aisI koI jagaha nahIM hai, jahA sUkSma ekendriya jIva na ho / ye jIva zastrAdi ke dvArA kaTate nahIM, agni se jalate nahIM, manuSya ko kisI bhI indriya ke dvArA grahaNa hote nahIM, na manuSya ke upayoga meM Ate haiM / sUkSma nAma karma kA udaya hone se ye jIva sUkSma zarIra prApta karate haiM, jo adRzya hI rahatA hai| inakI hiMsA mana ke azubha yoga se hI saMbhava hai, vacana, kAyA se inakI hiMsA asaMbhava hai / ye sUkSma ekendriya jIva pRthvI, ap, teu, vAyu tathA vanaspati rupa pAMca prakAra ke haiN| ___jo jIva svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mRtyu ko prApta kara letA hai, vaha aparyApta kahalAtA hai| sUkSma ekendriya jIva jaba svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mara jAte haiM, taba inheM aparyApta sUkSma ekendriya kahA jAtA 2. paryApta sUkSma ekendriya : jo sUkSma ekendriya jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa karane ke bAda marate haiM, unheM paryApta sUkSma ekendriya kahA jAtA hai / 3. aparyApta bAdara ekendriya : jisa karma ke udaya se bAdara arthAt sthUla zarIra prApta ho, aise bAdara nAmakarma vAle pRthvI, ap, teu, vAyu tathA vanaspatikAya ke jIva bAdara ekendriya kahalAte haiM / ye bAdara ekendriya jIva zastrAdi se chedebhede jA sakate haiM, agni se jalAye jA sakate haiM, manuSyAdi ke bhoga-upabhoga meM sahAyaka banate haiM / ye jIva sampUrNa lokAkAza meM nahIM mAtra niyata bhAga meM hI vyApta hai / pRthvIkAyAdi ke jIva eka dUsare kA paraspara hanana bhI karate haiM tathA svakAyika jIva svakAyika jIvoM kA bhI hanana karate haiM / ataH bAdara 36 zrI navatattva prakaraNa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekendriya svakAya zastra, parakAya zastra tathA ubhayakAya zastra bhI kahe gaye haiN| jo bAdara ekendriya jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa kiye binA hI marate hai, ve aparyApta bAdara ekendriya kahalAte haiN| 4. paryApta bAdara ekendriya : jo bAdara ekendriya jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa karane ke bAda marate haiM, ve paryApta bAdara ekendriya kahalAte haiN| 5. aparyApta dvIndriya : jina jIvoM ke sparzanendriya tathA rasanendriya, ye do indriyA~ hotI hai, ve dvIndriya jIva kahalAte haiN| ekendriya ko choDakara sabhI jIva kevala bAdara nAma karma vAle hI hote haiM / zaMkha, kaur3I, sIpa, kRmi, keMcuA Adi jIva dvIndriya kahalAte hai / ve dvIndriya jIva jo svayogya paryAptiyA~ pUrNa kiye binA hI maraNa ko prApta ho jAte haiM to unheM aparyApta dvIndriya kahA jAtA 6. paryApta dvIndriya : jo dvIndriya jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa karake marate haiM, unheM paryApta dvIndriya kahA jAtA hai / 7. aparyApta trIndriya : jina jIvoM ke sparza, rasa tathA ghrANa, ye tIna indriyA~ hotI hai, ve makoDA, jUM, dImaka, iyala, kIDI, indragopa Adi jIva trIndriya kahalAte haiM / ve jIva jo svayogya paryAptiyA~ pUrNa kiye binA marate haiM, ve aparyApta trIndriya kahalAte haiN| .. 8. paryApta trIndriya : jo trIndriya jIva svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karake marate haiM, ve jIva paryApta trIndriya kahalAte haiM / 9. aparyApta caturindriya : jina jIvoM ke sparza, rasa, ghrANa aura cakSu, ye cAra indriyA~ hotI hai, unheM caturindriya kahA jAtA hai / bhramara, bicchu, TiDDI, macchara, makkhI, kaMsArI, sitalI Adi jIva caturindriya haiM / ve caturindriya jIva jo svayogya paryAptiyA~ pUrNa kiye binA hI marate haiM, ve aparyApta caturindriya kahalAte haiN| 10. paryApta caturindriya : jo caturindriya jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa karake marate haiM, unheM paryApta caturindriya kahA jAtA hai| 11. aparyApta asaMjJI paMcendriya : jina jIvoM ke sparza, rasa, ghrANa, cakSu aura zrotra, ye pAMca indriyA~ hotI hai, unheM paMcendriya kahA jAtA hai| mAtA-pitA -- - zrI navatattva prakaraNa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke saMyoga ke binA hI jala, miTTI Adi bAhya saMyogoM ke milane para svataH utpanna hone vAle meMDhaka Adi sammUcchima tiryaMca paMcendriya tathA manuSya ke malamUtra - thUka Adi 14 azuci sthAnoM meM utpanna honevAle sammUcchima manuSya viziSTa prakAra ke manovijJAna rupa dIrghakAlikI saMjJA arthAt - bhUta-bhaviSyakAla saMbaMdhI dIrghakAlIna pUrvApara kI vicArazakti se rahita evaM manas zakti se rahita hone ke kAraNa asaMjJI paMcendriya kahalAte hai / jo asaMjJI paMcendriya jIva svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mara jAte haiM, unheM aparyApta asaMjJI paMcendriya kahA jAtA hai / A j 12. paryApta asaMjJI paMcendriya: jo asaMjJI paMcendriya jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa karake marate haiM, ve paryApta asaMjJI paMcendriya kahalAte haiM / 13-14. aparyApta paryApta saMjJI paMcendriya: sparzAdi pAMca indriyoM vAle, mAtA-pitA ke saMyoga se utpanna honevAle manuSya evaM tiryaJca tathA upapAta janma se paidA hone vAle deva tathA nArakI mana evaM dIrghakAlikI saMjJA se yukta hone ke kAraNa saMjJI paMcendriya kahalAte haiM / yadi ye jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa kiye binA hI mara jAya to aparyApta saMjJI paMcendriya kahalAte haiM aura yadi pUrNa karake mare to paryApta saMjJI paMcendriya kahalAte haiM I pratyeka aparyApta jIva prathama tIna paryAptiyA~ hI pUrNa kara sakatA hai, jabaki paryApta jIva svayogya 4, 5 athavA 6 paryAptiyA~ pUrNa karake hI maratA hai / paryAptiyoM kA varNana chaTThI gAthA meM kareMge / jIva kA lakSaNa 38 gAthA nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA / variyaM vaogo ya, eyaM jIvassa lakkhaNaM // 5 // anvaya nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA vIriyaM ya uvaogo, eyaM jIvassa lakkhaNaM // 5 // zrI navatattva prakaraNa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta padAnuvAda jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM ca tapastathA / vIryamupayogazcaitajjIvasya lakSaNaM // 5 // zabdArtha nANaM - jJAna tahA - tathA ca - aura vIriyaM - vIrya daMsaNaM - darzana uvaogo - upayoga ceva - nizcaya ya - aura carittaM - cAritra eyaM - ye ca - aura, evaM jIvassa - jIva ke tavo - tapa lakkhaNaM - lakSaNa haiN| bhAvArtha 5 jJAna aura darzana, cAritra, tapa, vIrya tathA upayoga ye jIva ke lakSaNa hai // 5 // - vizeSa vivecana lakSaNa kI vyAkhyA : jo dharma athavA guNa jisa vastu kA kahalAtA hai, vaha usameM sarvathA vyApya ho, usake sivAya anya kisI bhI vastu meM saMbhava na ho, vaha lakSaNa kahalAtA hai / lakSaNa ko sadA asAdhAraNa dharma se yukta honA cAhie / tarkazAstra meM lakSaNa ke 3 doSa batAye gaye haiM - 1. avyApti : 'lakSyaikadezavRttitvam' arthAt jo dharma lakSya padArtha ke eka aMza meM rahe / jaise 'go:kapilatvam' kapilatva gAya kA lakSaNa hai| yahA~ gAya kA lakSaNa kapila varNa batAyA paraMtu saba gAyeM kevala kapila varNa kI nahIM hotI haiN| koI sapheda to koI kAlI bhI hotI hai| ataH kapilatva saMpUrNa gAya jAti kA lakSaNa nahIM ho sakatA / yaha lakSaNa adhUrA hone se avyApti doSa hai| 2. ativyApti : 'alakSyavRttitvam' arthAt jo dharma lakSya padArtha ke - -- -- -- zrI navatattva prakaraNa Im Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvAMza se atirikta anya padArthoM meM bhI rhe| jaise 'goHzRGgitvam' gAya zRMga vAlI hotI hai| yaha lakSaNa bhI sahI nahI hai kyoMki siMga kevala gAya ke hI nahIM, bhaiMsa aura bakarI ke bhI hote haiM / yahA~ jo lakSaNa batAyA, vaha lakSaNa usa padArtha se atirikta padArtha meM bhI vyApta hone se yahA~ para ativyApti doSa hai| 3. asaMbhava : 'lakSyamAtrA'varttanam' arthAt lakSita padArtha meM usa guNa kA sarvathA abhAva ho / jaise 'go:ekazaphatvam' yahA~ gAya kA lakSaNa eka zaphatva batAyA, jo ki gAya ke hotA hI nahIM hai / ataH yahA~ asaMbhava doSa hai / ___gAya kA nirdoSa tathA sahI lakSaNa hai 'go:sAsnAdimatvamU' arthAt jo sAsnA (gale meM camaDe kI jhAlara) se yukta hai, vaha gAya hai / yaha lakSaNa pratyeka gAya meM vidyamAna hotA hai tathA anya kisI bhI bheMsa Adi pazuoM meM nahIM hotaa| yaha saMpUrNa gAya jAti meM vyApta hai / usake atirikta anya kisI bhI jAti meM nahIM hai| ataH yaha lakSaNa sarvathA upayukta hai| isI prakAra jJAnAdi chaha lakSaNa, jisakA ullekha prastuta gAthA meM kiyA gayA hai, ye jIva ke atirikta anya kisI bhI padArtha meM nahIM milate / jahA~-jahA~ jIva hai, vahA~-vahA~ jJAnAdi guNa hai, yaha anvaya vyApti tathA 'jahA~-jahA~ jJAnAdi guNa kA abhAva hai, vahA~-vahA~ jIva kA abhAva hai', yaha vyatireka vyApti, donoM hI vyAptiyA~ isameM ghaTita hotI hai| 1. jJAna : jisase vastu ke vizeSa dharma ko jAnA jAya, vaha jJAna mati, zruta, avadhi, manaHparyava tathA kevalajJAna kI apekSA se pAMca bheda vAlA hai| yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki samyagdRSTi jIva kA jJAna, jJAna hai / mithyAdRSTi kA jJAna, ajJAna hai, jisake 3 bheda hai, mati ajJAna, zruta ajJAna tathA vibhaMga jJAna (avadhi jJAna kA viparIta) / jahA~-jahA~ jIva hai, vahA~-vahA~ jJAna hai aura jahA~jahA~ jJAna hai, vahA~-vahA~ jIva hai| ataH jJAna jIva kA hI lakSaNa haiN| jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hInAdhika jJAna tathA kSaya se kevala jJAna AtmA meM prakaTa hotA hai| 2. darzana : vastu ke sAmAnya dharma ko jAnane kI zakti darzana hai, jisake cAra bheda hai - cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / ina cAra prakAra ke darzanoM meM se eka yA adhika darzana hInAdhika pramANa meM pratyeka jIva ko hotA hai / jIva ke sAtha darzana kA paraspara avinAbhAvI saMbaMdha hai / darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se hInAdhika tathA kSaya se saMpUrNa darzana pragaTa ----------------------- zrI navatattva prakaraNa 40 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI navatattva prakaraNa 41 1 jJAna 4 tapa prAyazcita darzana jIva ka vinaya blakSaNa POKOIPNOA rya cAritra upayoga 6 8 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| 3. cAritra : jisake dvArA aSTa karmoM kA kSaya ho, jisake dvArA prazasta aura zubha AcaraNa ho, vaha cAritra hai / isake 7 bheda haiM - sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAra vizuddhi, sUkSma saMparAya, yathAkhyAta cAritra, dezavirati cAritra tathA sarvavirati cAritra / inameM se koI bhI cAritra alpAdhika pramANa meM pratyeka jIva meM hotA hai / cAritra mohanIya karma ke upazama yA kSayopazama se hInAdhika tathA kSaya se saMpUrNa cAritra prakaTa hotA hai| 4. tapa : jo AtmA para lage 8 prakAra ke karma rUpI kacare ko jalAve, rasAdi (rasa, asthi, meda, mAMsa, majjA, rakta aura vIrya) sapta dhAtuoM ko tapAve, use tapa kahate hai / tapa ke chaha bAhya aura chaha Abhyantara kula bAraha bheda haiM / tapa mohanIya aura vIryAntarAya, ina donoM karmoM ke kSayopazama se alpAdhika aura kSaya se saMpUrNa prakaTa hotA hai / tapa hInAdhika rUpa se jIvamAtra me rahatA hai| 5. vIrya : AtmA ke yoga, utsAha, bala, parAkrama, zakti Adi ko vIrya kahate hai| yaha karaNavIrya aura labdhivIrya ke bheda se 2 prakAra kA hai| manavacana-kAyA ke AlaMbana se hone vAlA vIrya. karaNa vIrya kahalAtA hai aura jJAnadarzanAdi ke upayoga meM pravartita hone vAlA AtmA kA svAbhAvika vIrya labdhivIrya kahalAtA hai| karaNavIrya saba sayogI saMsArI jIvoM ko hotA hai / labdhivIrya vIryAntarAya karma ke kSayopazama se samasta chadmastha jIvoM meM hInAdhika hone se asaMkhya prakAra kA hotA hai / kevalI tathA siddhAtmA ke vIryAntarAya karma kA saMpUrNa kSaya hone se ananta labdhi vIrya prakaTa hotA hai| 6. upayoga : jisake dvArA jJAna aura darzana guNa kI pravRtti hotI hai, use upayoga kahate hai| yaha pAMca jJAna, tIna ajJAna aura 4 darzana ke bheda se kula 12 prakAra kA hai| isameM bhI jJAna kA sAkAropayoga evaM darzana kA nirAkAropayoga hotA hai / isaliye ina sAkAra-nirAkAra rUpa 12 upayogoM meM se yathAsamaya ekAdhika upayoga hInAdhika pramANa meM pratyeka jIva meM avazya hotA hai / saMsArI jIvoM meM paryApti bheda gAthA AhArasarIridiya - pajjattI ANapANa bhAsa maNe / cau paMca paMca chappiya, igavigalAsannisannINaM // 6 // zrI navatattva prakaraNa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya AhAra-sarIra-iMdiya-pajjattI-ANapANa-bhAsa-maNe iga-vigala-asannisannINaM, cau paMca paMca ya chappi // 6 // saMskRta padAnuvAda AhAra zarIrendriya, paryAptaya Ana prANa bhASAmanAMsi / catastraH paMca-paMca SaDapi, caika vikalA'saMjJi saMjJinAm // 6 // zabdArtha AhAra - AhAra paMca-paMca - pAMca-pAMca sarIra - zarIra chappi - chaha iMdiya - iMdriya ya - aura pajjattI - paryApti iga - ekendriya jIvoM ko ANapANa - zvAsocchAsa vigala - vikalendriya jIvoM ko bhAsa - bhASA asanni - asaMjJI paMcendriya jIvoM ko maNe - mana sannINaM - saMjJI paMcendriya jIvoM ko cau - cAra - "bhAvArtha AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA tathA mana, ye chaha paryAptiyA~ hotI hai / ekendriya, vikaleMndriya, asaMjJI tathA saMjJI paMcendriya jIvoM ko kramazaH cAra, pAMca, pAMca, chaha, paryAptiyA~ hotI hai // 6 // vizeSa vivecana paryApti : arthAt zakti yA sAmarthya vizeSa jo pudgala dravya ke upacaya (samUha) se paidA hotA hai / saMsArI jIvoM ko zarIra ke rUpa meM jIne kI jIvana zakti ko paryApti kahate hai / koI bhI zarIra dhAraNa karane ke liye AtmA zaktimAn hai para isa zakti kA pragaTIkaraNa binA pudgala-paramANuoM kI sahAyatA ke asaMbhava hai| pudgala paramANuoM ke samUha ke nimitta se AtmA meM prakaTa huI tathA zarIradhArI avasthA meM jIvita rahane ke liye upayogI pudgaloM ko grahaNa - - zrI navatattva prakaraNa 43 - - - - - - - - - - - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara tad-tad viSaya meM pariNamita karane vAlI AtmA kI jIvana zakti ko paryApti kahate hai / paryAptiyA~ nimnokta chaha prakAra kI hai : 1. AhAra paryApti : utpatti sthAna meM rahe hue AhAra ko jIva jisa zakti ke dvArA grahaNa kara khala aura rasa meM pariNamita karatA hai, use AhAra paryApti kahate hai| 2. zarIra paryApti : rasa ke yogya pudgaloM ko grahaNa kara jIva zarIra rUpa sapta dhAtuoM kI racanA karatA hai, usa zakti vizeSa ko zarIra paryApti kahate 3. indriya paryApti : sAta dhAtuoM meM pariNata rasa se indriya yogya pudgaloM ko grahaNakara indriya rUpa meM pariNamana karane kI jo zakti hai, use indriya paryApti kahate hai| 4. zvAsocchvAsa paryApti : zvAsocchAsa- yogya pudgaloM ko grahaNa kara use zvAsocchvAsa ke rUpa meM badalane kI zakti ko zvAsocchvAsa paryApti kahate hai| 5. bhASA paryApti : jIva jisa zakti ke dvArA bhASA yogya pudgaloM ko grahaNa kara bhASA ke rUpa meM pariNata karatA hai, use bhASA paryApti kahate hai| . 6. mana paryApti : mana ke yogya pudgala vargaNAoM ko grahaNa kara use mana rUpa meM pariNata karane kI zakti ko mana paryApti kahate hai| samasta saMsArI jIvoM ke paryAptiyA~ hotI hai / inake binA jIvana kI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI paraMtu indriyoM kI hInAdhika avasthA meM jIva ke kama yA adhika paryAptiyA~ hotI hai / prastuta gAthA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai| ekendriya jIva ko prathama cAra (AhAra-zarIra-iMdriya-zvAsocchAsa) paryAptiyA~, vikalendriya (dvIndriya, trIndriya, caturindriya) evaM asaMjJI paMcendriya jIvoM ko prathama pAMca (uparokta cAra tathA bhASA) paryAptiyA~, saMjJI paMcendriya jIvoM ko chaha arthAt sabhI paryAptiyA~ hotI haiN| jo jIva svayaM kI jIvana zakti pAne yogya paryAptiyoM ko pUrNa kara letA hai, vaha paryApta jIva kahalAtA hai / jo jIva svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mara jAtA hai, vaha aparyApta jIva kahalAtA hai| - 44 zrI navatattva prakaraNa - - - - - - - - - - - - - - - - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApta avasthA prApta karAne vAle karma ko paryApta nAma karma tathA aparyApta avasthA prApta karAne vAle karma ko aparyApta nAma karma kahate hai / saMsArI jIvoM ke prANa gAthA paNidia-tti balUsA - sAU dasa pANa cau cha saga aTTha / iga-du-ti- cauriMdINaM, asannisannINaM nava dasa ya // 7 // anvaya paNa - iMdiya tti bala UsAsa AU dasa pANa iga-du-ti- cauriMdINaM asannisannINaM cau-cha- saga-aTTha-nava ya dasa // 7 // saMskRta padAnuvAda paMcendriya-tribalocchvAsAyUMSi daza prANAzcatvAraH SaT saptASTau / eka-dvi-tri- caturindriyANamasaMjJi - saMjJinAM nava daza ca // 7 // zabdArtha paNidia - pAMca indriyA~ tIna bala tti bala UsAsa - zvAsocchvAsa. AU AyuSya dasa daza pANa - - - cau 4 prANa cha 6 prANa saga 7 prANa aTTha - 8 prANa - prANa haiM / ! iga ekendriya ko du - beindriya ko tti - teindriya ko cauriMdINaM - cauriMdriya ko asanni - asaMjJI paMcendriya ko 2 sannINaM - saMjJI paMcendriya ko nava- nau prANa r dasa ya - aura - dasa prANa bhAvArtha pAMca indriyA~, tIna bala, zvAsocchvAsa aura AyuSya, ye dasa prANa haiM / ekendriya, beindriya, teindriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya tathA saMjJI zrI navatattva prakaraNa 45 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcendriya ko kramaza: cAra, chaha, sAta, ATha, nau aura dasa prANa hote haiM // 7 // vizeSa vivecana prANa : jisake dvArA jIva jIvita rahe athavA jIvana dhAraNa kare, vaha prANa kahalAtA hai| prANa ke mukhya do bheda hai - dravya prANa tathA bhAva prANa / jisake saMyoga se jIva jIvita rahatA hai va viyoga se mRtyu ko prApta hotA hai, vaha dravya prANa hai| ye dravya prANa 10 hote hai jo kevala jIva dravya meM hI hote hai / prANoM se hI saMsArI jIva kA jIvana hai| ina prANoM ke abhAva meM koI bhI jIva jIvita nahIM raha sakatA / ye dravya prANa jIva ke bAhya lakSaNa hai, AtmA ke nijaguNoM ko bhAvaprANa kahate hai| ye cAra hai - anaMtajJAna-darzana-sukha evaM viiry| 5 indriya prANa : jIva tIna loka ke aizvarya se sampanna hai, ataH ise iMdra kahate hai / iMdra arthAt AtmA, isakA jo cinha hai, use indriya kahate hai| indriyA~ 5 hai - sparzendriya, rasendriya, ghrANendriya, cakSurindriya tathA zrotendriya / 3 bala prANa : mana, vacana, kAyA ke nimitta se hone vAle jIva ke vyApAra ko yoga kahate hai / isa zakti ko hI bala prANa kahA jAtA hai, jo ki tIna prakAra kA hai - manobala prANa, vacanabala prANa, kAyabala prANa / zvAsocchvAsa prANa : zvAsocchAsa ke yogya pudgala-vargaNAoM ko grahaNa kara unheM zvAsocchAsa rUpa pariNata karake usake AlaMbana se vAyu ko zarIra meM grahaNa karane aura bAhara nikAlane kI jo zakti hai, use zvAsocchvAsa prANa kahA jAtA hai| AyuSya prANa : jIva jisake udaya meM eka zarIra meM amuka samaya taka rahatA hai aura jisake anudaya se usa zarIra se nikalatA hai, use AyuSya prANa kahate hai| jIva ko jIne meM mukhya kAraNa AyuSya karma ke pudgala hI hai| AyuSya karma ke pudgala samApta hote hI jIva AhArAdi aneka sAdhanoM dvArA bhI jIvita nahIM raha sakatA hai| . kisa jIva ko kitane prANa : ekendriya jIva ko - 1) sparzanendriya, 2) kAya bala, 3) zvAsocchAsa tathA 4) AyuSya, ye cAra prANa hote hai| 46 tattva prakaraNa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ beindriya ko 1) sparzendriya, 2) rasanendriya, 3) vacana bala, 4) kAyabala, 5) zvAsocchvAsa tathA 6) AyuSya, ye chaha prANa hote haiM / teindriya ko ghrANendriya tathA uparokta chaha, ye sAta prANa hote haiM / caturindriya ko cakSurindriya atirikta hone se uparokta sAta sahita ATha prANa hote haiM / asaMjJI paMcendriya ko zrotrendriya adhika hone se nau prANa hote haiM / saMjJI paMcendriya ko manobala prANa sahita kula 10 prANa hote haiM / ajIva tattva ke caudaha bheda - gAthA dhammA- dhammAgAsA tiya-tiya bheyA tava addhA ya / khaMdhA desa pasA, paramANu ajIva caudasahA // 8 // anvaya tiya-tiya-bheyA-dhamma - adhamma - AgAsA, taha eva addhA ya khaMdhA - desapaesA, paramANu caudasahA ajIva // 8 // saMskRta padAnuvAda dharmA'dharmA'kAzA- strikatrika bhedAstathaivAddhA ca / skandhA deza pradezAH, paramANavo'jIvazcaturdazadhA // 8 // zabdArtha -- - P / dhamma - dharmAstikAya adhamma - adharmAstikAya AgAsA - AkAzAstikAya zrI navatattva prakaraNa tiya-tiya- tIna-tIna bheyA - bheda vAle haiM / taheva - tathaiva (usI prakAra ) addhA kAla ya aura www khaMdhA desa - deza parasA - pradeza paramANu - paramANu ajIva ajIva ke - skandha - caudasahA - caudaha bheda haiM 1 47 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ke skaMdha, deza evaM pradeza kI apekSA se tIna-tIna bheda tathA pudgalAstikAya ke paramANu sahita cAra bheda hote haiM, usameM kAla kA eka bheda milAne se pAMca ajIva dravyoM ke kula caudaha bheda hote haiM // 9 // vizeSa vivecana ajIva : jo caitanya rahita evaM jaDa lakSaNa se yukta ho, jise sukha-duHkha kA anubhava na ho, vaha ajIva hai| ___ajIva ke mukhya bheda 5 hai - 1) dharmAsstikAya 2) adharmAstikAya, 3) AkAzAstikAya, 4) kAla tathA 5) pudagalAstikAya / dharmAstikAyaadharmAstikAya tathA AkAzAstikAya ina tIna dravyoM ke skaMdha-deza-pradeza, ye tIna-tIna upabheda hone se kula 9 bheda hote haiN| kArla kA eka bheda milAne se 10 bheda hote haiM / pudgala ke skaMdha-deza-pradeza-paramANu ye cAra bheda milane se 5 ajIva dravyoM ke kula 14 bheda hote haiM / jo nimna hai - 1) dharmAstikAya skaMdha, 2) dharmAstikAya deza 3) dharmAstikAya pradeza, 4) adharmAstikAya skaMdha, 5) adharmAstikAya deza, 6) adharmAstikAya pradeza, 7) AkAzAstikAya skaMdha, 8) AkAzAstikAya deza, 9) AkAzAstikArya pradeza, 10) kAla, 11) pudgalAstikAya skaMdha, 12) pudgalAstikAya deza, 13) pudgalAstikAya pradeza, 14) pudgalAstikAya paramANu / astikAya : pradezoM ke samUha ko astikAya kahate hai| skaMdha : vastu ke pUre bhAga ko athavA paramANuoM ke samUha ko skaMdha kahate hai| jaise motIcUra kA pUrA laDDa / deza : skaMdha kI apekSA nyUna savibhAjya vibhAga ko deza kahate hai| jaise aneka kaNoM vAle motIcUra ke laDDa kA eka bhAga / pradeza : skaMdha kI apekSA se nyUna nirvibhAjya vibhAga ko, jo aNu ke jitanA hI sUkSma ho parantu skaMdha ke sAtha jo pratibaddha ho, vaha pradeza kahalAtA hai / jaise motIcUra ke laDDa kA eka kaNa / paramANu : skaMdha yA deza se pRthak hue nirvibhAjya sUkSmatama aMza ko paramANu kahate hai / jaise motIcUra ke laDDa se alaga huA eka kaNa / zrI navatattva prakaraNa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca ajIva evaM unakA svabhAva gAthA dhammAdhammA puggala, naha kAlo paMca huMti ajIvA / calaNasahAvo dhammo, thirasaMThANo ahammo ya // 9 // avagAho AgAsaM, puggalajIvANa puggalA cauhA / khaMdhA desa paesA, paramANU ceva nAyavvA // 10 // ___ anvaya dhammAdhammA puggala, naha kAlo paMca ajIvA huMti calaNa sahAvo dhammo thira saMThANo ahammo // 9 // puggala jIvANa avagAho AgAsaM, khaMdhA desa paesA, paramANu cauhA ceva puggalA nAyavvA // 10 // .. saMskRtapadAnuvAda dharmAdharmoM pudgalA, nabhaH kAlaH paMca bhavantyajIvAH / calana svabhAvo dharmaH, sthira saMsthAno'dharmazca // 9 // avakAza AkAzaM, pudgala jIvAnI pudgalAzcaturkI / skandhA deza pradezAH, paramANavazcaiva jJAtavyAH // 10 // zabdArtha dhamma - dharmAstikAya" adhammA - adharmAstikAya puggala - pudgalAstikAya naha - AkAzAstikAya kAlo - kAla paMca - pAMca (ye pAMca) huMti - hote haiN| ajIvA - ajIva calaNa sahAvo - calane meM sahAyatA karane ke svabhAva vAlA / dhammo - dharmAstikAya thira saMThANo - sthira rahane meM sahAyatA karane ke svabhAva vAlA / ahammo - adharmAstikAya ya - aura - zrI navatattva prakaraNa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha avagAho - avakAza (dene ke svabhAvavAlA) AgAsaM - AkAzAstikAya / desa - deza . puggala - pudgaloM (aura) paesA - pradeza jIvANa - jIvoM ko paramANu - paramANu puggalA - pudgala ceva - nizcaya hI cauhA - cAra prakAra kA hai nAyavvA - jAnane caahie| khaMdhA - skaMdha bhAvArtha ... / dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudgalAstikAya, AkAzAstikAya tathA kAla, ye pAMca ajIva (dravya) haiN| calane meM sahAyatA dene ke svabhAva vAlA dharmAstikAya hai tathA Thaharane meM sahAyatA dene ke svabhAvavAlA adharmAstikAya hai // 9 // pudgaloM tathA jIvoM ko avakAza yA sthAna dene ke svabhAva vAlA AkAzAstikAya hai| skaMdha, deza, pradeza tathA paramANu, ye cAra pudgala ke. bheda jAnane cAhie // 10 // vizeSa vivecana dharmAstikAya : jo jIva aura pudgala ko calane meM sahAyatA kare / adharmAstikAya : jo jIva aura pudgala ko rUkane meM sahAyatA kare / AkAzAstikAya : jo pudgala tathA jIvoM ko sthAna yA avakAza de / pudgalAstikAya : jo pratisamaya pUraNa (milanA), galana (bikharanA) ke svabhAva vAlA ho, vaha pudgala kahalAtA hai / kAla : jo dravyoM ke pariNamana meM sahakArI ho arthAt naye ko purAnA aura purAne ko naSTa kare, use kAla kahate hai| uparokta pAMco dravya ajIva haiM / usameM jIvAstikAya ko sammilita karane para SaDdravya hote haiM / inameM se kevala jIva dravya hI caitanyalakSaNa se yukta hai| jIva dravya kI gati, sthiti, avakAza Adi meM ajIva dravya udAsIna rUpa se zrI navatattva prakaraNa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka banate hai| dharma-adharma-AkAza-pudgala tathA jIva ina pAMcoM ke sAtha astikAya zabda lagA huA hone se darzana graMthoM meM inheM paMcAstikAya bhI kahA jAtA hai| jo dravya pradezoM kA kAya (samUha) rupa ho, vaha astikAya hai| kAla ko astikAya nahIM kahA jA sakatA kyoMki usameM pradeza samUha kA abhAva hai| vaha kevala eka vartamAna samaya rUpa hI hai| tathA nizcaya se vartanA lakSaNa vAlA evaM vyavahAra se bhUta-bhaviSya rUpa bheda vAlA hai| chaha dravyoM meM dravyAdi vargaNA dravya kA nAma dravya se kSetra se kAla se bhAva se guNa se saMsthAna se 1) dharmAstikAya eka | 14 | anAdi | arUpI | gati meM | lokAkAza rAjaloka | anaMta sahAyaka vyApaka jaDa svabhAva | 2) adharmAstikAya eka 14 | anAdi | arUpI sthiti meM | lokAkAza rAjaloka | anaMta, sahAyaka vyApaka jaDa svabhAva 3) AkAzAstikAya| eka lokAloka anAdi | arUpI avakAza | ghanagolaka vyApaka | anaMta dAyaka svabhAva 4) pudgalAstikAya | anaMta 14 / anAdi | rUpI pUraNa- | maMDalAdi rAjaloka | anaMta galana vyApaka jaDa svabhAva 5) jIvAstikAya | anaMta | 14 | anAdi | arUpI jJAna-darzana dehAkRti rAjaloka | anaMta caitanya vyApaka upayogAdi 6) kAla | anaMta DhAI dvIpa | anAdi | arUpI | vartanA anaMta zrI navatattva prakaraNa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala kA lakSaNa gAthA saiMdhayAra ujjoa, pabhA chAyAtavehi a / vaNNa-gaMdha-rasA-phAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM // 11 // anvaya sadda aMdhayAra ujjoa, pabhA chAyA a Atavehi vanna gaMdha rasA phAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM // 11 // saMskRta padAnuvAda zabdAndhakArAvudyotaH, prabhA chAyAtapaizca / varNo gaMdho rasaH sparzaH, pudgalAnAM tu lakSaNam // 11 // zabdArtha sadda - zabda vana - varNa aMdhayAra - aMdhakAra gaMdha - gaMdha ujjoa - udyota rasA - rasa pabhA - prabhA phAsA - sparza chAyA - pratibiMba puggalANaM - pudgaloM ke Atavehi - Atapa tu - hI a- aura lakkhaNaM - lakSaNa hai| bhAvArtha zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa, varNa, gaMdha, rasa aura sparza, ye pudgaloM ke hI lakSaNa hai // 11 // vizeSa vivecana pUrvokta gAthA meM dharmAstikAya Adi 3 dravyoM ke lakSaNa batAye gaye the| prastuta gAthA meM pudgala ke lakSaNoM kA varNana hai| prati samaya naye paramANu Ane se pUraNa dharma vAlA tathA pratisamaya pUrvabaddha-paramANu bikharane se galana dharma zrI navatattva prakaraNa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AuthinAND aMdhakAra: TJOI HUUN NALITHANSA FREATRE prabhA LhI. CAM: udyAna - - SWARA Atapa MITRAKU.ke citra : pudgala ke lakSaNa y n nshkdHHqdnHyshdyyn Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlA pudgala hai / isa gAthA meM vivakSita lakSaNa pratyeka pudgala meM avazya vidyamAna hote hai| 1. zabda : arthAt dhvani, AvAja yA nAda / yaha sacitta, acitta tathA mizra zabda ke bheda se tIna prakAra kA hai| . a. sacitta zabda : jIva mukha se bole, vaha sacitta zabda hai / ba. acitta zabda : pASANAdi do padArthoM ke saMgharSa se hone vAlI AvAja acitta zabda hai| sa. mizra zabda : jIva ke prayatna se bajane vAlI bINA, bAMsurI Adi kI AvAja, mizra zabda hai| zabda kI utpatti pudgala meM se hotI hai aura zabda svayaM bhI pudgala rUpa hI hai| isakI utpatti aSTasparzI pudgala skaMdha meM se hotI hai jabaki zabda svayaM catuHsparzI hai| 2. aMdhakAra : prakAza kA abhAva aMdhakAra hai jo ki pudgala rUpa hai| jainadarzana meM aMdhakAra ko bhI pudgala kahA gayA hai jabaki naiyAyika aMdhakAra ko pudgala na mAnakara kevala teja kA abhAva mAnate haiN| 3. udyota : candra, graha, nakSatra, tArA ityAdi padArthoM tathA juganU Adi jIvoM ke zItala prakAza ko udyota kahate hai / udyota svayaM bhI pudgala skandha rUpa hai, jisameM se zIta prakAza prakaTa hotA hai / 4. prabhA : candrAdi ke prakAza meM se tathA sUrya ke prakAza meM se jo dUsarA kiraNa rahita upaprakAza paDatA hai, vaha prabhA hai / yadi prabhA na ho to sUryAdi kI kiraNoM kA prakAza jahA~ paDatA ho, vahIM kevala prakAza rahe aura usake samIpa ke sthAna meM hI amAvasyA kA gADha andhakAra vyApta rahe / parantu upaprakAza rUpa prabhA ke hone se aisA nahIM hotaa| 5. chAyA : darpaNa, prakAza, athavA jala meM par3ane vAlA pratibimba chAyA kahalAtI hai| 6. Atapa : zIta vastu kA uSNa prakAza Atapa kahalAtA hai| isa karma kA udaya unhIM jIvoM ko hotA hai, jinakA zarIra svayaM to ThaNDA hai lekina uSNa zrI navatattva prakaraNa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAza karate haiM / jaise sUrya kA vimAna evaM sUryakAntAdi ratna svayaM zIta hai parantu prakAza uSNa hotA hai / Atapa nAma karma kA udaya agnikAya ke jIvoM ko nahIM hotA balki sUryabimba ke bAhara pRthvIkAyika jIvoM ko hI hotA hai| 7. varNa : jisa karma ke udaya se zarIra meM kRSNa, gaura Adi varNa (raMga) ho, use varNa kahate hai / yaha pAMca bheda vAlA hai - 1) kRSNa, 2) nIla, 3) lohita, 4) hAridra tathA 5) zveta / varNa yaha bhI pudgala kA lakSaNa hai, kyoMki pratyeka pudgala paramANu athavA isake skaMdha meM ekAdhika varNa pAye jAte haiM / 8. gandha : ghrANendriya ke viSaya ko gaMdha kahate hai / isake 2 bheda haiM - surabhigaMdha tathA durabhi gaMdha / gaMdha bhI pudgala dravya kA lakSaNa hai| anya kisI bhI dravya meM gaMdha kA astitva nahIM hotaa| eka paramANu meM eka gaMdha tathA dvipradezI Adi skandhoM meM do gaMdha bhI yathAsaMbhava hotI hai| 9. rasa : rasanendriya ke viSaya ko rasa kahate hai / isake 5 bheda haiM - tikta, kaTu, kaSAya, Amla tathA madhura / pratyeka pudgala meM rasa hotA hai| eka pudgala meM eka tathA dvipradezI skandha meM eka se pAMca rasa pAye jAte haiM / rasa bhI pudgala kA hI lakSaNa hai / 10. sparza : jo sparzanendriya kA viSaya ho, vaha sparza kahalAtA hai| isake 8 bheda haiM - zIta-uSNa, snigdha-rUkSa, laghu-guru, mRdu-karkaza / eka paramANu meM zIta aura snigdha athavA zIta aura rUkSa, ina cAra prakAroM meM se 2 prakAra ke sparza hote hai / sUkSma pariNAmI skandhoM meM zIta-uSNa-snigdha-rUkSa, ye cAra sparza tathA bAdara skandhoM meM AThoM hI sparza hote haiM / "kAla kA svarUpa gAthA egA koDi sattasaTThi, lakkhA sattahattarI sahassA ya / doya sayA solahiA, AvaliA igamuhattaMmmi // 12 // anvaya iga muhattaMmmi egA koDi sattasaTThi lakkhA ya sattahattarI sahassA do sayA ya sola ahiyA AvaliyA // 12 // ----- zrI navatattva prakaraNa - - Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta padAnuvAda ekA koTiH saptaSaSTilakSAH saptasaptatiH sahastrAzca / dve ca zate SoDazAdhike, AvalikA ekasminmuhUrte // 12 // zabdArtha egA koDi - eka karoDa / dosayA - do sau satasaTTi - saDasaTha (67) sola - solaha lakkhA - lAkha ahiyA - adhika sattahattarI - sattahattara (77) AvaliyA - vilikAe~ sahassA - hajAra ima - eka ya - aura muMhuttammi - muhUrta meM bhAvArtha eka muhUrta meM eka karoDa, saDasaTha lAkha, sattahattara hajAra, do sau solaha (1,67,77,216) se (kucha) adhika AvalikAe~ hotI haiM // 12 // prastuta gAthA meM hI artha spaSTa hai / samaya, AvalikA Adi kalAoM (vibhAgoM) ke samUha ko kAla kahate hai| kAla kA agalI gAthA meM vistAra se vivecana kiyA gayA hai| vyavahAra meM upayogI kAla gAthA samayAvali muhuttA, dIhA pakkhA ya mAsa varisA ya / bhaNio paliA sAgara, ussappiNisappiNI kAlo // 13 // anvaya samaya Avali muhuttA dIhA pakkhA mAsa varisA paliA sAgara ussappiNI ya osappiNI kAlo bhaNiyo // 13 // saMskRtapadAnuvAda samayAvali muhUrtA, divasAH pakSAzca mAsA varSANi ca / bhaNitaH palyAH sAgarAH, utsarpiNyavasarpiNI kAlaH // 13 // - zrI navatattva prakaraNa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha samaya - samaya bhaNio - kahA gayA hai| AvalI - AvalikA paliyA - palyopama muttA - muhUrta sAgara - sAgaropama dIhA - dina ussappiNI - utsarpiNI pakkhA - pakSa sappiNI - avasarpiNI mAsa - mAsa kAlo - kAla varisA - varSa ya - aura bhAvArtha samaya, AvalikA, muhUrta, divasa, pakSa, mAsa, varSa, palyopama, sAgaropama, utsarpiNI tathA avasarpiNI kAla kahA gayA hai // 13 // vizeSa vivecana pUrvokta gAthA meM muhUrta ko spaSTa kiyA gayA hai parantu prastuta gAthA meM vyavahArika gaNanA karane yogya kAla kA vivecana hai / jaina darzana meM kAla kI vyAkhyA atyaMta sUkSma hone para bhI pUrNa tArkika hai| samaya : kAla kA atyaMta sUkSma aMza, jisakA vibhAga na ho sake athavA jisake bhAga kI kalpanA kevalI bhagavanta ke jJAna dvArA bhI na ho sake, aise nirvibhAjya aMza ko samaya kahate hai| AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko bhI samaya kahate hai / jaise, pudgala dravya kA sUkSma vibhAga paramANu hai, ThIka usI prakAra kAla kA sUkSma vibhAga samaya hai| A~kha ke eka palakAre meM asaMkhyAta samaya vyatIta ho jAte haiM / jaise ati jIrNa vastra ko phADane para eka taMtu se dUsare taMtu ke phaTane meM jo samaya lagatA hai yA kamala ke 100 patroM ko tIkSNa zastra se eka sAtha bIMdhane para eka patra se dUsare patra ko bIMdhane meM jitanA samaya lagatA hai, vaha bhI asaMkhyAta samaya kahalAtA hai| isa prakAra jainadarzana meM samaya - - - - - - - - --------------- zrI navatattva prakaraNa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI vyAkhyA atisUkSma hai| AvalikA : asaMkhyAta samaya kI eka AvalikA hotI hai| muhUrta : eka karoDa, satasaTha lAkha, sattahattara hajAra, do sau solaha (1,67, 77, 216) se kucha adhika AvalikAoM kA eka muhUrta hotA hai / athavA 2 ghaDI (48 minaTa) kA bhI eka muhUrta hotA hai / ' dina : 30 muhUrta kA eka dina hotA hai / pakSa : pandraha dinoM kA eka pakSa hotA hai / mAsa : do pakSa kA eka mAsa hotA hai| varSa : bAraha mAsa kA eka varSa hotA hai / palyopama : asaMkhyAta varSoM kA eka palyopama hotA hai| sAgaropama : dasa koDAkoDI palyopama kA eka sAgaropama hotA hai / utsarpiNI : dasa koDAkoDI sAgaropama kA eka utsarpiNI kAla hotA hai| isameM 6 Are hote haiN| avasarpiNI : itane hI kAla kA eka avasarpiNI kAla hotA hai| , kAlacakra - utsarpiNI tathA avasarpiNI, donoM ko milAkara 20 koDAkoDI sAgaropama kA eka kAlacakra hotA hai| eka pudgala parAvartana kAla : anaMta kAlacakroM kA eka pudgala parAvartana kAla hotA hai| 1 samaya - avibhAjya atisUkSma kAla 1 jaghanya antarmuhUrta - nau samaya 1 AvalikA - asaMkhyAta samaya 1 kSullaka bhava - 256 AvalikAe~ 1. vartamAna samayAnusAra eka sekeMDa meM 5825 AvalikAoM se kucha aMza adhika hotA hai| 2. karoDa ko karoDa se guNA karane para koDAkoDI hotA hai| zrI navatattva prakaraNa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMkhya samaya 256 AvalikA 65536 kssullkbhv| Mones O ISRO -1AvAlakA ON- T .. : .. nCN 1.+2:lakoon Lay.m e = 1 muhUrta 60 ghaDI (30 muhata) 15 ahorAtra 070COMe0.30zinitation2:1:UNZE72326202004029 :nATakakA ra nAma khaEANSHAH pakSa ...'15.muzur-In- na-bita - 2 ghaDI (48 miniTa) : 1 ahorAtra, 2 pakSa / 6Rtu (12 mAsa) . -:41.4GIC .IJNan"IAS .. 2 ayana dakSiNAyana -- elhApayatanAmadaOUTO-kAma-2010.:.COM LAHAT ODA T = 1 mahinA E2 ayana - 1 va KA 7460E PRADr.REATCAMLIVEPAlamAKorva 220/8NDRRELAlA AKTI XNSEIVE:"ix LOC / Me .004itaPANTH.C AARINITIADWAR 1 palyopama - asaMkhya varSa Part mein LA citra : kAla ke bheda ------------- tattva prakaraNa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU983 1 zvAsocchavAsa - 4446 2458 AvalikAe~ 1 stoka - 7 (zvAsocchAsa) prANa 1 lava - 7 stoka 1 ghar3I - 38, lava athavA 24 minaTa 1 muhUrta - 77 lava yA 2 ghaDI yA 65536 kSullaka bhava yA 48 minaTa 1 utkRSTa antarmuhUrta - eka samaya nyUna 1 ghaDI 1 divasa - 15 muhUrta yA 12 ghaMTe : 1 ahorAtra - 30 muhUrta yA 24 ghaMTe 1 pakSa - 15 ahorAtra 1 mAsa - 2 pakSa 1 uttarAyaNa yA dakSiNAyana - 6 mAsa 1 varSa - 2 ayana yA 12 mAsa 1 yuga - 5 varSa 1 pUrvAMga - 84 lAkha varSa 1 pUrva - 84 lAkha pUrvAMga athavA 70560000000000 varSa 1 palyopama - asaMkhyAta varSa 1 sAgaropama - 10 koDAkoDI palyopama 1 utsarpiNI yA avasarpiNI kAla - 10 koDAkoDI sAgaropama 1 kAlacakra - 20 koDAkoDI sAgaropama 1 bhUtakAla - anaMta pudgala parAvartana kAla 1 bhaviSyatkAla - anaMta bhUtakAla 1 vartamAnakAla - eka samaya 1 saMpUrNa vyavahArakAla - bhUta-bhaviSya tathA vartamAnakAla zrI navatattva prakaraNa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA pariNAmI jIva muttaM, sapaesA ega khitta kiriA ya / NiccaM kAraNa kattA, savvagaya iyara appavese // 14 // anvaya pariNAmI jIva muttaM, sapaesA ega khitta kiriyA ya NiccaM kAraNa kattA savvagaya iyara appavese ||14|| saMskRta padAnuvAda pariNAmI jIvo mUrttaH, sapradeza ekaH kSetraM kriyA ca / nityaH kAraNaM karttA, sarvagatamitara apravezaH // 14 // zabdArtha pariNAmI - pariNAmI jIva - jIva muttaM - mUrta rUpI sapaesA - sapradezI chaha dravya vicAraNA ega - eka khitta kSetra kiriyA - kriyAvAn - zrI navatattva prakaraNa #ive NiccaM - nitya kAraNa kAraNa kattA karttA savvagaya - sarvagata, sarvavyApI iyara - itara ( pratipakSa bheda sahita ) appavese apravezI ya - - - - aura bhAvArtha (chaha dravya meM ) pariNAmI, jIva, mUrtta, sapradezI, eka, kSetra, sakriya, nitya, kAraNa, karttA, sarvavyApI aura bhedasahita pratipakSa apravezIpana kI vicAraNA kI jAtI hai // 14 // 61 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa vivecana pUrvokta gAthAoM meM chaha dravyoM ke svabhAva, lakSaNa Adi kI mImAMsA kI gayI / prastuta gAthA meM inhIM chaha dravyoM kI pariNAmI Adi dvAroM kI apekSA se vicAraNA kI gayI hai / 1. pariNAmI : eka kriyA se anya kriyA meM athavA eka avasthA se dUsarI avasthA meM jAnA pariNAma kahalAtA hai / dharmAntara kI prApti honA pariNAma hai| chaha dravyoM meM jIva tathA pudgala, ye do dravya pariNAmI haiM / ina donoM ke pariNAma ke dasa-dasa bheda haiM / zeSa cAra dravya dharmAstikAya adharmAstikAya, AkAzAstikAya tathA kAla apariNAmI arthAta sva-svabhAva ko choDakara anya svabhAva yA dharma ko prApta nahIM hone vAle haiM / . 1 + 2. jIva : kevala jIva dravya hI jIva hai / zeSa 5 dravya ajIva haiM / 1 3. mUrtta : pudgala dravya varNa, gaMdha, rasa, sparza sahita hone se (rUpI) mUrta hai / zeSa 5 ( arUpI) amUrta arthAt varNa, gaMdha, rasa, sparza rahita hai / 4. sapradezI : Sadravya meM dharmAstikAyAdi pAMca dravya sapradezI arthAt aNuoM ke samUha vAle hai / kAla dravya apradezI hai / yaha aNuoM kA piMDarUpa nahIM hai / 5. eka : dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ye tIna dravya eka - eka hai / zeSa tInoM dravya anaMta anaMta hone se aneka haiM / 6. kSetra : jisameM padArtha (dravya) rahe, vaha kSetra hai aura usameM rahane vAle dravya kSetrI hai| chaha dravyoM meM AkAzAstikAya dravya kSetra hai / zeSa pAMca dravya usameM rahate haiM, ataH kSetrI hai / 7. kriyA : gati karane vAle dravya sakriya tathA gatyAdi kriyA se rahita dravya akriya kahalAte haiM / jIva aura pudgala, ye do dravya kriyAvAn hone se sakriya hai / dharmAstikAya Adi cAra dravya sthira svabhAvI hone se akriya hai| 8. nitya : sadAkAla eka hI avasthA meM sthira rahane vAlA zAzvata dravya 62 zrI navatattva prakaraNa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya hai tathA bhinna-bhinna avasthAoM ko prApta karane vAlA dravya anitya hai| chaha dravyoM me pudgala tathA jIva anitya hai| hAlAMki hara AtmA nitya hai kyoMki usake svabhAva, guNa meM parivartana nahIM hotA tathApi devAdi gatiyoM meM paribhramaNa kara paryAyoM ko parivartita karatA rahatA hai| isa apekSA se jIva dravya ko anitya kahA hai| dharmAstikAyAdi 4 dravya sadAkAla apane svarUpa meM sthira rahane se nitya hai| yadyapi pratyeka dravya utpAda, vyaya aura dhruva svabhAva vAlA hone se nityAnitya hai tathApi sthUla avasthA kI apekSA se yahA~ vicAraNA kI gayI hai| 9. kAraNa : jo dravya anya dravya ke kArya meM upakArI kAraNabhUta ho, vaha kAraNa dravya hai aura vaha kAraNa dravya jina dravyoM ke kArya meM kAraNabhUta huA ho, vaha akAraNa dravya hai / chaha dravyoM me dharmAstikAyAdi pAMca dravya kAraNa hai tathA eka jIva dravya akAraNa hai| jaise kumhAra ke kuMbha kArya meM cakra-daMDAdi dravya kAraNa aura kumhAra svayaM akAraNa hai| usI prakAra jIva ke gati Adi kAryoM meM dharmAstikAya Adi tathA yogAdi kAryoM meM pudgala upakArI kAraNa hai paraMtu ina pAMcoM dravyoM ke liye jIva upakArI nahIM hai| 10. kartA : jo dravya anya dravya kI kriyA ke prati adhikArI ho, vaha kartA hai / usake upabhoga meM Ane vAle dravya akartA hai / chaha dravyoM meM jIva dravya kartA hai tathA zeSa 5 akartA hai| 11. sarvagata (sarvavyApI) : jo dravya saMpUrNa sthAna ko vyApta karake rahe, vaha sarvavyApI hai tathA jo amuka sthAna ko vyApta karake rahe, vaha dezavyApI hai| AkAza dravya lokAloka pramANa - sarvavyApI hone se sarvagata hai tathA zeSa pAMca dravya lokAkAza meM hI hone se dezavyApI hai| 12. apravezI : eka dravya kA anya dravya rUpa ho jAnA praveza kahalAtA hai| jo dravya anya dravyarUpa meM parivartita ho jAte hai, ve sapravezI dravya kahalAte haiM aura jo anya dravya meM praviSTa na hote hue svayaM ke svarUpa meM kAyama rahate hai, ve apravezI dravya kahalAte hai / yadyapi jagata meM samasta dravya eka dUsare meM paraspara praveza karake eka hI sthAna meM rahe hue hai tathApi koI bhI dravya nija zrI navatattva prakaraNa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva kyA hai ? jIvAstikAya dhamAstikAya MIURU adharmAstikAya pIlA kAlA - patta MOD vyavahArA kasailA sa tIkhA sugandha citra : vizva kA svarUpa zrI navatattva prakaraNa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpa kA tyAga kara anya dravya rUpa nahIM hotA arthAt jIva pudgala nahIM hotA aura pudgala jIva nahIM hotA / ataH chahoM dravya apravezI hai / - SaT - dravya kI upayogitA : 1. dharmAstikAya : agara dharmAstikAya na ho to jIva tathA pudgala dravya gati nahIM kara skte| hAlAMki yaha svayaM saMcAlita nahIM karatA tathApi udAsIna tathA taTastha hokara ke jIva va pudgala kI gati meM sahAyaka banatA hai / yaha lokAkAza meM hI vyApta hai ataH jIva kevala loka meM hI gati karatA hai tathA siddha kA jIva lokAnta yA lokAgra bhAga meM jAkara sthira ho jAtA hai| kyoMki Age aloka meM dharmAstikAya nahIM hone se jIva kI gati saMbhava nahIM hai| 2. adharmAstikAya: agara adharmAstikAya na ho to jIva aura pudgala sadAkAla gati hI karate rahe, sthira hI na ho / adharmAstikAya ke sahayoga se hI jIva tathA pudgala sthira raha pAte haiM / dharma tathA adharma, ye donoM dravya saMpUrNa loka meM vyApta hai / inhIM se lokAloka kI vyavasthA suvyavasthita hai 1 1 3. AkAzAstikAya : agara AkAzAstikAya na ho to anaMta jIva, anaMta skaMdha, anaMta paramANu dharmAstikAya, adharmAstikAya, aura unake skaMdha amuka sthAna meM nahIM raha skte| sabhI ko avakAza (sthAna) dene vAlA dravya AkAza hI hai I G 4. jIvAstikAya jIva na ho to yaha jagata jisa rUpa meM dikhAyI de rahA hai, usa rUpa meM usakA dikhAyI nA asaMbhava hai / jIva karttA hokara ke samasta dravyoM para zAsana karatA hai 5. pudgalAstikAya: yaha dravya agara jagata meM na ho to saMsAra meM jo kucha bhI dikhAyI de rahA hai / vaha kucha bhI dikhAyI na de / kyoMki hameM jo kucha bhI dRSTigata ho rahA hai, vaha pudgala hI hai / 6. kAla : kAla dravya jagata meM na ho to pratyeka kAma jo kramavartI sampanna ho rahA hai, vaha nahIM hotA / saba kArya eka sAtha karane paDate / isaliye kAla dravya kI bhI AvazyakatA hai / zrI navatattva prakaraNa 65 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M m zrI navatattva prakaraNa krama chaha dravya pariNAmI jIva mUrtta sapradezI eka kSetra sakriya nitya kAraNa karttA sarvagata apravezI apariNAmI ajIva amUrtta apradezI anaMta kSetrI akriya anitya akAraNa akarttA dezagata sapravezI 1. dharmAstikAya apariNAmI ajIva amUrta sapradezI eka kSetrI akriya nitya kAraNa akarttA dezagata apravezI 2. adharmAstikAya apariNAmI ajIva amUrtta sapradezI eka kSetrI akriya nitya kAraNa akarttA dezagata apravezI } 3. AkAzAstikAya apariNAmI ajIva amUrtta sapradezI eka kSetra akriya nitye kAraNa akarttA sarvagata apravezI 4. pudralAstikAya pariNAmI ajIva mUrtta sapradezI anaMta kSetrI sakriya anitya kAraNa akarttA dezagata apravezI 5. jIvAstikAya pariNAmI jIva amUrta sapradezI anaMta kSetrI sakriya anitya akAraNa karttA dezagata apravezI apariNAmI ajIva amUrta apradezI anaMta kSetrI akriya nitya kAraNa akarttA, dezagata apravezI SaT dravya 6. kAla meM pariNAmI Adi dvAra Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. puNya tattva ke 42 bheda gAthA sA uccagoa maNuduga, suraduga paMciMdi jAi paNa dehA / AititaNUNuvaMgA, AimasaMghayaNasaMThANA // 15 // vanacaukkAgurulahu-paraghA usAsa aayvujjoaN| subhakhagai nimiNa tasadasa, suranaratiriAu titthayaraM // 16 // tasa bAyara pajjattaM, patteaM thiraM subhaM ca subhagaM ca / sussara Aijja jasaM, tasAidasagaM imaM hoi // 17 // anvaya sA uccagoa maNuduga suraduga paMciMdijAI paNadehA, Ai-ti-taNUNa-uvaMgA Aima-saMghayaNa saMThANA // 15 // vaNNa caukka agurUlahu paraghA ussAsa Ayava ujjo subhakhagaI, nimiNa tasa-dasa suranara-tiri-Au titthayaraM // 16 // tasa-bAyara-pajjattaM-patteyaM-thiraM-subhaM ca subhagaM ca sussara Aijja jasaM imaM tasAi-dasagaM hoi // 17 // saMskRtapadAnuvAda zAtoccairgotra manuSyadvika-suradvika paMcendriyajAti paMcadehAH / AditritanunAmupAGgA nyAdima saMhanana saMsthAne // 15 // varNacatuSkA'gurulaghu-prAghAtocchAmAtapodyotam / zubhakhagati nirmANa sadazaka, sunaraitiryagAyustIrthakaraM // 16 // trasa bAdara paryAptaM, pratyekaM sthiraM zubhaM ca subhagaM ca / susvarAdeya yazastrasAdi-dazakamidaM bhavati // 17 // zabdArtha sA - zAtAvedanIya maNuduga - manuSyadvika uccagoa - uccagotra (manuSyagati-manuSyApUrvI) - -- zrI navatattva prakaraNa 67. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 suraduga - suradvika | 10 ti - tIna ___ (devagati-devAnupUrvI) 11 taNUNa - zarIroM ke 6 paMciMdi - paMcendriya 12 ukhaMgA - upAMga (aMgopAMga) 7 jAi - jAti 13 Aima - Adi arthAt pahalA 8 paNa dehA - pAMca zarIra 14 saMghayaNa - saMhanana 9 Ai - Adi ke (prathama ke) 15 saMThANA - saMsthAna zabdArtha vaNNacaukta - varNacatuSka nimiNa - nirmANa (varNa-gaMdha-rasa-sparza) tasadasa - saMdazaka agurUlahu - agurUlaghu (trasAdi dasa pratyeka prakRtiyA~) paraghA - parAghAta / sura - sura AyuSya (devAyuSya) usAsa - zvAsocchAsa '. nara - manuSya AyuSya Ayava - Atapa tiriAu - tiryaJcAyuSya ujjo - udyota | titthayaraM - tIrthaMkara subhakhagai - zubha khagati (zubha vihAyogati) ' zabdArtha tasa - trasa sussara - susvara bAyara - bAdara Aijja - Adeya pajjattaM - paryApta jasaM - yaza patteyaM - pratyeka tasAi - sAdi thiraM - sthira dasagaM - dazaka subhaM - zubha imaM - ye (isa prakAra) subhagaM - subhaga hoi - hotI hai| ca - aura bhAvArtha zAtAvedanIya, uccagotra, manuSyadvika, devadvika, paMcendriya jAti, pAMca zarIra, prathama tIna zarIra ke upAMga, prathama saMhanana tathA saMsthAna // 15 // 68 zrI navatattva prakaraNa Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNa catuSka, agurUlaghu, parAghAta, zvAsocchvAsa, Atapa, udyota, zubha vihAyogati, nirmANa, sadazaka, devAyuSya, manuSyAyuSya, tiryaJcAyuSya tathA tIrthaMkarapanA // 16 // sa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga (saubhAgya), susvara, Adeya aura yaza, ye trasa Adi dazaka hai // 17 // vizeSa vivecana pUrva kI 14 gAthAoM meM jIva tathA ajIva tattva ke svarUpa, lakSaNa evaM bhedoM kA samagratA se varNana kiyA gyaa| prastuta gAthAtraya meM puNya tattva kI 42 prakRtiyoM kA varNana hai| puNya : puNya arthAt zubha karma / jo AtmA ko pavitra kare, jisakI zubha prakRti ho aura suMdara pariNAma ho, vaha puNya hai| yaha 42 prakAra kA hai| ina 42 prakAra kI prakRtiyoM kA udaya hone para jIva zubha karma rUpI puNya kA bhoga karatA hai| puNya ko bAMdhane meM nimitta banane vAlI kriyA ko zubha Azrava bhI kahate hai / 42 prakAra kA puNyabaMdha hone meM nau prakAra kI pravRttiyA~ nimitta banatI 1. annapuNya - pAtra ko anna dene se puNya hotA hai / 2. pAnapuNya - pAtra ko pAnI dene se puNya hotA hai / 3. layana puNya- pAtra ko sthAnAdi dene se puNya hotA hai / 4. zayana puNya- pAtra ko zayyA, paTTAdi dene se puNya hotA hai / 5. vatthapuNya - pAtra ko vastrAdi dene se puNya hotA hai| 6. mana puNya - dAna-zIla-tapa Adi maiM mana rakhane se puNya hotA hai / 7. vacana puNya- mukha se satya, madhura vacana uccAraNa karane se puNya hotA hai| 8. kAya puNya - kAyA ko zubha vyApAra, paropakAra, vinaya, vaiyAvRtya Adi meM lagAne se puNya hotA hai| 9. namaskAra puNya - deva-guru ko namaskAra karane se puNya hotA hai / puNya tattva ke 42 bhedoM kA vivaraNa isa prakAra hai - 1. zAtAvedanIya : jisa karma ke udaya se jIva ko vividha sukha bhogane ke sAdhana, sAmagrI va zakti mile, use zAtA vedanIya karma kahate hai / 2. uccagotra : jisa karma ke udaya se jIva ko uttama kula, jAti, vaMzAdi zrI navatattva prakaraNa 69 - - - - - - - - - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI prApti hotI hai, uccagotra kahate haiN| . 3-4. manuSyadvika : arthAt manuSya gati evaM manuSyAnupUrvI / jo sukhaduHkha bhogane yogya manuSya gati ko prApta karAye, vaha manuSyagati hai| jisa karma ke udaya se manuSya gati meM janma lene vAlA jIva AkAza pradezoM kI zreNI ke anusAra gamana karatA huA utpatti sthAna para pahu~catA hai, yA maraNakAla ke pazcAt utpatti sthala taka pahu~cAne meM jo karma madada karatA hai, use manuSyAnupUrvI kahate 5-6. suradvika : isa karma ke udaya se jIva ko devagati evaM devAnupUrvI milatI hai / devagati va devAnupUrvI kI vyAkhyA uparoktavat hai| 7. paMcendriya jAti : paMcendriya jAti nAma karma ke udaya se jIva ko sparza, rasa, ghrANa, cakSu tathA zrotra, ye pAMca IndriyA~ pUrNa svastha, nirdoSa evaM sampUrNa zaktiyukta prApta hotI hai| 8. audArika zarIra : isa karma ke udaya se jIva ko audArika vargaNAoM se banA huA asthi, mAMsa, rudhira Adi saptadhAtumaya viziSTa zarIra prApta hotA hai| yaha zarIra mokSa prApti ke liye khAsa upayogI hotA hai| 9. vaikriya zarIra : jisameM choTe-baDe, eka-aneka Adi vividha prakAra ke rUpa banAne kI zakti ho arthAt vikurvaNA karane vAle zarIra ko vaikriya zarIra kahate hai / devatA va nArakI ke vaikriya zarIra hotA hai| 10. AhAraka zarIra : AhAraka vargaNAoM se bane hue zarIra ko AhAraka zarIra kahate hai| pramatta guNa- sthAnavartI labdhidhArI caudaha pUrvadhara muni ko jaba kisI sUkSma zaMkA kA samAdhAna karane kI AvazyakatA hotI hai athavA tIrthaMkaroM kI Rddhi dekhane kI abhilASA hotI hai, taba vizuddha pudgaloM kA AharaNa - khiMcAva karake eka hAtha athavA mUMDe hAtha kA pUtalA AtmapradezoM se vyApta kara bhagavAna ke pAsa bheja kara apanI zaMkA samAhita karate hai| isI pUtale ke zarIra ko AhAraka zarIra kahate hai| yaha zarIra itanA sUkSma hotA hai ki carma cakSuoM se dikhAI nahIM detA aura kisI se avaruddha bhI nahIM hotA evaM avarodhaka bhI nahIM bntaa| 11. taijasa zarIra : taijasa vargaNAoM se banA huA tathA zarIra meM uSmA kAyama rakhane vAlA, grahaNa kiye hue AhAra ko pacAne vAlA, dRSTi se na dikhAyI ----------------------- 70 zrI navatattva prakaraNa Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dene vAlA taijasa zarIra hai / yaha zarIra pratyeka saMsArI jIva ke sAtha anAdikAla se saMlagna hai| 12. kArmaNa zarIra : kArmaNa vargaNAoM se banA huA, jJAnavaraNIyAdi aSTa karmoM kA samUha kArmaNa zarIra hai / 13-14-15. upAMga (aMgopAMga) : jisa karma se aMga-upAMga tathA aMgopAMga mile, use aMgopAMga nAmakarma kahate hai| hAtha, paira, pITha, sira, chAtI aura peTa, ye aMga hai / aMga ke sAtha juDe aMgulI Adi avayava upAMga hai / rekhAyeM aMgopAMga kahalAtI hai / aMga, upAMga aura aMgopAMga dilAne vAle karma ko aMgopAMga nAma karma kahate hai| prathama tIna zarIra audArika, vaikriya, AhAraka ke hI aMgopAMga hote hai| zeSa do ke nahIM hote / ataH aMgopAMga nAmakarma tIna prakAra kA hai| 1. audArika aMgopAMga, 2. vaikriya aMgopAMga, 3. AhAraka aMgopAMga / 16. prathama vajraRSabhanArAca saMghayaNa : vajra - khIlA, RSabha - veSTanapaTTI, nArAca-donoM ora markaTabandha, saMhanana-haDDiyoM kA baMdhana / jisameM donoM tarapha se markaTabandha se baMdhI huI do haDDiyoM para tIsarI haDDI kA paTTA lagA ho aura ina tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI haDDI kI kIla lagI huI ho, use vajraRSabhanArAca saMghayaNa kahate hai| 17. prathama samacaturastra saMsthAna : chaha saMsthAnoM meM prathama yaha saMsthAna tIna zabdoM se niSpanna hai - sama-samAna, catu:-cAra, astra-koNa / arthAt padmAsana lagAkara baiThane para jisa zarIra ke cAroM koNa eka samAna ho, usa AkRti ko samacaturastra saMsthAna kahate haiN| jisake cArakoNa - Asana aura lalATa ke madhya, donoM ghuTanoM ke madhya, dAMye kaMdhe se bAMye ghuTane ke madhya, bAMye kaMdhe se dAMye ghuTane ke madhya meM samAna aMtara hotA hai, vaha sampUrNa zubha avayava evaM adbhuta sauMdaryazAlI zarIrAkRti samacaturastra saMsthAna kahalAtI hai| 18-21. varNacatuSka : isameM varNa, gaMdha, rasa, sparza, ina cAra prakRtiyoM kA samAveza hai / isa karma ke udaya se jIva ko zArIrika varNAdi suMdara prApta hote haiM / varNa meM zveta, rakta, pIta zubha varNa hai| gaMdha meM surabhi gaMdha, rasa meM Amla, madhura aura kaSAyarasa tathA sparza meM laghu, mRdu, uSNa tathA snigdha, ye cAra zubha sparza hai| ye kula 11 zubha prakRtiyA~ haiM, jo zubha varNacatuSka nAma karma ke udaya se jIva ko prApta hotI hai| ----------------------- zrI navatattva prakaraNa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. agurUlaghu : isa karma ke udaya se jIva ko na lohe jaisA atibhArI, na vAyu samAna ati halkA zarIra prApta hotA hai| 23. parAghAta : jisa karma ke udaya se sAmane vAlA vyakti balavAna hone para bhI nisteja ho jAtA hai, use parAghAta nAma karma kahate haiN| isa karma kA udaya sabala ko nahIM, nirbala parantu tejasvI ko hotA hai| 24. zvAsocchAsa : jisa karmodaya se sukhapUrvaka zvAsocchAsa liyA jAya, choDA jAya, vaha zvAsocchAsa nAma karma hai| 25. Atapa : isa karma ke udaya se jIva kA zarIra zIta hone para bhI uSNa prakAza dene vAlA hotA hai| 26. udyota : isa karma ke udaya se jIva kA' svayaM kA zarIra zItala ho tathA usakA prakAza bhI zItala ho, candraprakAzavat jo zItala prakAza de, vaha udyota nAma karma hai| 27. zubhavihAyogati : jisake udaya se jIva kI cAla baila, haMsa, hAthI ke samAna masta, dhImI aura gaMbhIra hotI hai, use zubhavihAyogati nAmakarma kahate 28. nirmANa : isa karma ke udaya se jIva ke zarIra saMbaMdhI aMgopAMga apane-apane sthAna para vyavasthita hote haiN| 29. sadazaka : trasadazaka arthAt jisameM trasa Adi daza prakRtiyoM kA samAveza ho / ina dasa prakRtiyoM kA ullekha 17vIM gAthA meM hai| prathama prakRti vasa hai| jisa karma ke udaya se jIva ko icchAnusAra gamana karane kI zakti prApta hotI hai, vaha trasa nAma karma hai| 30. bAdara : jisa karma ke udaya se jIva ko carmacakSu ke gocara icchAnusAra bAdara zarIra kI prApti hotI hai, vaha bAdara nAmakarma hai| 31. paryApta : jisake udaya se jIva svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kare, vaha paryApta nAmakarma hai| 32. pratyeka : jisase eka jIva ko svatantra eka zarIra kI prApti hotI hai, vaha pratyeka nAmakarma hai| 33. sthira : jisase haDDI, dA~ta Adi sthira avayava prApta ho, vaha sthira nAmakarma hai| 72 zrI navatattva prakaraNa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. zubha : jisake udaya se nAbhi ke upara ke avayava prazasta zubha ho, vaha zubha nAma karma hai / 35. subhaga : jisake udaya se jIva upakAra kare, na kare, phira bhI sabhI ke mana ko priya lage, use subhaga nAmakarma kahate hai / 36. susvara : jisake udaya se jIva kA svara koyala jaisA tathA zrotA ke mana meM prIti utpanna kare, vaha susvara nAma karma hai / 37. Adeya : jisase jIva ke vacana yuktiyukta ho athavA yuktivikala ho tathApi loga use bahumAna de, vaha Adeya nAma karma hai / 38. yaza : jisase jIva kI sarvatra kIrti phailatI hai, vaha yaza nAma karma hai / hai / madhura 39. devAyuSya : isa karma ke udaya se jIva ko devatva kI prApti hotI ho 40. manuSyAyuSya : isase jIva manuSya jIvana ko prApta karatA hai / 41. tiryaMcAyuSya : isase jIva tiryaJca arthAt pazu-pakSI Adi ke jIvana ko prApta karatA hai / 42. tIrthaMkara : isa karma ke udaya se jIva tIna loka meM pUjya padavI ko prApta karatA hai / caturvidha dharmasaMgha kI sthApanA kara aMta meM nirvANa ko prApta karatA hai / isa puNya tattva ke samasta bheda aghAtI karmoM ke bheda meM sammilita hote haiM / 1 vedanIya karma, 1. gotra karma, 3; AyuSya karma tathA 37 nAmakarma kI prakRtiyA~, isa prakAra kula 42 bheda puNya tattva ke hai / pApa tatva ke 42 bheda -------- "gauthA nANaMtarAya dasagaM, nava bIe nI- asAya micchattaM / thAvaradasa narayatigaM, kasAya paNavIsa tiriyadugaM // 18 // iga-bi-ti cau jAio, kukhagai uvaghAya huMti pAvassa / apasatthaM vannacau, apaDhama - saMghayaNasaMThANA // 19 // thAvara suhuma apajjaM, sAhAraNamathiramasubhadubhagANi / dussaraNAijjajasaM, thAvaradasagaM vivajjatthaM // 20 // zrI navatattva prakaraNa 73 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya nANaMtarAya dasagaM, bIe nava, nIa, asAya micchattaM, thAvaradasa, narayatigaM, kasAya paNavIsa, tiriyadugaM // 18 // iga-bi-ti-cau-jAio, ku-khagai, uvaghAya, apasattha-vanacau, apaDhama-saMghayaNa saMThANA pAvassa huMti // 19 // thAvara, suhuma, apajjaM, sAhAraNaM, athiraM, asubha, dubhagANi, dussara, aNAijja, ajasaM, thAvara dasagaM vivajja-atthaM // 20 // saMskRta padAnuvAda jJAnAntarAya-dazakaM nava dvitIye nIcaimAtaM mithyAtvam / sthAvara-dazakaM-naraka-trikaM, kaSAya-paMcaviMzatiH siryag dvikam // 18 // eka-dvi-tri-caturjAtayaH, kukhagatirUpaghAto bhavanti pApasya / aprazastaM varNa catuSkamaprathama-saMhanana saMsthAnAni // 19 // sthAvara sUkSmAparyAptaM, saadhaarnnmsthirmshubhdurbhaagye| duHsvarAnAdeyAyazaH, sthAvaradazakaM viparyayArtham // 20 // zabdArtha nANa - jJAnAvaraNIya kI pAMca thAvara dasa - sthAvarAdi dasa aMtarAya - aMtarAya kI pAMca (sthAvara dazaka) dasagaM - dasa (donoM kI milAkara) | naraya tigaM - naraka trika prakRtiyA~ (narakagati-narakAnupUrvI-narakAyuSya) nava - nau kasAya - kaSAya bIe - dUsare paNavIsaM - paccIsa (darzanAvaraNIya karma kI) | (16 kaSAya, 9 nokaSAya) nIa - nIca gotra tiriyadurga - tiryaJcadvika asAya - azAtA vedanIya (tiryaMcagati-tiryaJcAnupUrvI) micchattaM - mithyAtva - 74 zrI navatattva prakaraNa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha iga - ekendriya huMti - hote hai bi - beindriya pAvassa - pApa ke (bheda) ti - teindriya apasatthaM - aprazasta (azubha) cau - caturindriya vaNNacau - varNacatuSka jAio - ye jAtiyA~ apaDhama - aprathama (prathama ko choDakara) kukhagai - azubha vihAyogati | saMghayaNa - saMhanana uvaghAya - upaghAta saMThANA - saMsthAna zabdArtha thAvara - sthAvara dubhagANi - durbhaga suhuma - sUkSma dussara - duHsvara apajjaM - aparyApta aNAijja - anAdeya sAhAraNaM - sAdhAraNa ajasaM - apayaza athiraM - asthira thAvaradasagaM - sthAvara dazaka asubha - azubha | vivajjatthaM - (trasa dazaka se) viparIta artha vAlA hai| .. bhAvArtha jJAnAvaraNIya (kI 5) aura antarAya (kI 5) kI milAkara kula dasa, dUsare ( darzanAvaraNIya) kI nau, nIca gotra, azAtA vedanIya, mithyAtva mohanIya, sthAvara dazaka, naraka trika, paccIsa kaSAya tathA tiryaJca dvika (ye pApaprakRtiyA~ haiN),||18|| . ekendriya, dvIndriya, trIndriya caturindriya ye cAra jAtiyA~, azubha vihAyogati, upaghAta, aprazastavarNacatuSka, prathama ko choDakara (pAMca) saMhanana tathA (pAMca) saMsthAna, ye pApa tattva ke 82 bheda haiM // 19 // sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, apayaza, ye sthAvaradazaka (basa dazaka se) viparIta artha vAle haiM // 20 // vizeSa vivecana prastuta gAthA trika meM pApatattva ke 82 bheda tathA sthAvara dazaka kA varNana hai| pApa : pApa arthAt azubha karma / jo AtmA ko malina kareM, jisakI azubha prakRti ho, jo bAMdhate samaya to sukhakArI ho kiMtu bhogate samaya dukhakArI zrI navatattva prakaraNa 75 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka kAkA TA FE lobha bhyAkhyAna rati arati m 17 CHROM PM yeog PO citra : aThAraha pApasthAnaka 76 zrI navatattva prakaraNa Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho, vaha pApa hai / puNya tatva ko bAMdhane meM jaise 9 pravRttiyA~ nimitta banatI hai vaise hI pApa ko bAMdhane ke bhI 18 kAraNa hai| ye kAraNa 18 pApasthAnaka ke nAma se prasiddha hai - 1. prANAtipAta - prANoM kA atipAta (hiMsA) karanA / 2. mRSAvAda - jhUTha bolnaa| 3. adattAdAna - corI karanA / 4. maithuna - abrahma kA sevana karanA / 5. parigraha - parigraha (mamattva) rakhanA / 6. krodha - krodha karanA / 7. mAna - abhimAna karanA / 8. mAyA - kapaTa karanA / 9. lobha - lAlaca karanA / 10. rAga - rAga karanA / 11. dveSa - dveSa karanA / 12. kalaha - lar3AI - jhagaDA karanA / 13. abhyAkhyAna - jhUThA kalaMka lagAnA / 14. paizunya - cugalI karanA / 15. rati-arati - indriyoM ke amukUla viSaya prApta hone para AnaMda manAnA rati hai tathA saMyamAdi meM, arUci - udvega arati hai| 16. paraparivAda - dUsaroM kI niMdA karanA / 17. mAyAmRSAvAI.- mAyApUrvaka jhUTha bolnaa| 18. mithyAtvAlya - vItarAga- sarvajJa praNIta dharma para zraddhA na karanA / uparyukta 18 kAraNoM se bAMdhA huA pApa 82 prakAra se udaya meM AtA hai| pApa tattva ke 82 bheda isa prakAra hai| 1-5. jJAnAvaraNIya karma : jJAnAvaraNIya karma ke 5 bheda hai| matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya, manaHparyavajJAnAvaraNIya, kevalajJAnAvaraNIya / ina pAMca karmoM ke udaya se AtmA ke jJAnaguNa ko prakaTa hone meM rUkAvaTa hotI hai / ata: ina pAMca karmoM kA baMdha pApa karma ke bheda meM hai| zrI navatattva prakaraNa - - 77 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. matijJAnAvaraNIya : jo indriya aura mana se utpanna hone vAle jJAna para AvaraNa kare, vaha matijJAnAvaraNIya hai| 2. zrutajJAnAvaraNIya : jo paDhane-sunane se hone vAle jJAna para AvaraNa kare, vaha zrutajJAnAvaraNIya hai| 3. avadhijJAnAvaraNIya : jo indriya aura mana ke sahayoga binA AtmA ko rUpI padArthoM ke sAkSAt hone vAle jJAna para AvaraNa kare, vaha avadhijJAnAvaraNIya hai| 4. manaHparyavajJAnAvaraNIya : mana aura indriyoM ke sahayoga binA DhAI dvIpa meM rahane vAle saMjJI paMcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnane vAle jJAna para AvaraNa kare, vaha manaHparyavajJAnAvaraNIya hai|', ' / 5. kevalajJAnAvaraNIya : lokAloka ke saMpUrNa jJAna para jo AvaraNa kare, vaha kevalajJAnAvaraNIya hai| 6-10. aMtarAya karma : isa karma ke bhI 5 bheda hai : 6. dAnAntarAya : dAna yogya sAmagrI pAsa meM hone para bhI jIva ko dAna dene kA utsAha nahIM hotA, vaha dAnAntarAya hai| 7. lAbhAntarAya : dAtAra milA ho, yogya sAmagrI bhI sulabha ho, . vinayapUrvaka yAcanA kI ho tathApi abhISTa vastu kI prApti na honA lAbhAntarAya 8. bhogAntarAya : tyAga-pratyAkhyAna na hone para bhI, bhogya sAdhana-sAmagrI, vidyamAna hone para bhI jIva usakA bhoga na kara sake, vaha bhogAntarAya hai| 9. upabhogAntarAya : makAna, vastrAbhUSaNa, strI Adi upabhogya sAmagrI vidyamAna hone para bhI jIva usakA upabhoga na kara sake, vaha upabhogAntarAya hai| 10. vIryAntarAya : zarIra niroga, svastha tathA balavAn ho tathApi satvahIna yA zakti rahita ho yA zakti hone para bhI kAma na Aye, dharmAnuSThAna kA pAlana na ho sake, vaha vIryAntarAya hai| 11-19. darzanAvaraNIya karma : jo AtmA ke darzana guNa ko AcchAdita kare, vaha darzanAvaraNIya karma hai / isake bhI nau bheda haiM : 11. cakSudarzanAvaraNIya : cakSudarzana (cakSu kI zakti) kA jisase AcchAdana ho, vaha cakSudarzanAvaraNIya hai| - 78 zrI navatattva prakaraNa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IA.THE zrI navatattva prakaraNa nidrA SANS ..::.. ." otoYox MAHEpamA .do .. . . PAR ur pracalA EMum.nba ... S 24 ELHIPCSTOR a m sAmaCH TIER XXXSAN XXKON 8 ----- - ( GZERSOnTAkaNakarAra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. acakSudarzanAvaraNIya : jisake dvArA cakSu ke sivAya bAkI cAra indriyoM tathA mana, ina pAMcoM athavA inameM se kisI eka ke darzana kA AcchAdana ho, vaha acakSudarzanAvaraNIya hai| 13. avadhidarzanAvaraNIya : jisase jIva ko rUpI dravya ke sAmAnya dharma kA bodha na ho, vaha avadhidarzanAvaraNIya hai| 14. kevaladarzanAvaraNIya : jisase jIva ko saMpUrNa jagata ke padArthoM kA sAmAnya bodha na ho, vaha kevaladarzanAvaraNIya hai| 15. nidrA darzanAvaraNIya : jisase jIva AsAnI se jaga jAye, aisI svalpa nidrA AtI hai| 16. nidrA nidrA darzanAvaraNIya : jisase jIva kI itanI ghora nidrA Aye ki bahuta hI kaThinAI se jAgRta ho| 17. pracalA darzanAvaraNIya : jisase jIva ko khaDe-khaDe yA baiThe-baiThe nIMda A jAya / 18. pracalA pracalA darzanAvaraNIya : jisase jIva ko calate-phirate bhI nIMda A jAya / 19. styAnaddhi : jisake udaya se jIva dina meM soce hue kRtyoM ko nidrAvasthA ke daurAna rAtri meM aMjAma de de / prathama saMghayaNavAle jIva ko isa nIMda meM vAsudeva kA AdhA bala hotA hai| anya sAmAnya vyakti kA svabala 7-8 guNA adhika bala hotA hai / 20. nIca gotra : jisa karma ke udaya se jIva ko nIca kula-jAtivaMzAdi kI prApti ho| 21. azAtA vedanIya : jisase jIva ko Adhi-vyAdhi-upAdhi rUpa duHkha kA anubhava ho| 22. mithyAtva mohanIya : jisake udaya se jIva ko sudeva, suguru tathA sudharma se viparIta mArga meM zraddhA ho / 23. sthAvara dazaka : sthAvaradazaka meM una dasa prakRtiyoM kA samAveza hai, jinakA nAmollekha 20vIM gAthA me hai| jisa karma ke kAraNa jIva cala-phira na sake, eka hI jagaha para sthira rahe, vaha sthAvara nAma karma hai| sAta - - - - - - 80 zrI navatattva prakaraNa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. sUkSma : aisA zarIra mile jo indriya gocara na ho aura yaMtra se bhI dikhAI na de tathA kisI ko na roke va na svayaM rUka sake, vaha sUkSma nAma karma hai / 25. aparyApta : jisase jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa na kare, vaha aparyApta nAma karma hai / 26. sAdhAraNa : jisase eka zarIra meM anaMta jIvoM kA vAsa ho yA anaMta jIvoM ko eka hI zarIra prApta ho, vaha sAdhAraNa nAmakarma hai / 27. asthira : kAna, bhauM, jihvA Adi asthira avayavoM kI prApti ho, vaha asthira nAmakarma hai / 28. azubha : jisase nAbhi se nIce vAle aMga azubha ho, vaha azubha karma hai| 29. durbhaga : jisa karma ke udaya se jIva ko dekhate hI roSa yA udvega paidA ho yA bhalAI karane para bhI vaha kisI ko acchA nahIM lage, vaha durbhaga (daurbhAgya) nAmakarma hai| 30. du:svara : jisase jIva kA svara kaueM jaisA apriya, karkaza va kaThora ho, vaha du:svara nAmakarma hai / 31. anAdeya : jisase yuktiyukta priyavacanoM kA bhI anAdara ho, vaha anAdeya nAmakarma hai / 32. apayaza : lokopakArI kArya karane para bhI jIva ko yaza athavA kIrti hAsila na ho, vaha apayaza nAmakarma hai / 32-35. naraka krika : jina karmoM ke udaya se jIva ko narakagati, narakAnupUrvI tathA narakASya kI prApti ho / 36-60. paccIsa kaSAya : jisa karma ke udaya se jIva ko 16 kaSAya aura nau no- kaSAya kI prApti ho / 36-39 anaMtAnubaMdhI catuSka : anaMtAnubaMdhI- krodha- mAna-mAyA tathA lobha, ina kaSAyoM ke udaya se jIva saMsAra meM anantakAla taka mithyAtva dazA meM paribhramaNa karatA rahatA hai / 40-43. apratyAkhyAnIya catuSka : apratyAkhyAnIya krodha-mAna-mAyA zrI navatattva prakaraNa 81 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA lobha, ina cAra kaSAyoM ke udaya se jIva ko dezavirati dharma kI prApti nahIM hotii| 44-47. pratyAkhyAnIya catuSka : ina kaSAyoM ke udaya se jIva ko sarvavirati dharma arthAt cAritra kI prApti nahIM hotii| 48-51. saMjvalana catuSka : saMjvalana kaSAya catuSka (krodha-mAnamAyA-lobha) ke udaya se jIva ko yathAkhyAta cAritra kI prApti nahIM hotI arthAt jIva vItarAgatA ko prApta nahIM krtaa| . ina sabhI cAroM bhedavAle 16 kaSAyoM kA svabhAva tathA sthiti bhinna-bhinna hai jise pIche praznottarI meM spaSTa kiyA gayA hai| 52. hAsya : jisake udaya se jIva ko ha~sI Ave / / 53. rati : jisake udaya se jIva ko viSayoM meM Asakti ho / 54. zoka : jisake udaya se mana meM zoka yA udAsI vyApta ho / 55. arati : jisase jIva ko dharma-sAdhanA meM aruci ho / 56. bhaya : jisake udaya se bharya yA Dara lage / 57. jugupsA : jisase jIva ko padArthoM para akAraNa yA sakAraNa ghRNA ho| 58-60. vedatrika : jisa karma ke udaya se strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda kI prApti ho| 58. strIveda : jisa karma ke udaya se strI ko puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho, vaha strIveda hai| 59. puruSaveda : jisa karma ke udaya se puruSa ko strI ke sAtha ramaNa karane kI abhilASA ho, vaha puruSaveda hai| 60. napusaMkaveda : jisa karma ke udaya se puruSa aura strI, donoM ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho, vaha napuMsakaveda hai| 61-62. tiryaJcadvika : arthAt tiryaJcagati va tiryaJcAnupUrvI / jisa karma ke udaya se jIva ko ye donoM prakRtiyA~ udaya meM Aye, vaha tiryazcadvika hai| 63-66. jAti-catuSka : ekendriya, beindriya, teindriya, caturindriya, ina zrI navatattva prakaraNa -- -- - -- - - -- - --- - - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAroM ko jAticatuSka kahate haiM / jAticatuSka nAma karma ke udaya se jIva ko ye cAroM jAtiyA~ milatI hai| 63. ekendriya : jisa karma ke udaya se jIva ko pRthvIkAya Adi eka indriya vAle zarIra meM janma milatA hai, usa zarIra ko ekendriya jAti kahate hai| 64. beindriya : jisa karma ke udaya se zaMkha, koDI Adi do indriya vAle zarIra kI prApti hotI hai, vaha beindriya jAti nAmakarma hai| 65. teindriya : jisa karma ke udaya se jUM, khaTamala Adi tIna indriya vAle zarIra kI prApti ho, vaha teindriya jAti nAmakarma hai| 66. caturindriya : jisa karma ke udaya bicchU, bhramara, makkhI Adi cAra indriya vAlA zarIra prApta ho, vaha caturindriya jAti nAmakarma hai| 67. azubhavihAyogati : jisa karma ke udaya se jIva kI cAla gadhe yA u~Ta jaisI azubha ho, vaha azubha vihAyogati nAmakarma hai| 68. upaghAta : jisa karma ke udaya se jIva apane hI avayavoM (chaThThI aMgulI, cora dAMta, paTajIbha) se klezita ho, vaha upaghAta nAmakarma hai| 69-72. aprazasta varNacatuSka : aprazasta arthAt azubha / varNacatuSka arthAt varNAdi cAra bheda-varNa-gaMdha-rasa-sparza / inake kula 20 bhedoM meM se 9 bheda aprazasta hai| 69. aprazasta varNa : jisa karma ke udaya se jIva ko kRSNa yA nIlavarNa prApta ho, vaha aprazasta varNa nAmakarma hai| 70. aprazasta gaMdha jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM se lahasUna jaisI durgaMdha AtI hai, vaha aprazasta gaMdha nAmakarma hai / 71. aprazasta rasa : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kA rasa tIkhA yA kaDavA ho, vaha aprazasta rasa nAmakarma hai| 72. aprazasta sparza : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kA sparza bhArI, khuradarA, rukSa aura zIta ho, vaha aprazasta sparza nAmakarma hai| 73-77. aprathama saMhanana : prathama ko choDakara pAMca saMghayaNa kI prApti honaa| ---- zrI navatattva prakaraNa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73. RSabhanArAca saMhanana : jisa zarIra meM haDDiyoM ke joDa donoM tarapha markaTabaMdha vAle ho, unake upara haDDI kI paTTI bhI ho paraMtu haDDI kI kIla na ho, vaha RSabhanArAca saMghayaNa hai| 74. nArAca saMhanana : mAtra do markaTabaMdha ho, paTTI aura kIla na ho, aisA kAyika gaThana nArAca saMghayaNa kahalAtA hai| 75. ardhanArAca saMhanana : na paTTI ho, na kIla ho, mAtra eka tarapha markaTa baMdha ho, aisA kAyika gaThana ardhanArAca saMghayaNa hai| 76. kIlikA saMhanana : haDDiyoM ke jor3a meM mAtra kIlI ho, aisA kAyika gaThana kIlikA saMhanana kahalAtA hai| ' 77. sevArtta saMhanana : zarIra ke auDoM meM haDDiyoM ke donoM kone Apasa meM mAtra sparza karate ho, aisA kAyika gaThana sevArtta saMhanana kahalAtA hai| 78-82. aprathama saMsthAna : prathama samacaturastra saMsthAna ko choDakara zeSa 5 saMsthAnoM kI prApti honaa| 78. nyagrodha parimaMDala saMsthAna : zarIra kI racanA vaTavRkSa ke samAna ho arthAt nAbhi se Upara ke avayava vistRta (lakSaNayukta) tathA nIce ke avayana choTe (lakSaNarahita) ho, vaha nyagrodha parimaMDala saMsthAna hai| 79. sAdi saMsthAna : nAbhi se nIce kA bhAga lakSaNa yukta tathA upara kA bhAga lakSaNa rahita ho, vaha sAdi saMsthAna hai / 80. vAmana saMsthAna : zarIra baunA ho, hAtha-pAMva-mastaka-kamara, ye cAroM lakSaNa rahita ho va udara Adi lakSaNayukta ho, vaha vAmana saMsthAna hai| 81. kubja saMsthAna : zarIra kubja ho, chAtI-pITha-peTa TeDhe ho para hAthapAMva ThIka ho, vaha kubja saMsthAna hai / 82. huMDaka saMsthAna : sabhI aMga lakSaNa rahita ho, vaha huMDaka saMsthAna hai| isa pApa tattva ke 82 bheda isa prakAra hai - jJAnAvaraNIya - 5, darzanAvaraNIya-9, vedanIya-1, mohanIya-26, AyuSya-1, nAma-34, gotra-1, aMtarAya-5 ina samasta azubha prakRtiyoM kA baMdha 18 pApasthAnakoM kA aprazasta bhAva se sevana karane para pApa ke rUpa meM hotA hai| zrI navatattva prakaraNa 84 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA Azrava tattva ke 42 bheda gAthA iMdiya-kasAya-avvaya-jogA-paMca-cau-paMca-tinni-kamA / kiriyAo paNavIsaM, imA u tAo aNukkamaso // 21 // anvaya iMdiya, kasAya, avvaya, jogA, kamA, paMca, cau, paMca, tinni, kiriyAo paNavIsaM, u tAo aNukkamaso imA // 21 // saMskRta padAnuvAda indriya kaSAyAvrata yogA, paMca catvAri paMca trINi kramAt / kriyAH paMcaviMzatiH imAstutA anukramazaH // 21 // zabdArtha iMdiya - iMdriya kamA - anukrama se qasAya - kaSAya kiriyAo - kriyAe~ avvaya - avrata paNavIsaM - paccIsa jogA - yoga imA - ye paMca - pA~ca u - tathA cau - cAra tAo - ve paMca - pAMca aNukkamaso - anukrama se tinni - tIna bhAvArtha iMdriya, kaSAya, avrata aura yoga anukrama se pA~ca, cAra, pA~ca aura tIna hai / kriyAe~ 25 haiM aura ve anukrama se isa prakAra haiM // 21 // vizeSa vivecana pUrva kI 20 gAthAoM meM jIva-ajIva-puNya tathA pApa, ina cAra tattvoM kA bheda sahita svarUpa vizleSaNa huaa| prastuta. gAthA meM Azrava tattva ke 42 bhedoM kA kathana hai| 17 bhedoM kA kathana isI gAthA meM hai va 25 kriyAoM kA zrI navatattva prakaraNa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullekha Age kI tIna gAthAoM meM spaSTa kiyA gayA hai / Azrava : karmoM kA Agamana dvAra Azrava kahalAtA hai| jIva kI zubhAzubha yogapravRtti se AkRSTa hokara kArmaNa vargaNA kA AtmA meM praviSTa honA Azrava hai| jIvarUpa nAva meM puNya-pApa rupa jala kA praviSTa honA Azrava kahalAtA hai| ___pAMca indriyoM ke mAdhyama se AtmA ke anubhava meM AnevAle pudgala ke svarUpa ko indriyoM kA viSaya kahate hai| ina indriyoM ke 23 viSaya haiM, jo isa prakAra hai - 1. sparzanendriya Azrava : isake 8 viSaya haiM - karkarA-mRdu, bhArI-halkA, zIta-uSNa, rUkSa-snigdha / 2. rasanendriya Azrava : isake viSaya haiM - khaTTA, mIThA, kavaA, kasailA, tIkhA / 3. ghrANendriya Azrava : isake do viSaya haiM - sugaMdha - durgaMdha / .. 4. cakSurindriya Azrava : isake 5 viSaya haiM - kRSNa, nIla, pIta, rakta tathA zveta / 5. zrotrendriya Azrava : isake 3 viSaya hai - jIva zabda, ajIva zabda, mizra zabda / ye 23 viSaya yadi AtmA ke anukUla ho to sukha kA anubhava va pratikUla ho to duHkha kA anubhava hotA hai / inake dvArA hone vAlA karmoM kA Agamana Azrava kahalAtA hai| 4 kaSAya : kaS-saMsAra, Aya-vRddhi / jo saMsAra ko baDhAye, vaha kaSAya hai / yaha krodha mAna-mAyA-lobha Adi 4 bheda vAlA hai / pratyeka kaSAya anaMtAnubaMdhI Adi 4 bhedoM kI apekSA se 16 prakAra kA hai| 6. krodhAzrava : krodha arthAt gussA / isake karane se AtmA meM hone vAlA karmoM kA Agamana krodhAzrava hai| 7. mAnAzrava : mada, ahaMkAra, abhimAna karane para AtmA meM jo karmoM kA Agamana hotA hai, use mAnAzrava kahate hai / 8. mAyAzrava : kapaTa karake kAma meM milI saphalatA se jIva ko jo zrI navatattva prakaraNa Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMda hotA hai, usase hone vAlA karmoM kA Agamana mAyAzrava kahalAtA hai| 9. lobhAzrava : tRSNA, Asakti, lobha, lAlaca se jina karmoM kA AtmA meM Agamana hotA hai, use lobhAzrava kahate hai| 10-14. 5 avrata : prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna tathA parigraha, ina pA~coM kA aniyama, atyAga, avrata kahalAtA hai| ina pA~coM kriyAoM meM pravRtta na hone para bhI tyAga - pratyAkhyAna ke abhAva meM jIvAtmA meM karmoM kA Azrava avazya hotA hai| 15-17. 3-yoga : manoyoga, vacanayoga tathA kAyayoga, ye tIna yoga hai| mana-vacana kAyA ke zubhAzubha vyApAra ko yoga kahate hai| ina tInoM yogoM aura isake 15 upabhedoM se AtmA meM karmoM kA Azrava hotA hai kyoMki AtmA jaba taka sayogI hai, taba taka Atma pradeza ubalate pAnI kI taraha calAyamAna hote rahate haiN| calAyamAna Atmapradeza karma avazya grahaNa karate haiM / kevala nAbhi sthAna meM rahe hue ATha rucaka pradeza acala hone se karma grahaNa nahIM karate haiM / . 18-42 paccIsa kriyAe~ : uparokta 17 bheda tathA 25 kriyAe~, ina kula 42 bhedoM se AtmA meM karmoM kA AMzrava hotA hai| 25 kriyAoM kA varNana AgAmI gAthAtrika meM hai| paccIsa kriyAoM kA vivecana gAthA kAiya ahigaNiyA, pAusiMyA pAritAvaNI kiriyA / pANAivAyAraMbhia, pariggahiA mAyavattI a // 22 // micchAdasaNavattI apaccakhANIya diTThi-puTThi a / pADDuccia sAmaMto,-vaNIa nesatthi sAhatthI // 23 // ANavaNi viAraNiA, aNabhogA aNavakaMkha paccaiA / annA paoga samudANa, pijja doseriyAvahiA // 24 // anvaya kAiya, ahigaraNiyA, pAusiyA, pAritAvaNI, pANAivAya, AraMbhiya, pariggahiA a, mAyavattI kiriyA // 22 // zrI navatattva prakaraNa 87 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchAdasaNavattI, apaccakkhANI, dihi, puTThi, pADucciya, sAmaMtovaNIa ya nesatthi, ya sAhatthI // 23 // ANavaNI, viAraNiA, aNabhogA, aNavakaMkhapaccaiyA, annA paogasamudANa, pijja, dosa, iriyAvahiyA // 24 // saMskRta padAnuvAda kAyikyadhikaraNikI, prAdveSikI pAritApanikI kriyA / prANAtipAtikyArambhikI, pArigrahikI mAyApratyayikI ca // 22 // mithyAdarzana pratyayikI, apratyAkhyAnikI ca dRSTikI pRSTikI ca / prAtityakI sAmantopanipAtikI, naizastrikI svahastikI // 23 // AjJApanikI vaidAraNikI, anaabhogitthynvkaangkssprtyyikii| anyAprAyogikI sAmudAnikI, premikkI dveSikIryApathikI // 24 // zabdArtha kAiya - kAyikI kriyA | pANAivAya - prANAtipAtikI ahigaraNiyA - adhikaraNikI AraMbhiya - AraMbhikI pAusiyA - prAdveSikI pariggahiA - pArigrahikI pAritAvaNI - pAritApanikI / mAyavattI - mAyA pratyayikI kiriyA - kriyA a - aura . zabdArtha micchAdasaNavattI - mithyAdarzana pratyayikI pADucciya - prAtityakI apaccakkhANI.- apratyAkhyAnikI sAmaMtovaNIya - sAmaMtopanipAtikI diTThi - dRSTikI nesatthi - naizastrikI puTThi - pRSThikI sAhatthI - svAhastikI a - aura zabdArtha ANavaNi - AjJApanikI. | aNavakaMkhapaccaiyA-anavakAMkSapratyayikI viAraNiyA - vaidAraNikI | annA - anya aNabhogA - anAbhogikI | paoga - prAyogikI --------- --------- zrI navatattva prakaraNa Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samudANa - sAmudAnikI dosa - dvaiSikI pijja - premikI iriyAvahiyA - IryApathikI bhAvArtha kAyikI, adhikaraNikI, prAdveSikI, pAritApanikI, prANAtipAtikI, AraMbhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayikI kriyA // 22 // mithyAdarzanapratyayikI, apratyAkhyAnikI, dRSTikI, pRSTikI, prAtityakI, sAmantopanipAtikI, naizastrikI tathA svAhastikI kriyA // 23 // AjJApanikI, vaidAraNikI, aNAbhogikI, anavakAMkSapratyayikI, anya prAyogikI, sAmudAnikI, premikI, dvaiSikI aura IryApathikI, ye 25 kriyAe~ hai // 24 // vizeSa vivecana prastuta tIna gAthAoM meM 25 kriyAoM kA varNana hai, jinase karmoM kA Azrava hotA hai| AtmA jisa vyApAra ke dvArA zubhAzubha karma ko grahaNa karatI haiM, use kriyA kahate hai / ye 25 kriyAe~ nimnalikhita se haiM - . 1. kAyikI kriyA : avirati tathA ayatanApUrvaka zarIra ke halana-calana se hone vAlI kriyA kAyikI hai| 2. adhikaraNikI kriyA - "jisake dvArA AtmA naraka kA adhikArI ho, vaha adhikaraNa kahalAtA hai| adhikaraNa arthAt talavAra, bhAlA, chUrI Adi upaghAtaka yA hiMsaka zastra banAnA yA jhukA saMgraha karanA adhikaraNikI kriyA kahalAtI hai| / 3. prAdveSikI kriyA : jIva yA' ajIva para dveSa karane se laganevAlI kriyA prAdveSikI hai| 4. pAritApanikI kriyA : svayaM ko athavA dUsaroM ko tADanA-tarjanA dvArA saMtApa utpanna karanA pAritApanikI kriyA hai / 5. prANAtipAtikI kriyA : svayaM ke athavA anya ke prANoM kA atipAta (vinAza) karanA prANAtipAtikI kriyA hai| ____6. AraMbhikI kriyA : khetI karanA, makAna banavAnA, ku~A khudavAnA zrI navatattva prakaraNa - - - - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyikI adhikaraNikI prAdeSikI STA FE C .. . pAritApanikI aArAmakA me INSANDH RAM prANAti - . CH-pAtikA 10a Paa RN NA citra : kriyAoM kA vivecana / zrI navatattva prakaraNa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi AraMbhajanaka kriyAe~ AraMbhikI kriyA kahalAtI hai| 7. pArigrahikI kriyA : dhana-dhAnyAdi parigraha kA saMcaya kara usa para mamatva rakhanA pArigrahikI kriyA hai| 8. mAyApratyayikI kriyA : chala-kapaTa karake dUsaroM ko ThaganA mAyApratyayikI kriyA hai| 9. mithyAdarzanapratyayikI kriyA : vItarAga prarUpita dharma para zraddhA na karanA mithyAtva hai / usa nimitta se lagane vAlI kriyA mithyAdarzanapratyayikI 10. apratyAkhyAnikI kriyA : tyAga-pratyAkhyAna na karane se lagane vAlI kriyA apratyAkhyAnikI hai| 11. dRSTikI kriyA : jIva yA ajIva ko rAga-dveSa yukta najara se dekhane para jo kriyA lagatI hai, vaha dRSTikI kriyA hai| 12. spRSTikI kriyA : jIva yA ajIva kA rAgAdi se sparza karanA, spRSTikI kriyA hai| 13. prAtityakI kriyA : jIva tathA ajIva vastu ke nimitta se rAgadveSa karanA, kisI kI Rddhi, samRddhi dekhakara jalanA, staMbhAdi se TakarAne para dveSa karanA, prAtityakI kriyA hai / 14. sAmaMtopanipAtikI kriyA : apanI uttama vastu tathA vaibhava Adi ko loga dekhe taba kI prazaMsA sunakara mana meM prasanna honA tathA ghI-tela Adi kA bhAjana khulA rakhaneM, se usameM saMpAtima jIva girakara vinaSTa hote haiM / isase jo kriyA lagatI hai, use sAmaMtopanipAtikI kriyA kahate hai| 15. naizastrikI kriyA : rAjA Adi kI AjJA se dUsare se zastrAdi kA nirmANa karavAnA, jalAzAyoM ko sukhAnA, zuddhAhAra ko paraTha denA, supAtra ziSya ko nikAla denA, naizastrikI kriyA hai| 16. svahastikI kriyA : apane hAthoM se AtmaghAta karanA yA zastrAstra se kisI padArtha kA ghAta karanA, svahastikI kriyA hai| 17. AjJApanikI kriyA : AjJA dekara vastu, Adi kucha maMgavAnA, zrI navatattva prakaraNa 91 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjJApanikI kriyA hai| 18. vaidAraNikI kriyA : jIva tathA ajIva kA vidAraNa (chedana-bhedana) karanA athavA vitAraNA (ThagAI) karanA, vaidAraNikI kriyA hai / 19. anAbhogikI kriyA : anAbhoga - upayoga aura jayaNA rahita kI jAne vAlI bhUmipramArjanA, pratilekhanA Adi se lagane vAlI kriyA anAbhogikI hai| 20. anavakAMkSapratyayikI kriyA : apane tathA dUsare ke hita kI AkAMkSA binA loka viruddha corI, parastrI sevana, juA, zarAba sevana Adi AcaraNa karanA, anavakAMkSapratyayikI kriyA hai| ___21. prAyogikI kriyA : mana-vacana-kAmA ke zubhAzubha yoga rUpa kriyA kA nAma prAyogikI hai| 22. sAmudAnikI kriyA : karma samudAya ko grahaNa karane vAlI, loka samudAya kI saMmati se niSpanna yA saMyamI kI asaMyama meM pravRtti sAmudAnikI kriyA hai| 23. premikI kriyA : svayaM prema karanA, dUsaroM ko prema paidA ho, aisA vacana bolanA, vyavahAra karanA, premikI kriyA hai| 24. dvaiSikI kriyA : svayaM dveSa karanA, dveSotpAdaka vyavahAra karanA, dvaiSikI kriyA hai| 25. IryApathikI kriyA : IryA arthAt gamanAgamana / binA upayoga ke gamanAgamana karanA, IryApathikI kriyA hai| athavA kevala gamanAgamana se karma kA praveza ho, vaha kriyA IryApathikI hai| ina 25 kriyAoM ke vivecana ke sAtha Azrava tattva ke 42 bhedoM kA kathana paripUrNa hotA hai| saMvara tattva ke 57 bhedoM kA kathana gAthA samii guttI parisaha, jaidhammo bhAvaNA carittANi / paNa ti duvIsa dasa bAra, paMca bheehiM sagavannA // 25 // anvaya paNa ti duvIsa dasa bAra paMca bheehiM samii, guttI, parisaha, jaidhammo, zrI navatattva prakaraNa 12 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaNA, caritANi sagavannA // 25 // saMskRta padAnuvAda samiti guptiH pariSaho, yati dharmo bhAvanAzcaritrANi / paMca trika dvAviMzatirdazadvAdazapaMca bhedaiH saptapaMcAzat // 25 // zabdArtha samii samiti guttI - gupti parisaha - parISaha jaidhammo yatidharma 'bhAvaNA bhAvanA caritANi cAritra paNa - pAMca - - - - ti - tIna duvIsa-bAvIsa dasa daza bAra - bAraha paMca - pAMca bhaehiM bhedoM ke dvArA sagavannA sattAvana haiM / - - bhAvArtha b samiti, gupti, parISaha, yatidharma, bhAvanA tathA cAritra, inake kramazaH pAMca, tIna, bAvIsa, dasa, bAraha tathA pAMca bheda hote saMvara tattva ke 57 bheda hote haiM // 25 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM saMvara ke 57 bhedoM kA kevala ullekha hai / ina sabakA vizleSaNa agalI gAthAoM meM prastuta kareMge / saMvara : Ate hue karmoM ko rokanA saMvara hai| Azrava tattva kA viparIta saMvara tattva hai / jIva rUpI tAlAba meM Azrava rUpI nAloM se jo karmarUpI pAnI AtA hai, use vrata - pratyAkhyAna rUpI pAla se rokanA saMvara kahalAtA hai / isake 57 bhedoM kA nAmollekha prastuta gAthA meM kiyA gayA hai - 5- samiti, 3 - gupti, 22 - parISaha, 10 - yati dharma, 12 - bhAvanA, 5 - cAritra / uparokta sattAvana bhedoM ke dvArA jIva karmoM ke Agamana ko rokatA hai / zrI navatattva prakaraNa 93 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samiti tathA gupti kA kathana gAthA iriyA bhAsesaNAdANe, uccAre samiisu a / maNaguttI vayaguttI, kAyaguttI taheva ya // 26 // anvaya samiisu iriyA, bhAsA, esaNA, AdANe a uccAre / taha eva maNaguttI, vayaguttI ya kAyaguttI // 26 // saMskRtapadAnuvAda IryAbhASaiSaNAdAnAnyutsargaH samitiSu na / manoguptirvaco gupti kAyaguptistathaiva ca // 26 // __ zabdArtha iriyA - IryAsamiti a"- aura . bhAsA - bhASAsamiti maNaguttI - manogupti esaNA - eSaNAsamiti vayaguttI - vacanagupti AdANe - AdAnasamiti kAyaguttI - kAyagupti uccAre - uccAra samiti taheva - usI prakAra samiisu - ina samitiyoM meM | ya - evaM bhAvArtha samitioM meM IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna samiti, uccAra samiti tathA manogupti, vacanagupti, kAyagupti (ye aSTapravacanamAtA) haiM // 26 // vizeSa vivecana samiti - Avazyaka kArya ke liye samyak upayogapUrvaka jo pravRtti kI jAtI hai, use samiti kahate hai| samiti meM satkriyA kA pravartana mukhya hai / 1. IryAsamiti : IryA -mArga meM upayoga, jayaNApUrvaka calanA IryAsamiti hai| jJAna-darzana tathA cAritra ke nimitta mArga meM yuga mAtra (31/ hAtha) bhUmi ko ekAgra citta se dekhate hue niravadya sthAna meM sAvadhAnI pUrvaka gamanAgamana karanA zrI navatattva prakaraNa Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IryAsamiti hai| 2. bhASAsamiti : AvazyakatA hone para satya-hita-mita tathA niravadya bhASA bolanA bhASAsamiti hai| 3. eSaNAsamiti : yaha samiti mukhyatayA muni ke hotI hai| zramaNAcAra ke anurUpa 42 doSoM ko TAlate hue AhArAdi grahaNa karanA eSaNA samiti 4. AdAna samiti : vastra, pAtra, rajoharaNa, zayyA, saMstAraka Adi saMyama ke upakaraNa tathA jJAnopakaraNa Adi ko upayogapUrvaka pramArjana karake rakhanA AdAna samiti hai| isakA dUsarA nAma AdAna-bhaMDa-matta-nikkhevaNA samiti bhI hai| AdAna-grahaNa karanA, nikkhevaNA - rakhanA, bhaMDa-matta-pAtra-mAtraka Adi ko jayaNApUrvaka / 5. uccAra samiti : arthAt utsarga samiti / sthaNDila ke doSoM ko TAlate hue utsarga arthAt visarjana karanA / lughanIti (pezAba) baDInIti (mala) dhuMka, kapha, azuddha AhAraM Adi ko nirjIva sthAna meM paraThanA, tyAga karanA, utsarge samiti kahalAtA hai / isakA uppara nAma uccAra-prastravaNa-khela-jalla siMghANa pAriSThApanikA samiti bhI hai| gupti : mana - vacana tathA kAyA kI azubha pravRttiyoM ko rokakara zubha pravRtti karanA, gupti kahalAtA hai| yogoM ke vyApAra kA gopana karanA, sameTanA gupti kahalAtA hai / isameM asatkriyA kA niSedha mukhya hai| 1. manogupti : manako sAvadya (sadoSa) vicAroM se rokanA, ArttadhyAna, raudra dhyAna, saMrambha, samAraMbha tathA AraMbha saMbaMdhI saMkalpa na karanA, dharma tathA zukla dhyAna dhyAnA, manogupti hai / 2. vacana gupti : sAvadha, hiMsaka tathA kaTu vacana na bolanA, vikathA tyAga karanA, mauna rahanA, vacana gupti hai / 3. kAya gupti : zarIra ko sadoSa kriyAoM se rokakara nirdoSa kriyAoM meM joDanA, azubha tathA pApakArI pravRtti kA tyAga karanA, kAya gupti hai / ye pAMca samiti tathA tIna gupti aSTapravacana mAtA kahI jAtI hai kyoMki ina AThoM se saMvara dharma rUpa pUtra kA pAlana-poSaNa hotA hai / ye muni ke yAvajjIvana tathA zrAvaka ke sAmAyika, pauSadha Adi meM hotI hai| - - - - - - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra ye pA~ca samitiyA~ kuzala.(mArga) meM pravRtti rUpa hai tathA tIna guptiyA~ kuzala meM pravRtti tathA akuzala se nivRtti rUpa hai| parISaha-vivecana gAthA khuhA pivAsA sI uNhaM, daMsAcelAraithio / cariyA nisIhiyA sijjA, akkosa vaha jAyaNA // 27 // alAbha roga taNa phAsA, malasakkAra parisahA / pannA annANa sammattaM, ia bAvIsa parisahA // 28 // anvaya khuhA, pivAsA, sI, uNhaM, daMsa acela, arai, (i)tthio, cariyA, nisIhiyA, sijjA, akkosa, vaha, jAyaNA // 27 // alAbha, roga, taNaphAsA, mala, sakkAra, parisahA, panA, annANa, sammattaM, ia bAvIsa parisahA // 28 // saMskRta padAnuvAda .. kSudhA pipAsA zItamuSNaM, daMzo'celako'ratistriyaH / caryA naiSedhikI zayyA, Akrozo vadho yAcanA // 27 // alAbha roga-tRNa-sparzA, mala satkAra pariSahau / prajJA-ajJAnaM samyakatvamiti dvAviMzatiH pariSahAH // 28 // zabdArtha khuhA - kSudhA thio - strI pivAsA - pipAsA cariyA - caryA sI - zIta nisIhiyA - niSadyA uNhaM - uSNa sijjA - zayyA daMsa - daMza akkosa - Akroza acela - acelaka vaha - vadha a - arati jAyaNA - yAcanA zrI navatattva prakaraNa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha . alAbha - alAbha pannA:- prajJA roga - roga annANa - ajJAna taNaphAsA - tRNasparza sammattaM - samyaktva mala - mala ia - ye sakkAra - satkAra bAvIsa - bAIsa parisahA - parISaha parisahA - parISaha haiN| bhAvArtha kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMza, acela, arati, strI, caryA, niSadyA, zavyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra, prajJA, ajJAna, samyaktva, ye bAIsa parISaha hai // 27-28 // . vizeSa vivecana / prastuta gAthA meM 22 parISahoM kA varNana hai| parISaha : aMgIkAra kiye hue dharmamArga meM sthira rahane aura karma bandhanoM ke vinAzArtha jo jo sthiti samabhAvapUrvaka sahana karane yogya hai, use parISaha kahate 1-2. kSudhA va pipAsA parISaha : bhUkha tathA pyAsa kI cAhe kaisI bhI vedanA ho, phira bhI aMgIkAra kI huI maryAdA ke viruddha sacitta evaM doSapUrNa AhAra, pAnI Adi na lete hue samabhAvapUrvaka ina vedanAoM ko sahanA - ve kramazaH kSudhA tathA pipAsA parISaha hai| 3-4. zIta va uSNa parISaha : cAhe kitanI hI kaDAke kI ThaMDa ho aura cAhe kitanI hI tapAne vAlI garmI ho tathApi usake nivAraNArtha kisI bhI akalpya vastu kA sevana kiye binA aura sAdhanoM kA upayoga kiye binA samabhAva va zAMtipUrvaka ina vedanAoM ko sahanA, kramazaH zIta va uSNa parISaha hai| 5. deza parIghaha : DAMsa, macchara Adi jantuoM kA upadrava hone para bhI khinna na honA aura na una jantuoM para dveSa karanA yA kaSTa pahu~cAnA balki apanI ------------------ zrI navatattva prakaraNa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA meM sthira rahanA, deza parISaha hai| 6. acela parISaha : vastra kA sarvathA abhAva athavA jIrNa vastra milane para bhI dInatA kA vicAra na karate hue nagnatA ko samabhAvapUrvaka sahanA, acela parISaha hai| 7. arati parISaha : arati arthAt udvega-arUci / saMyamadharma kA pAlana karate hue aneka kaThinAIyoM ke kAraNa arUci kA prasaMga A paDane para mana meM kisI taraha kA udvega yA viSAda na lAnA paraMtu dharmAnuSThAna meM dhairyapUrvaka rasa lenA, arati parISaha hai| 8. strI parISaha : sAdhaka puruSa athavA strI kA apanI sAdhanA meM vijAtIya AkarSaNa se na lalacAnA, sahA dRSTi se na dekhanA, na vArtAlApa karanA, strI (purUSa) parISaha hai| 9. caryA parISaha : caryA-calanA, vihAra karanA / eka sthAna meM niyatavAsa na kara bhinna-bhinna sthAnoM meM naukalpI vihAra karanA, usameM Alasya yA pramAda na karanA, caryA parISaha hai| 10. niSadyA parISaha : zUnya gRha, zmazAna, sarpabila, siMhaguphA Adi ekAnta sthAnoM meM maryAdita samaya taka Asana lagAkara baiThanA, yadi bhaya kA prasaMga A paDe to bhI calAyamAna na honA, niSadyA parISaha hai| 11. zayyA parISaha : komala yA kaThina, U~cI-nIcI jaisI bhI jagaha mile usameM udvega na karate hue samabhAvapUrvaka zayana karanA, zayyA parISaha hai| 12. Akroza parISaha : koI tADanA-tarjanA yA tiraskAra kare taba bhI use satkAravat samajhanA, Akroza parISaha hai| 13. vadha parISaha : koI ajJAnI DaMDe, cAbuka yA lAThI se prahAra karate hue hatyA bhI kara de, taba bhI usake prati dveSa na karate hue usa upasarga ko samabhAvapUrvaka sahanA, vadhaM parISaha hai| . 14. yAcanA parISaha : sAdhu koI bhI vastu mAMge binA grahaNa nahIM krtaa| mana meM kisI bhI prakAra kA abhimAna na rakhate hue dharmayAtrA ke nirvAhArtha yAcakavRtti svIkAra karanA, yAcanA parISaha hai / 98 zrI navatattva prakaraNa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. alAbha parISaha : yAcanA karane para bhI abhISTa vastu kI prApti na ho to udvega na karate hue aprApti ko hI saccA tapa mAnakara usameM saMtoSa karanA, alAbha parISaha hai| 16. roga parISaha : jvara, atisAra Adi roga hone para bhI vyAkula na hokara pUrva karma kA vipAka mAnakara samabhAvapUrvaka sahanA, roga parISaha kahalAtA hai| 17. tRNasparza parISaha : saMthAre meM yA anyatra tRNa Adi kI tIkSNatA kiMvA kaThoratA anubhava ho to bhI dInatA dhAraNa na kare, udvega bhI na kare balki mRduzayyA ke sevana jaisA ullAsa rakhanA, tRNasparza parISaha hai| . 18. mala parISaha : pasIne Adi se maila jamane para jaba durgaMdha Aye to sAdhu usase udvega na kare, zobhA, vibhUSAdi saMskAra kI cAhanA na kare, yaha mala parISaha hai| 19. satkAra parISaha : cAhe kitanA bhI bahumAna-satkAra ho, phira bhI mana meM kisI prakAra kA harSa, abhimAna yA garva na kare, yaha satkAra parISaha hai| 20. prajJA parISaha : svayaM bahuzruta hone para loga yadi buddhi kI prazaMsA kare to bhI svayaM garvonnata na bananA, prajJA parISaha hai| 21. ajJAna parISaha : yadi alpa buddhivAlA hone se sAdhu tattva na jAna pAye to apanI ajJAnatA ko saMyama meM udvega kA kAraNa na banane denA balki zrutajJAnAvaraNIya karma kA udaya mAnakara saMyama meM lIna rahanA, ajJAna parISaha hai| 22. samyaktva parISahA : aneka kaSTa yA upasarga Adi par3ane para bhI dharmazraddhA se vicalita na honA, sUkSma artha samajha meM na Aye to vyAmoha na karanA, paradarzana meM camatkAra dekhakara usa para mohita na honA, samyaktva parISaha kahalAtA hai| dasa yati dharma gAthA khaMtI maddava ajjava, muttI tava saMjame a bodhavve / saccaM soaM akiMcaNaM ca, baMbhaM ca jaidhammo // 29 // zrI navatattva prakaraNa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya khaMtI, maddava, ajjava, muttI, tava, saMjame, saccaM, soaM, akiMcaNaM, babhaM ca jaidhammo bodhavve // 29 // saMskRtapadAnuvAda kSAntimArdavArjavo muktiH, tapaH saMyamazca bodhavyaH / satyaM zaucamAkiMcanyaM, ca brahma ca yatidharmaH // 29 // zabdArtha / khaMtI - kSamA | saccaM - satya maddava - mArdava, namratA soaM - zauca (pavitratA) ajjava - Arjava, saralatA akiMcaNaM - AkiMcanya muttI - nirlobhatA baMbhaM - brahmacarya tava - tapazcaryA ca -aura saMjame - saMyama jaidhammo -yatidharma ya - aura bodhavve - jAnanA caahie| bhAvArtha kSamA, mArdava, Arjava, nirlobhatA, tapa, saMyama, satya, zauca, AkiMcanya, brahmacarya, ye dasa prakAra ke yatidharma jAnane cAhie // 29 // vizeSa vivecana yati : mokSamArga meM jo yatna kareM, vaha yati hai| muni, sAdhu, zramaNa Adi yati ke hI paryAyavAcI haiM / prastuta gAthA meM saMvara ke 57 bhedoM meM se 10 bhedoM kA kathana hai / yatidharma ke 10 bheda nimna prakAra se haiM - 1.kSamA : krodha para vijaya prApta karanA, krodha kA kAraNa upasthita hone para bhI samabhAva rakhanA kSamA hai / 2. mArdava : mAna kA tyAga kara namra bananA / jAti, kula, rUpa, aizvarya, tapa, jJAna, lAbha aura bala, ina AThoM meM se kisI kA mada na karanA, mArdava kahalAtA hai| - - - - - - - - 100 zrI navatattva prakaraNa - - - - - - - - - - - - - - - - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. Arjava : kapaTa rahita honA / mAyA, dambha, ThagI Adi kA sarvathA tyAga kara sarala tathA niSkapaTa honA, Arjava hai / 4. mukti : lobha para vijaya prApta karaM niHspRha bananA / 5. tapa : icchAoM kA nirodha karanA / isake 12 bheda haiM, jinakA kathana nirjarA tattva meM kiyA gayA hai / tapa se saMvara tathA nirjarA, donoM hote hai / 6. saMyama : sam - samyak prakAra kA, yama pAMca mahAvrata yA pAMca aNuvrata kA pAlana saMyama dharma kahalAtA hai / muni ke 17 prakAra saMyama hotA hai - pAMca mahAvrata pAlana, pAMca indriya nigraha, cAra kaSAya jaya tathA mana-vacanakAyA ke yogoM kI virati / 1 7. satya : satya, priya, hita-mita tathA kalyANakArI nirdoSa vacana bolanA / 8. zauca : mana-vacana tathA kAyA ke vyavahAra ko pavitra rakhanA / 9. AkiMcanya : kisI bhI padArtha meM mamatva buddhi na rakhanA AkiMcanya hai| kiMcana - kucha bhI, a- nahIM, jisake pAsa kucha bhI nahIM, vaha akiMcana hai| 10. brahmacarya : navavADa sahita brahmacarya kA paripUrNa pAlana karanA / isa 10 prakAra ke yatidharma ko aMgIkAra karane se karmoM kA saMvara hotA hai / bAraha bhAvanA gAthA paDhamamaNiccamasaraNaM, saMsAroM egayA ya annattaM / asuittaM Asava saMvaro ya taha NijjarA navamI // 30 // logasahAvo bauhI, dullahA dhammassa sAhagA arihA / eAo bhAvaNAo, bhAveavvA payatteNaM // 31 // anvaya paDhamaM aNiccaM, asaraNaM, saMsAro, egayA, ya annattaM, asuittaM, Asava ya saMvaro taha navamI NijjarA ||30|| zrI navatattva prakaraNa 101 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha - tathA / logasahAvo, bohI dullahA, dhammassa sAhagA arihA, eAo bhAvaNAo, payatteNaM bhAveavvA // 31 // saMskRtapadAnuvAda prathamanityamazaraNaM, saMsAra ekatA cAnyatvaM / azucitvamAzravaH, saMvarazca tathA nirjarA navamI // 30 // lokasvabhAvo bodhidurlabhA dharmasya sAdhakA arhantaH / etA bhAvanA, bhAvitavyAH prayatnena // 31 // zabdArtha paDhama - prathama asuittaM - azucitva aNiccaM - anitya jhAsava - Azrava asaraNaM - azaraNa saMvaro - saMvara saMsAro - saMsAra egayA - ekatva NijjarA - nirjarA ya - aura navamI - nauvI annattaM - anyatva zabdArtha logasahAvo - lokasvabhAva eAo - ye bohI dullahA - bodhidurlabha bhAvaNAo - bhAvanAe~ dhammassa - dharma ke bhAveavvA - bhAnI (dhAranI) cAhie / sAhagA - sAdhaka payatteNaM - prayatnapUrvaka arihA - arihaMta haiN| bhAvArtha anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Azrava, saMvara, nirjarA, lokasvabhAva, bodhidurlabha tathA dharma ke sAdhaka arihaMta durlabha (dharma svAkhyAta) hai, ye 12 bhAvanAe~ prayatnapUrvaka bhAnI (dhAranI) cAhie // 30-31 // ------------------ 102 zrI navatattva prakaraNa Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa vivecana bhAvanA : mokSamArga ke prati bhAvoM kI vRddhi ho, aisA cintana karanA bhAvanA hai| bhAvanA arthAt anuprekSA / gaharA cintana karanA anuprekSA hai| yadi cintana tAttvika tathA gaharA hotA hai to usake dvArA rAgadveSa kI vRttiyoM kA honA rUka jAtA hai, isIliye aise cintana kA saMvara ke upAya meM varNana kiyA gayA hai / 1. anitya bhAvanA : dhana-daulata, rUpa-sauMdarya, patnI-parivAra, dukAnamakAna, ye saMsAra kI samasta vastue~ kSaNika aura nAzavAn haiM / sabhI padArtha anitya aura asthira haiM / isa prakAra kI anuprekSA karanA anitya bhAvanA hai| yaha bhAvanA bharata cakravartI ne bhAyI thii| 2. azaraNa bhAvanA : isa saMsAra meM duHkha va Apatti Ane para koI bhI kisI ke liye trANa yA zaraNa rUpa nahIM hai / eka mAtra jinadharma hI zaraNabhUta hai| isa prakAra kA cintana azaraNa bhAvanA hai| yaha bhAvanA anAthI muni ne bhAyI thii| 3. saMsAra bhAvanA : cAra gati rUpa isa duHkhadAyI saMsAra meM nirantara bhaTakanA paDatA hai| isa janma-maraNa ke cakra meM na to koI svajana hai, na prjn| kyoMki pratyeka ke sAtha janma janmAMtaroM meM hara taraha ke saMbaMdha ho cuke haiM / yaha saMsAra eka taraha kA raMgamaMca hai, jahA~ taraha-taraha ke nATaka hote haiM / ataH yaha tyAga karane yogya hai| isa prakAra kA ciMtana karanA saMsAra bhAvanA hai| yaha bhAvanA mallinAthajI ne bhAyI thI / - 4. ekatva bhAvanA :jIva akelA hI AyA hai aura paraloka meM akelA hI jaayegaa| apane karmoM kA kartA aura bhoktA bhI jIva akelA hI hai| usakA duHkha yA vyAdhi dUsarA koI bhI dUra nahIM kara sakatA / sukha-duHkha kA phala bhI jIva ko akele hI bhoganA paDatA hai| isa prakAra kA ciMtana ekatva bhAvanA hai| yaha bhAvanA namirAjarSi ne bhAyI thii| 5. anyatva bhAvanA : dhana-kuTuMba, mAtA-pitAdi parivAra sabhI mujhase bhinna hai / maiM caitanyamaya AtmA ina sabase alaga huuN| parapadArtha ko apanA mAnanA ajJAnajanya buddhi hai| AtmA kA kisI se koI saMbaMdha nahIM hai| isa anuprekSA ------------------------ zrI navatattva prakaraNa 103 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA nAma anyatva bhAvanA hai / yaha bhAvanA mRgAputra ne bhAyI thii| 6. azucitva bhAvanA : yaha suMdara dikhane vAlA zarIra rasa, rUdhira, mAMsa, meda, majjA, asthi tathA vIrya, ina sapta dhAtuoM se nirmita hai / puruSa ke 9 dvAra tathA strI ke 12 dvAroM se sadaiva gaMdagI va azuci bahatI rahatI hai| isa azucimaya zarIra se sugaMdha bhI durgaMdha meM tathA suMdara, svAdiSTa AhAra bhI viSTA ke rUpa meM parivartita ho jAte haiM / isa prakAra aise ghRNita zarIra para moha-Asakti rakhanA ThIka nahIM hai, aisI vicAraNA azucitva bhAvanA hai / isakA ciMtana sanatkumAra cakravartI ne kiyA thaa| . ___7. Azrava bhAvanA : Azrava ke 42 dvAroM se karmoM kA Agamana AtmA meM satat cAlU hai / isake dvArA jIva sukha-duHkha kA anubhava karatA rahatA hai| karmoM kA Agamana kaise ruke, jisase AtmA kA uddhAra ho sake, isa ciMtana ko Azrava bhAvanA kahate hai / yaha bhAvanA samudrapAla muni ne bhAyI thii| 8. saMvara bhAvanA : samiti, gupti, parISaha, yatidharma, bhAvanA tathA cAritra inake 57 bhedoM kA svarUpa cintana karanA saMvara bhAvanA hai| yaha bhAvanA harikezI muni ne bhAyI thii| 9. nirjarA bhAvanA : AtmA ke sAtha lage hue karmoM ko 12 prakAra ke tapa dvArA nirjarita karane kA cintana nirjarA bhAvanA hai| isakA ciMtana arjuna aNagAra ne kiyA thaa| 10. lokasvabhAva bhAvanA : loka ke saMsthAna va loka meM rahe hue dravyoM ke guNa, paryAya Adi kA ciMtana karanA lokasvabhAva bhAvanA hai| isakA ciMtana ziva rAjarSi ne kiyA thaa| 11. bodhidurlabha bhAvanA : bodhi arthAt bodha-samyaktva / durlabha - muzkila se prApta ho / anAdikAla se isa saMsAra meM paribhramaNa karate hue jIvoM ko samyag-darzana-jJAna-cAritra rUpa triratna kI prApti ati durlabha hai| saMsAra kI cakravartI, vAsudevAdi padaviyA~ pAnA sarala hai para samyaktva rUpa bodha prApta honA muzkila hai / isa prakAra kA cintana bodhidurlabha bhAvanA hai| isa bhAvanA kA ciMtana RSabhadeva ke 98 pUtroM ne kiyA thaa| 104 zrI navatattva prakaraNa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PROTECTC . ORG deza birI sarva virati LA .... A ad. . 1 . " RTIN A . TAILI TWIs junil THIRUNSION ED M amp MilIA zrI navatattva prakaraNa PRARE2.parASaha ..K NK MATTE . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. dharma ke sAdhaka arihanta durlabha bhAvanA : dharma ke sAdhakasaMsthApaka arihaMta prabhu kI prApti honA atidurlabha hai| jisase samasta prANiyoM kA kalyANa ho, aise sarvaguNa sampanna zruta - cAritra tathA zramaNa - zrAvaka dharma kA upadeza arihaMto ne kiyA / vaha dharma hI satya hai, hitakArI tathA kalyANakArI hai, jo arihaMto dvArA prarUpita hai / isa prakAra kA ciMtana karanA dharma sAdhaka arhata durlabha bhAvanA hai| ise dharmasvAkhyAta bhAvanA bhI kahate haiM / isa bhAvanA kA ciMtana dharmarUci aNagAra ne kiyA thA / pAMca cAritra gAthA T sAmAiattha paDhamaM, cheovaTThAvaNaM bhave bIaM / parihAra visuddhIaM, suhumaM taha saparAyaM ca // 32 // tatto a ahakkhAyaM khAyaM savvammi jIva logammi / jaM cariUNa suvihiyA, vacchaMtiM ayarAmaraM ThANaM // 33 // L 106 anvaya attha paDhamaM sAmAiyaM, bIaM cheovadvAvaNaM bhave, parihAra, visuddhIaM, taha suhumaM ca saMparAyaM // 32 // a tatto ahakkhAyaM, savvammi jIva logammi khAyaM, jaM cariuNa suvihiyA, ayarAmaraM ThANaM vaccati // 33 // saMskRta padAnuvAda sAmAyikamatha prathamaM, chedopasthApanaM bhaved dvitIyam / parihAra vizuddhIkaM, sUkSmaM tathA sAMparAyikaM ca // 32 // tatazca yathAkhyAtaM, khyAtaM sarvasmin jIvaloke / yaccaritvA suvihitA, gacchantyAjarAmaraM sthAnaM // 33 // zabdArtha gAthA-32 sAmAia - sAmAyika cAritra cheovadvAvaNaM chedopasthApanIya attha aba bhave - hai paDhamaM - pahalA bIaM - dUsarA cAritra - zrI navatattva prakaraNa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parihAra visuddhIaM - parihAravizuddhi cAritra | saMparAyaM - saMparAya cAritra suhUmaM - sUkSma . |ca - aura taha - tathA zabdArtha (gAthA-33) tatto - una cAritroM ke bAda jaM - jisa (yathAkhyAta cAritra)kA a - aura cariUNa - AcaraNa karake ahakkhAyaM - yathAkhyAta cAritra | suvihiyA - suvihita (bhavya) jIva khAyaM - prakhyAta vaccaMti - prApta karate haiM savvammi - sabameM ayarAmaraM - ajarAmara . jIvalogammi - jIvaloka meM, jagata meM | ThANaM - sthAna ko bhAvArtha pahalA sAmAyika cAritra, dUsarA chedopasthApanIya cAritra, tIsarA parihAra vizuddhi tathA cauthI sUkSmasaMparAya cAritra hai // 32 // tathA una cAritroM ke bAda antima yathAkhyAta arthAt sarva jIvaloka meM prasiddha cAritra hai| isa cAritra kA anupAlana karake suvihita jIva mokSa prApta karate haiM // 33 // '' vizeSAvivecana prastuta gAthA meM saMvara ke 57 bhedoM meM se pA~ca cAritra rUpa aMtima pA~ca bhedoM kA kathana hai| isa vyAkhyA ke sAtha saMvara tattva kI mImAMsA saMpUrNa hogI / ___cAritra : caya - ATha karmoM kA caya - saMcaya, use ritta-khAlI karane vAle anuSThAna kA nAma,cAritra hai / yaha.5 prakAra kA hai - 1. sAmAyika cAritra : sAmAyika zabda kI vyutpatti 'sam + Ay +ikaN' isa prakAra hai / sama arthAt samatAbhAvoM kI, Ay arthAt jisameM vRddhi ho, vaha sAmAyika hai / isameM taddhita kA ika pratyaya saMyukta hai| rAga-dveSa kI viSamatA ko miTAkara zatru-mitra ke prati samatAbhAva dhAraNa karanA, usa bhAva se jo jJAna-darzana-cAritra kA Aya-lAbha hotA hai, usa vizuddha anuSThAna ko sAmAyika cAritra kahate hai| isakA jaghanya kAla 48 miniTa tathA utkRSTa kAla zrI navatattva prakaraNa 107 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 mAha hai| isa cAritra ke 2 bheda hai / itvara kathika tathA yAvatkathika / itvara arthAt alpakAla / jisameM bhaviSya meM dubArA sAmAyika vrata kA vyapadeza ho, use itvarakathika sAmAyika kahA jAtA hai / yAvajjIvana kI sAmAyika yAvatkathika sAmAyika hai| 2. chedopasthApanIya cAritra : prathama dIkSA lene ke bAda viziSTa zruta kA abhyAsa kara cukane para vizeSa zuddhi ke nimitta jo jIvanaparyaMta punaH dIkSAgrahaNa kI jAtI hai athavA prathama lI huI dIkSA meM doSotpatti Ane se pUrva cAritra paryAya kA cheda karake punaH naye sire se jo dIkSA kA AropaNa kiyA jAtA hai, vaha chedopasthApanIya cAritra hai| / isake bhI do bheda hai : (1) niraticAra chodopasthApanIya (2) sAticAra chedopasthApanIya / yadi muni ne mUlaguNa kA dhAta kiyA ho to pUrva meM pAlana kI huI dIkSA kA cheda karake punaH cAritra kA uccAraNa (grahaNa) karanA, yaha cheda arthAt prAyazcitavAlA cAritra sAticAra chedopasthApanIya hai| choTI dIkSA vAle (sAmAyika cAritravAle) muni ke yA eka tIrthaMkara ke anuzAsana se dUsare tIrthaMkara ke zAsana meM jAnevAle muni ko jo vrata AroparNa karavAyA jAtA hai, vaha niraticAra chedopasthApanIya cAritra hai| 3. parihAravizuddhi cAritra : parihAra - tyAga / jisa cAritra meM parihAra tapa vizeSa se cAritra tathA karma nirjarA rUpa vizeSa zuddhi hotI hai, use parihAra vizuddhi cAritra kahate hai| viziSTa zrutadhArI nau sAdhuoM kA saMgha apane AtmA kI vizuddhi ke liye apane gaccha-samudAya se alaga hokara, guru AjJA lekara viziSTa tapodhyAna rUpa jisa anuSThAna ko sAdhatA hai, vaha parihAra vizuddhi cAritra hai / 4. sUkSmasaMparAya cAritra : sUkSma arthAt kiTTirUpa (cUrNarUpa) ati alpa saMparAya arthAt bAdara lobha kaSAya ke kSayavAlA jo cAritra hai, vaha sUkSma saMparAya cAritra kahalAtA hai / krodha-mAna tathA mAyA, ye tIna kaSAya kSaya hone ke bAda arthAt mohanIya kI 28 prakRtiyoM meM se lobha ke binA 27 prakRtiyoM kA kSaya hone ke bAda tathA saMjvalana lobha ke bhI bAdara saMjvalana lobha kA udaya samApta hone ke bAda jaba kevala sUkSma lobha kA hI udaya rahatA hai, taba dasaveM sUkSma zrI navatattva prakaraNa 108 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMparAya guNasthAna meM pravartita jIva kA sUkSma saMparAya cAritra kahalAtA hai| isake bhI do bheda haiM : 1. vizudhyamAna : kSapaka yA upazama zreNI caDhane vAle sAdhu ke pariNAma uttarottara zuddha rahane se unakA sUkSmasaMparAya cAritra vizudhyamAna kahalAtA hai| 2. saMklizyamAna : upazama zreNI se girate hue jIva ke 10 veM guNasthAnaka meM saMkliSTa pariNAma hone se usakA caritra saMklizyamAna kahalAtA hai| - 5. yathAkhyAta cAritra : yathA-jaisA (arihantoM ne) khyAta - kahA hai, vaisA saMpUrNa cAritra yathAkhyAta cAritra hai / athavA sarvajIvaloka meM prasiddha cAritra yathAkhyAta hai athavA akaSAyI sAdhu kA yathArtha cAritra yathAkhyAta hai| isa cAritra se hI mokSa kI prApti hotI hai| yaha cAritra bhI cAra prakAra kA hai - 1. upazAnta yathAkhyAta cAritra : gyArahaveM guNasthAna meM mohanIya karma ke udaya kA to sarvathA abhAva ho jAtA hai paraMtu yaha karma cUMki sattA meM vidyamAna hotA hai, ata: usa samaya kA cAritra upazAnta yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai| 5 2. kSAyika yathAkhyAta cAritra : 12 veM guNasthAna meM mohanIya karma kA pUrNataH kSaya ho jAtA hai; ataH usa samaya kA cAritra kSAyika yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai| ____3. chAdyasthika yathAkhyAta cAritra : 11 veM aura 12 veM guNasthAna meM uparokta donoM prakAra kA cAritra chAdmasthika yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai| 4. kaivalika yathAkhyAta cAritra : kevalajJAnI ko 13 veM guNasthAna meM kSAyika bhAva kA cAritra 'kaivalika yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai| nirjarA tathA baMdha tattva ke bheda gAthA bArasavihaM tavo NijjarA ya, baMdho cau vigappo a / payai Tii - aNubhAgappaesa bheehiM nAyavvo // 34 // - anvaya bArasa vihaM tavo NijjarA ya, payai-TThii-aNubhAga-ppaesa, bheehi baMdho cau vigappo nAyavvo // 34 // --------------- zrI navatattva prakaraNa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtapadAnuvAda dvAdazavidhaM tapo nirjarA ca, bandhazcaturvikalpazca / prakRti sthityanubhAgapradeza bhedairjJAtavyaH // 34 // zabdArtha bArasavihaM - bAraha prakAra kA | a - aura tavo - tapa payai-TThiI-aNubhAga - prakRtiNijjarA - nirjarA (tattva) hai sthiti-anubhAga ya - aura ppasa - pradeza baMdho - baMdha bhaehi - bhedoM se cau vigappo - cAra (prakAra) kA hai | nAyavyo - jAnanA cAhie / ___ bhAvArtha bAraha prakAra kA tapa nirjarA hai tathA prakRti, sthiti, anubhAga tathA pradeza, ina cAra bhedoM se baMdha cAra prakAra kA hai // 34 // - vizeSa vivecana prastuta gAthA meM nirjarA tathA baMdha tattva ke bhedoM kI saMkhyA va nAmanirdeza kiyA hai| agalI gAthA meM ise vistRta rUpa se spaSTa kareMge / nirjarA tattva ke 12 bheda 6 bAhya tathA 6 Abhyantara tapa - gAthA aNasaNamUNoariyA, vittIsaMkhevaNaM rsccaao| kAya kileso saMlINayA ya, bajjho tavo hoi // 35 // pAyacchittaM viNao, veyAvaccaM taheva sajjhAo / jhANaM ussaggo vi a, abhitarao tavo hoi // 36 // anvaya aNasaNaM UNoariyA, vittI saMkhevaNaM, rasaccAo, kAya-kileso ya saMlINayA, bajjho tavo hoi // 35 // -- -- ----- -- --- -- - zrI navatattva prakaraNa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyacchittaM, viNao, veyAvaccaM, a sajjhAo, jhANaM taheva ussaggo avi, abhitarao tavo hoi // 36 // saMskRtapadAnuvAda anazanamUnaudarikA, vRttisaMkSepaNaM rasatyAgaH / kAyaklezaH saMlInatA, ca bAhyastapo bhavati // 35 // prAyazcittaM vinayo, vaiyAvRtyaM tathaiva svAdhyAyaH / dhyAnaM kAyotsargo'pi, cAbhyantastapo bhavati // 36 // zabdArtha aNasaNaM - anazana saMlINayA - saMlInatA UNoariyA - UnodarikA ya - aura vittisaMkhevaNaM - vRtti saMkSepa bajjho - bAhya rasaccAo - rasatyAga. tavo - tapa kAyakileso - kAyakleza hoi - hotA hai| .. zabdArtha pAyacchittaM - prAyazcitta... ussaggo - utsarga (kAyotsarga) viNao - vinaya '... avi - bhI veyAvaccaM - vaiyAvRtya a - aura taheva - tathaiva (usI prakAra) abhitarao - AbhyaMtara sajjhAo - svAdhyAya, . tavo hoI - tapa hotA hai| jhANaM - dhyAna / bhAvArtha anazana, UNodarI, vRttisaMkSepa, rasaparityAga, kAyakleza, saMlInatA, ye (6)bAhya tapa haiM / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna tathA kAyotsarga ye (6) AbhyaMtara tapa haiM // 35-36 // vizeSa vivecana prastuta gAthAdvaya meM nirjarA ke 12 bhedoM kA kathana hai| chaha bAhya tapa tathA zrI navatattva prakaraNa 111 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EHISUNodarI S EA THIHIN -- U. nazana bAhAtapAya vRttisaMkSepa TKARMA rasatyAga EVMSTRAM HOTSPOTSMRITE kAyaklaza citra : chaha prakAra kA bAhya tapa -- - - - - - - - 112 zrI navatattva prakaraNa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaha Abhyantara tapa, ye kula 12 bheda nirjarA tattva ke haiM / nirjarA : AtmA para lage hue karmarUpI mala kA dezataH dUra honA nirjarA kahalAtA hai| karmoM kI nirjarA karane ke liye tapa eka sazakta mAdhyama hai / vAsanAoM tathA icchAoM ko kSINa karane ke liye zarIra, mana tathA indriyoM ko jina-jina upAyoM se tApita kiyA jAtA hai, ve sabhI tapa haiN| .. bAhya tapa : jisameM zArIrika kriyA kI pradhAnatA hotI hai tathA jo bAhya dravyoM kI apekSA vAlA hone se dUsaroM ko dikhAI de, jo zarIra ko tapAtA hai, vaha bAhya tapa hai / isake chaha bheda haiN| 1) anazana : na azana iti anazana / jisameM azana-arthAt AhAra grahaNa nahIM hotA, vaha anazana hai| maryAdita samaya taka yA jIvanaparyaMta cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA, anazana tapa hai| 2) UnodarI : Una yAni kama / odarI arthAt udarapUrti / jitanI bhUkha ho, usase kucha kama AhAra karanA, UNodarI tapa kahalAtA hai| cAra roTI kI bhUkha hone para bhI tIna roTI khAnA, UnodarI tapa hai| 3) vRttisaMkSepa : khAne kI vividha vastuoM kA saMkSepa karanA, vRttisaMkSepa tapa hai| 4) rasatyAga : rasa arthAt dUdha, dahI, ghI, tela, guDa aura pakvAnna (talI huI vastu), ina chaha bhakSya vigaI kA yathAyogya tathA madirA, mAMsa, zahada, makkhana, ina cAra mahAvigaI (abhakSya) kA sarvathA tyArya karanA, rasatyAga tapa kahalAtA hai| . 5) kAyakleza : AtApanA (ThaNDI garmI ko sahana karanA) yA vividha Asana, keza luMcana, pada viharaNa dvArA zarIra ko kaSTa denA, kAyakleza tapa hai| 6) saMlInatA : arthAt saMkocana karanA / azubha mArga meM pravRtta hotI huI indriyoM kA saMkocana karanA yA rokanA, saMlInatA tapa hai| AbhyaMtara tapa : jisameM mAnasika kriyA kI pradhAnatA ho, jo bAhya dravyoM kI apekSA na rakhe, jisa tapa se loga tapa karane vAle ko tapasvI na kahe, jisameM zarIra nahIM balki mana aura AtmA tape, aisA aMtaraMga tapa AbhyaMtara tapa kahalAtA 1. prAyazcitta : kiye hue aparAdha kI zaddhi karanA athavA jisase mala zrI navatattva prakaraNa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ran 71 PM ANVI Abhyatara prAyAzvata kAussagga COND SNO ANI citra : AbhyaMtara tapa ke chaha prakAra zrI navatattva prakaraNa Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa aura uttara guNa viSayaka aticAroM kI zuddhi ho, vaha prAyazcitta tapa kahalAtA hai / prAyazcitta ke 10 bheda haiM, jinheM praznottarI meM vyAkhyAyita kiyA gayA hai| 2. vinaya : guNavAn, jJAnavAn kI bhakti, bahumAna karanA, yA jisake dvArA AtmA se karmarUpI mela haTAyA jAtA hai, vaha vinaya hai| vinaya tapa ke bhI 7 bheda hai - 1. jJAna vinaya, 2. darzana vinaya, 3. cAritra vinaya, 4. mana vinaya, 5. vacana vinaya, 6. kAya vinaya, 7. upacAra vinaya. 3. veyAvacca : arthAt sevAzuzrUSA karanA / guru, tapasvI, rogI, vRddha, navadIkSita, sAdhu kI AhAra-pAnI-auSadhI Adi se sevA karanA, unake saMyama pAlana meM sahAyaka bananA, AjJApAlana se bhakti-bahumAna karanA, vaiyAvRttya kahalAtA hai / AcArya, upAdhyAya, tapasvI, sthavira, glAna (bImAra), zaikSaka (navadIkSita muni), sAdharmika, kula, gaNa, saMgha, ina dasa kI yathAyogya sevA karanA, vaiyAvRttya tapa hai| 4. svAdhyAya : jJAna prApti ke liye asvAdhyAya kAla evaM anadhyAya divasoM ko yalakara maryAdApUrvaka zAstroM kA adhyayana-adhyApana karanA, svAdhyAya tapa hai| isake bhI 5 bheda hai - 1) vAMcanA : paDhanA aura paDhAnA vAMcanA kahalAtI hai| 2) pRcchanA : zaMkA kA samAdhAna karanA, pRcchanA kahalAtI hai / 3) parAvarttanA : paDhe hue kI punarAvRtti karanA, parAvartanA kahalAtI hai| 4) anuprekSA : sIkhe hue sUtra ke artha kA bAra-bAra ciMtana-manana karanA, anuprekSA hai| 5) dharmakathA : dharmopadeza karanA dharmakathA hai| 5. dhyAna : eka lakSya para ksi ko ekAgra karanA dhyAna hai / dhyAna ke bhI 4 bheda haiM - 1) ArttadhyAna : aniSTa vastu ke viyoga kI tathA iSTa vastu ke saMyoga kI kalpanA se mana meM duHkhI-vyathita honA ArtadhyAna hai / athavA aniSTa ke saMyoga meM aura iSTa ke viyoga meM khinna, parezAna, duHkhI honA ArtadhyAna hai / 2) raudra dhyAna : hiMsAdi duSTa AcaraNa kA ciMtana karanA, dUsaroM ko mArane, pITane, Thagane kI bhAvanA raudra dhyAna hai / zrI navatattva prakaraNa ----------------- Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3) dharmadhyAna : dharma ke svarUpa kA paryAlocana karanA, nirjarA ke liye zubha AcaraNAdi ko cintavanA dharmadhyAna hai| 4) zukla dhyAna : pUrva viSayaka zruta ke AdhAra se ghAtI karmoM ko naSTa kara AtmA ko vizeSa rUpa se vizuddha, svaccha banAne vAlA parama dhyAna zukladhyAna hai| ___ prastuta cAra bhedoM meM pazcAt ke do dhyAna Atmazuddhi kAraka hone se upAdeya hai| prathama do dhyAna saMsAra vRddhikAraka hone se nirjarA tattva meM nahIM gine gaye haiM / uparokta dhyAna ke ina cAroM bhedoM ke cAra -cAra prabheda haiM, jinheM praznottarI meM spaSTa kiyA gayA hai| 6. vyutsarga : arthAt tyAga karanA / isakA apara/nAma kAyotsarga bhI hai| jisameM kAyA kA utsarga (tyAga) ho, vaha kAyotsarga hai| aMtaHkaraNa se mamatva rahita hokara Atma sAnnidhya se paravastu kA tyAga karanA vyutsarga tapa hai| zarIra saMbaMdhI samasta saMvedanoM se upara uThakara AtmadhyAna meM lIna-tallIna honA kAyotsarga hai| bAhya va Abhyantara tapa rUpa 12 bheda vAlA nirjarA tattva aSTakarmarUpI kASTa ko bhasmIbhUta karane meM agni ke samAna hai| tapa kI agni se samasta karmapudgala jalakara rAkha ho jAte haiM, AtmA se nirjarita ho jAte haiM aura AtmA svarNavat zuddha, vizuddha kAMti se nikhara uThatA hai / bandha tattva ke 4 bheda va gAthA payai sahAvo vutto, Thii kAlAvahAraNaM / aNubhAgo raso Neo, paeso dalasaMcao // 37 // anvaya payai sahAvo vutto, kAlAvahAraNaM Thii, aNubhAgo raso Neo, dalasaMcao paeso // 37 // saMskRtapadAnuvAda prakRtiH svabhAvaH uktaH, sthitiH kAlAvadhAraNaM / anubhAgo raso jJeyaH, pradezo dalasaMcayaH // 37 // - - - - - - - - - - - - - - - - - - 116 zrI navatattva prakaraNa Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha payai - prakRti aNubhAgo - anubhAga sahAvo - svabhAva raso - rasa vutto - kahA hai Neo - jAnanA This - sthiti paeso - pradeza kAlAvahAraNaM - kAla kA nizcaya | dalasaMcao - daloM kA samUha hai| bhAvArtha prakRti svabhAva hai / kAla kA avadhAraNa (nizcaya) sthiti hai / anubhAga rasa hai tathA daloM kA samUha pradeza hai // 37 // vizeSa vivecana 34vIM mAthA meM baMdha tattva ke jina 4 bhedoM kA nAmollekha kiyA gayA thA, prastuta gAthA meM unhIM 4 bhedoM ke svarUpa kA vivecana hai| nabaMdha : jIvAtmA kA mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga ke nimitta se karma pudgaloM ko grahaNa kara nIra-kSIravat AtmapradezoM ke sAtha paraspara saMbaMdha honA, baMdha kahalAtA hai| 1. prakRtibaMdha : 8 karmoM ke svabhAva ko prakRti baMdha kahate hai / jaise koI karma AtmA ke jJAna guNa ko AvRtta karatA hai, to koI darzana guNa ko / eka modaka ke dRSTAnta se bhI hama ina cAroM baMdha ke svarupa ko samajha sakate haiM / jaise koI laDaDU pitta ko dUra karatA hai to koI kapha kA zamana karatA hai| usI prakAra 8 karma ke bandhakAla meM eka samaya meM karma ke jo bhinna-bhinna svabhAva niyata hote haiM, use prakRti baMdha kahate haiM / 2. sthiti baMdha : ATha karmoM kI sthiti nizcita honA, sthiti baMdha kahalAtA hai / jisa samaya karma kA bandha hotA hai, usI samaya 'yaha karma itane kAla taka Atma pradezoM ke sAtha rahegA' aisA nirdhAraNa bhI ho jAtA hai / jaise koI laDDU eka mAsa taka ThIka rahatA hai, to koI 15 dina ke bAda vikRta hotA hai| ThIka vaise hI koI karma 20 koDAkoDI sAgaropama to koI 33 sAgaropama taka jIva ke sAtha sva-svarupa meM kAyama rahatA hai| - - - - zrI navatattva prakaraNa 117 - - - - - - - - - - - - - - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANIMSHIARPA ... ..... ...... . . ND.." SHAKTA. A PZA S GER ---- lA karma baMdha Ash IME R pradeza AP citra : karmabaMdha ke cAra prakAra 118 zrI navatattva prakaraNa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. anubhAga bandha : jIva dvArA grahaNa kiye hue karmapudgaloM meM zubhAzubha phala dene kI nyUnAdhika zakti anubhAga bandha hai, jise rasabandha bhI kahate haiN| jIva jisa samaya karmapudgaloM kA bandha karatA hai, usakI zubhAzubha avasthA bhI usI samaya nizcita ho jAtI hai| isaliye zubhAzubha tathA tIvra-manda kA baMdha samaya meM jo niyata hotA hai, vahI anubhAga (rasa) baMdha hai / jaise koI laDDU adhika mIThA aura koI laDDU kama mIThA hotA hai, vaise hI karmabandha meM tIvra-mandAdi rasa paDatA hai| 4. pradeza baMdha : jaise koI laDDU 50 grAma to koI 100 grAma kA hotA hai, usI prakAra koI karma adhika dalikoM vAlA hai, to koI alpadalikoM vAlA hai| pratyeka karma ke pradezoM kI saMkhyA samAna nahIM hotii| Ayu ke sabase alpa, nAma-gotra ke usase vizeSa, kintu paraspara tulya, jJAna-darzana tathA antarAya ke usase vizeSa, parantu paraspara tulya, mohanIya ke usase vizeSa tathA vedanIya ke sabase vizeSa pradezoM kA baMdha hotA hai / uparokta cAroM prakAra ke bandha, bandha ke samaya samakAla meM hI bandhate haiM, anukrama se nahIM / prakRti baMdha tathA pradeza baMdha kA kAraNa mana, vacana tathA kAyA ke yoga hai / sthiti yA ssa.baMdha kA kAraka kaSAya arthAt krodha-mAna-mAyAlobha tathA rAga-dveSa ke nimita hai| '8 karmoM kA svabhAva ra gAthA paDa-paDihAra-'siM, majja, haDa-citta kulAla bhaMDagArINaM / jaha eesiMbhAvA, kammANa va jANa tahabhAvA // 38 // anvaya paDa-paDihAra-asi-majja-haDa-citta kulAla-bhaMDagArINaM, jaha eesiM bhAvA, kammANa vi taha bhAvA jANa // 38 // saMskRtapadAnuvAda paTapratihArAsimadya, haDicitrakulAla bhANDAgAriNAm / yathaiteSAM bhAvAH, karmaNAmapi jAnIhi tathA bhAvAH // 38 // zrI navatattva prakaraNa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha paDa - paTTI jaha - yathA, jaise paDihAra - pratihAra (dvArapAla) eesiM - inakA asi - talavAra bhAvA - svabhAva hai| majja - zarAba (madirA) kammANa - karmoM kA haDa - beDI vi - bhI citta - citrakAra jANa - jAno kulAla - kumhAra taha - tathA (vaisA hI) bhaMDagArINaM - bhaMDArI bhAvA - svabhAva ___ bhAvArtha paTTI, dvArapAla, talavAra, madirA, beDI, citrakAra, kumhAra tathA bhaMDArI jaise svabhAva vAle hote haiM, ina jJAnAvaraNIyAdi AThoM karmoM kA bhI vaisA hI svabhAva jAno // 38 // vizeSa nivecana prastuta gAthA meM 8 karmoM ke svarbhAva kA varNana kiyA gayA hai| rAga-dveSa ke nimitta se kArmaNa vargaNA ke pudgala jaba jIva ke sAtha baMdhate haiM, use karma kahate hai| 1. jJAnAvaraNIya karma : jo AtmA ke jJAna guNa ko AcchAdita kare, vaha jJAnAvaraNIya karma hai / isa karma kA svabhAva jJAna guNa ko AvRtta karanA hai| jisa prakAra AMkha para paTTI bAMdhane para dikhanA baMda ho jAtA hai, usI prakAra jJAnAvaraNIya karma jIva ke anaMtajJAna guNa para AvRtta ho jAtA hai aura vaha vastu ke vizeSa guNa ko nahIM jAna pAtA hai / 2. darzanAvaraNIya karma : jo karma jIva ke darzana guNa ko AcchAdita kareM, vaha darzanAvaraNIya karma hai / isa karma ko dvArapAla kI upamA dI gayI hai| jisaprakAra dvArapAla ke dvArA roke jAne para manuSya rAjA ko milane kI icchA hone para bhI unase mila nahIM sakatA / vaise hI jIva cakSu ke dvArA bahuta dUra kI vasta dekhane kI icchA hone para bhI isa karma ke AvaraNa se dekha nahIM sakatA aura indriyoM ke viSaya ko nahIM jAna sakatA / yaha karma jIva ke anaMtadarzana guNa kA ghAta karatA hai| 120 zrI navatattva prakaraNa Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva kA zuddha - azuSTa svarupa : maulika anaMta guNa, 8 karmabAdala aura prakaTIta doSa zrI navatattva prakaraNa 58 aghAtI karma - - ajJAnatA - mUrvatA/aMdhatva - mUkatva 1 se 4 . indriya - khoDa ghAtI karma jJAnAvaraNIya nidrA - thINaddhi -~-- anaMta / jJAna ucca kula OM 2) kjAvaraNIya nIca kula Recelle anata darzana / mithyAtva avirati m Hal gati - jAti yaza apayaza jinanAma Adi sadazaka sthAvaradazaka sobhAgya, daurbhAgya-varNAdi nAma karma ) arupitA samyaga darzana G cAritra kaSAya krodhAdi nokavAya akSaya sthiti| anaMta vIrya avyAbAdha sukha aMtarAya karma hAsya-rati arati-zoka- strIvedAndi naraka tiryacaM manuSya deva jIvana zAtA - azAtA - sukha - duHrava / kapaNatA - alAbha daridratA - bhogopabhoga - meM parAdhInatA - durbalatA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. vedanIya karma : jIva ko sukha-duHkha dene ke svabhAva vAlA karma vedanIya hai| yaha karma do prakAra kA hai - zAtA tathA azAtA / sukha kA anubhava zAtA vedanIya hai tathA duHkha kA anubhava azAtA vedanIya hai| jaise talavAra kI dhAra para lipaTI huI zahada cATane para to mIThI lagatI hai kintu usakI teja dhAra se jihvA kaTa jAtI hai| usI prakAra sAMsArika sukha bhogate samaya to bahuta AnaMda AtA hai para karma udaya meM Ane para kaTu phala bhoganA paDatA hai| yaha karma jIva ke anaMta avyAbAdha sukha ko AvRtta karatA hai| 4. mohanIya karma : jo karma AtmA ko mUDha banAkara ska para tathA hitAhita kA viveka naSTa kara detA hai, sadAcaraNa meM bAdhaka tathA durucaraNa meM preraka banatA hai, vaha mohanIya karma hai| jaise madirA pIkara vyakti jJAnazUnya tathA vivekazUnya ho jAtA hai, usI prakAra isa karma ke udaya se jIva dharma-adharma kA bheda nahIM kara pAtA hai / isa karma kA svabhAva jIva ke kSAyika samyaktva tathA anantacAritra guNa kA ghAta karatA hai| . 5. AyuSya karma : jisa dharma ke iMdraya se prANI kisI zarIra meM amuka avadhi taka jIvita rahatA hai, vaha AyuSya karma hai| isakA svabhAva beDI jaisA hai, jo jIva ko niyata samaya taka narakAdi gatiyoM meM rahane kI icchA na hote hue bhI rokakara rakhatA hai| isa karma ke kAraNa jIva aparAdhI banakara amukakAla taka usa beDI se baMdhA rahatA hai / yaha karma jIva kI akSayasthiti ko rokatA ____6. nAma karma : jisa karma ke udaya se jIva naraka-tiryazca-manuSya-devAdi gati-jAti-zarIra meM nAnA paryAyoM kA anubhava kareM, vaha nAmakarma hai| jaise nipuNa citrakAra apanI kuzalakalA se vividha prakAra ke suMdara citra banAtA hai to kurupa bhadde citra bhI banA detA hai, usI prakAra nAma karma bhI aneka rupa-raMga-AkRti vAle deva-manuSyAdi prANiyoM ke zarIra kI racanA karatA hai / yaha karma jIva ke arupIguNa ko AvRtta karatA hai| 7. gotra karma : jo karma AtmA ko U~ca-nIca kula meM utpanna karAve, vaha gotra karma hai| jaise kumhAra kuMbhasthApanA ke liye uttama ghaDe banAtA hai, jo akSata-candanAdi se pUje jAte haiM tathA kucha aise ghaDe banAtA hai, jisameM madirA - - 122 zrI navatattva prakaraNa -- Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi ghRNita vastue~ DAlI jAtI hai / vaise hI yadi jIva uccakula-jAti meM janma letA hai, to vaha uccagotra kahalAtA hai| tathA kasAI-bhaMgI Adi nIca kula meM janma leM, vaha nIca gotra kahalAtA hai| isa karma kA svabhAva jIva ke agurulaghu guNa ko AvRtta karanA hai| 8. antarAya karma : yaha karma bhaMDArI ke samAna hai| jaise rAjA athavA seTha dAna denA cAhatA hai parantu yadi tijorI kA hisAba-kitAba rakhane vAlA bhaMDArI-khajAMcI khajAne meM ghATA yA kamI batalAkara iMkAra kara deM, to rAjA icchA hone para bhI dAna nahIM de pAtA hai| isI prakAra jIva kA svabhAva bhI anantadAna-lAbha-bhoga-upabhoga-vIrya labdhivAlA hai paraMtu antarAya karma ke udaya se jIva kA yaha svabhAva prakaTa nahIM ho pAtA / karma kI 8 mUla tathA 158 uttara prakRtiyA~ gAthA iha nANadaMsaNAvaraNa, veya mohAu nAma goANi / * vigdhaM ca paNa-nava-du-aTThavIsa cau-ti-saya-du-paNavihaM // 39 // va anya iha paNa nava du aTThabIsa cau. tisaya du-pavihaM, nANa daMsaNAvaraNa veya moha Au nAma goANi ca vigdhaM // 39 // ... saMskRta padAnuvAda atra jJAna darzanAvaraNa vedyamohAyurnAma gotrANi / vighnaM ca paMca-nava dvayaSTAviMzatiM catustriMzat dvi paMcavidham // 39 // zabdArtha iha - yahA~ nAma - nAma nANa - jJAnAvaraNIya goANi - gotra daMsaNAvaraNa - darzanAvaraNIya vigdhaM - aMtarAya (vighna) veya - vedanIya ca - aura moha - mohanIya paNa - pAMca Au - AyuSya nava - nau zrI navatattva prakaraNa 123 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ du - do -tisaya - eka sau tIna aTThavIsa - aTThAIsa du - do . cau - cAra paNavihaM - pAMca (prakAra hai) bhAvArtha jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra tathA aMtarAya karma kramazaH pAMca, nau, do, aTThAIsa, cAra, eka sau tIna, do tathA pA~ca bheda vAle haiM // 39 // . vizeSa vivecana / prastuta gAthA meM AThoM karmoM kI bheda-prabheda sahita 158 prakRtiyoM kA saMkhyA nirdeza hai| ina samasta prakRtiyoM kA varNana vizleSaNa hama puNya tathA pApa tattva ke bhedoM meM kara Aye haiN| puNya tattva ke 42 tathA pApa tattva ke 82, aise kula donoM ke 124 bheda hote haiM / ina donoM tattvoM ke varNana meM varNacatuSka ko ginA gayA hai| ise eka hI bAra ginane para 120 prakRtiyA~ hotI hai| varNacatuSka ke 16 uttarabheda joDane para 136 karma prakRtiyA~ hotI hai| nAmakarma meM zarIra ke 5 bheda ginAye haiM, inake sAtha 15 baMdhana tathA 5 saMghAtana aise 20 bheda 136 meM joDane para 136 + 200 = 156 tathA mohanIya karma ke samyaktva mohanIya tathA mizra mohanIya, ye 2 bheda joDane para kula 158 prakRtiyA~ hotI haiM / isa ginatI se mohanIya karma meM 2 prakRtiyA~ baDhane se 26 kI jagaha 28 tathA nAma karma kI 67 kI jagaha 103 karma prakRtiyA~ hotI hai| jJAnAvaraNIya - darzanAvaraNIya - vedanIya - mohanIya - AyuSya - nAma - 103 gotra - aMtarAya - kula prakRtiyA~ 158 zrI navatattva prakaraNa m m bh h h h bh 124 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 karmoM kI utkRSTa sthiti gAthA nANe ya daMsaNAvaraNe, veyaNie ceva aMtarAe a / tIsaM koDAkoDI, ayarANaM Thii a ukkosA // 40 // .. sattari koDAkoDI, mohaNIe vIsa nAma goesu / tittIsaM ayarAiM, Au Tii baMdha ukkosA // 41 // anvaya nANe ya daMsaNAvaraNe, veyaNie ca eva aMtarAe a, ukkosA Thii ayarANaM, tIsaM koDAkoDI // 40 // mohaNIe sattari, nAmagoesu vIsa koDAkoDI, ukkosA Au Thii, baMdha tittIsaM ayarAI // 41 // saMskRtapadAnuvAda . jJAne ca darzanAvaraNe, vedanIye cevAntarAye ca / triMzatkoTIkoTyo'taraNAM, sthitizcotkRSTA // 40 // satati koTI koTya, mohanIye vizatirnAma gotrayoH / trayastriMzadatarANyAyuH, sthitibandha utkarSAt // 41 // - zabdArtha nANe - jJAnAvaraNIya a - aura ya - aura ... tIsaM koDAkoDI - tIsa koTAkoTI daMsaNAvaraNe - darzanAbaraNIya - ayarANaM - sAgaropama veyaNie - vedanIya "Thi - sthiti ceva - nizcaya se . a - aura aMtarAe - aMtarAya ukkosA - utkRSTa - - zabdArtha sattari - 70 (sattara) koDAkoDI - koDAkoDI mohaNIe - mohanIya kA vIsa - bIsa - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa 125 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sthiti baMdha kI samaya tAlikA janya sthiti / / karma utkRSTa sthiti |10|20|30/40506070 jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya - - AyuSya nAma .. gotra aMtarAya aMtamuhUrta sAgaropamaU koDA koDI sAgaropama zrI navatattva prakaraNa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma - nAma (tathA) Au - AyuSya kA goesu - gotra kA TiibaMdha - sthiti baMdha tittIsaM - taiMtIsa (33) ukkosA - utkRSTa se ayarAI - sAgaropama bhAvArtha jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya tathA aMtarAya, ina cAroM kA utkRSTa sthiti baMdha 30 koDAkoDI sAgaropama hai // 40 // mohanIya karma kA 70 koDAkoDI, nAma tathA gotra kA 20 koDAkoDI evaM AyuSya kA 33 sAgaropama kA utkRSTa sthitibaMdha hai // 41 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM AThoM karmoM kI utkRSTa sthiti kA ullekha hai| karoDa ko karoDa se guNA karane para jo saMkhyA AtI hai, use koDAkoDI kahate haiN| - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya tathA aMtarAya, ina cAra karmoM kI utkRSTa sthiti 30 koDAkoDI sAgaropama kI hai| mohanIya karma kI utkRSTa sthiti 70 koDAkoDI sAgaropamaH, nAma tathA gotra karma kI 20 koDAkoDI sAgaropama va AyuSya karma kI 33 sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai| jisa karma kA jitane koDAkoDI sAgaropama kA bandha hotA hai, usa karma kI utane (pratyeka para) 100 varSa kI abAdhA (anudaya avasthA) hotI hai / jaise jJAnAvaraNIya kI sthiti 30 koDAkoDI sAgaropama hai, to pratyeka sAgaropama para 100 varSa kI abAdhI ginane para(30 x 100 = 3000) tIna hajAra varSa kA abAdhA kAla hotA. hai / itane varSa bItane ke bAda jJAnAvaraNIya karma udaya meM Akara AtmA se nirjarita hotA jAtA hai| AyuSya ke binA sAtoM karmo kI abAdhA sthiti baMdha ke anusAra nyUnAdhika hotI hai, paraMtu AyuSya karma kI abAdhA aniyamita hotI hai| utkRSTa AyuSya 33 sAgaropama kA hai tathA AyuSya kA utkRSTa sthitibaMdha pUrva karoDa kA tIsarA bhAga adhika 33 sAgaropama hotA hai| yAni utkRSTa abAdhA kAla adhika hotA hai / ----------- --- zrI navatattva prakaraNa 127 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha karmoM kA jaghanya sthitibandha gAthA bArasa muhuttaM jahannA, veyaNie aTTha nAma goesu / sesANaMtamuhattaM, eyaM baMdhaTiimANaM // 42 // anvaya veyaNie jahannA bArasa, muhattaM nAma goesu aTTha, sesANaM aMtamuhattaM, eyaM baMdhaTThiimANaM // 42 // saMskRta padAnuvAda dvAdaza muhUrtAni jaghanyA, vedanIye'STau nAmagotrayoH zeSANAmantarmuhUrta-metad baMdhasthitimAnam // 42 // zabdArtha bArasa - bAraha goesu - gotra karma kA muhuttaM - muhUrta sesANaM - zeSa (pA~ca karmoM) kA jahannA - jaghanya antamuhuttaM - antarmuhUrta veyaNie - vedanIya karma kA | eyaM - yaha .. aTTha - ATha baMdhaii - sthiti baMdha kA nAma - nAma karma kA mANaM - pramANa hai| bhAvArtha vedanIya karma kA jaghanya sthiti baMdha bAraha muhUrta, nAma tathA gotra kA ATha muhUrta aura zeSa pA~ca karmoM kA jaghanya sthitibaMdha aMtarmuhUrta hai // 42 // vizeSa vivecana pUrvokta gAthAoM meM karma kA svarUpa tathA unakI utkRSTa sthiti kA vizleSaNa kiyA gyaa| prastuta gAthA meM una karmoM kI jaghanya sthiti kA ullekha hai| jaghanya arthAt kama se kama / koI bhI karma jaba AtmA ke sAtha baMdhatA hai, to usakI utkRSTa yA jaghanya sthiti kA nirdhAraNa usI samaya ho jAtA hai| gAthArtha spaSTa hai| 128 tva prakaraNa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nau anuyoga dvAra rUpa mokSa ke nau bheda gAthA saMtapaya parUvaNayA, davvapamANaM ca khitta phusaNA ya / kAlo a aMtaraM bhAga, bhAve appAbahuM ceva // 43 // anvaya saMtapaya paruvaNayA, davvapamANaM ca khitta phusaNA ya, kAlo a aMtaraM bhAga, bhAve appAbahuM ceva // 43 // saMskRtapadAnuvAda satpada prarUpaNA, dravya pramANaM ca kSetraM sparzanA ca / kAlAzcAntaraM bhAgo, bhAvo'lpabahuttvaM caiva // 43 // zabdArtha saMtapaya - satpada (vidyamAna pada kI)| kAlo - kAla parUvaNayA - prarupaNA a - aura davvapamANaM - dravya pramANa aMtaraM - antara ca - aura bhAga - bhAga khitta - kSetra bhAve - bhAva phusaNA - sparzanA appAbaDaM - alpabahutva ya - aura ceva - nizcaya . bhAvArtha satpadaprarUpaNA dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, antara, bhAga, bhAva, alpabahutva nizcaya se anuyogadvAra hai // 43 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM 9 anuyoga dvAroM kI mImAMsA kI gayI hai| jaina siddhAntoM meM padArtha kA vicAra karane ke liye, jijJAsuoM kI zaMkAoM kA samAdhAna karane ke liye unakI zaMkAoM ke anukUla alaga-alaga mArga batalAye haiM, unheM zrI navatattva prakaraNa 129 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyoga dvAra kahate haiM / 1. satpada prarupaNAdvAra : koI bhI padavAlA padArtha sat (vidyamAna) hai yA asat ? arthAt jagat meM usa padArtha kA astitva hai yA nhiiN| usake viSaya meM prarUpaNA karanA, satpada prarUpaNA hai / jaise mokSa yA siddha hai yA nahIM ? agara hai to gati Adi 14 mArgaNAoM meM se kisa kisa mArgaNA meM yaha mokSapada hai ? usake saMbaMdha meM prarUpaNA - pratipAdana karanA, satpada prarUpaNA hai / 2. dravya pramANadvAra : ve padArtha jagat meM kitaneM haiM, usakI saMkhyA dikhAnA-batAnA arthAt siddha ke jIva kitane haiM, inakI saMkhyA saMbaMdhI vicAraNA dravyapramANa dvAra hai / PR 3. kSetradvAra : vaha padArtha jagat meM kitane sthAna/kSetra kA avagAhana karake rahatA hai, yaha vicAraNA kSetradvAra hai / sa 4. sparzanA dvAra : vaha padArtha jisa kSetra meM rahatA hai, usa kSetra meM jitane AkAza pradeza hai, utane hI sparza karake rahatA hai yA adhika ? isakI vyAkhyA sparzanA dvAra hai / 5. kAladvAra : usa padArtha kI sthiti kitane kAla taka rahatI hai, isakA vicAra karanA kAladvAra hai / 6. aMtaradvAra : jo padArtha jisa rUpa meM hai, vaha padArtha usa svarUpa se miTakara dUsare rUpa meM parivartita ho punaH asalI yA vAstavika rUpa meM AtA hai ki nahIM, yaha vicAranA antaradvAra hai / agara parivartana hotA hai to kitane samaya bAda, yaha vicAra karanA kAlAntara dvAra hai / 7. bhAgadvAra : usa padArtha kI saMkhyA sajAtIya zeSa padArthoM ke kitanaveM bhAga meM hai, yaha vicAraNA bhAgadvAra hai 1 8. bhAvadvAra : aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika tathA pArimANika, ina pA~ca bhAvoM meM vaha padArtha kisa bhAva ke aMtargata hai, yaha vicAranA bhAvadvAra hai / 9. alpabahutva dvAra : usa padArtha ke bhedoM meM paraspara saMkhyA kI hInAdhikatA ko dikhAnA alpabahutva dvAra hai / 130 zrI navatattva prakaraNa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satpada prarUpaNA dvAra gAthA saMtaMsuddhapayattA vijjaMtaM, khakusuma vva na asaMtaM / mukkhatti payaM tassa u, parUvaNA maggaNAihiM // 44 // anvaya saMtaM suddha payattA, vijjaMtaM kha-kusuma vva na asaMtaM, mukkhatti payaM, u maggaNAIhiM tassa paruvaNA // 44 // saMskRtapadAnuvAda sat zuddhapadatvAdvidyamAnaM, kha-kusumavat na asat / 'mokSa' iti padaM tasya tu, prarUpaNA mArgaNAdibhiH // 44 // zabdArtha saMtaM - sat (vidyamAna) mukkha - mokSa suddha - zuddha - eka li - iti, yaha payattA - padarUpa hone se pa - pada hai vijjaMtaM - vidyamAna hai: tassa - usakI kha-kusumaM - AkAza-puSpa ke | u:- tathA vva - samAna parUpaNA - prarUpaNA na - nahIM paMgaNAihiM - mArgaNAoM ke dvArA asaMtaM - asat (avidyamAna) / / bhAvArtha 'mokSa' sat hai, zuddha pada hone se vidyamAna hai, AkAza ke phUla ke samAna avidyamAna nahIM hai| 'mokSa' isa prakAra kA pada hai aura mArgaNA Adi dvArA isakI vicAra-prarUpaNA hotI hai // 44 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM anuyoga ke 9 dvAroM meM se prathama dvAra kI vivecanA hai| zrI navatattva prakaraNa 131 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' isameM mokSa kI sattA ke viSaya pramANa prastuta kiye gaye haiM / nyAyazAstra meM kisI bhI vastu ko siddha karane ke liye pAMca avayavoM vAle vAkyoM kA prayoga hotA hai, jise paMcAvayava kahate haiN| 1. pratijJA : isa avayava meM jisameM aura jisako siddha karanA ho, ve do pada hote haiM, isako pratijJA kahate haiM / 2. hetu : isameM siddha karane kA kAraNa diyA jAtA hai / 3. udAharaNa : jahA~ kAraNa yA hetu hai, vahA~ kArya avazya pAyA jAtA hai, usakA dRSTAnta udAharaNa kahalAtA hai / ... 4. upanaya : udAharaNa ke anusAra ghaTane kA ho, use upanaya kahate haiM / 5. nigamana : pratijJA ko jahA~ siddha kiyA jAye yA niSkarSa sthApita kiyA jAye, use nigamana kahate haiN| . 'mokSa' ko paMcAvayava ke dvArA isa prakAra siddha kiyA jAtA hai| 1) mokSa sat (vidyamAna) hai| (pratijJA) 2) artharupa zuddha pada hone se / (hetu) / 3) jo-jo artharupa zuddha pada vAle hote haiM, ve sabhI padArtha vidyamAna haiM, jaise - jIva (udAharaNa) 4) mokSa bhI artharupa zuddha pada hai / (upanaya) 5) ataH mokSa bhI (vidyamAna) sat hai / (nigamana) prastuta gAthA meM 'pada' ke sAtha 'artharupa zuddha' yaha vizeSaNa hai / agara yaha vizeSaNa nahIM hotA to Dittha, kattha Adi kalpita eka-eka pada vAle zabda bhI padArtha ho jAte / jo zabda kalpita-arthazUnya hai, athavA jisa zabda kI vyutpatti nahIM hotI, vaha pada nahIM ho sakatA / jo sArthaka pada hai, vahI sat hai| mokSa cUMki kalpita nahIM balki vyutpattisiddha zabda hai, ataH yaha pada hai aura zuddha pada hai / mokSa sat (vidyamAna) hai / vaha 'AkAza-puSpa' kI taraha avidyamAna nahIM hai / 'AkAza-puSpa' yaha do zabdoM se nirmita pada hai, isakA artha hai - AkAza kA phUla, jisakA koI astitva nahIM hai| alaga alaga eka-eka pada kI sattA to hai parantu sammilita zabdoM (AkAza-puSpa) kI koI sattA nahIM 132 zrI navatattva prakaraNa Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / yaha azuddha pada hai| kucha zabda sammilita hote haiM, ve zuddha nahIM hone para bhI unakI sattA hotI hai - jaise rAjaputra / isame do pada hai, jo juDe hue hai paraMtu yaha azuddha pada hai / zuddha pada vo hai, jo akelA hai tathA artha sahita hai / mokSa yaha akelA, sArthaka va zuddha pada hai, ataH isakA astitva hai| 14 mArgaNAe~ gAthA gai iMdie akAe, joe vee kasAya nANe a| saMjama daMsaNa lesA, bhava samme sanni AhAre // 45 // anvaya gai, iMdie, kAe, joe, vee, kasAya, nANe, saMjama, daMsaNa, lesA, bhava a samme, sanni a AhAre // 45 // saMskRta padAnuvAda gatirindriyaM ca kAyaH, yogo vedaH kaSAyo jJAnaM ca / saMyamo darzanaM lezyA, bhavyaH samyaktvaM saMjhyAhAraH // 45 // ... zabdArtha gai - gati saMjama - saMyama iMdie - iMdriya - dasaNa - darzana kAe - kAya (zarIra) laisA - lezyA joe - yoga bhava - bhavya vee - veda samme - samyaktva kasAya - kaSAya sanni - saMjJI nANe - jJAna AhAre - AhAra a - aura bhAvArtha gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, ---------------- zrI navatattva prakaraNa 133 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavya, samyaktva, saMjJI tathA AhAra ye caudaha mArgaNAe~ hai // 45 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM 14 mAgaNAoM kA ullekha hai| mArgaNA arthAt vivakSita bhAva kA anveSaNa - zodhana / kisI bhI padArtha kA vistAra se vicAra karane aura samajhane ke liye, usa padArtha ke gahare tattva-rahasya ke svarUpa kI khoja karane ke liye ina 14 mArgaNAoM dvArA vicAra kiyA jAtA hai| ina 14 mArgaNAoM ke kula 62 bheda haiM - ___1. gati mArgaNA-4 : (1) devagati, (2) manuSya gati, (3) tiryaJcagati, (4) narakagati / ___ 2. indriya mArgaNA-5 : (1) ekandriya, (2). behendriya, (3) teindriya, (4) caturindriya tathA (5) paMcendriya / 3. kAya mArgaNA-6 : (1) pRthvIkAya, (2) apkAya, (3) teukAya, (4) vAyukAya, (5) vanaspatikAya, (6) trasakAya / 4. yoga mArgaNA-3 : (1) manoyoga, (2) canayoga, (3) kAyayoga / 5. veda mArgaNA-3 : (1) strIveda, (2) puruSaveda, (3) napuMsakavede / 6. kaSAya mArgaNA-4 : (1) krodha, (2) mAna, (3) mAyA, (4) lobha / 7. jJAna mArgaNA-8 : (1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyavajJAna, (5) kevalajJAna, (6) matiajJAna, (7) zrutaajJAna, (8) vibhaMgajJAna (avadhi ajnyaan)| 8. saMyama-cAritra mArgaNA-7 : (1) sAmAyika, (2) chedopasthApanIya, (3) parihAra vizuddhi, (4) sUkSma saMparAya, (5) yathAkhyAta, (6) dezavirati tathA (7) avirati / 9. darzana mArgaNA-4 : (1) cakSudarzana, (2) acakSudarzana, (3) avadhi darzana, (4) kevaladarzana / 10. lezyA mArgaNA-6 : (1) kRSNa lezyA, (2) nIla lezyA, (3) kApota lezyA, (4) pIta lezyA, (5) padma lezyA, (6) zukla lezyA / zrI navatattva prakaraNa -------- 134 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...jaina . - anaMta __anaMta sinhA lokAgrabhAga darzanaunusAra vizvadarzana - 14 rAjaloka - aloka anaMta - siddhazilA MM 14 u 5 anuttara TEk- nava graiveyaka a s- 12 vaimAnika lo devaloka kA kA nava baEE lokAntika N3 kilbiSika EMBEDDINE anaMta alokAkAza - a~cara jyotiSa __ vANavyataMra vyaMtara -meru parvata cakra a dhya10bhavanapati 2- asaMkhya ddhIpa samudra + naraka1 loka 15paramAdhAmI 7 tirkhA 10tiryaga juMbhaka/ loka. zakA pramA naM kA naraka ghanodadhiralaya ghanavAtavalaya tanavAtavalaya vAlukA pramA naraka3 | alo 9 Ila'FTER | paMka prabhA naraka4 prabhA naraka5 tama prabhA | tamastaramA aloka trasanADI ---- ---- ------ zrI navatattva prakaraNa aloka --- - 135 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. bhavya mArgaNA-2 : (1) bhavya, (2) abhavya / 12. samyaktva mArgaNA-6 : (1) aupazamika, (2) kSAyopazamika, (3) kSAyika, (4) mizra, (5) sAsvAdana, (6) mithyAtva / 13. saMjJI mArgaNA-2 : (1) saMjJI, (2) asaMjJI / 14. AhAra mArgaNA-2 : (1) AhAra, (2) anAhAra / ina 62 mArgaNAoM kA artha praznottarI meM vistRta rUpa se spaSTa kiyA gayA hai| kina mArgaNAoM meM mokSa kI prarUpaNA gAthA , naragai paNidi tasa bhava, santi ahakkhAya khaia sammatte / mukkho'NAhAra kevala, daMsarNanANe na sesaiMsu // 46 // anvaya... naragai, paNidi-tasa-bhava-sanni-ahakkhAya-khaMia-sammatte, aNAhAra, kevala-daMsaNa nANe, mukkho sesesuna // 46 // .. . saMskRta padAnuvAda nrgti-pNcendriy-trs-bhvy-sNjnyi-ythaakhyaat-kssaayik-smyktve| / mokSo'nAhAra-kevala-darzana-jJAne na zeSeSu // 46 // zabdArtha naragai - manuSya gati mukkho - mokSa paNidi - paMcendriya jAti aNAhAra - anAhAra tasa - sakAya kevala-dasaNa - kevaladarzana bhava - bhavya nANe - kevalajJAna sanni - saMjJI na - nahIM ahakkhAya - yathAkhyAta cAritra sesesu - zeSa (mArgaNAoM) meM khaiasammatte - kSAyika samyaktva bhAvArtha manuSyagati, paMcendriya jAti, trasakAya, bhavya, saMjJI, yathAkhyAta ------------------------ zrI navatattva prakaraNa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa kI 10 mArgaNA LPEPLAYLPrhuaANTransfer LPLFrbruarius PLMA PAHLMAALFurki CS jyagAta pAMca indriyA Ireles DAANT STION hrsnewspurNPNEPALNALISHAmrPRPNPHP-ALILM/mLPHTMLAPHALLAPHALPHALn ENE IFirsrrarurhruarurarururururururkrxrurkrurururururkruaruraurarururuwarururumarirururururaPuruPAPIPure MAGE aNAhAra bhavya kSA - WUL kaivalajJAna - darzana // yathArakhyAta cAritra / mukta jIva T LEMPTYPNFERENILPAPNPNPNPAARPAN FACHERPACHEHPhrarhtathEAEHEYENEHEHEHENPHERNETHEATMERMANEN zrI navatattva prakaraNa Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra, kSAyika samyaktva, anAhAra, kevaladarzana, kevalajJAna, ina (10 mArgaNAoM meM hI mokSa kI prApti saMbhava hai) se zeSa mArgaNAoM meM mokSa nahIM hai // 46 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM kevala una mArgaNA ke bhedoM kA ullekha hai, jinase mokSa kI prApti hotI hai| uparokta 10 mArgaNAe~ zreSTha haiM, kyoMki mokSaprApti meM mukhya kAraNabhUta hai| zeSa kaSAya, veda, yoga tathA lezyA, ina mArgaNAoM se mokSa prApta nahIM ho sakatA kyoMki akaSAyI, avedI, ayogI, alezI jIva hI mokSa prApti kA adhikArI hai| arthAt - 4 mUla tathA 12 uttara mArgaNAoM meM mokSa kI vicAraNA ghaTita nahIM hotii| dravyapramANa tathA kSetradvAra kA kathana gAthA davvapamANe siddhANaM, jIva dallANi huMtiNaMtANi / .... logassa asaMkhijje, bhAge ikko ya sabvevi // 47 // anvaya siddhANaM davvapamANe, aNaMtANi huMti jIva davvANi, logassa asaMkhijje, bhAge ikkoya savvevi // 47 // saMskRtapadAnuvAda dravyapramANe siddhAnAM, jIvadravyANi bhavantyanantAni / lokasyAsaMkhye bhAge, ekazca sarve'pi // 47 // zabdArtha davvapamANe - dravyapramANadvAra / asaMkhijje - asaMkhyAtaveM siddhANaM - siddhoM ke bhAge - bhAga meM jIvadavvANi - jIvadravya ikko - eka hu~ti - hote haiM ya - aura aNaMtANi - ananta savvevi - saba bhI logassa - loka ke -- -- --- -- -- -- -- --- -- - --- 138 zrI navatattva prakaraNa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha dravyapramANadvAra meM siddha paramAtmA ke anaMta jIva haiM / eka siddha paramAtmA tathA sabhI siddha paramAtmA lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane kSetra meM rahate haiM // 47 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM dUsare va tIsare, ina 2 dvAroM kA vizleSaNa haiM - 2. dravyapramANadvAra : siddhoM ke ananta jIva haiM, kyoMki jaghanya se eka samaya ke antara meM tathA utkRSTa se chaha mAsa ke antara meM koI na koI jIva avazya mokSa meM jAtA hai| eka samaya meM jaghanya se eka tathA utkRSTa se 108 jIva bhI eka sAtha mokSa meM jA sakate haiM / anantakAla meM anantajIva mokSa meM gaye haiM, ataH dravya se siddha ke jIva ananta hai| 3. kSetradvAra : siddha ke jIvoM kA kSetra loka kA asaMkhyAtavA~ bhAga jitanA hai kyoMki eka siddha kI avagAhanA (dehamAna) jaghanya se 1 hAtha 4 aMgula tathA utkRSTa se eka kosa arthAt do hajAra dhanuSa kA chaTThA bhAga yAnI 333 dhanuSa 32 aMgula (1333 hAtha aura 8 aMgula) hotI hai / siddhazilA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanA kSetra hai, isaliye eka siddha bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahA huA hai| sparzanA, kAla tathA antara dvAra kA vivecana nAthA phusaNA ahiyA kAlo, iga siddha paDucca sAio'NaMto / paDivAyA bhAvAo, siddhANaM aMtaraM natthi // 48 // anvaya phusaNA ahiyA, iga siddha paDucca sAio'NaMto kAlo, paDivAyA bhAvAo, siddhANaM aMtaraM natthi // 48 // . saMskRtapadAnuvAda sparzanAdhikA kAlaH, eka siddhaM pratItya sAdyanantaH / pratipAtA'bhAvataH, siddhAnAmantaraM nAsti // 48 // zrI navatattva prakaraNa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phusaNA - sparzanA ahiyA - adhika hai kAlo - kAla hai iga siddha eka siddha kI paDucca - apekSA se sAio'Nato - sAdi - ananta - zabda - 140 paDivAya pratipAta - paDa jAne ke (puna: saMsAra meM Ane ke) abhAvAo - abhAva se siddhANaM siddhoM ko - - aMtaraM - aMtara bhAvArtha (siddha ke jIva ko kSetra kI apekSA) sparzanA adhika hai, eka siddha kI apekSA se sAdi - anantakAla hai, pratipAta (saMsAra meM punaH patana) kA abhAva hone se siddhoM meM antara nahIM hai // 48 // tha - nahIM hai / vizeSa vivecana.. prastuta gAthA meM sparzanA, kAla tathA antara, ina tIna dvAroM kI mImAMsA kI gayI hai 4. sparzanA dvAra : siddha jIvoM kI sparzanA kSetra kI apekSA adhika hai jIva jisa AkAzakSetra meM karmamukta hokara rahatA hai, usakA nAma siddhakSetra hai / usakA pramANa paiMtAlIsa lAkha yojana lambA-cauDA hai / siddha jisa AkAzapradeza meM rahate haiM, usakI cAroM dizAoM tathA urdhva-adho ina 6 dizAoM meM ghere hue eka-eka AkAza pradeza milAkara sparza karanevAle AkAza pradeza 6 hai evaM jahA~ siddha kA jIva sthita hai, usakI avagAhanA kA eka pradeza milAkara kula 7 AkAza pradezoM kI sparzanA kahalAtI hai / isa prakAra kevala siddha ko hI nahIM parantu paramANu Adi pratyeka dravya ko sparzanA adhika hotI hai / 5. kAladvAra : eka siddha kI apekSA se vicAra karane para vaha jIva jaba mokSa meM gayA, vaha kAla usa siddha kI Adi hai / phira mokSa se vaha jIva kabhI isa saMsAra meM nahIM AyegA arthAt punarAgamana nahIM hone se siddhAvasthA anaMta hai / isa prakAra eka siddha kI apekSA se Adi anantakAla jAne / evaM anaMtasiddha jIvoM kI apekSA se anAdi anaMtakAla jAne / kyoMki sabase pahale kauna siddha zrI navatattva prakaraNa , - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI navatattva prakaraNa o x - - eka jIva kI dRSTi se aneka jIva kI dRSTi se .: anaMta kA anAdi sAdi ) anaMta vAja EOPPROVEDEODEO KOKIEOR 141 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa meM gayA? yaha prazna niruttara hai| sadAkAla se jIva mokSa meM jAte rahe haiM / isa prakAra samasta siddhoM kI apekSA se anAdi - anaMtakAla jAne / 6. antaradvAra : siddha jIva apanI svarUpAvasthA se patita hokara, dUsarI yoni dhAraNa karane ke bAda phira siddha ho, isakA nAma aMtara hai / siddha jIvoM ko aMtara (patana) kA abhAva hai| unheM siddha gati choDakara dUsarI yoni meM paraspara kSetrakRta aMtara bhI nahIM hai| kyoMki jahA~ eka siddha hai, usI ke sAtha usI avagAhanA meM aneka siddha haiN| ata: kAlakRta tathA kSetrakRta donoM aMtara siddhoM meM nahIM hai| bhAga tathA bhAvadvAra kA kathana gAthA savvajiyANamaNaMte, bhAge te tesiM daMsaNaM gANaM / khaie bhAve pariNAmie, a puNa hoi jIvattaM // 49 // anvaya" .. te savva jiyANaM aNaMte bhAge, tesi desaNaM nANaM khaie bhAve, apuNa jIvattaM pariNAmie hoi // 49 // saMskRta padAnuvAda sarvajIvAnAmanante, bhAge te teSAM darzanaM jJAnaM / kSAyike bhAve pAriNAmike, ca punarbhavati jIvatvam // 49 // zabdArtha savva - sarva khaie - kSAyika jiyANaM - jIvoM ke bhAve - bhAva hai aNaMte - anantaveM pariNAmie - pAriNAmika bhAge - bhAga meM hai a - aura te - ve (siddhajIva) puNa - parantu tesiM - una siddhoM kA hoi - hotA hai daMsaNaM - kevaladarzana jIvattaM - jIvatva nANaM - kevalajJAna ------------------- zrI navatattva prakaraNa 142 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI jIva | mokSa ke jIva zrI navatattva prakaraNa dAra 7 bhAgaddhAra SHEMALE-TheTANE HIhubittalisha CHATROVEREJE. MA RNATANANLINE BHEERFEFRAMA HICHR Wild hind - .HAPSNEPAL PARIFree 1. DUNILUVIA. ..SHAMIN - IPM - aka indriya | do indriya tIna indriya cAra indriya pAMca indriya mokSa ke jIva | citra : jIvoM meM tAratmya bhAva 143 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha ve saba siddhoM ke jIva sarva jIvoM ke anaMtaveM bhAga meM hai / unakA darzana aura jJAna kSAyika hai aura jIvatva pAriNAmika bhAva kA hai // 49 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM bhAga tathA bhAva, ina do dvAroM kA vizleSaNa hai| 7. bhAgadvAra : siddha jIva - jo ki abhavya se anaMtaguNA hai, taba bhI saMsArI jIvoM ke anaMtaveM bhAga jitane hI haiN| nigoda ke asaMkhya gole haiM / eka eka gole meM asaMkhya nigoda tathA eka-eka nigoda meM ananta-ananta jIva haiN| aisI eka hI nigoda ke bhI anantaveM bhAga jitane tInoM (bhUta-bhaviSya-vartamAna) kAla ke saba siddha ke jIva haiM / isI navatattva kI aMtima 60 vIM gAthA meM yahI kahA gayA hai - jaiyAi hoi pucchA, jiNANamaggammi uttaraM tiaa| ikkassa nigoyassa, aNaMtabhAgo meM siddhigao // arthAt jinezvara ke mArga (zAsana) meM jaba-jaba jinezvara ko prazna pUchA jAtA hai, taba taba yahI uttara hotA hai ki eka nigoda kA anaMtavAM bhAga hI mokSa meM gayA hai| 8. bhAvadvAra : isake 5 bheda haiM - aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika tathA pAriNAmika / siddha ke jIvoM meM do bhAva hai - kSAyika tathA pAriNAmika / karmakSaya se utpanna hone vAle bhAva ko kSAyika tathA vastu ke anAdi (svAbhAvika svabhAva) (akRtrima svabhAva) ko pAriNAmika bhAva kahate haiM / kevalajJAna-kevaladarzana ye siddhoM ke kSAyikabhAva hai aura jIvatva yaha eka pAriNAmika bhAva hai / ina pA~ca bhAvoM ke prabheda nimna haiM - 1) aupazamika bhAva-2 : (1) samyaktva, (2) cAritra / 2)kSAyikabhAva-9 : (1) dAna, (2) lAbha, (3) bhoga, (4) upabhoga, (5) vIrya, (6) kevalajJAna, (7) kevaladarzana, (8) samyaktva, (9) cAritra / 3) kSAyopazamika bhAva-18 : (1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyavajJAna, (5) matiajJAna, (6) zrutaajJAna, (7) zrI navatattva prakaraNa 144 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaMgajJAna, (8) cakSudarzana, (9) acakSudarzana, (10) avadhidarzana, (11-15) dAnAdi 5 labdhi, (16) samyaktva, (17) sarvavirati, (18) dezavirati / 4) audayikabhAva 21 : (1-4) gati-4, (5-8) kaSAya-4, (911) liMga-3, (12) mithyAtva, (13) ajJAna, (14) asaMyama, (15) saMsArIpana, (16-21) lezyA-6 5) pAriNAmika bhAva-3 : (1) jIvatva, (2) bhavyatva, (3) abhavyatva / ___ uparokta bhAvoM ke 53 bhedoM meM se siddha paramAtmA meM kevala 3 bheda hI ghaTita hote haiM / kSAyika bhAva nau hone para bhI mUlagAthA meM kevalajJAna-darzana ye do hI bhAva siddha paramAtmA ko kahe haiN| yaha AtmA ke jJAna-darzana guNa kI mukhyatA se kahA hai| darzana kA artha samyaktva bhI grahaNa kiyA jAtA hai| ataH prakArAntara se kSAyika samyaktva bhI grahaNa karane se 3 kSAyikabhAva kahe gaye haiM / yahA~ aisA ullekha hone se dUsare 6 bhAvoM kA niSedha nahIM samajhanA cAhie / zAstroM meM kahIM do kA to kahIM 3, 5 yA 9 bhAvoM kA bhI grahaNa kiyA gayA hai| sAdhuratna sUrikRta navatattva kI avacUrI meM kSAyika jJAna tathA kSAyika darzana ye do hI bhAva kahe hai / 7 bhAvoM kA spaSTa niSedha hai| navAMgI vRttikAra abhayadevasUri kRta navatattva bhASya meM tathA isI bhASya kI zrI yazovijayajI upAdhyAya kRta vRtti meM, tattvArtha sUtra, AcArAMga niyukti evaM mahAbhASya meM kSAyika samyaktva sahita 3 bhAva kahe haiN| zeSa 6 kA niSedha hai| tatvArtha zloka vArtika tathA rAjavArtika meM kSAyikavIrya sahita 5 bhAva kahe hai paraMtu kaI AcArya ke mata meM 9 hI bhAvoM ko siddha paramAtmA meM ghaTita kiyA hai / yaha,saba apekSAkRta vivecana hai / siddhoM ko pAriNAmika bhAva meM kevala jIvatva hI ghaTita kiyA hai| bhavyatva nahIM / jo mokSa meM jAne yogya ho, use bhavya kahate haiM / siddha paramAtmA to mokSa meM hI birAjamAna hai, taba mokSa kI yogyatA kaise gheTa sakatI hai ? isa apekSA se zAstroM meM 'no bhavvA no abhavvA' kahA hai, arthAt siddha paramAtmA na bhavya hai, na abhavya, yaha vacana yuktipUrvaka samajha meM Ane yogya hai| cAritra ke 5 bhedoM meM se koI bhI cAritra siddha meM nahIM hai| jisake dvArA 8 karmoM kA kSaya karake mokSa meM jAyA jA sake, vaha cAritra hai / cAritra ke vyutpattiparaka lakSaNoM meM se koI bhI lakSaNa siddha meM ghaTita nahIM hotA / ataH siddha meM kSAyika cAritra (yathAkhyAta cAritra) kA bhI abhAva hai| siddhoM meM 'no zrI navatattva prakaraNa 145 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArittI no acArittIti' na cAritra hai, acAritra hai| isI prakAra kSAyika samyaktva kI bhI mImAMsA siddha pada meM nahIM hai / kyoMki vItarAga para akhaMDa zraddhA hI samyaktva hai / siddha svayaM vItarAga hai / agara unameM anya kisI vItarAga para zraddhA karane kA AropaNa kare to unakI vItarAgatA para apUrNatA kI doSApatti A pddegii| jo svayaM prakAzamAna hai, use kisI anya prakAza kI kyA AvazyakatA hai ? ataH siddha meM kSAyika samyaktva bhI ghaTita nahIM hotA / isa prakAra zAstra kA visaMvAda bhI hameM apekSAvAda se samajhanA cAhie / alpabahutva dvAra kathana / gAthA, thovA napuMsa-siddhA, thI nara siddhA kameNa saMkhaguNA / ia mukkhatattameaM, navatattA lesao bhaNiyA // 50 // anvaya napuMsa siddhA thovA, thI narasiddhA kamaiNa saMkhaguNA, ia mukkha tattaM eaM, navatattA lesao bhaNiyA // 50 // saMskRtapaMdAnuvAda / stokA napuMsaka siddhAH, strI nara siddhAH krameNa saMkhya guNAH / iti mokSa tattvametannavatattvAni lezato bhaNitAni // 50 // ___ zabdArtha thovA - thoDe haiM saMkhaguNA - saMkhyAta guNA napuMsa - napuMsakaliMga se ia - ye siddhA - siddha mukkhatattaM - mokSatattva thI - strIliMga se eaM - isa prakAra se nara - purUSaliMga se navatattA - navatattva siddhA - siddha lesao - leza (saMkSepa) se kameNa - anukrama se bhaNiA - kahe gaye haiN| bhAvArtha napuMsakaliMga se thoDe siddha haiN| usase strIliMga tathA puruSaliMga siddha 146 zrI navatattva prakaraNa Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI navatattva prakaraNa 147 anaMta asakhyAta sakhyAta mahApadma karoDa lAkha hajAra dvAra 5 alpabahutva sau mokSagAmI jIva | napuMsaka | strIliMga | puruSaliMga citra: jIvoM meM alpabahutva Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama se saMkhyAtaguNA adhika haiM / isa prakAra kA yaha mokSatattva hai tathA navatattva bhI saMkSepa se kahe gaye haiM // 50 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM 9 veM alpabahutva dvAra kA vivecana hai / isI ke sAtha navatattva kI vyAkhyA bhI samApta ho jAtI hai| napuMsakaliMgavAle jIva eka samaya meM utkRSTa 10 mokSa meM jAte haiM isaliye napuMsakasiddha alpa hai / strI eka samaya meM utkRSTa se 20 mokSa meM jAtI hai, isaliye dugunI hone se strIliMga siddha saMkhyAta guNa adhika hai| puruSa eka samaya meM utkRSTa se 108 mokSa meM jAte hai, isaliye striyoM se bhI phuSaliMga siddha saMkhyAta guNA adhika hai| siddhoM ke zeSa bhedoM kA alpabahutva 1) jinasiddha alpa aura arjinasiddha unase asaMkhya guNA / 2) atIrtha siddha alpa aura tIrthasiddha unase asaMkhya guNA / 3) gRhasthaliMga siddha alpa, unase anyaliMga siddha (a) saMkhyAtaguNA, unase svaliMga siddha asaMkhyAta guNA meM 4) svayaM buddha siddha alpa, inaseM pratyeka buddhasiddha saMkhyAta guNA, unase buddhabodhita siddha saMkhyaguNA / / 5) aneka siddha alpa aura ekasiddha unase. (a) saMkhyAtaguNA / navatattvoM ko jAnane se samyaktva kA lAbha gAthA jIvAi nava payatthe, jo jANai tassa hoi sammattaM / bhAveNa saddahanto, ayANa-mANe vi sammattaM // 51 // anvaya jIvAi nava payatthe, jo jANai tassa sammattaM hoi, ayANamANe vi bhAveNa saddahanto sammattaM (hoi) // saMskRtapadAnuvAda jIvAdi nava padArthAn, yo jAnAti tasya bhavati samyaktvam / bhAvena zraddhato'jJAnavato'pi samyaktvam // 51 // 148 . zrI navatattva prakaraNa Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha jIvAi - jIva Adi sammattaM - samyaktva nava - nau. bhAveNa - bhAva se payatthe - padArthoM ko saddahanto - zraddhA karane vAle jIva ko jo - jo ayANamANe - ajJAnavAn hone para .. jANai - jAnatA hai vi - bhI tassa - usako sammattaM - samyaktva hoi - hotA hai (hoi - hotA hai|) bhAvArtha jIva Adi 9 padArthoM ko jo jAnatA hai, use samyaktva hotA hai| bhAva se zraddhA karane vAle ko ajJAnavAn (bodharahita) hone para bhI samyaktva hotA hai // 51 // vizeSa vivecana . jIva-ajIva Adi pUrva vivecita navatattvoM kA samyak svarUpa jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama dvArA samajhA jAtA hai aura ise samajhane vAle AtmA ko satyAsatya va hitAhita kA viveka hotA hai / vaha dharma-adharma, heya-jJeyaupAdeya kA jJAtA banatA hai| ina navatattvoM kA gaharAI pUrvaka ciMtana-manana karane se sarvajJa vacanoM para akhaMDa zraddhA utpanna hotI hai| isa prakAra aTala zraddhA se AtmA meM samyaktva kA dIpa prajjvalita hotA hai / yadi kisI jIva ke jJAnAvaraNIya karma kA tIvra udaya hai, jisase use navatattvAdi kA jJAna nahIM ho pAtA tathApi 'tameva saccaM nissaMkaM, jaM jiNehiM paveiyaM' 'vahI satya hai, jo jinezvara bhagavAn ne prarupita kiyA hai' aisI dRDha zraddhA vAlA ajJAnI jIva bhI avazyameva samyaktva ko prApta karatA hai| / samyaktva ke 5 liMga athavA 67 lakSaNa bhI hai / inase bhI jIva meM samyaktva kA abhAva hai yA sadbhAva? yaha vyavahAra se jAnA jA sakatA hai| nizcaya se to sarvajJa hI kathana kara sakate haiN| - - zrI navatattva prakaraNa Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA kaisI buddhi meM samyaktva kA sadbhAva ? gAthA savvAiM jiNesara, bhAsiyAI vayaNAI nannahA huMti / ia buddhI jassa maNe, sammattaM niccalaM tassa // 52 // anvaya jiNesara bhAsiyAI savvAiM vayaNAI annahA na huMti, jassa maNe ia buddhI, tassa sammattaM niccalaM // 52 // ..... / saMskRta padAnuvAda / sarvANi jinezvara bhASitAni, vacanAni nAnyathA bhavanti / itibuddhiryasya manasi, samyaktvaM nizcalaM tasya // 12 // zabvArtha savvAiM - samasta ia - aisI jiNesara - jinezvara ke buddhI - buddhi bhAsiyAI - kahe hue jassa - jisake vayaNAI - vacana maNe - mana (hRdaya) meM na - nahIM sammattaM - samyaktva annahA - anyathA, asatya niccalaM - nizcala huti - hote haiN| tassa - usakA bhAvArtha zrI jinezvara deva ke kahe hue samasta vacana anyathA (asatya) nahIM hote, aisI buddhi ( zraddhA ) jisake mana meM ho, usakA samyaktva nizcala hai // 52 // _ vizeSa vivecana prastuta gAthA meM samyaktva prApta karane yogya buddhi kA kathana hai / mithyAtva se kaluSita athavA sarvajJa vacana meM saMdehazIla buddhi samyaktva kA upArjana nahIM kara sakatI kyoMki sarvajJa 18 doSoM se rahita hone ke kAraNa unake vacana sadA satya hI hote haiM / ve asatya nahIM ho sakate kyoMki asatya bolane ke 8 kAraNoM se vyakti asatya bhASaNa karatA hai - (1) krodha se, (2) mAna se, (3) mAyA se, --- 150 zrI navatattva prakaraNa - - - - - - - - - Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) lobha se, (5) bhaya se, (6) hAsya se, (7) ajJAna se tathA (8) anAbhoga se| jinezvara paramAtmA meM ina saba doSoM kA sarvathA abhAva hone se unake vacana nirdoSa, satya tathA yuktiyukta hI hote haiM / jisa jIva ke mana meM isa prakAra kI aDiga, aDola, nizcala aura dRDha zraddhA hai ki jinezvara bhagavAna ne jIva, karma, tattva tathA dravya kA jaisA svarupa kahA hai, vahI satya hai, yathArtha hai, yuktiyukta hai, nirvivAda hai, vaha jIva avazyameva samyaktvI hotA hai / ahiMsA, aparigraha, anekAntavAda, nayavAda, nikSepavAda, syAdvAda kA jaisA dharma vItarAga ne kahA hai, vaha kisI bhI dharma meM nahIM kahA hai| jinezvara ke kathana paraspara avisaMvAdI tathA avirodhI hai / isa prakAra kA nirmala kintu nizcala zraddhAna hI samyaktva kahalAtA hai| samyaktva kA mAhAtmya gAthA . aMtomuhutta-mittaM-pi, phAsiyaM hujja jehiM sammattaM / tesiM avaDDha puggala-pariyaTTo ceva saMsAro // 53 // anvaya jehiM aMtomuttamittaM api sammatta phAsiyaM hujja, tesiM saMsAro ceva avaDDhapuggala-pariyo, // 53 // ., saMskRta padAnuvAda antarmuhUrttamAtramapi, spRSTaM bhaved paiH samyaktvam / teSAmapArddha-pudgala, parAvartazcaivasaMsAraH // 53 / / zabdArtha aMtomuhutta - atarmuhUrta . tesiM - unakA mittaM - mAtra avaDDha - apArdha (aMtima AdhA) api - bhI puggalapariyaTTo - pudgala parAvarta phAsiyaM - sparza (hI bAkI rahatA hai) hujja - huA hai ceva - nizcaya hI jehiM - jinake dvArA saMsAro - saMsAra sammattaM - samyaktva MM zrI navatattva prakaraNa Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha jina jIvoM ko antarmuhUrta mAtra bhI samyaktva kA sparza ho jAtA hai, unakA saMsAra nizcita hI apArdha pudgala parAvartta jitanA bAkI raha jAtA hai // 53 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki eka bAra yadi jIva palabhara ke liye bhI samyaktva kA sparza kara le to paritta saMsArI yA alpabhavI ho jAtA 9 samaya kA jaghanya aMtarmuhUrta hai aura do ghaDI (48 minaTa) meM eka samaya kama utkRSTa antarmuhUrta hai evaM 10 samaya se yAvat utkRSTa antarmuhUrta ke madhya ke saba kAlabheda madhyama antarmuhUrta hai| yaha vyAkhyA hama kAla tattva ke vivecana meM kara Aye haiN| yahA~ madhyama antarmuhUrta asaMkhya samaya kA grahaNa karanA cAhie / isa kAla meM yadi samyaktva kA lAbha ho jAya yA itane samaya take samyaktva kA sparza , ho jAya to vaha jIva cAhe jaise pApa karma nikAcita kareM taba bhI vaha ardhapudgala parAvartana kAla jitane samaya meM punaH samyaktva prApta kara avazyameva mokSa meM jAtA hai / yaha samyaktva kI eka bAra sparzanA kA phala hai| samyaktva prApta karate samaya jo graMthi (nibiDa rAga-dveSa kI gAMTha) bheda hotA hai, vaha graMthi bheda eka bAra ho jAne ke bAda puna: vaisI graMthi jIva ko prApta nahIM hotI / isaliye usa graMthibheda ke prabhAva se jIva arddha pudgala parAvartanakAla taka avazya mokSa ko prApta karatA hai| ____ apArdha - arthAt apa + ardha yAnI vyatIta huA hai pahalA AdhAbhAga jisakA, aisA aMtima AdhA bhAga athavA apa + ardha arthAt kiMcit nyUna aisA jo AdhA pudgala parAvartana hai, use ardha pudgala parAvartanakAla kahate haiN| pudgala parAvartanakAla kA svarupa agalI gAthA meM spaSTa kara rahe haiM / - - - 152 zrI navatattva prakaraNa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala parAvartana kA svarupa gAthA ussappiNI aNaMtA, puggalapariyaTTao muNeyavyo / te'NaMtA'tIaddhA, aNAgayaddhA aNaMtaguNA // 54 // anvaya aNaMtA ussappiNI puggalapariyaTTao muNeyavvo, te aNaMtA atIa addhA, aNaMtaguNA aNAgaya addhA // 54 // saMskRtapadAnuvAda utsarpiNyo'nantAH, pudgalaparAvartako jJAtavyaH / te'nantA atItAddhA, anAgatAddhAnantaguNAH // 54 // zArtha ussappiNI - utsarpiNiyA~ aNaMtA - anaMta aNaMtA - anaMta atIa - atIta (bhUta) puggala - pudgala : addhA - kAla pariyaTTao - parAvartanakAla aNAgaya - anAgata (bhaviSya) muNeyavvo - jAnanA cAhie | addhA - kAla te - aise pudgalaparAvartana aNaMtaguNA - anantaguNA bhAvArthaH ananta utsarpiNI tathA avasarpiNI kA eka pudgala parAvartana kAla jAnanA cAhie / aise anaMta pudgala parAvarttana pramANa atIta kAla tathA usase anaMtaguNA bhaviSya kAla hai // 54 // vizeSa vivecana prastuta gAthA meM eka pudgala parAvartanakAla ke svarUpa kA vizleSaNa hai| 10 koDAkoDI sAgaropama - eka avasarpiNI 10 koDAkoDI sAgaropama - eka utsarpiNI 20 koDAkoDI sAgaropama - eka kAlacakra / zrI navatattva prakaraNa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anaMta avasapiNI tathA anaMta utsapiNI - eka pudgala parAvartakAla / dravya, kSetra, kAla tathA bhAva kI apekSA se pudgala parAvarta 4 prakAra kA hai| ina cAroM ke punaH sUkSma tathA bAdara ye do-do bheda hone se pudgala parAvarta ke kula ATha bheda hote hai| inakA vivaraNa isa prakAra hai - 1. dravya pudgala parAvarta : 14 rAjaloka meM vidyamAna samasta pudgaloM ko eka jIva AhAraka vargaNA ko choDa kara zeSa audArikAdi sAta vargaNA ke rUpa meM tiryaMca Adi bhavoM meM grahaNa karake choDe, usameM jitanA kAla vyatIta hotA hai, vaha dravya padagala parAvarta hai| ... 2. kSetra pudgala parAvarta : lokAkAsa ke sabhI AkAza pradezoM ko eka jIva mRtyu dvArA sparza karate hue choDe, usameM jitanA kAla lage, utane kAla kA nAma kSetra pudgala parAvartta hai| 3. kAla pudgala parAvarta : utsarpiNI tathA avasarpiNI ke samayoM ko eka jIva bAra-bAra mRtyu dvArA sparza karake choDe, usameM jitanA kAla lage, vaha kAla pudgala parAvarta hai| 4. bhAva pudgala parAvarta : rasabandha ke adhyavasAya asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hai| unameM se eka-eka adhyavasAya ko bAra-bAra mRtyu dvArA sparza karate hue choDe, usameM jitanA kAla lage, vaha bhAva pudgala parAvarta vizeSa : inameM kisI bhI anukrama ke binA pudgalAdi ko jaise-taise sparzate hue choDane se cAra bAdara pudgala parAvarta hote haiN| tathA anukrama se sparzate hue choDane se cAra sUkSma pudgala parAvarta hote haiN| cAroM pudgala parAvarta meM anantaananta kAlacakra vyatIta ho jAte haiN| samyaktva ke saMbaMdha meM jo ardhapudgala parAvartta saMsAra bAkI rahanA kahA hai, vaha sUkSma kSetra pudgala parAvarta kAla kI apekSA se samajhanA caahie| usakA kiMcit svarUpa isa prakAra haiM - sUkSma kSetra pudgala parAvartta kAla : vartamAnakAla meM koI jIva lokAkAza ke amuka niyata AkAza pradeza meM rahakara mRtyu pAye / puna: kucha kAla bItane para vaha jIva svabhAvata: usa niyata AkAza pradeza kI paMkti meM 154 zrI navatattva prakaraNa - - Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahe hue sAtha ke AkAza pradeza meM mRtyu pAye, tatpazcAt kucha kAla ke bAda vahI jIva usI paMkti meM niyata AkAza pradeza ke sAtha ke tIsare AkAza pradeza meM mRtyu pAye / isa prakAra bAra-bAra mRtyu pAte hue isa asaMkhya AkAza pradeza kI saMpUrNa zreNI pUrNa kare, pazcAt usa paMkti ke sAtha meM rahI huI dUsarI, tIsarI yAvat AkAza ke pratara meM rahI huI sAtha-sAtha kI asaMkhya zreNiyA~ mRtyu dvArA pUrNa kareM aura isI prakAra yAvat lokAkAza ke asaMkhya pratara kramazaH pUrNa kareM / isa prakAra eka jIva ko mRtyu dvArA saMpUrNa lokAkAza ko kramazaH sparza karane meM jitanA kAla lagatA hai, usa anaMtakAla kA nAma sUkSma kSetra pudgala parAvarta haiM / aise ananta pudgala parAvarta eka jIva ne vyatIta kiye hai aura bhaviSya meM bhI karegA / parantu yadi antarmuhUrta kAla mAtra bhI jIva samyaktva kA sparza kara letA hai to utkRSTa se (sUkSma kSetra pudgala parAvartarUpa) usa anantakAla meM se AdhA anantakAla hI bAkI raha jAtA hai / - siddha ke 15 bheda * gAyA jiNa ajiNa tittha'titthA gihi anna saliMga thI nara npuNsaa| patteya sayaMbuddhA, buddha bohiya ikkaNikkA ya // 55 // ___ anvaya jiNa ajiNa titya atitthA, gihi anna saliMga thI nara naMpusA, patteya sayaMbuddhA, buddha bohiya ikka ya aNikkA // 55 // * saMskRna padAnuvAda jinAjinatIrthAtIrthA, gRhyanyasvaliGgAstrInaranapuMsakAH / pratyeka svayaMbuddhau, buddhA bodhitaikAnekAzca // 55 // zabdArtha jiNa - jinasiddha atitthA - atIrtha siddha ajiNa - ajinasiddha gihi - gRhasthaliMga siddha tittha - tIrtha siddha anna - anyaliMga siddha ------------- zrI navatattva prakaraNa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saliMga - svaliMga siddha sayaMbuddhA - svayaMbuddha siddha thI - strIliMga siddha buddhabohiya - buddhabodhita siddha nara - puruSaliMga siddha ikka - ekasiddha napuMsA - napuMsakaliMga siddha aNikkA - aneka siddha patteya - pratyekabuddha siddha | ya - aura bhAvArtha jina siddha, ajina siddha, tIrtha siddha, atIrtha siddha, gRhasthaliMga siddha, anyaliMga siddha, svaliMga siddha, strIliMga siddha, puruSaliMga siddha, napuMsakaliMga siddha, pratyekabuddha siddha, svayaMbuddha siddha, buddhabodhita siddha, eka siddha, aneka siddha, ye siddhoM ke 15 bheda haiM naa55|| vizeSa vivecana prastuta gAthA meM jo siddhoM ke 15 bheda batAye hai, vaha bheda kevala bAhya apekSA se hai| unake kevalajJAna yA siddhAvasthA meM koI aMtara nahIM hai / koI bhI jIva kisI bhI dazA meM siddha ho, unake bhAvoM kI pizuddhatA, nirmalatA eka - samAna hI hotI hai| prastuta gAthA meM jainadarzana kI niSpakSatA tathA virATatA ke darzana spaSTa hote haiM / jinezvaroM ne kevala jaina sAdhu yA zrAvaka-zrAvikAoM ke liye hI mokSa meM jAne kA vidhAna nahIM kiyA hai - seyaMbaro yA AsaMbaro, buddho ya ahava annovA / samabhAva bhAviyappA, lahai mukkhaM na saMdeho // arthAt cAhe zvetAmbara jaina ho yA digaMbara jaina ho, bauddhadarzanI (buddha kA anuyAyI) ho yA phira anya kisI darzana yA matavAlA ho to bhI samabhAva (samyag-darzana-jJAna-cAritra) dvArA bhAvita-vAsita huA AtmA (jIva) mokSa pA sakatA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai| . isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki anya darzanI bAbA, tApasa Adi bhI ahiMsA, satya, aparigraha Adi mArgoM ko svIkAra kara dRDhatApUrvaka unakA pAlana karane para kevalajJAna tathA mokSa pA jAte haiM / yadi unakA AyuSya antarmuhUrta se - - 156 zrI navatattva prakaraNa - - - - - - - - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhika ho to dravya cAritra (veSa) grahaNa kara lete haiM / yadi ve aMtagaDa kevalI arthAt antarmuhUrta meM hI mokSa pAne vAle ho to usI veSa meM mokSa prApta kara lete haiM / anyaliMga siddha kA bhI yahI tAtparya hai ki anya darzaniyoM ke sAdhuveSa yA tApasa, parivrAjaka Adi ke veSa meM rahA huA jIva mokSa meM jA sakatA haiM / 15 siddha ke bhedoM kA vivaraNa nimna prakAra se hai - 1. jinasiddha : tIrthaMkara pada pAkara jo mokSa meM jAye arthAt tIrthaMkara bhagavAna jina siddha hai| - 2. ajina siddha : tIrthaMkara pada pAye binA sAmAnya kevalI hokara mokSa meM jAye, vaha ajina siddha hai| 3. tIrtha siddha : tIrthaMkara paramAtmA kevalya prApti ke pazcAt sAdhu-sAdhvIzrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha dharmasaMgha yA dharma tIrtha kI sthApanA karate haiM / ise hI tIrtha kahate hai| isa tIrtha kI sthApanA ke pazcAt jo mokSa meM jAte hai, ve tIrtha siddha kahalAte haiN| .. 4. atIrtha siddha : uparyukta prakAra kI tIrthasthApanA se pUrva hI jo mokSa meM jAte haiM, ve atIrtha siddha kahalAte haiN| 5. gRhasthaliMga siddha : jo gRhastha ke veSa se hI mokSa meM calA jAya, vaha gRhastha liMga siddha hai| isa bheda kI apekSA se koI aisA na samajhe ki ghara meM rahate hue hI mokSa mila jAtA hai phira cAritra yA sAdhu veza lene kI kyA AvazyakatA? ye vicAra ajJAnamUlaka hai| gRhastha yA saMsAra bhAvoM se yukta koI bhI mukta nahIM ho sktaa| parantu koI bhavya AtmA tIvra vairAgya utpanna hone para zukladhyAnArUDha hokara kadAcit kevalajJAna ko prApta karane ke bAda yadi mokSa jAne kA kAla alpa hI rahA ho to muniveza dhAraNa kiye binA hI siddha ho jAye, unheM gRhasthaliMga siddha kahate hai| agara dIrghakAla bAkI ho to ve avazya sAdhuveza dhAraNa karate haiN| . 6. anyaliMga siddha : anya darzanI ke veza meM rahA huA tApasa Adi mokSa meM jAya, vaha anyaliMga siddha hai| . 7. svaliMga siddha : zrI jinezvara deva ne jo veza kahA hai, use dhAraNa zrI navatattva prakaraNa 157 - - Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane vAlA svaliMgI kahalAtA hai / aise sAdhu veza se jo mokSa meM jAye, vaha svaliMga siddha hai| 8. strIliMga siddha : jo strIliMga arthAt strI zarIra se mokSa meM jAye, vaha strIliMga siddha hai| 9. puruSaliMga siddha : jo puruSa zarIra se mokSa meM jAye, vaha puruSaliMga siddha hai| 10. napuMsakaliMga siddha : jo napuMsaka zarIra se mokSa meM jAye, vaha napuMsakaliMga siddha hai / janmajAta napuMsaka cAritra prApta karane ke ayogya hone se usakA mokSa nahIM hotA / yahA~ vivakSita siddha kRtrima napuMsaka kI apekSA se hai arthAt kRtrima chaha prakAra ke napuMsaka mokSa meM jati haiM - 1. vardhitaka : indriya ke chedavAlA pAvaiyA Adi / 2. cippita : janma pAte hI mardana se galAye hue liMga vAlA / 3. maMtropahata : maMtra prayoga se puruSatva naSTa kiyA huA / 4. auSadhopahata : auSadhaprayoga se puruSatva naSTa kiyA huA / 5. RSizapta : RSi ke zrApa se naSTa puruSatka vAlA / 6. devazapta : deva ke zrApa se naSTa puruSatva vAlA / ye chaha prakAra ke napuMsaka cUMki janma se napuMsaka nahIM hai, ataH cAritra grahaNa kara mokSa meM jAte haiN| 11. pratyekabuddha siddha : saMdhyA samaya ke badalate asthira kSaNika raMgoM Adi ke nimitta se vairAgya pAkara mokSa meM jAye, ve pratyekabuddha siddha kahalAte hai| 12. svayaMbuddha siddha : jo binA kisI bAhya nimitta athavA upadeza ke jAtismaraNAdi se apane Apa svataH pratibuddha ho, ve svayaMbuddha siddha hai / - 13. buddhabodhita siddha : buddha - guru dvArA, bodhita-pratibodha-upadeza ko pAkara jo mokSa meM jAye, vaha buddhabodhita siddha hai| 14. ekasiddha : eka samaya meM eka jIva mokSa meM jAye, vaha ekasiddha 158 zrI navatattva prakaraNa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. anekasiddha : eka samaya meM aneka jIva mokSa meM jAye, ve aneka siddha hai| yahA~ jaghanya se eka samaya meM eka jIva tathA utkRSTa se 108 jIva mokSa meM jAte haiN| 15-siddha bhedoM ke dRSTAnta gAthA jiNa siddhA arihaMtA, ajiNa-siddhA ya puMDaria-pamuhA / gaNahAri tittha-siddhA, atittha-siddhA ya marudevI // 56 // gihiliMgasiddha bharaho, vakkalacIrI ya annaliMgammi / sAhU saliMga siddhA, thI siddhA caMdaNA pamuhA // 57 // puMsiddhA goyamAi, gAMgeyAi napuMsayA siddhA / patteya sayaMbuddhA, bhaNiyA karakaMDu-kavilAI // 58 // taha buddha bohi guru bohiyA ya, iga samaye iga siddhA ya / iga samaye vi aNegA, siddhA te'Nega siddhA ya // 59 // anvaya mUla gAthAvat - 56 mUla gAthAvat - 57 goyamAI puMsiddhA, gAMgeyAi napuMsayA siddhA, karakaMDu Ai patteyabuddhA, kavilAI sayaMbuddhA bhaNiyA // 58 // taha gurubohiyA ya buddhabohi, igasamaye iga siddhA ya, iga samaye avi aNegA, siddhA te aNega siddhA ya // 59 // saMskRtapadAnuvAda jinasiddhA arhanto, ajina siddhAzca puNDarika pramukhAH / gaNadhAriNastIrthasiddhA, atIrthasiddhAzca marudevI // 56 // gRhaliMga siddha bharato, valkalacIrI cAnyaliGge / sAdhavaH svaliGgasiddhAH, strIsiddhAH candanA pramukhAH // 57 // ---------- zrI navatattva prakaraNa------- zrI navatattva prakaraNa Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSasiddhA gautamAdayo, gAMgeyAdayo napuMsakAH siddhAH / pratyeka svayaMbuddhA, bhaNitAH karakaNDu kapilAdayaH // 58 // tathA buddhabodhitA gurubodhitA, eka samaye ekasiddhAzca / eka samaye'pyanekAH, siddhAste'neka siddhAzca // 59 // zabdArtha jiNasiddhA - jina siddha arihaMtA - arihaMta deva ajiNa siddhA ajinasiddha puMDarika gaNadhara puMDaria pamuhA - pramukha (tIrthaMkara paramAtmA) 160 puMsiddhA - puruSaliMga siddha goyamAi gautamAdi gAMgeyAi gAMgeya Adi napuMsayAsiddhA napuMsaka siddha patteya - pratyekabuddha siddha - zabdArtha gihiliMga siddha - gRhasthaliMga siddha sAhU - sAdhu bharaho - bharata cakravartI vakkalacIrI - valkalacIrI ya - aura annaliMgammi - anyaliMga siddha - taha - tathA buddhabohi - buddhabodhita siddha gaNahAra - gaNadhara titthasiddhA tIrtha siddha hai / atittha siddhA - atIrtha siddha ya aura marudevI - marudevI mAtA zabdArtha saliMgasiddhA - svaliMga siddha thI siddhA - strIsiddha caMdaNA pamuhA - caMdanA pramukha - sayaMbuddhA bhaNiyA - zabdArtha svayaMbuddha siddha kahe gaye hai / karakaMDu - karakaMDu kavilAi kapila Adi gurubohiyA - guru dvArA bodhita siddha ya aura zrI navatattva prakaraNa Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iga samaye - eka samaya meM (siddha ho) aNegA siddhA - aneka siddha ho iga siddhA - eka siddha hai te - ve ya - aura aNegasiddhA - aneka siddha hai / iga samaye - eka samaya meM . ya - aura vi - bhI bhAvArtha tIrthaMkara jinasiddha hai, puMDarIkAdi gaNadhara ajina siddha hai, gautamAdi gaNadhara tIrtha siddha tathA marudevI mAtA atIrtha siddha hai // 56 // bharatacakravartI gRhasthaliMga siddha hai, valkalacIrI anyaliMga siddha hai, sAdhu svaliMga siddha hai tathA zramaNaM pramukhI caMdanA strIliMga siddha hai // 57 // ___ gautamAdi puruSaliMga siddha hai, gAMgeya Adi napuMsakaliMga siddha hai, karakaMDu pratyekabuddha siddha tathA kapilAdi svayaMbuddha siddha hai // 58 // tathA guru se bodha pAyA huA buddhabodhita siddha hai| eka samaya meM eka hI siddha honevAlA ekasiddha tathA eka samaya meM aneka siddha honevAle aneka siddha hai // 59 // vizeSa vivecana prastuta gAthA catuSka meM tIna gAthAoM meM siddhoM ke 12 bhedoM ko udAharaNa sahita spaSTa kiyA hai tathA 59 vIM gAthA meM udAharaNa nahIM dekara antima 3 bhedoM ko kevala vyAkhyAyita kiyA hai| cUMki hara AtmA, jo bhI mokSa meM jAtA hai, vaha yA to ekAkI hotA hai yA usase jyAdA saMkhyA bhI ho sakatI hai| jaise paramAtmA mahAvIra ekAkI mokSa meM gaye, ataH ekasiddha kahalAye / RSabhadeva, unake 99 putra tathA bharata cakravartI ke 8 putra, isa prakAra kula 108 jIva eka sAtha mokSa meM gaye, ataH aneka siddha kahalAye / isI prakAra guru ke upadeza se pratibuddha hokara mokSa meM jAne vAlA hara AtmA buddhabodhita siddha hai| siddha ke 15 bhedoM kI vyAkhyA ke sAtha hI 9veM mokSatattva kI vyAkhyA bhI saMpUrNa huii| --------- zrI navatattva prakaraNa Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra - gAthA jaiA ya hoi pucchA, jiNANamaggaMmi uttara taiyA / ikkassa nigoyassa, aNaMtabhAgo ya siddhigao // 60 // anvaya jiNANamaggaMmmi jaiyA ya pucchA hoi taiyA uttaraM, ikkassa nigoyassa, aNaMtabhAgo ya siddhigao // 60 // saMskRta padAnuvAda yadA ca bhavati pRcchA, jinendramArge uttaraM tadA / ekasya nigodasya, anantabhAgo ca siddhigataH // 60 // zabdArtha jaiA - jaba-jaba uttaraM - uttara ya - aura taiyA - taba-taba hoi - hotI hai ikkassa - eka pucchA - pRcchA (pUchA jAtA hai) nigoyassa - nigoda kA jiNANamaggaMmi - jinezvara ke aNaMtabhAgo - anantavAM bhAga ___ mArga (zAsana) meM siddhigao - mokSa meM gayA hai bhAvArtha jinezvara ke zAsana meM jaba-jaba isa prakAra kA prazna pUchA jAtA hai, taba-taba yahI uttara hotA hai ki eka nigoda kA anantavAM bhAga hI mokSa meM gayA hai // 60 // vizeSa vivecana prastuta gAthA navatattva kI aMtima gAthA hai| isakA vivaraNa mokSatattva ke 7veM bhAga dvAra meM samAhita hai| isa kAla ke pravAha meM utsarpiNI tathA avasarpiNI rUpa anaMta-anaMta kAlacakra vyatIta ho gaye haiM, hara kAlacakra meM tIrthaMkara tathA unake zAsana meM aneka jIva mokSa meM jAte rahe hai / anantakAla se cala rahI isa vyavasthA meM anaMta jIva mokSa meM gaye haiM, tathApi jinezvara se yadi koI prazna 162 zrI navatattva prakaraNa Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra : loka meM sthita asaMkhya nigoda-golaka zrI navatattva prakaraNa 163 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kareM ki kitane jIva mokSa meM gaye to eka hI uttara hai ki eka nigoda kA anantavAM bhAga hI mokSa meM gayA hai| isa jagata meM nigoda ke asaMkhyAtA gole haiN| eka-eka gole meM asaMkhya nigoda hai aura eka-eka nigoda meM anaMta-anaMta jIva haiN| isa eka nigoda kA anantavAM bhAga hI mokSa meM gayA hai| paramAtmA kA yaha kathana kevala zraddhApUrvaka avadhAraNIya hai| kyoMki alpajJAnI-ajJAnI jIvoM kI sAmAnya buddhi itane nigoda ke jIvoM kI kalpanA nahIM kara sktii| phira usameM asaMkhyAta tathA anaMta jIvoM kA astitva hamArI buddhi ko avazya cakita kara detA hai, hamArI buddhi yadi ise bhrama kahatI hai, ayathArtha athavA korI kalpanA kahatI hai to avazya mithyAtva dazA ko upalabdha hotI hai| yadi hamArI dhAraNA zraddhApUrvaka svIkAra karatI hai ki kevalajJAnI kA kathana paramasatya hai to samyaktva kI rozanI se Alokita hokara jIvAtmA alpabhavI bana saMsAra se mukta ho jAtI hai| jinezvara kA zAsana anUThA va adbhuta hai| yahA~ pratyeka kathana kevalajJAna kI kasauTI para kasA huA hai| ataH visaMvAda, asatyatA athavA pUrvApara virodha kA sarvathA abhAva hai| isa prakAra paramAtmA ne jaisA navatattva kA nirUpaNa kiyA hai, vaha satya hai, tathya hai, yuktiyukta hai, zraddhApUrvaka avadhAraNIya hai / jo ina navatattvoM kA adhyayana kara, isa para samyak zraddhAna kara, samyak AcAra-vicAra rUpa samyak cAritra kA pAlana karatA hai, vaha muktipada ko prApta karatA hai / navatattvoM ko jAnane kA yahI uddezya tathA parama lakSya hai / 164 zrI navatattva prakaraNa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navatattva prakaraNa praznottarI prAraMbhika praznottara 1) navatattva prakaraNa ke racayitA kauna hai ? / uttara : navatattva prakaraNa ke racayitA ciraMtanAcArya hai| kahIM-kahIM aisA ullekha bhI upalabdha hotA hai ki isake racayitA pArzvanAtha paramparA ke 44veM paTTadhara devaguptAcArya hai| 2) navatattvoM meM sarvaprathama jIva ko hI kyoM sthAna diyA gayA hai ? uttara : ina nau tattvoM meM jJAtA, pudgala kA upabhoktA, zubhAzubha karmoM kA kartA tathA saMsAra aura mokSa ke liye satpuruSArtha karane vAlA jIva hI hai| agara jIva na ho to pudgala kA upayoga kauna karegA? kauna puNyapApa kA upArjana karegA tathA kauna saMvara, nirjarA dvArA mokSa ko prApta karegA? isaliye navatattvoM meM jIva tattva ko prathama sthAna para rakhA gayA 3) tattva kise kahate hai ? uttara : caudaha rAjaloka rUpa jagata meM rahe hue padArthoM ke lakSaNa, bheda, svarUpa Adi ko jAnanA, tattva kahalAtA hai / 4) tattva kitane va kauna-kauna se haiM ? uttara : tattva nau haiM - 1. jIva, 2. ajIva, 3. puNya, 4. pApa, 5. Azrava, 6. saMvara, 7. nirjarA, 8. baMdha, 9. mokSa / . 5) jIva tattva kise kahate hai ? uttara : jIvoM ke lakSaNa, bheda, svarUpa Adi ko jAnanA jIva tattva hai| 6) jIva kise kahate hai ? uttara : jo zubhAzubha karmoM kA kartA-hartA tathA bhoktA ho, jo sukha-duHkha rUpa jJAna ke upayoga vAlA ho, jo caitanya-lakSaNa se yukta ho, jo prANoM ko dhAraNa karatA hai, vaha jIva kahalAtA hai| 7) dravya jIva kise kahate hai ? zrI navatattva prakaraNa Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : 5 indriyAdi dravya prANoM ko dhAraNa karane vAlA dravya jIva kahalAtA 8) bhAva jIva kise kahate hai ? uttara : samyagdarzana-jJAnAdi bhAva prANoM ko dhAraNa karanevAlA bhAvajIva kahalAtA 9) prANa kise kahate haiM ? uttara : "prANiti jIvati ananeti prANaH" arthAt jisake dvArA jIva meM jIvatva hai, isakI pratIti hotI hai, vaha prANa kahalAtA hai| 10) ajIva kise kahate hai ? uttara : jIva se viparIta lakSaNa vAlA ajIva kahalAtA hai| jo caitanya lakSaNa rahita jaDa svabhAvI ho, sukha-duHkha kA anubhava na kare, prANoM ko dhAraNa na kare, vaha ajIva kahalAtA hai| 11) ajIva ke kitane prakAra haiM evaM kauna-kauna se haiM ? uttara : ajIva ke do prakAra haiM - (1) dravya ajIva, (2) bhAva ajIva / 12) dravya ajIva kise kahate haiM ? uttara : jo ajIva apanI mukhya kriyA meM pravartana na karatA ho, vaha dravya ajIva .. kahalAtA hai| 13) bhAva ajIva kise kahate haiM ? uttara : jo ajIva apanI mukhya kriyA meM pravartana kara rahA ho, vaha bhAva ajIva kahalAtA hai| 14) puNya kise kahate hai ? uttara : jo AtmA ko pavitra kareM, jisakI zubha prakRti ho, jisake dvArA Amoda-pramoda, aiza-ArAma, sukha-sAdhanoM kI bahulatA prApta ho, jisake dvArA jIva sukha kA bhoga kare, use puNya kahate haiN| 15) puNya ke kitane va kaunase prakAra hai ? uttara : puNya ke 2 prakAra hai - 1. puNyAnubaMdhI puNya, 2. pApAnubaMdhI puNya / 16) puNyAnubaMdhI puNya kise kahate hai ? uttara : jisa puNya ko bhogate hue nayA puNya baMdhe, use puNyAnubaMdhI puNya kahate 166 zrI navatattva prakaraNa Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / jaise meghkumaar| 17) pApAnubaMdhI puNya kise kahate hai ? uttara : jisa puNya ko bhogate hue pApa kA anubaMdha ho, use pApAnubaMdhI puNya kahate hai / jaise mammaNa seTha / 18) puNya ke anya do prakAra kauna - se haiM ? uttara : puNya ke anya do prakAra haiM - (1) dravya puNya, (2) bhAva puNya / 19) dravya puNya kise kahate hai ? uttara : jIva ko sukha bhogane meM kAraNa rUpa jo zubhakarma pudgala haiM, use dravya puNya kahate hai| 20) bhAva puNya kise kahate hai ? uttara : zubha karma ko bAMdhane meM kAraNa rUpa jIva ke jo zubha adhyavasAya haiM, use bhAva puNya kahate hai| 21) puNya ke 7 prakAra kauna-se haiM ? uttara : puNya ke 7 prakAra nimnokta haiM - anna puNya - bhUkhe ko bhojana denaa| pAna puNya - pyAse kI pyAsa bujhAnA / zayana puNya - thake hue nirAzrita prANiyoM ko Azraya denaa| layana puNya - pATa-pATalA Adi Asana denA / .. vastra puNya - vastrAdi dekara sardI-garmI se rakSaNa karanA / mana puNya - hRdaya se sabhI prANiyoM ke prati sukha kI bhAvanA / vacana puNya - nirdoSa-madhura zabdoM se anya ko sukha pahu~cAnA / kAya puNya - zarIra se sevA-vaiyAvaccAdi karanA / namaskAra puNya - namratAyukta vyavahAra krnaa| 22) pApa kise kahate hai ? uttara : puNya se viparIta svabhAva vAlA, jisake dvArA azubha karmoM kA grahaNa ho, jisake dvArA jIva ko duHkha, kaSTa tathA azAMti mile, use pApa kahate hai| ------------------ zrI navatattva prakaraNa 167 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23) pApa kitane prakAra kA hai ? ... ....... uttara : pApa 2 prakAra kA hai - 1. pApAnubaMdhI pApa 2. puNyAnubaMdhI pApa / 24) pApAnubaMdhI pApa kise kahate hai ? uttara : jisa pApakarma ko bhogate hue naye pApakarma kA anubaMdha ho, use pApAnubaMdhI pApa kahate hai| jaise vipanna-duHkhI, kasAI isa bhava meM pApa kArya se duHkha bhoga rahe haiM aura raudra tathA krUra karma dvArA ve naye pApa karma kA upArjana kara rahe haiM, ise pApAnubaMdhI pApa kahA jAtA hai| 25) puNyAnubaMdhI pApa kise kahate hai ? uttara : jisa pApa karma ko bhogate hue puNya kA baMdha ho, vaha puNyAnubaMdhI pApa hai| jaise jIva daridratA Adi duHkhoM ko bhogatA huA mana meM samatA rakhe ki yaha mere hI pApa karma kA pariNAma hai / isa prakAra kI vicAradhArA vAlA jIva pApa karma ko bhogatA huA bhI naye puNya kA upArjana karatA hai / jaise pUNiyA zrAvaka / 26) pApa ke anya do prakAra kauna-se haiM ? uttara : pApa ke anya do prakAra haiM - (1) dravya pApa, (2) bhAva pApa / 27) dravya pApa kise kahate hai ? uttara : jIva ko duHkha bhogane meM kAraNa rUpa jo azubha karma haiM, use dravya pApa kahate hai| 28) bhAva-pApa kise kahate hai ? - uttara : azubha pApakarma ko utpanna karane meM kAraNa rUpa jIva ke jo krodhAdi kaSAyarUpa azubha adhyavasAya haiM, use bhAva pApa kahate hai / 29) puNya-pApa kI caturbhaMgI kauna-sI hai ? uttara : 1. puNyAnubaMdhI puNya - puNya bAMdhane vAlA puNya / 2. puNyAnubaMdhI pApa - puNya bAMdhane vAlA pApa / 3. pApAnubaMdhI puNya - pApa bAMdhane vAlA puNya / 4. pApAnubaMdhI pApa - pApa bAMdhane vAlA pApa / 30) Azrava kise kahate hai ? .------------ 168 zrI navatattva prakaraNa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jIva kI zubhAzubha yoga pravRtti se AkRSTa hokara karma vargaNA kA AnA arthAt jIvarUpI tAlAba meM puNya-pApa rUpI karma-jala kA Agamana Azrava kahalAtA hai| 31) Azrava ke mukhya bheda kitane haiM ? uttara : Azrava ke mukhya bheda 2 haiM - 1. dravyaM Azrava, 2. bhAva Azrava. 32) dravyAzrava kise kahate hai ? uttara : jIva meM zubhAzubha karmoM kA Agamana honA dravyAzrava kahalAtA hai / jaise ___kAlasaukarika kasAI / 33) bhAvAzrava kise kahate hai ? uttara : karmoM ke Agamana meM kAraNa rUpa jIva ke jo rAga evaM dveSayukta ____ adhyavasAya haiM, use bhAvAzrava kahate hai| 34) saMvara kise kahate hai ? uttara : jIva meM Ate hue karmoM ko vrata-pratyAkhyAna Adi ke dvArA rokanA, arthAt jIva rUpI tAlAba meM Azrava rUpI nAloM se karma rUpI pAnI ke Agamana ko tyAga-pratyAkhyAna rUpI pAla(dIvAra) dvArA rokanA, saMvara kahalAtA hai| 35) saMvara ke mukhya bheda kitane haiM ? uttara : saMvara ke mukhya bheda 2 hai - dravya saMvara tathA bhAva saMvara / 36) dravya saMvara kise kahate hai ? uttara : zubhAzubha karma pudgaloM ko rokanA dravya saMvara hai| 37) bhAva saMvara kise kahate hai ? uttara : zubhAzubha karmoM ko rokane meM kAraNabhUta jIva ke jo adhyavasAya haiM, use bhAva saMvara kahate hai| 38) nirjarA kise kahate hai ? uttara : AtmA ke sAtha baMdhe hue karmoM kA dezataH kSaya honA yA alaga honA, nirjarA kahalAtA hai| 39) nirjarA ke mukhya kitane prakAra haiM ? nAma likho / ---------- zrI navatattva prakaraNa Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : nirjarA ke mukhya do prakAra haiM - (1) dravyanirjarA, (2) bhAva nirjarA / 40) ukta paribhASA meM "dezataH" zabda kA prayoga kyoM kiyA gayA hai ? uttara : ukta paribhASA meM "dezataH" zabda kA prayoga hI upayukta hai kyoMki mokSatattva kA artha bhI nirjarA (karmoM kI) hotA hai, kintu vahA~ sarva karmoM kI nirjarA hotI hai, jabaki nirjarA tattva meM AMzika rupa se yAni dezataH karmoM kI nirjarA hotI hai| 41) dravya nirjarA kise kahate hai ? uttara : baMdhe hue karmoM kA alpAMza rUpa se kSaya honA dravya nirjarA hai| 42) bhAva nirjarA kise kahate hai ? uttara : baMdhe hue karmoM ko AMzika rUpa se kSaya karane meM kAraNa rUpa jIva ke jo vizuddha adhyavasAya hai, use bhAva nirjarA kahate hai / 43) nirjarA ke anya bheda kaunase haiM ? uttara : nirjarA ke anya 2 bheda haiM - sakAma nirjarA tathA akAma nirjarA / 44) sakAma nirjarA kise kahate hai ? uttara : Atmika guNoM ko paidA karane ke lakSya se jisa dharmAnuSThAna kA AcaraNa sevana kiyA jAya arthAt avirata samyagdRSTi jIva, dezavirata zrAvaka tathA sarvavirata muni mahAtmA, jinhoMne sarvajJokta tattva ko jAnA hai aura usake pariNAma svarUpa jo dharmAcaraNa kiyA hai, unake dvArA hone vAlI nirjarA sakAma nirjarA hai| 45) akAma nirjarA kise kahate hai ? uttara : sarvajJa kathita tattvajJAna ke prati alpAMza rUpa se bhI apratIti vAle jIva-ajJAnI tapasviyoM kI ajJAnabharI kaSTadAyI kriyAe~ tathA pRthvI, vanaspati paMca sthAvara kAya jo sardI-garmI ko sahana karate haiM, una sabase jo nirjarA hotI hai, vaha akAma nirjarA kahalAtI hai| 46) baMdha kise kahate hai ? uttara : jIva ke sAtha nIra-kSIravat karma vargaNAe~ saMbaddha ho, use baMdha kahate 47) baMdha ke do prakAra kauna-kauna se haiM ? 170 zrI navatattva prakaraNa Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : baMdha ke do prakAra haiM - (1) dravya baMdha, (2) bhAva baMdha / 48) dravya baMdha kise kahate hai ? uttara : AtmA ke sAtha karma pudgaloM kA paraspara ekameka, sambaddha honA, dravya baMdha hai| 49) bhAva baMdha kise kahate hai ? uttara : karma ko bAMdhane meM jIva kA jo rAga-dveSa yukta Atma-pariNAma hai, vaha __ bhAva baMdha hai| 50) mokSa kise kahate hai ? uttara : jJAnAvaraNIyAdi aSTa karmoM kA AtmA se sarvathA naSTa ho jAnA, mokSa kahalAtA hai| 51) mokSa ke mukhya do prakAra kauna-kauna se haiM ? uttara : mokSa ke do prakAra haiM - (1) dravya mokSa, (2) bhAva mokSa / 52) dravya mokSa kise kahate hai ? uttara : karmoM kA AtmA se sarvathA vilaga honA, dravya mokSa hai| 53) bhAva mokSa kise kahate hai ? uttara : karmoM ko saMpUrNa kSaya karane meM kAraNa rUpa AtmA ke jo parama vizuddha adhyavasAya hai, use bhAva mokSa kahate hai| 54) navatattvoM kA varNana kaunase Agama meM haiM ? uttara : sthAnAMga sUtra ke 9veM sthAna meM navatattvoM kA varNana hai| 55) navatattvoM meM kauna-kauna se tattva heya-jJeya tathA upAdeya hai ? uttara : 1. heya - pApa, Azrava, bandha, puNya / 2. jJeya - jIva, ajIva / 3. upAdeya - puNya, saMvara, nirjarA tathA mokSa / 56) heya-jJeya tathA upAdeya se kyA tAtparya hai ? uttara : heya - tyAga karane yogya yA choDane yogya / jJeya - jAnane yogya / upAdeya - grahaNa karane yogya yA svIkAra karane yogya / ---------- - zrI navatattva prakaraNa 171 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57) puNya tattva ko heya tathA upAdeya, donoM prakAra meM kyoM ullikhita kiyA gayA hai? uttara : jaba taka jIvAtmA mokSa meM nahIM pahu~catA hai, taba taka puNya upAdeya arthAt grahaNa karane yogya hai kyoMki paMcendriya jAti, manuSya jIvana, zreSTha kula, svastha zarIra, vicakSaNa buddhi, jinadharma, sudeva tathA suguru ina kI puNya ke pariNAma svarUpa hI prApti hotI haiN| agara puNya nahIM hogA to ina sabakI prApti nahIM hogI aura inake abhAva meM saMyama va mokSa kI ArAdhanA kaise hogI ? ataH vyavahAra naya se puNya upAdeya hai| jyoMhi maMjila prApta hotI hai, sIDhiyA~ svataH chUTa jAtI hai, isI prakAra jIva puNya se samasta anukUlatAoM ke prApta hone para mokSamArga para gatizIla ho jAtA hai, taba puNya sone kI beDI rUpa hone se heya arthAt tyAga karane yogya hotA hai| 58) Azrava tattva ko heya kyoM kahA gayA ? uttara : AtmA ke aMdara anavarata rUpa se zubhAzubha karmoM kA Agamana hone se Atmika guNa AvRtta hote jAte haiM, jisase jIva ko svayaM ke svarUpa kA bhAna nahIM rahatA, ataH Azrava tattva heya hai| 59) saMvara tattva upAdeya kyoM hai ? uttara : Ate hue karmoM ko rokane se AtmA ke guNa anAvRtta hote haiM, jisase jIva kA nijasvarUpa prakaTa hone lagatA hai, ataH saMvara tattva upAdeya hai| 60) nirjarA tattva kI upAdeyatA kyoM hai ? uttara : purAne baMdhe hue karmoM ko AtmA se vilaga nirjarA tattva dvArA kiyA jAtA hai| jaise-jaise karmoM kI nirjarA hotI hai, vaise-vaise Atma svarUpa prakaTa ___ hotA jAtA hai, isaliye nirjarA tattva upAdeya hai| 61) mokSa tattva upAdeya kyoM hai ? uttara : karmo kA saMpUrNa kSaya honA mokSa hai / jaba mokSa prApta hotA hai, to jIva apane saMpUrNa zuddha svarUpa ko prApta ho jAtA hai| usameM kisI bhI prakAra kA karma vikAra rUpa mala nahIM rahatA / isa amala-nirmala tathA saMpUrNa 172 zrI navatattva prakaraNa Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmadazA ko prApta hone kA nAma hI mokSa hai| ata: mokSa tattva carama evaM paramazreSTha hone se upAdeya hai| 62) navatattvoM meM saMkhyAbheda kisa prakAra se hai ? uttara : navatattvoM kA eka dUsare meM samAveza hone se sAta, pAMca athavA do tattva bhI hote haiN| puNya tathA pApa ko Azrava tattva meM samAviSTa karane para tattva sAta hote Azrava, puNya tathA pApa, ina tInoM tattvoM ko baMdha meM ginane para va nirjarA va mokSa ko eka hI ginane para tattva pAMca hote haiM / saMvara, nirjarA tathA mokSa, ye tIna tattva jIva ke svabhAva rUpa hone se jIva tattva meM ina tInoM kA samAveza ho jAtA hai| puNya, pApa, Azrava tathA bandha, ye cAroM tattva karma pariNAma rUpa hone se inakA samAveza ajIva tattva meM ho jAtA hai| isa prakAra 4 tattva jIva va 5 tattva ajIva svabhAvI hai / isa vivakSA se nau tattva ke jIva tathA ajIva, ye do hI bheda raha jAte haiN| 63) navatattvoM meM rUpI tattva kitane haiM ? uttara : rUpI tattva 6 haiM - 1. jIva, 2. ajIva, 3. puNya, 4. pApa, 5. Azrava, 6. bNdh| 64) navatattvoM meM arUpI tattva kitane hai ? uttara : arUpI tattva 5 hai - 1. jIva, 2. ajIva, 3. saMvara, 4. nirjarA, 5. mokSa / 65) rUpI tathA arUpI kise kahate hai ? uttara : jisameM rUpa, rasa, gaMdha va sparza pAye jAte haiM, vaha padArtha rUpI kahalAtA hai tathA jisameM ina cAroM kA abhAva ho, vaha arUpI kahalAtA hai / 66) jIva rUpI hai yA arUpI ? uttara : nizcaya naya se AtmA zuddha svarUpI hone se arUpI hai paraMtu vyavahAra naya kI apekSA se saMsAra meM karma saMyoga se nAnAvidha yoniyoM meM bhramaNa - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - zrI navatattva prakaraNa - - 173 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane vAlA va vibhinna deha dhAraNa karane vAlA hone se jIva rUpI bhI 67) ajIva tattva ko rUpI va arUpI donoM kyoM kahA? uttara : ajIva tattva ke bhedoM meM pudgala ke 4 bheda rUpI haiM, isaliye rUpI tathA bAkI ke 10 bheda arUpI haiM, ataH arUpI kahA hai / 68) navatattvoM ke kula kitane bheda haiM ? uttara : navatattvoM ke kula 276 bheda isa prakAra haiM - jIva-14, ajIva-14, puNya-42, pApa-82, Azrava-42, saMvara-57, nirjarA-12, baMdha-4, mokss-9| 69) navatattvoM ke 276 bhedoM meM se heya ke bheda kitane haiM ? uttara : heya ke 170 bheda haiM - puNya-42, pApa-82, Azrava-42 tathA bNdh-4| 70) navatattvoM 276 bhedoM meM se upAdeya ke bheda kitane haiM ? uttara : upAdeya ke bheda 120 haiM - puNya-42, saMvara-57, nirjarA-12, mokSa-9 / 71) navatattvoM ke 276 bhedoM meM se jJeya ke bheda kitane haiM ? uttara : 28 bheda jJeya ke haiM - jIva-14, ajIva-14 / 72) navatattva ke 276 bhedoM meM se jIva ke bheda kitane haiM ? uttara : jIva ke bheda 92 hai - jIva-14, saMvara-57, nirjarA-12, mokSa-9 / 73) navatattva ke 276 bhedoM meM se ajIva ke bheda kitane haiM ? uttara : 184 bheda ajIva ke haiM - ajIva-14, puNya-42, pApa-82, Azrava 42, baMdha-4 / 74) navatattva ke 276 bhedoM meM se rupI ke bheda kitane haiM ? / uttara : rupI ke 188 bheda haiM - jIva-14, ajIva-4, puNya-42, pApa-82, ___ Azrava-42, bNdh-4| 75) navatattva ke 276 bhedoM meM se arupI ke kitane bheda haiM ? uttara : arupI ke 102 bheda haiM - jIva-14, ajIva-10, saMvara-57, nirjarA12, mokss-9| - - - - - - zrI navatattva prakaraNa - - - - - - - - - - - - - - - - - - 174 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. jIva tattva kA vivecana 76) saMsArI jIvoM ke vibhinna apekSAoM se kauna-kauna se bheda hote haiM ? uttara : saMsArI jIvoM ke vibhinna apekSAoM se 6 prakAra ke bheda navatattva meM __ullikhita haiN| 77) chaha prakAra ke bhedoM ko spaSTa kIjie ? uttara : 1. samasta jIvoM kA mati va zrutajJAna kA anantavAM bhAga prakaTa hone se samasta jIva caitanyalakSaNa se yukta hai| isa cetanA lakSaNa dvArA sabhI jIva eka prakAra ke hai| 2. saMsArI jIvoM ke trasa tathA sthAvara ye do bheda hone se jIva 2 prakAra ke hai| trasa va sthAvara ina do bhedoM meM sabhI saMsArI jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| 3. veda kI apekSA se samasta saMsArI jIva 3 prakAra ke haiN| koI jIva strIveda vAlA hai, koI puruSaveda vAlA hai to koI napuMsaka veda vAlA hai| ina tInoM veda meM samasta saMsArI jIva samAviSTa ho jAte haiN| 4. cAra gatiyoM kI apekSA se saMsArI jIva ke '4 prakAra hai / naraka, tiryaJca, manuSya tathA deva, ina cAra gatiyoM se alaga kisI jIva kA astitva nahIM hai| 5. indriyoM kI apekSA se saMsArI jIvoM ke 5 bheda haiM / ekendriya, beindriya, teindriya, caturindriya tathA paMcendriya, ina pAMca bhedoM meM saMsAra kI samasta jIva rAzi samAviSTa hai| 6. SaTkAya kI apekSA se saMsArI jIvoM ke 6 prakAra haiM / pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAyukAya, vanaspatikAya, trasakAya, ina SaTkAya meM samasta saMsArI jIva samAhita ho jAte haiM / 78) trasa kise kahate hai ? uttara : trasa nAma karma ke udaya se jo jIva sardI-garmI se bacane ke liye gamanAgamana kara sake, use trasa kahate hai| 79) sthAvara kise kahate hai ? ------- zrI navatattva prakaraNa 176 175 - - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : sthAvara nAma karma ke udaya se jo jIva du:kha athavA kaSTa se bacane ke liye gamanAgamana na kara sake, unheM sthAvara kahate hai / 80) sthAvarakAyika jIvoM ke kitane bheda hai ? uttara : sthAvarakAyika jIvoM ke 5 bheda hai - 1. pRthvIkAya, 2. apkAya, 3. teukAya, 4. vAyukAya, 5. vanaspatikAya / 81) pRthvIkAya kise kahate hai ? uttara : jisa jIva kI kAyA (zarIra) pRthvI rUpa ho, use pRthvIkAya kahate hai| jaise pASANa, dhAtue~ ityAdi / 82) apkAya kise kahate hai ? uttara : jisa jIva kA zarIra jala rUpa ho, use apkAya kahate hai| jaise pAnI, olA, barpha aadi| 83) teukAya kise kahate hai ? uttara : jisa jIva kI kAyA agni rUpa ho, use teukAya kahate hai / jaise aMgArA, jvAlA, bijalI Adi / 84) vAyukAya kise kahate hai ? uttara : jisa jIva kA zarIra vAyu rUpa ho, use vAyukAya kahate hai| 85) vanaspatikAya kise kahate hai ? uttara : jisa jIva kA zarIra vanaspati rUpa ho, use vanaspatikAya kahate hai| jaise phala, phUla, lakaDI, patrAdi / 86) trasa jIvoM ke kitane bheda haiM ? uttara : trasa javoM ke 4 bheda haiM - 1. dvIndriya, 2. trIndriya, 3. caturindriya, 4. paMcendriya / 87) indriya kise kahate hai ? uttara : jIva ke cinha ko athavA jinakI upasthiti se AtmA kI pahacAna ___ va abhivyakti ho, use indriya kahate haiM / 88) ekendriya kise kahate hai ? uttara : jina jIvoM ke kevala tvacA rUpa sparzanendriya hI hotI hai, ve jIva ----------------- 176 zrI navatattva prakaraNa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekendriya kahalAte haiM / pRthvI, ap, teu, vAyu tathA vanaspati, ye pAMca bheda ekendriya ke haiN| 89) beindriya kise kahate hai ? uttara : jinake sparzanendriya tathA rasanendriya rUpa do indriyA~ hotI haiM, ve jIva beindriya kahalAte haiM / jaise zaMkha, sIpa, laTa, koDI aadi| 90) trIndriya kise kahate hai ? uttara : jinake sparzana, rasanA tathA ghrANa, ye tIna indriyA~ hotI haiM, ve jIva trIndriya kahalAte haiM / jaise khaTamala, jUM, cIMTI, kIDe, makoDe Adi / 91) caturindriya kise kahate hai ? uttara : jinake sparzana, rasanA, ghrANa tathA cakSu, ye cAra indriyA~ hotI hai, ve jIva caturindriya kahalAte haiM / jaise bicchU, bhauMrA, makkhI, macchara Adi / 92) paMcendriya kise kahate hai ? uttara : jinake sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra (kAna) ye pAMcoM indriyA~ hotI hai, ve jIva paMcendriya kahalAte haiN| jaise gAya, baila, ghoDA, manuSya, devAdi / 93) sparzanendriya kise kahate hai ? uttara : tvacA, jisa ke mAdhyama se jIva ko sparzatva saMbaMdhI ATha prakAra kA yathAyogya jJAna ho, use sparzanendriya kahate hai| 94) rasanendriya kise kahate hai ? uttara : jIbha, jisa ke mAdhyama se madhura, amla Adi kA jJAna ho, use rasanendriya kahate hai| 95) ghrANendriya kise kahate hai ? / uttara : nAka, jisake mAdhyama se surabhi-durabhi gaMdha kA anubhava hotA hai, use ghrANendriya kahate haiN| 96) cakSurindriya kise kahate hai ? uttara : cakSu, jisake mAdhyama se kRSNa, nIla Adi rUpatva kA jJAna hotA hai, use cakSurindriya kahate haiN| ------- -- ---------- --- zrI navatattva prakaraNa 177 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97) zrotrendriya kise kahate hai ? uttara : kAna, jisake mAdhyama se zabdatva saMbaMdhI jJAna hotA hai, use zrotendriya kahate haiN| 98) sparzanendriya ke kitane viSaya hai ? uttara : sparzanendriya ke ATha viSaya haiM - 1. mRdu, 2. karkaza, 3. guru, 4. laghu, 5. snigdha, 6. rUkSa, 7. zIta, 8. uSNa / 99) rasanendriya ke kitane viSaya haiM ? uttara : rasanendriya ke 5 viSaya haiM - 1. madhura, 2. amla, 3. kaSAya, 4. kaTu, 5. tikta / 100) ghrANendriya ke kitane viSaya haiM ? uttara : ghrANendriya ke do viSaya haiM - 1. surabhi gaMdha, 2. durabhi gaMdha / 101) cakSurindriya ke kitane viSaya haiM ? uttara : cakSurindriya ke 5 viSaya haiM - 1. kRSNa, 2. nIla, 3. rakta, 4. pIta, 5. zveta / 102) zrotrendriya ke kitane viSaya haiM ? uttara : zrotrendriya ke tIna viSaya hai - 1. jIva zabda, 2. ajIva zabda, 3. mizra shbd| 103) ekendriya meM kitane viSaya pAye jAte haiM ? uttara : ekendriya meM eka sparzanendriya ke ATha viSaya pAye jAte haiM / 104) beindriya meM kitane viSaya pAye jAte haiM ? uttara : beindriya meM sparzanendriya ke 8 aura rasanendriya ke 5 isa taraha kula 13 viSaya pAte haiN| 105) teindriya meM kitane viSaya pAye jAte haiM ? uttara : teindriya meM pandraha viSaya pAye jAte haiM - sparzanendriya ke 8, rasanendriya ke 5 aura ghrANendriya ke 2 / / 106) caurindriya meM kitane viSaya pAye jAte haiM ? uttara : uparokta 15 evaM cakSuindriya ke 5, ye kula bIsa viSaya caurindriya meM 178 zrI navatattva prakaraNa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAye jAte haiN| 107) paMcendriya meM kitane viSaya pAye jAte haiM ? uttara : paMcendriya meM pAMcoM indriyoM ke kula 23 viSaya pAye jAte haiM / 108) zarIra meM zIta kyA hai ? uttara : zarIra meM kAna kI lola zIta hai| 109) zarIra meM uSNa kyA hai ? uttara : zarIra meM uSNa kalejA hai| 110) zarIra meM snigdha kyA hai ? uttara : zarIra meM snigdha A~kha kI kIkI hai / 111) zarIra meM rUkSa kyA hai? uttara : zarIra meM rUkSa jIbha hai| 112) zarIra meM laghu (halkA) kyA hai ? uttara : zarIra meM laghu (halkA) keza hai / 113) zarIra meM guru (bhArI) kyA hai ? uttara : zarIra meM guru (bhArI) asthi hai| 114) zarIra meM karkaza (khuradarA) kyA hai ? uttara : zarIra meM karkaza (khuradarA) pA~va kI eDI hai / 115) zarIra meM komala (mRdu) kyA hai ? uttara : zarIra meM komala (mRdu) gale kA tAlavA hai| 116) indriyoM ke viSaya kise kahate haiM ? uttara : pAMca indriyoM ke mAdhyama se AtmA ke anubhava meM Ane vAle pudgala ke svarUpa ko indriyoM kA viSaya kahate haiN| 117) indriya ke kitane bheda haiM ? uttara : sAmAnya rUpa se indriya ke do bheda hai - 1. dravyendriya, 2. bhaavendriy| 118) dravyendriya kise kahate haiM ? uttara : nAka, kAna Adi indriyoM kI bAharI tathA bhItarI paudgalika saMracanA ko dravyendriya kahate hai| zrI navatattva prakaraNa Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119) dravyendriya ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) nirvRtti dravyendriya, (2) upakaraNa dravyendriya / 120) nirvRtti dravyendriya kise kahate hai ? uttara : indriya kI racanA-vizeSa ko nirvRtti dravyendriya kahate hai| 121) nirvRtti dravyendriya ke kitane bheda hai ? uttara : do bheda haiM - 1. bAhya nirvRtti dravyendriya, 2. AbhyaMtara nirvRtti dravyendriya / 122) bAhya-nirvRtti dravyendriya kise kahate hai ? uttara : indriyoM ke bAhya bhinna-bhinna AkAra ko bAhya nirvRtti dravyendriya kahate 123) AbhyaMtara nirvRtti dravyendriya kise kahate hai ? uttara : utsedhAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura pratiniyata cakSu Adi indriyoM ke AkAra rUpa se avasthita zuddha Atma pradezoM kI racanA ko Abhyantara nirvRtti dravyendriya kahate hai| 124) upakaraNa dravyendriya kise kahate hai ? uttara : Abhyantara nirvRtti dravyendriya ke bhItara apane-apane viSaya ko grahaNa karane meM samartha paudgalika zakti ko upakaraNa-dravyendriya kahate hai| 125) upakaraNa dravyendriya ke kitane bheda haiM ? uttara : do (1) bAhya upakaraNa dravyendriya, (2) AbhyaMtara upakaraNa dravyendriya / 126) bAhya upakaraNa dravyendriya kise kahate haiM ? uttara : indriya kI AbhyaMtara AkRti-vizeSa ko bAhya upakaraNa dravyendriya kahate haiN| 127) AbhyaMtara upakaraNa dravyendriya kise kahate haiM ? uttara : indriya kI AbhyaMtara AkRti meM rahI huI viSaya grahaNa karane kI zakti ko AbhyaMtara upakaraNa dravyendriya kahate haiM / 128) AbhyaMtara nirvRtti dravyendriya tathA upakaraNa dravyendriya meM kyA bheda haiM ? uttara : Abhyantara nirvRtti hai AkAra aura upakaraNa hai usake bhItara vidyamAna apane apane viSayoM ko grahaNa karane vAlI paudgalika zakti / vAta - - - - - - - - - - - - - - 180 zrI navatattva prakaraNa Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitta Adi se upakaraNa dravyendriya naSTa ho jAya to AbhyaMtara dravyendriya hone para bhI viSayoM kA grahaNa nahIM hotaa| jaise-bAhya nirvRtti hai talavAra, AbhyaMtara nirvRtti hai talavAra kI dhAra aura upakaraNa hai - talavAra kI chedana-bhedana kI zakti / 129) bhAvendriya kise kahate hai ? uttara : AtmA ke pariNAma vizeSa (jAnane kI yogyatA aura pravRtti)-jJAna zakti ko bhAvendriya kahate hai| 130) bhAvendriya ke bheda kitane haiM ? uttara : bhAvendriya ke 2 bheda haiM - labdhi tathA upayoga / 131) labdhi bhAvendriya kise kahate haiM ? uttara : jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karma kA kSayopazama hone para sparzAdi viSayoM ko jAnane kI zakti ko labdhi bhAvendriya kahate haiM / 132 ) upayoga bhAvendriya kise kahate haiM ? uttara : jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se prApta zakti kI pravRtti ko upayoga bhAvendriya kahate haiM / 133) labdhi va upayoga meM kyA aMtara hai? uttara : cetanA kI yogyatA labdhi hai aura cetanA kA vyApAra upayoga hai| labdhi bhAvendriya se jIvAtmA meM Atma svarupa kA utanA prakaTa honA, jisase vaha sparza-gandha-rUpa-rasAdi ko jAna sake / isa yogyatA ke prApta hone para bhI yaha Avazyaka nahIM ki hama niraMtara usa viSaya kA jJAna karate rhe| jisa samaya jisa indriya ko upayoga meM lAyA jAtA hai, usa samaya usake dvArA jJAna kara sakate haiN| yaha upayoga bhAvendriya hai| udAharaNArtha - dUrabIna kharIdane kI zakti yaha labdhi hai aura dUra sthita padArthoM ko dekhanA upayoga hai| 134) pAMca indriyoM kA Abhyantara AkAra kaisA hai ? uttara : bAhya AkAra to kAna, nAka, AMkha, jIbha, zarIra kA apanA-apanA hai| Abhyantara AkAra zrotrendriya kA kadamba ke phUla jaisA, cakSurindriya kA masUra kI dAla jaisA, ghrANendriya kA atimukta puSpa kI candrikA jaisA, - - - zrI navatattva prakaraNa 181 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanendriya kA khurape jaisA, sparzanendriya kA zarIra ke jaisA AkAra hai| 135) jIva ke vibhinna apekSAoM se vargIkaraNa kiijie| uttara : 1. eka kI apekSA se - caitanya lakSaNa kI apekSA se samasta jIva samAna hai| 2. do kI apekSA se - 1. trasa, 2. sthAvara / 1. saMjJI, 2. asNjnyii| 1. sUkSma, 2. baadr| 1. paryApta, 2. aparyApta / 1. vyavahArarAzi, 2. avyavahArarAzi / 1. AhArI, 2. aNAhArI / 3. tIna kI apekSA se- 1. puruSavedI, 2. strIvedI, 3. napuMsakavedI / 1. bhavya, 2. abhavya, 3. jAtibhavya / 4. cAra kI apekSA se -1. nAraka, 2. tircaJca, 3. manuSya, 4. dev| 5. pAMca kI apekSA se - 1. ekendriya, 2. dvIndriya, 3. trIndriya, 4. caturindriya, 5. paMcendriya / / 6. chaha kI apekSA se- 1. pRthvIkAya, 2. apkAya, 3. teukAya, 4. vAyukAya, 5. vanaspatikAya, 6. uskaay| 7. sAta kI apekSA se- 1. sUkSma ekendriya, 2. bAdara ekendriya, . 3. dvIndriya, 4. trIndriya, 5. caturindriya, 6. asaMjJI paMcendriya, 7. saMjJI paMcendriya / 8. ATha kI apekSA se- 1. aNDaja, 2. potaja, 3. jarAyuja, 4. rasaja 5. saMsvedaja, 6. sammUcchimaja, 7. udbhija, 8. upapAtaja / 9. nau kI apekSA se - 1. ekendriya, 2. dvIndriya, 3. trIndriya, 4. caturindriya, 5. asannI paMcendriya tiryaMca, 6. saMjJI paMcendriya tiryaMca, 7. nArakI, 8. manuSya, 9. deva / 182 zrI navatattva prakaraNa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. dasa prakAra se - 1. pRthvIkAya, 2. apkAya, 3. teukAya, 4. vAyukAya, 5. vanaspatikAya, 6. dvIndriya, 7. trIndriya, 8. caturindriya, 9. asaMjJI paMcendriya, 10. saMjJI paMcendriya / . 11. gyAraha prakAra se - 1. pRthvIkAya, 2. apkAya, 3. teukAya, 4. vAyukAya, 5. vanaspatikAya, 6. dvIndriya, 7. trIndriya, 8. caturindriya, 9. puruSavedI 10. strIvedI, 11. napuMsakavedI (paMcendriya) 12. bAraha prakAra se - 1. pRthvIkAya, 2. apkAya, 3. teukAya, 4. vAyukAya, 5. vanaspatikAya, 6. trasakAya ye 6 paryApta aura 6 aparyAptA = 12 13. teraha prakAra se - 1. pRthvIkAya, 2. apkAya, 3. teukAya, 4. vAyukAya, 5. vanaspatikAya, ye 5 paryAptA + 5 aparyAptA = 10 tathA 11. puruSavedI, 12. strIvedI, 13. napuMsaka vedI (sa) .. 14. caudaha prakAra se - 1. aparyApta sUkSma ekendriya, 2. paryApta sUkSma ekendriya, 3. aparyApta bAdara ekendriya, 4. paryApta bAdara ekendriya, 5. aparyApta dvIndriya, 6. paryApta dvIndriya, 7. aparyApta trIndriya, 8. paryApta trIndriya, 9. aparyApta caturindriya, 10. paryApta caturindriya, 11. aparyApta asaMjJI paMcendriya, 12. paryApta asaMjJI paMcendriya, 13. aparyApta saMjJI paMcendriya, 14. paryApta saMjJI paMcendriya 136 ) aparyAptA kise kahate hai ? . uttara : jisa jIva ke jitanI paryAptiyA~ hotI haiM, unako pUrNa kiye binA hI jo mRtyu ko prApta ho jAte hai, ve jIva aparyAptA kahalAte haiN| - - - - - - zrI navatattva prakaraNa 183 - - - - - - - - - - - - - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137) paryAptA kise kahate hai ? uttara : jina jIvoM ke jitanI paryAptiyA~ hotI hai, una svayogya paryAptiyA~ ko pUrNa kara marane vAle jIva paryAptA kahalAte haiN| 138) aparyAptA jIvoM ke kitane bheda haiM ? uttara : aparyAptA jIvoM ke 2 bheda haiM - 1. labdhi aparyAptA, 2. karaNa . apryaaptaa| 139) paryAptA jIvoM ke kitane bheda haiM ? / uttara : paryAptA jIvoM ke 2 bheda haiM - 1. labdhi paryAptA, 2. karaNa paryAptA / 140) labdhi aparyAptA kise kahate hai ? uttara : jo jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa kiye binA hI mRtyu ko prApta ho jAte haiM, ve jIva labdhi aparyAptA kahalAte haiN| 141) karaNa aparyAptA kise kahate hai ? uttara : jisa jIva ne svayogya paryAptiyA~ vartamAna meM pUrNa nahIM kI hai, vaha jIva karaNa aparyAptA kahalAtA hai| 142) labdhi paryAptA kise kahate hai ? uttara : svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karake marane vAlA jIva labdhi paryAptA kahalAtA hai| 143) karaNa paryAptA kise kahate haiM ? uttara : jina jIvoM ne svayogya paryAptiyA~ pUrNa kara lI hai, ve jIva karaNa paryAptA kahalAte haiN| 144) labdhi aparyAptA jIva kA kAla kitanA hotA hai ? uttara : labdhi aparyAptA kA kAla jaghanya tathA utkRSTa se eka aMtarmuhUrta kA hotA hai| 145) labdhi paryAptA jIva kA kAla kitanA hotA hai ? uttara : jIva ke pUrvabhava kA AyuSya pUrNa karane ke pazcAt prathama samaya se svayaM ke usa bhava taka jitanA AyuSya hai, utanA kAla labdhi paryAptA kA kahalAtA hai| - - 184 zrI navatattva prakaraNa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '146) karaNa paryAptA jIva kA kAla kitanA hotA hai ? uttara : jIva ke svayogya paryAptiyA~ pUrNa karane ke bAda svayaM kA jitanA AyuSya hai, utanA pUrNa karane taka kA kAla karaNa paryAptA kahalAtA F :. 147) karaNa aparyAptA jIva kA kAla kitanA hotA hai ? uttara : jo kAla labdhi paryAptA jIvoM kA hai, usameM aparyApta avasthA vAlA ___eka aMtarmuhUrta kA kAla karaNa aparyAptA jIvoM kA kAla kahalAtA hai| 148) pratyeka jIva niyamataH kitanI paryAptiyA~ pUrNa karane ke bAda maraNa ko prApta hotA hai ? uttara : pratyeka jIva kama se kama tIna paryAptiyA~ pUrNa karane ke bAda hI mRtyu ko prApta hotA hai| kyoMki tIna paryAptiyA~ pUrNa kiye binA jIva ke parabhava kA AyuSya nahIM baMdhatA hai| jaba taka AyuSya baMdha nahIM hotA taba taka jIva maraNa ko bhI prApta nahIM hotA / pratyeka aparyApta jIva prathama 3 paryAptiyA~ tathA paryApta jIva svayogya cAra-pAMca athavA chaha paryAptiyA~ pUrNa karane ke bAda hI maratA hai| 149) paryApti kise kahate hai ? uttara : paryApti arthAt vizeSa zakti-sAmarthya / jIvana jIne ke liye upayogI pudgaloM ko grahaNa kara unakA pariNamana karane kI AtmA kI zakti vizeSa ko paryApti kahate hai| 150) paryAptiyA~ kitanI va kauna-kauna sI haiM ? uttara : paryAptiyA~ chaha haiM - 1. AhAra paryApti, 2. zarIra paryApti, 3. indriya paryApti, 4. zvAsocchvAsa paryApti, 5. bhASA paryApti, 6. manaH paryApti / 151) AhAra paryApti kise kahate hai ? uttara : jIva jisa zakti ke dvArA AhAra ke pudgaloM ko grahaNa kara khala-rasa rUpa meM pariNata karatA hai, use AhAra paryApti kahate hai| isakA kAla eka samaya kA hI hai| 152) zarIra paryApti kise kahate hai ? -------- zrI navatattva prakaraNa - - Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : rasa rUpa AhAra ke pudgaloM ko jisa zakti dvArA jIva sapta dhAtuoM ke rUpa meM pariNamita karatA hai, use zarIra paryApti kahate hai / isakA kAla audArika tathA vaikiya zarIra vAle jIvoM ke asaMkhyAta samaya vAle aMtarmuhUrta kA hotA hai| 153) indriya paryApti kise kahate hai ? uttara : jIva jisa zakti ke dvArA dhAturUpa meM pariNata hue AhAra ko indriya rUpa meM pariNamita karatA hai, use indriya paryApti kahate hai| 154) indriya paryApti kA kAla kitanA hai ? uttara : vaikriya zarIra vAle jIvoM ko eka samaya kA tathA audArika zarIra vAle jIvoM ko asaMkhyAta samaya vAle antarmuhUrta kA kAla hotA hai| 155) zvAsocchAsa paryApti kise kahate hai ? uttara : jisa zakti ke dvArA jIva zvAsocchvAsa yogya pudgala vargaNAoM ko grahaNa karake unheM zvAsocchAsa ke rUpa meM pariNamana kara visarjana karatA hai, use zvAsocchAsa paryApti kahate hai| 156) zvAsocchAsa paryApti kA kAla kitanA hai ? uttara : audArika zarIra vAle jIvoM ko eka aMtarmuhUrta kI tathA vaikriya zarIra vAle jIvoM ko eka samaya kI zvAsocchAsa paryApti hotI hai| 157) bhASA paryApti kise kahate hai ? uttara : jIva jisa zakti ke dvArA bhASAyogya pudgala vargaNAoM ko grahaNa karake, bhASA rUpa meM pariNamana kara visarjita karatA hai, use bhASA paryApti kahate 158) bhASA paryApti kA kAla kitanA hai ? uttara : audArika zarIra vAle jIvoM ko eka aMtarmuhUrta kA tathA vaikriya zarIra vAle jIvoM kA eka samaya kA kAla zAstra meM varNita hai / 159) mana:paryApti kise kahate hai ? uttara : jIva jisa zakti ke dvArA manovargaNA ke pudgaloM ko grahaNa kara mana ke rUpa meM pariNata kara visarjana karatA hai. use manaH paryApti kahate hai| - - - - 186 zrI navatattva prakaraNa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160) manaH paryApti kA kAla kitanA hai ? / uttara : audArika zarIra vAle jIvoM ko eka aMtarmuhUrta kA tathA vaikriya zarIra vAle jIvoM ko eka samaya kA kAla manoparyApti kA hotA hai| 161) ekendriya jIvoM ke kitanI paryAptiyA~ hotI haiM ? uttara : ekendriya jIvoM ke 4 paryAptiyA~ hotI haiM - 1. AhAra paryApti, 2. zarIra . paryApti, 3. indriya paryApti, 4. zvAsocchavAsa paryApti / 162) vikalendriya jIvoM ke kitanI paryAptiyA~ hotI haiM ? uttara : vikalendriya jIvoM ke 5 paryAptiyA~ hotI haiM - 1. AhAra paryApti, 2. zarIra paryApti, 3. indriya paryApti, 4. zvAsocchvAsa paryApti, 5. bhASA paryApti / 163) vikalendriya kise kahate hai ? / uttara : jo trasakAya kI zreNI meM Ate hai, tathA jinheM vikala arthAt eka se adhika va pA~ca se nyUna indriyA~ prApta huI haiM, aise dvIndriya, trIndriya, caturindriya jIvoM ko sAmUhika rUpa meM vikalendriya kahate haiM / 164) asaMjJI paMcendriya jIvoM ke kitanI paryAptiyA~ hotI haiM ? uttara : manaH paryApti ke atirikta pAMca paryAptiyA~ hotI haiN| 165) asaMjJI kise kahate hai ? uttara : jo jIva mana rahita hote haiM arthAt jinake manaHparyApti nahIM hotI, ve ___jIva asaMjJI kahalAte hai| 166) saMjJI kise kahate hai ? uttara : jinake dIrghakAlikI saMjJA ho arthAt jo mana sahita hote haiM, ve jIva saMjJI kahalAte hai| 167) saMjJI paMcendriya jIvoM ke kitanI paryAptiyA~ hotI haiM ? uttara : saMjJI paMcendriya jIvoM ko chahoM paryAptiyA~ hotI haiM / 168) kauna-kauna se jIva asaMjJI kahalAte haiM ? uttara : ekendriya, (pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAyukAya, vanaspatikAya), dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA sammUcchima paMcendriya jIva asaMjJI -------------------- zrI navatattva prakaraNa 187 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahalAte haiN| 169) saMjJI-asaMjJI jIva kahA~-kahA~ haiM ? uttara : mAtra paMcendriya meM hI saMjJI aura asaMjJI, donoM hote haiM / zeSa sabhI jIva __asaMjJI (mana rahita) hI haiM / 170) sammacchima paMcendriya kise kahate hai ? uttara : mAtA-pitA ke saMyoga binA janma yogya jalAdi sAmagrI se ekAeka (svataH) utpanna hone vAle meMDhaka, machalI Adi tircaJca paMcendriya tathA manuSya ke mala, mUtrAdi 14 azuci sthAnoM meM utpanna hone vAle manuSya Adi paMcendriya jIva sammUchima paMcendriya kahalAte haiM / ye jIva niyamataH bAdara hI hote haiM / ina samasta sammUchima paMcendriya jIvoM ko mana nahIM hone se asaMjJI paMcendriya bhI kahA jAtA hai| 171) 14 azuci sthAna kauna-kauna se haiM ? uttara : 1. mala, 2. mUtra, 3. kapha, 4. nAka kA mala, 5. vamana, 6. pitta, 7. mavAda, 8. rudhira, 9. vIrya, 10. tyAga kiye gaye vIrya ke pudgala, 11. mUrdA zarIra, 12. paraspara saMyoga meM, 13. maila, 14. pasInA evaM samasta gaMdI nAliyA~ / 172 ) bAdara jIva kise kahate hai ? uttara : jo bAdara nAma karma ke udaya se bAdara zarIra meM rahate hai tathA jo kATane se kaTa jAya, chedane se chida jAya, bhedane se bhida jAya, agni se jala jAya, pAnI se baha jAya tathA chadmastha ko indriyagocara ho, athavA yaMtra dvArA dikhAI de, ve jIva bAdara kahalAte hai| . 173) bAdara ke kitane bheda haiM ? uttara : bAdara ke do bheda hai - sAdhAraNa tathA pratyeka / 174) sAdhAraNa kise kahate hai ? uttara : nigoda ko sAdhAraNa kahate hai / jahA~ eka zarIra meM anaMta jIva nivAsa karate hai, use bhI sAdhAraNa kahate hai| jaise AlU, pyAja Adi jamInakaMda / 175) pratyeka kise kahate hai ? 188 zrI navatatva prakaraNa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jahA~ eka zarIra meM eka hI jIva nivAsa karatA hai, use pratyeka kahate hai| jaise Ama, aMgUra Adi / 176) nigoda kise kahate haiM ? uttara : eka zarIra ko Azraya karake anaMta jIva jisameM rahate haiM, arthAt eka hI zarIra meM anaMta jIvoM kA eka samAna hI AhAra, Ayu, zvAsocchavAsa Adi ho, ve nigoda ke jIva kahalAte haiN| 177) nigoda ke kitane bheda haiM ? uttara : do bheda hai - sUkSma tathA bAdara / 178) bAdara nigoda kise kahate haiM ? uttara : bAdara arthAt sthUla / jisa sthUla zarIra meM anaMta jIva rahate ho, vaha bAdara nigoda hai| 179) sUkSma nigoda kise kahate haiM ? uttara : jahA~ eka zarIra meM anaMta jIva rahate ho aura ve carma cakSuoM se athavA yaMtra se dikhAI na dete ho, kevalI bhagavAna ko hI jJAnagamya ho, use sUkSma nigoda kahate hai| 180) nigoda kA jIva eka zvAsocchAsa meM kitane bhava karatA haiM ? uttara : nigoda kA jIva eka zvAsocchvAsa meM sADhe satraha bhava arthAt 18 bAra janma tathA 17 bAra mRtyu ko prApta karatA hai| 181) sUkSma ekendriya aparyAptA tathA paryAptA jIva kise kahate haiM ? uttara : jina jIvoM ke bahuta sAre zarIra ikaTThe hone para bhI dRSTigocara yA yaMtra dvArA dikhAI nahIM dete haiM, sparza se bhI nahIM jAne jAte, aise pRthvI, ap, teu, vAyu tathA vanaspatikAya ke jIva sUkSma ekendriya jIva kahe jAte jisa prakAra aMjana kI DibbI meM aMjana bharA huA hotA hai, usI prakAra ye sUkSma jIva saMpUrNa lokAkAza meM DhUMsa-ThUsa kara bhare hue haiN| ina jIvoM kA zastrAdi se chedana-bhedana yA agni se prajvalana asaMbhava hai / sUkSma nAmakarma ke udaya se ye adRzya hI rahate haiM / inakI hiMsA mAnasika zrI navatattva prakaraNa 189 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpa se hI saMbhava hai / ina jIvoM ke kevala sparzanendriya hI hotI hai| ye jIva agara 4 paryAptiyA~ pUrNa karane se pUrva hI mara jAte haiM, to aparyAptA aura 4 paryAptiyA~ pUrNa karane ke pazcAt marate haiM, to paryAptA kahalAte haiM / 182 ) sUkSma ekendriya aparyAptA tathA paryAptA jIva kahA~ rahate haiM ? uttara : saMpUrNa lokAkAza meM / 183 ) bAdara ekendriya aparyAptA tathA paryAptA jIva se kyA abhiprAya hai ? uttara : jina jIvoM ke bahuta sAre zarIra ekatrita hone para cakSugocara yA yaMtragocara hote haiM, aise bAdara nAma karma vAle pRthvI, ap, teu, vAyu tathA vanaspatikAya ke jIva bAdara ekendriya kahalAte haiM / ina jIvoM kA chedana-bhedana tathA agni, jalAdi dvArA hanana bhI hotA hai / ye bAdara ekendriya jIva manuSya ke bhoga-upabhoga meM bahuta hI upakArI banate haiM / inhIM ke upakAra se manuSya ko anna, jala, phala, vastrAdi kI prApti hotI hai| sparzanendriya se yukta ye jIva yadi 4 paryAptiyA~ pUrNa kiye binA marate haiM to aparyAptA tathA pUrNa karake marate haiM to paryAptA bAdara kendriya kahalAte haiM / 184) aparyAptA tathA paryAptA bAdara ekendriya jIva kitane sthAna meM hote haiM ? uttara : loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM / 185) aparyAptA tathA paryAptA dvIndriya kise kahate haiM ? uttara : sparza tathA rasanA, ina do indriyoM vAle jIvoM ko beindriya kahA jAtA hai / ye jIva kevala bAdara hI hote haiN| aise jIva svayogya 5 paryAptiyA~ pUrNa karane se pUrva marate haiM, to aparyApta tathA pUrNa karake marate haiM, to paryApta dvIndriya kahalAte haiM / 186 ) aparyAptA tathA paryAptA trIndriya kise kahate haiM ? uttara : sparza, rasa tathA ghrANa, ina tIna indriyoM se yukta jIva trIndriya kahalAtA hai| ye jIva svayogya 5 paryAptiyA~ pUrNa karane se pUrva mRtyu ko prApta kare to aparyAptA aura pUrNa karake mare to paryAptA trIndriya kahalAte haiM / 187) aparyAptA tathA paryAptA caturindraya kise kahate hai ? 190 zrI navatattva prakaraNa Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : sparza, rasa, ghrANa tathA cakSu, ina cAra indriyoM se yukta jIvoM ko caturindriya kahA jAtA haiM / ye jIva agara svayogya 5 paryAptiyA~ pUrNa karane se pUrva mara jAte haiM to aparyAptA tathA pUrNa karane ke pazcAt marate haiM to paryAptA caturindriya kahalAte haiN| 188) kyA vikalendriya (dvIndriya, trIndriya, caturindriya) jIva sUkSma nahIM hote ? uttara : nahIM / vikalendriya jIva trasakAyika hone se inake sUkSma nAma karma kA udaya nahIM hotA / ye kevala bAdara hI hote haiM / sUkSma nAma karma kA udaya kevala sthAvarakAyika ekendriya jIvoM ko hI hotA haiM / 189) asaMjJI paMcendriya kise kahate haiM ? uttara : saMmUchima manuSya tathA sammUcchima tiryaJca asaMjJI paMcendriya kahalAte haiN| ina jIvoM ke pAMcoM hI indriyA~ hotI haiM paraMtu viziSTa manovijJAna se rahita hone ke kAraNa ye asaMjJI kahalAte haiM / ye jIva yadi svayogya 5 paryAptiyA~ pUrNa karane se pUrva hI mara jAte haiM to aparyAptA asaMjJI tathA pUrNa karane ke pazcAt marate haiM to paryAptA asaMjJI paMcendriya kahalAte haiM / saMmUcchima manuSya niyamA aparyAptA hI hote haiN| 190) saMjJI paMcendriya kise kahate haiM ? uttara : jo jIva mAtA-pitA ke saMyoga se garbha meM utpanna hote hai, aise manuSya tathA tiryaJca va upapAta janma dhAraNa karane vAle nAraka tathA deva saMjJI paMcendriya kahalAte haiM / ina jIvoM ke 5 indriyA~ tathA mana sahita 6 paryAptiyA~ hotI hai| ye jIva yadi maraNa se pUrva svayogya 6 paryAptiyA~ pUrNa karate hai to paryAptA aura yadi pUrNa nahIM karate haiM, to aparyAptA saMjJI paMcendriya kahalAte haiN| 191) jIva kA janma kitane prakAra se hotA haiM ? uttara : jIva kA janma tIna prakAra se hotA hai - 1. sammUrcchana, 2. garbhaja, 3. upapAta / 192 ) kauna se jIva sammUcchima kahalAte haiM ? uttara : jo mAtA-pitA ke saMyoga binA anya bAhya saMyoga se utpanna hote haiM, . ve sammUcchima kahalAte haiN| ----------- zrI navatattva prakaraNa Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193) kaunase jIva garbhaja kahalAte haiM ? uttara : jo mAtA-pitA kA saMyoga hone para garbha se utpanna hote haiM, ve jIva garbhaja kahalAte haiN| 194) upapAta janma kise kahate haiM ? uttara : jo jIva utpatti sthAna meM rahe hue vaikriya pudgaloM ko sarvaprathama grahaNa karake utpanna hote haiM, unakA janma upapAta kahalAtA haiM / 195) kauna-kauna se jIvoM kA sammUchana janma hotA haiM ? uttara : 1. ekendriya (pRthvI Adi 5 sthAvara kAya), 2. vikalendriya, tathA 3. asaMjJI paMcendriya / 196) kauna-kauna se jIva garbhaja janma kI zreNI meM hote haiM ? uttara : saMjJI paMcendriya tiryaJca tathA saMjJI paMcendriya manuSya / 197) kinakA upapAta janma hotA haiM ? uttara : devoM tathA nArakI jIvoM kA upapAta janma hI hotA haiM / 198) jIva ke lakSaNa kitane va kauna-kauna se haiM ? uttara : jIva ke lakSaNa 6 hai - 1. jJAna, 2. darzana, 3. cAritra, 4. tapa, 5. vIrya, 6. upyog| 199) lakSaNa kise kahate haiM ? uttara : padArtha ke asAdhAraNa dharma ko lakSaNa kahate haiN| 200) asAdhAraNa dharma kise kahate haiM ? uttara : jo guNa usI vastu meM saMpUrNa rUpa se rahatA ho aura usase bAhara anya kisI meM na pAyA jAtA ho, use asAdhAraNa dharma kahate haiN| 201) jJAna kise kahate haiM ? uttara : jisake dvArA vastu ko jAnA jAtA hai, vaha jJAna kahalAtA haiM / 202) darzana kise kahate haiM ? uttara : vastu ke sAmAnya dharma ko jAnane kI zakti ko darzana kahate haiM / 203) vastu meM kitane prakAra ke dharma haiM ? uttara : vastu meM do prakAra ke dharma hai - 1. sAmAnya dharma, 2. vizeSa dharma / -- -- 192 zrI navatattva prakaraNa -- --- ---- - -- --- Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204) sAkAropayoga kise kahate hai ? uttara : jisake dvArA vizeSa dharma kA bodha ho, vaha jJAna sAkAropayoga hai| 205 ) sAkAropayoga ke kitane bheda hote haiM ? kauna-kauna se haiM ? uttara : sAkAropayoga ke nimna ATha bheda hote haiM - (1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaHparyavajJAna (5) kevalajJAna (6) matiajJAna (7) zrutaajJAna (8) vibhaMgajJAna / 206) nirAkAropayoga kise kahate haiM ? uttara : jisake dvArA vastu ke sAmAnya dharma ko jAnA jAya, vaha nirAkAropayoga 207) nirAkAropayoga ke kitane bheda hote haiM ? nAma likho / uttara : nirAkAropayoga ke 4 bheda nimnokta haiM - (1) cakSudarzana (2) ____ acakSudarzana (3) avadhidarzana (4) kevaladarzana / 208) cAritra kise kahate haiM ? uttara : jJAnAdi guNoM meM ramaNatA prApta karanA athavA ATha karmoM ko naSTa karane ke liye yama-niyamAdi zubha AcaraNa kA pAlana karanA cAritra haiM / 209) cAritra ke kitane bheda haiM ? uttara : cAritra ke do bheda haiM - 1. dravya cAritra, 2. bhAva cAritra / 210) dravya cAritra kise kahate haiM ? uttara : vyavahAra meM samasta azubha tathA hiMsAjanaka kriyAoM kA tyAga dravya cAritra haiN| 211) bhAvacAritra kise kahate haiM ? uttara : hiMsAdika azubha tathA raudra pariNAmoM se apane mana ko pIche haTanA yA saMyata karanA bhAva cAritra haiM / 212) tapa kise kahate haiM ? uttara : icchAoM kA abhAva honA athavA anazanAdi zubhAnuSThAna ke dvArA ATha karmoM kA kSaya karanA tapa haiM / 213) vIrya kise kahate haiM ? ----- zrI navatattva prakaraNa Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : AtmA kI zakti yA parAkrama ko vIrya kahate hai / 214) vIrya kitane prakAra kA hotA haiM ? uttara : vIrya do prakAra kA hotA hai - 1. labdhi vIrya, 2. karaNa vIrya / 215) labdhi vIrya kise kahate haiM ? uttara : jJAna-darzana Adi ke upayoga meM pravartita AtmA kA svAbhAvika vIrya labdhi vIrya kahalAtA hai| 216) karaNa vIrya kise kahate haiM ? uttara : mana-vacana-kAyA ke AlaMbana se pravartita hotA vIrya karaNa vIrya kahalAtA hai| 217) upayoga kise kahate haiM ? uttara : jisake dvArA jJAna tathA darzana guNa kI pravRtti hotI hai, use upayoga kahate 218) jIva ke lakSaNa rUpa jJAna va darzana meM upayoga kA samAveza ho jAtA haiM, phira upayoga ko alaga se jIva kA lakSaNa batAne kI kyA AvazyakatA haiM ? uttara : paribhASAnusAra yadi dekhA jAye to jJAna, darzana tathA upayoga meM koI bhinnatA nahIM haiM, parantu AMtarika dRSTi se dekhA jAya to hame bhinnatA najara AyegI, kyoMki kisI bhI vastu ke vizeSa dharma ko jAnane kI AtmA meM rahI huI zakti, jJAna tathA sAmAnya dharma ko jAnane kI AtmA meM rahI huI zakti, darzana, ina zaktiyoM kA vyApAra, inakA istemAla aura upayoga kahalAtA haiN| 219) sUkSma aparyApta ekendriyAdi jIvoM meM jJAnAdi lakSaNa kaise saMbhava haiM ? uttara : sUkSma aparyApta (nigoda) jIva ko utpatti ke prathama samaya meM bhI mati tathA zrutajJAna kA anantavA~ bhAga udghATita rahatA hai aura prathama samaya meM bhI vaha zrutajJAna eka paryAya vAlA nahIM apitu aneka paryAya vAlA hotA haiM / vaha mati tathA zrutajJAna usa jIva meM aspaSTa aura vaise hI AvRtta haiM, jaise mUrchAgata manuSya meM jJAna / isaliye usameM jJAna lakSaNa avazya hotA haiM / jJAna kI taraha darzana, cAritra, tapa, vIrya tathA upayoga Adi 194 zrI navatattva prakaraNa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa bhI hInAdhika rUpa se hote haiM / sattA mAtra se to sUkSma aparyApta nigoda jIva ko ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra, ananta tapa, ananta vIrya tathA ananta upayoga hote haiM / paraMtu karmAvaraNa se ve guNa alparupa se hI pragaTa ho pAte haiM / jisa prakAra sUkSma ekendriya aparyAptA jIva meM ye anaMta chaha lakSaNa haiM, usI prakAra caudaha jIva bhedoM meM bhI ye lakSaNa hote haiM / jaise jJAnAdi guNa siddha paramAtmA meM hai, vaise hI sUkSma nigoda se lekara samasta jIvoM meM hai| siddhoM meM ve guNa sampUrNa rUpa se pragaTa hai, jabaki 14 jIva bhedoM meM sattAgata haiM arthAt apragaTa hai / ve 6 lakSaNa jIva (caitanya) ke atirikta anya kisI meM bhI nahIM pAye jAte tathA jIva meM avazyameva rahate haiM / ataH inheM jIva kA lakSaNa yA asAdhAraNa dharma kahA gayA 220) jIva ke bAhya lakSaNa kyA haiM ? uttara : 10 prakAra ke dravya prANa jIva ke bAhya lakSaNa haiM / 221) jIva ke AMtarika lakSaNa kyA haiM ? uttara : jIva ke AMtarika lakSaNa anaMta jJAna-darzana-cAritra-tapa tathA vIrya hai| inheM bhAvaprANa bhI kahA jAtA hai| 222) dravya prANa kise kahate haiM ? uttara : jisake dvArA jIva jIvita rahatA haiM, use dravya prANa kahate haiM / 223) dravya prANa kitane va kauna-kauna se haiM ? uttara : dravya prANa 10 haiM - pAMca indriya prANa - 1. sparza, 2. rasa, 3. ghrANa, 4. cakSu, 5. zrotra - tIna bala prANa - 6. manobala prANa, 7. vacanabala prANa, 8. kAyabala prANa 9. zvAsocchAsa prANa 10. AyuSya prANa / 224) prANa tathA paryApti meM kyA aMtara haiM ? uttara : paryApti prANoM kA kAraNa hai tathA prANa usakA kArya haiN| 225) paryApti tathA prANa kA kAla kitanA hotA haiM ? uttara : paryApti kA kAla antarmuhUrta kA hai, jabaki prANa jIvana paryaMta rahate haiN| ------ ---------- zrI navatattva prakaraNa 195 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226) kauna sA prANa kisa paryApti dvArA utpanna hotA hai ? uttara : 5 indriya prANa - mukhya rUpa se indriya paryApti dvArA / 1. kAyabala prANa - mukhya rUpa se zarIra paryApti dvArA / 1. vacanabala prANa - mukhya rUpa se bhASA paryApti dvArA / 1. manobala prANa - mukhya rUpa se manaHparyApti dvArA / 1 zvAsocchAsa prANa - mukhya rUpa se zvAsocchavAsa paryApti dvArA / 1 AyuSya prANa - isa meM AhArAdi paryApti sahacArI-upakArI kAraNa rUpa hai| 227) indriya prANa kise kahate haiM ? uttara : indriyoM ke dvArA milane vAlI zakti ko indriya prANa kahate haiM / 228) yoga kise kahate haiM ? uttara : mana, vacana tathA kAyA ke vyApAra ko yoga kahate haiN| 229) bala prANa kise kahate haiM ? uttara : tIna yoga se milane vAlI zakti-bala ko balaprANa kahate haiN| 230) bala prANa se kyA abhiprAya haiM ? uttara : 1. manobala prANa - vicAra karane kI zakti / 2. vacanabala prANa - bolane kI zakti / 3. kAyabala prANa - zarIra kI zakti / 231) zvAsocchvAsa prANa kise kahate haiM ? uttara : zvAsocchvAsa vargaNA ke pudgaloM ko zarIra meM grahaNa karane aura bAhara nikAlane kI zakti ko zvAsocchvAsa prANa kahate haiN| 232) AyuSya prANa kise kahate haiM ? uttara : jisake saMyoga se eka zarIra meM amuka samaya taka jIva rahatA hai tathA jisake viyoga se jIva (AtmA) usa zarIra meM se nikala jAya. use AyuSya prANa kahate hai| 233) AyuSya prANa ke kitane bheda haiM ? uttara : AyuSya prANa ke do bheda haiM - 1. dravya AyuSya, 2. kAla AyuSya, 196 zrI navatattva prakaraNa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya apekSA se - 1. apavartanIya, 2. anapavartanIya / 234) dravya AyuSya kise kahate hai ? uttara : AyuSya karma ke pudgala dravya AyuSya hai / 235) kAla AyuSya kise kahate hai ? uttara : una pudgaloM dvArA jIva jitane samaya taka amuka eka bhava meM sthita ___rahatA hai, usakA nAma kAla AyuSya hai| 236) apavartanIya AyuSya kise kahate hai ? uttara : AyuSya karma ke baMdhe hue pudgala kisI nimitta athavA zastrAdi ke AghAta Adi ko prApta kara zIghra kSINa ho jAya arthAt akAla mRtyu kI prApti honA, apavartanIya AyuSya hai| 237) anapavartanIya AyuSya kise kahate hai ? uttara : baMdhe hue AyuSya meM kisI prakAra kA parivartana saMbhava na ho, jitanA bAMdhA ho, utanA avazyameva bhoganA paDe, use anapavartanIya AyuSya kahate hai| 238) dravya tathA kAla AyuSya ko bhoge binA kyA jIva kI mRtyu saMbhava hai? uttara : ina donoM meM se jIva ne dravya AyuSya yadi aparvatanIya bAMdhA hai to dravya AyuSya avazya bhogatA hai paraMtu kAla AyuSya pUrNa karatA hai athavA nahIM bhI karatA hai / apUrNa kAla meM mRtyu saMbhava hai para dravya AyuSya to pUrNa bhoganA hI par3atA hai| aura yadi dravya AyuSya anapavartanIya bAMdhA hai to dravya aura kAla, donoM AyuSya avazya bhogatA hai| 239) akAla mRtyu hone para dravya AyuSya ko pUrNa bhoganA kaise saMbhava hai ? uttara : dravya AyuSya ke pudgala cUMki apavartanIya arthAt akasmAt kisI AghAta se zIghra kSaya ke svabhAva vAle hone se aMtima samaya meM eka hI sAtha bhoga liye jAte hai| 240) anapavartanIya AyuSya kina-kina jIvoM ko prApta hotA hai ? uttara : 4 prakAra ke jIvoM ko anapavartanIya AyuSya kI prApti hotI hai - 1. upapAta janma vAle - samasta deva tathA nArakI jIva / ----- -- ---------- zrI navatattva prakaraNa Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. carama zarIrI - aMtima zarIrI arthAt usI bhava meM mokSa jAne vAle, Age saMsAra meM janma nahIM lene vAle / 3. uttama puruSa - arthAt tresaThazalAkA puruSa (24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 vAsudeva, 9 baladeva tathA 9 prativAsudeva) 4. asaMkhyeyavarSAyuSI asaMkhyAta varSa kI AyuSya vAle yugalika tiryaJca tathA yugalika manuSya / zeSa jIvoM ke apavartanIya aura anaparvatanIya, donoM prakAra ke AyuSya hote haiM / 198 - 241 ) anapavartanIya AyuSya ke kitane bheda haiM ? uttara : anapavartanIya AyuSya ke do bheda haiM - 1. nirUpakrama, 2. sopakrama / 242) nirUpakrama AyuSya kise kahate hai ? uttara : mRtyukAla meM binA kisI nimitta ke sahaja aura Atmika zAMti va samAdhipUrvaka pUrNa hone vAlA tIrthaMkarAdi kA AyuSya nirUpakrama AyuSya kahalAtA hai / 243 ) sopakrama AyuSya kise kahate hai ? I uttara : mRtyukAla meM nimittapUrvaka pUrNa honevAlA AyuSya sopakrama AyuSya kahalAtA hai / jaise gajakusumAla va metArya muni kA AyuSya / ye carama zarIrI jIva the / ataH anapavartanIya AyuSya kA baMdha thA para vaha AyuSya sopakramika hone se unheM maraNAMta upasarga huA aura usI vedanA ko sahate-sahate AyuSya pUrNAhuti ke sAtha unheM kevalajJAna va nirvANa prApta ho gayA / apavartanIya AyuSya sopakramika hI hotA hai / 244) ekendriya jIvoM ke kitane prANa hote haiM ? 3. uttara : ekendriya jIvoM ke 4 prANa hote haiM - 1. sparzendriya, 2. kAyabala, zvAsocchvAsa, 4. AyuSya / 245) dvIndriya jIvoM ke kitane prANa hote haiM ? uttara : dvIndriya jIvoM ke 6 prANa hote haiM - 1. sparzendriya, 2. rasanendriya, 3. kAyabala, 4. vacanabala, 5. zvAsocchvAsa, 6. AyuSya / 246) trIndriya jIvoM ke kitane prANa hote haiM ? zrI navatattva prakaraNa Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : uparokta 6 tathA ghrANendriya adhika hone se 7 prANa hote haiM / 247 ) caturindriya jIvoM ke kitane prANa hote haiM ? uttara : cakSurindriya va uparokta 7 sahita kula 8 prANa hote haiM / 248 ) asaMjJI tathA saMjJI paMcendriya jIvoM ke kitane prANa hote hai ? uttara : asaMjJI paMcendriya jIvoM ko zrotrendriya adhika hone se 9 tathA saMjJI paMcendriya jIvoM ko manobala sahita kula 10 prANa hote haiM / 249 ) ekendriya tathA dvIndriya jIvoM ke kramazaH eka tathA do hI indriyA~ (sparza, rasa) hone se zvAsocchvAsa lenA kaise saMbhava hai ? uttara : tIna tathA usase adhika indriya vAle jIvoM ko jo zvAsocchvAsa nAsikA (ghrANendriya) dvArA grahaNa hotA hai, vaha dikhAI dene vAlA bAhya zvAsocchvAsa hai paraMtu isakA grahaNa, prayatna tathA pariNamana to sarva AtmapradezoM se hotA hai / ise AbhyaMtara zvAsocchvAsa bhI kahate hai / jina ekendriya tathA dvIndriya jIvoM ke nAsikA nahIM hai, ve sarva zarIra pradezoM se zvAsocchvAsa ke yogya pudgala grahaNakara pariNamana kara visarjita karate haiM / ina jIvoM kA zvAsocchvAsa avyakta hai, jabaki nAsikAvAle jIvoM kA zvAsocchvAsa vyakta-avyakta donoM prakAra kA hotA hai / 250 ) aparyApta jIvoM ke kitane prANa hote haiM ? uttara : aparyApta ko utkRSTa se 7 tathA jaghanya se tIna prANa hote haiM / 251) aparyAptA ekendriya jIvoM meM kitane prANa hote haiM ? uttara : aparyAptA ekendriya jIvoM meM tIna prANa hote haiM - 1. AyuSya, 2. kAya bala, 3. sparzanendriya tathA zvAsocchvAsa prANa adhUrA hI hotA hai / 252 ) paryAptA ekendriya jIvoM meM kitane prANa hote haiM ? uttara : 4 prANa hote haiM - 1. sparzanendriya, 2. kAyabala, 3. zvAsocchvAsa, 4. AyuSya / 253) aparyAptA beindriya jIvoM meM kitane prANa hote haiM ? uttara : 1. AyuSya, 2. kAyabala, 3. sparzanendriya, 4. rasanendriya, ye 4 prANa hote haiN| pAMcavA~ prANa apUrNa hotA hai / 254) paryAptA beindriya jIvoM meM kitane prANa hote haiM ? zrI navatattva prakaraNa 199 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : 6 prANa hote haiM - 1. sparzanendriya, 2. rasanendriya, 3. vacanabala, 4. kAyabala, 5. zvAsocchAsa, 6. AyuSya / 255) aparyAptA teindriya jIvoM meM kitane prANa hote haiM ? uttara : ina jIvoM meM AyuSya, kAyabalaprANa, sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya ye 5 prANa hI hote haiN| 256) paryAptA teindriya ke kitane prANa hote haiM ? uttara : paryAptA teindriya ke sAta prANa hote haiM - tIna indriya - sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya / do bala - kAyabala, vacanabala / zvAsocchAsa aura AyuSya / 257) aparyAptA caturindriya jIvoM meM kitane prANa hote haiM ? uttara : aparyAptA caturindriya jIvoM meM 1. AyuSya, 2. kAyabala, 3. sparzana, 4. rasanA, 5. ghrANa, 6. cakSu - ye 6 prANa hote haiM / 258) paryApta caturindriya ke kitane prANa hote haiM ? . uttara : paryApta caturindriya ke paryAptA teindriya ke 7 prANa va cakSurindriya sahita 8 prANa hote haiN| 259) aparyAptA asaMjJI paMcendriya jIvoM meM kitane prANa hote haiM ? uttara : uparokta 6 va 7 vAM zrotrendriya prANa hotA hai| aparyAptA asaMjJI paMcendriya ko bhI 7 hI prANa hote haiN| 260 ) paryApta asaMjJI paMcendriya ke kitane prANa hote haiM ? uttara : paryApta caturindriya ke 8 prANa evaM zrotrendriya sahita nau prANa paryApta asaMjJI paMcendriya ke hote haiN| 261 ) paryApta saMjJI paMcendriya ke kitane prANa hote haiM ? uttara : paryApta asaMjJI paMcendriya ke 9 prANa evaM manobala sahita 10 prANa paryApta __saMjJI paMcendriya ke hote haiN| 262 ) jIva ke utkRSTa bheda kitane haiM ? uttara : jIva ke utkRSTa 563 bheda haiM / nArakI ke 14, tiryaJca ke 48, manuSya ke 303 tathA devatA ke 198 bheda, ye kula bheda 563 hote haiN| ----------- 200 zrI navatattva prakaraNa Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263) nArakI ke caudaha bheda kauna-kauna se haiM ? uttara : (1) ghammA, (2) vaMzA, (3) zailA, (4) aJjanA, (5) riTThA, (6) maghA, (7) mAghavatI, ina sAta narakoM me rahane vAle jIvoM ke paryApta va aparyApta bheda se nArakI jIvoM ke 14 bheda hote haiM / 264) tiryaJca ke 48 bheda kauna se haiM ? uttara : ekendriya ke 22, vikalendriya ke 6 tathA tiryaJca paMcendriya ke 20, ye kula milAkara tiryaJca ke 48 bheda haiM / 265 ) ekendriya ke 22 bheda kauna se haiM ? uttara : pRthvI, ap, teu, vAyu ina cAroM ke sUkSma - bAdara, aura ina donoM ke aparyApta aura paryApta, ye bheda hone se kula 16 bheda tathA vanaspati ke tIna bheda - sUkSma, pratyeka, sAdhAraNa / ina tInoM ke aparyApta tathA paryApta, ye do-do bheda hone se kula 16 + 6 22 bheda ekendriya ke haiM / 266 ) vikaleMdriya ko 6 bheda kauna se haiM ? = uttara : vikaleMdriya ke 3 bheda haiM - beindriya- teindriya- caturindriya / ina tInoM ke aparyApta tathA paryApta, ina do-do bhedoM kI apekSA kula 3 x 2 = 6 bheda hote haiM / 267) tiryaJca paMcendriya ke 20 bheda kauna se haiM ? uttara : tiryaJca paMcendriya ke pAMca bheda haiM - jalacara, sthalacara, khecara, uraparisarpa, bhujaparisarpa / ina pAMca ke saMjJI asaMjJI, ina do-do bhedoM kI apekSA - se kula 10 bheda hue / ina dasoM ke aparyApta tathA paryApta ina doM bhedoM se kula 10 x 2 = 20 bheda hote haiM / 268 ) jalacara kise kahate haiM ? uttara : jala meM carahane vAle jIva jalacara kahalAte haiM / jaise magara, kachuA Adi / 269) sthalacara kise kahate haiM ? uttara : sthala (pRthvI) para calane vAle jIva sthalacara kahalAte haiM / jaise- gAya, bhaiMsa Adi / 270) khecara kise kahate haiM ? zrI navatattva prakaraNa 201 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : kha-AkAza, khe-AkAza meM, cara-uDane vAle jIva khecara kahalAte haiN| jaise kabUtara, kauA Adi / 271) khecara ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra bheda haiM - (1) carmapakSI - camaDe kI paMkha vAle pakSI carmapakSI kahalAte haiM / jaise-camagAdaDa Adi / (2) romapakSI - roma kI paMkha vAle romapakSI kahalAte haiM / jaise - cir3iyA, kabUtara, haMsa Adi / (3) samugga pakSI - Dibbe kI taraha baMda paMkha vAle samugga pakSI kahalAte (4) vitata pakSI - jinake paMkha sadA phaile hue hI rahate haiM, ve vitata pakSI kahalAte haiN| samugga pakSI tathA vitatapakSI, ye do jAti ke pakSI DhAI dvIpa ke bAhara hI hote haiN| 272 ) uraparisarpa kise kahate haiM ? uttara : ura arthAt chAtI se calane vAle jIva uraparisarpa kahalAte haiN| jaise sAMpa ___Adi / 273) bhuja parisarpa kise kahate haiM ? uttara : bhujAoM se calane vAle jIva bhuja parisarpa kahalAte haiM / jaise-nevalA, cUhA aadi| 274 ) manuSya ke 303 bheda kauna se haiM ? uttara : karmabhUmi ke 15, akarmabhUmi ke 30 aura antaradvIpa ke 56, ye saba milAkara garbhaja manuSya ke 101 bheda hote haiM / inake aparyApta tathA paryApta, ina do bhedoM kI apekSA se kula 202 bheda hote haiN| ina 101 kSetroM ke sammUcchima manuSya aparyApta ke 101 bheda ginane para manuSya ke kula 303 bheda hote haiN| 275 ) pandraha karmabhUmi kauna sI hai ? uttara : 5 bharata, 5 airavata aura 5 mahAvideha, ye pandraha karmabhUmi ke kSetra haiN| 276 ) karmabhUmi kise kahate haiM ? 202 zrI navatattva prakaraNa Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jahA~ asi-talavAra Adi zastra, masi - syAhI arthAt paDhane-likhane kA kArya, kasi - kRSi khetI ke dvArA manuSya apanA jIvana nirvAha karate haiM, use karmabhUmi kahate haiM / ina pandraha karmabhUmiyoM meM hI tIrthaMkara, gaNadhara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, prativAsudeva hote haiM / 277) tIsa akarmabhUmi ke kSetra kauna se haiM ? uttara : 5 devakuru, 5 uttarakuru, 5 harivarSa, 5 ramyakavarSa, 5 haimavatavarSa, 5 hairaNyavatavarSa, ye tIsa akarmabhUmi ke kSetra haiM / 278 ) akarmabhUmi kise kahate haiM ? uttara : jahA~ asi-masi - kRSi kA vyApAra nahIM hotA, vaha akarma bhUmi hai / ina kSetroM meM 10 prakAra ke kalpavRkSa hote haiM, jisase manavAMchita prApta kara manuSya apanA jIvana-nirvAha karate haiM / yahA~ tIrthaMkarAdi nahIM hote / ataH ina kSetroM ko bhogabhUmi bhI kahA jAtA haiM / 279 ) chappana antadvIpa ke kSetra kauna se haiM ? uttara : jambUdvIpa meM bharatakSetra kI maryAdA karanevAlA cullahimavaMta parvata hai| pUrva tathA pazcima kI tarapha lavaNa samudra ke jala se jahA~ isa parvata kA sparza hotA hai, vahA~ isake donoM tarapha cAroM vidizAoM meM gajadantAkAra dodo dADhAe~ nikalI huI hai / eka - eka dADhA para sAta-sAta antadvapa hai / isa prakAra cAra dADhAoM para aTThAIsa antadvIpa hai / bharatakSetra kI taraha airavata kSetra kI maryAdA karanevAlA zikharI parvata hai, jisake pUrva - pazcima ke cAroM koNoM meM cAra dADhAe~ haiN| aura eka-eka dADhA para sAtasAta antadvIpa hai / kula cAra dADhAoM para aTThAIsa antadvIpa hai / isaprakAra donoM parvata kI ATha dADhAoM para chappana antadvIpa hai / 280 ) ye antadvIpa kyoM kahalAte haiM ? uttara : ye lavaNasamudra ke bIca meM hone se athavA paraspara dvIpoM meM antara (dUrI) hone se ye antadvIpa kahalAte haiM / yahA~ bhI asi-masi - kasi kA karma nahIM hotA / 281) devatA ke 198 bheda kauna se haiM ? uttara : 10 bhavanapati, 15 paramadhArmika, 16 vANavyantara, 10 tiryakjRmbhaka, 10 jyotiSka, 12 vaimAnika, 3 kilviSika, 9 lokAntika, 9 zrI navatattva prakaraNa 203 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graiveyaka, 5 anuttara vaimAnika / ye kula 99 hue| inake aparyApta tathA paryApta ke bheda se devatA ke kula 198 bheda hote haiM / 282) bharatakSetra meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 51 bheda pAye jAte hai / tiryaJca ke 48, eka bharatakSetra karmabhUmi kA aparyAptA, paryAptA tathA sammUcchima isa prakAra kula 51 bheda pAye jAte 283) jambUdvIpa meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 75 bheda / 48 tiryaJca ke, eka bharata, eka airavata, eka mahAvideha, eka haimavata, eka hairaNyavata, eka harivAsa, eka ramyakavAsa, eka devakuru, eka uttarakuru / ina nau ke aparyAptA, paryAptA tathA sammUcchima, ye tIna tIna bheda ginane para kula 9 x 3 = 27 bheda hote haiM / isa prakAra kula 48 + 27 = 75 bheda hue| 284) lavaNa samudra meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 216 bheda / 48 tiryaJca ke, chappana antarvIpa ke aparyApta, paryApta tathA sammUcchima ye tIna-tIna bheda ginane para 56 x 3 = 168 bheda hote haiM / kula 168 + 48 = 216 bheda hue| 285) dhAtakI khaNDa meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 102 bheda / 48 tiryaJca ke, do bharata, do airavata, do mahAvideha, do haimavata, do hairaNyavata, do harivAsa, do ramyakavAsa, do devakuru, do uttarakuru / ina aThAraha ke aparyAptA, paryAptA tathA sammUcchima ye tIna tIna bheda ginane para 54 bheda hue / kula 48 + 54=102 bheda hue| 286) kAlodadhi samudra meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : kevala tiryaJca ke 48 bheda pAye jAte haiM / 287) arddhapuSkara dvIpa meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : dhAtakI khaNDa kI taraha hI arddhapuSkara dvIpa meM bhI jIva ke 102 bheda pAye jAte haiN| 288 ) samuccaya DhAIdvIpa meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 351 bheda / 101 aparyApta manuSya, 101 paryApta manuSya, 101 sammUcchima ___ manuSya, ye manuSya ke 303 bheda aura 48 tiryaJca ke bheda kula 303 204 zrI navatattva prakaraNa Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + 48 = 351 bheda hote haiN| 289) DhAI dvIpa ke bAhara jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 118 bheda / 46 bheda tiryaJca ke (bAdara teukAya ke aparyApta tathA paryApta, ye do bheda choDakara), 16 vANavyantara deva, 10 tiryag jRmbhakadeva, 10 jyotiSka, ina 36 ke aparyApta tathA paryApta joDane para 72 bheda hue| isa prakAra kula 72 + 46 = 118 bheda hue| 290) adholoka meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 115 bheda / 7 naraka, 15 paramAdhArmika, 10 bhavanapati, ina 32 ke paryApta tathA aparyApta ye do-do bheda joDane para 64 bheda hue| 48 tiryaJca ke va 3 manuSya ke / ye kula 64 + 48 + 3 = 115 bheda hue| 291) tirchaloka meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 423 bheda / manuSya ke 303 bheda, tiryaJca ke 48 / 16 vANavyatara, 10 jRmbhaka, 10 jyotiSka, ina 36 ke aparyApta aura paryApta bheda joDane para 72 hae / isa prakAra kula 303 + 48 + 72 = 423 bheda hue| 292) urdhvaloka meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? / uttara : 122 bheda / tiryaJca ke 46 (bAdara teukAya ke paryApta tathA aparyApta, ina do bhedoM ko choDakara) / 3 kilviSI, 12 devaloka, 9 lokAntika, 9 graiveyaka, 5 anuttara vimAna, ina 38 ke paryApta tathA aparyApta ke bheda joDane para 76 bheda hue / kula bheda 46 + 76 = 122 hue / 293) siddhazilA para jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 12 bheda / pRthvI Adi pAMca sthAvara ke sUkSma ke aparyApta tathA paryApta, ye 10 bheda tathA bAdara vAyukAya ke aparyApta tathA paryApta ye 2 bheda / isa prakAra kula 12 bheda pAye jAte haiN| 294) sAtavIM naraka ke nIce jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : siddhazilAvat yahA~ bhI 12 bheda pAye jAte haiN| 295) saMpUrNa lokAkAza meM jIva ke kitane bheda pAye jAte haiM ? uttara : 563 bhed| 296) jIva tattva ko jAnane kA uddezya kyA hai ? uttara : jIva tattva jJeya hai arthAt jAnane yogya hai kyoki jIvatattva ko jAne binA nava tattvo meM heya, jJeya va upAdeya kauna se haiM, usakI pratIti nahIM zrI navatattva prakaraNa 205 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sakatI / jIva meM anaMtajJAnAdi 6 lakSaNa hone ke bAvajUda Aja hamameM jJAna - darzanAdi kA alpa aMza udita haiM ? paraMtu saMpUrNa udita nahIM hai, isa prakAra se ciMtana karate hue hamArI AtmA meM viveka kI jAgRti hogI / jIva ke 14 bhedoM meM hamArA samAveza kisameM hotA haiM ? 14 bhedoM ko jAnakara unakI hiMsA se bacakara heya ko heya rUpa meM, upAdeya ko upAdeya rUpa meM tathA jJeya ko jJeya rUpa meM jAnakara jIvatva kA ciMtana kara svasvarUpa kI, siddhAvasthA kI prApti kA lakSya pratyeka jIva rakhe / yahI jIvatattva ko jAnane kA ekamAtra uddezya hai / ajIva tattva kA vivecana 297) ajIva kise kahate hai ? uttara : jo caitanya rahita ho, jo sukha - duHkha ke anubhava se rahita ho, jaDa ho, use ajIva kahate hai | 298 ) ajIva ke bheda tathA upabheda kitane haiM ? uttara : ajIva ke mukhya bheda 5 tathA kula bheda 14 haiM / 299 ) ajIva ke 5 bheda kauna-se hai ? uttara : 1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. AkAzAstikAya, 4. pudgalAstikAya, 5. kAla / 300 ) ajIva ke 14 upabheda kauna-kauna se hai ? uttara : ajIva ke 14 upabheda nimnaprakAra se hai dharmAstikAya ke tIna bheda - skaMdha, deza, pradeza / adharmAstikAya ke tIna bheda - skaMdha, deza, pradeza / AkAzAstikAya ke tIna bheda pudgalAstikAya ke cAra bheda kAla kA eka bheda, isa prakAra 301 ) dharmAstikAya kise kahate hai ? 206 - - skaMdha, deza, pradeza / skaMdha, deza, pradeza, paramANu / ajIva ke kula 14 bheda hote haiM T zrI navatattva prakaraNa Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI navatattva prakaraNa 207 | I T dharmAstikAya adharmAstikAya AkAzAstikAya pudgalAstikAya citra: ajIva dravya kA vivecana kAla Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jIva evaM pudgaloM kI gati meM sahAyaka banane vAle dravya ko dharmAstikAya kahate hai| 302) adharmAstikAya kise kahate hai ? uttara : jIva tathA pudgala ko sthira karane meM sahayoga karane vAlA dravya adharmAstikAya kahalAtA hai| 303) AkAzAstikAya kise kahate hai ? uttara : jIva tathA pudgaloM ko avakAza (sthAna) dene vAlA dravya AkAzAstikAya kahalAtA hai| 304) pudgalAstikAya kise kahate hai ? uttara : jo pratisamaya pUraNa evaM galana svabhAva vAlA hai, use pudgalAstikAya ___ kahate hai| 305) kAla kise kahate hai ? uttara : vastuoM ke pariNamana arthAt parivartana meM sahakArI rUpa zakti ko kAla kahate hai / athavA jo navIna vastu ko purAnI tathA purAnI ko naSTa kare, vaha kAla hai| 306) astikAya kise kahate hai ? uttara : asti - choTe se choTA avibhAjya aMza, jisake do TukaDe na ho sake aisA avibhAgI pradeza / kAya arthAt smuuh| astikAya - pradezoM ke samUha ko astikAya kahate hai| 307) Sadravya meM kitane dravya astikAya kahalAte haiM ? uttara : 1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. AkAzAstikAya, 4. jIvAstikAya, 5. pudgalAstikAya, ye pAMcoM dravya pradezoM ke samUha hone se astikAya kahalAte hai| 308) kAla ko astikAya kyoM nahIM kahA gayA hai ? uttara : kAla kevala vartamAna meM eka samaya rUpa hI hotA hai| usake skaMdha, deza, pradeza nahIM hote haiM, kyoMki vaha akhaNDa dravya rUpa hai / isaliye usake sAtha astikAya zabda nahIM jor3A jAtA / ----------------- 208 zrI navatattva prakaraNa Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAgatasyAnutpatteH, utpannasya ca nAzataH / pradeza pracayAbhAvAt, kAle nevAstikAyatA // arthAt anAgatakAla kI utpatti huI nahIM, utpanna kAla kA nAza ho jAne se tathA pradeza pracaya kA abhAva hone se kAla astikAya nahIM 309) skaMdha kise kahate hai ? uttara : paramANuoM ke samUha ko skaMdha kahate hai athavA aneka pradeza vAle eka pUre dravya ko skaMdha kahate hai| jaise - aneka dAnoM se banA huA motIcUra kA akhaMDa laDDu / 310) deza kise kahate hai ? uttara : aneka pradezoM vAle eka dravya ke skaMdha meM rahe hue eka bhAga ko deza kahate hai / jaise aneka kaNoM vAle motIcUra ke laDDu kA eka bhAga / 311) pradeza kise kahate hai ? uttara : skaMdha yA deza se mile hue avibhAjya aMza ko athavA aneka pradezoM vAle dravya ke skaMdha meM rahe hue avibhAjya bhAga ko pradeza kahate hai| jaise - aneka kaNoM vAle motIcUra ke laDDu kA eka avibhAjya kaNa / 312) paramANu kise kahate hai ? uttara : skaMdha yA deza se pRthak hue nirvibhAjya sUkSmatama aMza ko, jisake do TukaDe nahIM ho sake, use paramANu kahate hai| jaise-laDDu se pRthak huA nirvibhAjya kaNa paramANu hai| 313) pradeza tathA paramANu meM kyA aMtara hai ? uttara : aNu jaba skaMdha se jur3A rahe to pradeza kahalAtA hai aura pRthak ho jAya taba paramANu kahalAtA hai| 314) pradeza baDA hotA hai yA paramANu ? uttara : donoM hI samAna kSetra ko gherane vAle hone se eka samAna hai| 315) dharmAstikAya dravya ke skaMdha-deza-pradeza kI saMkhyA kitanI hai ? uttara : dharmAstikAya dravya skaMdha kI apekSA se eka hai| zrI navatattva prakaraNa 209 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UnnaouTORashimcomic uaa2ROLIWOOR-MAZONGATMALE skaMdha pradeza paramANa 1007 HELORSTEMkana F ORIAL 4. (AULA pavAra OS DOE KUR-12 BEWAKos IMPOOModkAnANSpemad citra : pudgala ke cAra bheda zrI navatattva prakaraNa Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deza kI apekSA se asaMkhya hai / (do pradeza nyUna) pradeza kI apekSA se asaMkhya hai / (deza kI saMkhyA se do pradeza adhika) 316) adharmAstikAya ke skaMdha-deza-pradeza kI saMkhyA kitanI hai ? uttara : adharmAstikAya dravya skaMdha kI apekSA se eka hai| deza kI apekSA se asaMkhya hai / (do pradeza nyUna) pradeza kI apekSA se - asaMkhya hai / (deza kI saMkhyA se do pradeza adhika) 317) AkAzAstikAya dravya ke skaMdha-deza-pradeza kI saMkhyA kitanI hai ? uttara : AkAzAstikAya dravya - skaMdha kI apekSA se - eka hai / deza kI apekSA se - asaMkhya hai / (do pradeza nyUna) pradeza kI apekSA se - asaMkhya hai / (deza kI saMkhyA se do pradeza adhika) 318) pudgalAstikAya ke skaMdha-deza-pradeza-paramANu kI saMkhyA kitanI hai ? uttara : pudgalAstikAya ke skaMdha - eka skaMdha meM saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta pradeza hote haiN| deza - eka pudgala meM eka se lagAkara anaMta deza hote haiN| sabhI skaMdhoM ke milAkara bhI anaMta deza hote haiM / pradeza - anaMta pradeza hote haiM / paramANu - anaMta paramANu hote haiM / 319) kAla ke skaMdha-deza-pradeza kitane hote haiM ? / uttara : kAla ke skaMdha-deza-pradeza nahIM hote hai paraMtu samaya anaMta hote haiM / 320) dharmAstikAya - adharmAstikAya - AkAzAstikAya ina tInoM ke paramANu rUpa bheda kyoM nahIM hotA hai ? uttara : dharmAstikAyAdi ke samasta pradeza skaMdha ke sAtha jur3e hue hI rahate haiM kyoMki ye tInoM akhaMDa dravya hai| inakA pradeza kabhI bhI dravya se alaga nahIM hotA / jo skaMdha se alaga paDatA hai, vahI pradeza paramANu kahA zrI navatattva prakaraNa Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai, ata: ina tInoM ke paramANu nahIM hote haiM / 321 ) dharmAstikAya kA svarUpa tathA lakSaNa kyA hai ? uttara : dharmAstikAya ke svarUpa tathA lakSaNa ko chaha prakAra se jAnA jAtA haidharmAstikAya dravya se - eka dravya hai / - kSetra se - sakala lokavyApI hai (aloka meM nahIM) / kAla se kabhI anta hogA, ataH trikAlavartI hai 1 bhAva se - arUpI hai (varNa-gaMdha-rasa - sparza rahita hai ) / - guNa se - gamana sahAyaka, gati meM udAsIna bhAva se sahAyatA karane vAlA hai / saMsthAna se - lokAkRti samAna / 322 ) adharmAstikAya ke svarUpa tathA lakSaNa kyA hai ? uttara : adharmAstikAya dravya se eka dravya hai / 212 kAla se kSetra se - sakala loka meM vyApta hai| (aloka meM nahIM hai / ) anAdi ananta hai / - anAdi-ananta hai arthAt na to kabhI utpanna huA hai, na kAla se bhAva se arUpI hai| guNa se - udAsIna bhAva se sthira rahane meM sahAyaka hai / saMsthAna se - lokAkRti samAna / - 323) AkAzAstikAya se svarUpa tathA lakSaNa kyA hai ? uttara : AkAzAstikAya dravya se eka dravya hai / - kSetra se - loka- aloka vyApI hai / anAdi-ananta hai / - 1 bhAva se guNa se saMsthAna se - Thosa - golAkRti samAna 324) kAla kA svarUpa tathA lakSaNa kyA hai ? uttara : kAla-dravya se ananta dravya hai / arUpI (amUrta) hai / avakAza dene vAlA hai / - zrI navatattva prakaraNa Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra se - DhAI dvIpa pramANa hai| kAla se - anAdi-ananta hai / bhAva se - arUpI hai| guNa se - vartanA guNa vAlA hai arthAt vastu ko naI se purAnI, purAnI ko naSTa kara navIna kA nirmANa karanA / saMsthAna nahIM hai| 325) pudgalAstikAya ke svarUpa ko spaSTa karo / uttara : pudgalAstikAya-dravya se - pudgala dravya anaMta hai| kSetra se - loka pramANa hai| . kAla se - anAdi-ananta hai| bhAva se - rUpI haiM arthAt varNa, gaMdha, rasa, sparza yukta hai| guNa se - grahaNa guNa vAlA, (indriyoM se grahaNa hone ke kAraNa) galanasaDana-vidhvaMsana guNa vAlA hai| saMsthAna se - parimaMDalAdi pAMca AkRtivAlA / 326) jIvAstikAya kA svarupa kyA hai ? uttara : jIvAstikAya-dravya se-jIva anantadravya hai| kSetra se - lokapramANa hai| kAla se - anAdi-anaMta haiM / bhAva se - arupI hai| guNa se - cetanA lakSaNavAlA hai| saMsthAna se - svadehAkRti samAna / 327) chaha dravyoM meM eka viziSTa guNa kaunasA hai, jo saba dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAtA hai ? uttara : kAla se anAdi-anaMta bheda saba meM haiN| 328) dravya kise kahate haiM ? uttara : jisameM guNa tathA paryAya rahate haiM, use dravya kahate hai athavA jo utpAda, vyaya tathA dhrauvya se yukta hai, vaha dravya hai| . - - - - - - zrI navatattva prakaraNa - - - - - - - - - - - - - - - 213 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329) guNa kise kahate hai ? ---- uttara : avicchina rUpa se dravya meM rahane vAlA guNa hai / dravya kA jo sahabhAvI dharma arthAt dravya ke Azrita rahane vAlA tathA svayaM nirguNa ho, use guNa kahate hai / jaise AtmA kA guNa cetanA, jJAna / sone kA guNa pItatva Adi / 330) paryAya kise kahate hai ? uttara : dravya kI jo bhinna-bhinna avasthAe~ hotI hai, use paryAya kahate hai| jaise - AtmA kI manuSyatva, devatva tathA sone kI hAra, kaMgana Adi vibhinna dazAe~ paryAya haiN| 331) utpAda kise kahate hai ? uttara : utpanna honA utpAda hai| 332 ) vyaya kise kahate hai ? uttara : naSTa honA vyaya hai| 333) dhrauvya kise kahate hai ? uttara : sthira rahanA athavA apane svarUpa ko surakSita rakhanA dhrauvya hai| 334) utpAda-vyaya-dhrauvya, isa tripadI ke AdhAra para dravya kI vyAkhyA kiijie| uttara : jainadarzana ke anusAra pratyeka dravya (sat) trilakSaNAtmaka hai / tatvArtha sUtra ke paMcama adhyAya meM 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' sUtrAnusAra jisameM utpAda, vyaya tathA dhrauvya hai, vahI sat hai| jo pUrva avasthAoM ko choDatA hai aura uttara avasthAoM ko prApta karatA hai, phira bhI apane svarUpa kA tyAga nahIM karatA, vaha dravya hai| avasthAoM kA pariNamana bhI usI meM saMbhava hai, jo dhruva yA nitya rahe / dhruvatva yA nityatva ke abhAva meM na to pUrvavartI avasthA saMbhava hai, na hI uttaravartI / jaise svarNa kA kabhI kaMgana banavA liyA to kabhI haar| kaMgana kA vyaya-vinAza huA aura hAra kA utpAda huA paraMtu isameM svarNa kA dhruvatva jyoM kA tyoM rahA / ThIka isI prakAra pratyeka dravya 214 . zrI navatattva prakaraNa Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM utpAda-vyaya rUpa pariNamana hone para bhI dravya kI svarUpa hAni nahIM hotI / jIva dravya athavA anya koI bhI dravya na to utpanna hotA hai, na naSTa hotA hai| mAtra paryAya pariNamana hotA hai| ataH dravya kI sattA traikAlika hai| 335) mUrta (rUpI) dravya kise kahate hai ? uttara : jisameM varNa, gaMdha, rasa, sparza ho, ve dravya mUrta-rUpI kahalAte haiM / 336) amUrta (arUpI) dravya kise kahate hai ? uttara : jo padArtha varNAdi se rahita hai, jinheM indriyA~ grahaNa nahIM kara sakatI, ve arUpI yA amUrta kahalAte haiM / 337) AkAzAstikAya ke kitane bheda haiM ? / uttara : AkAzAstikAya ke 2 bheda haiM - 1. lokAkAza, 2. alokAkAza / 338) lokAkAza kise kahate hai ? uttara : jisameM dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAdi dravya rahate haiM, use lokAkAza kahate hai| 339) alokAkAza kise kahate hai ? uttara : jisameM AkAza ke atirikta kisI bhI dravya kA astitva na ho, use alokAkAza kahate haiM / * 340) lokAkAza tathA alokAkAza kA parimANa kyA hai ? / uttara : lokAkAza kA parimANa caudaha rAjaloka hai / isake atirikta ananta ___alokAkAza hai| 341) lokAkAza tathA alokAkAza ke pradeza samAna hai yA asamAna ? uttara : lokAkAza ke asaMkhya pradeza haiM jabaki alokAkAza ke anaMta pradeza 342) uparokta donoM AkAzAstikAya ke hI bheda hai, phira yaha asamAnatA kyoM ? uttara : dharma-adharma, pudgala tathA jIva ko jo avakAza detA hai, vaha lokAkAza hai| cUMki dharma-adharmAdi dravya asaMkhya pradezI haiM ataH lokAkAza bhI asaMkhya pradezI hai / alokAkAza meM na jIva dravya hai, na ajIva dravya ------------------ zrI navatattva prakaraNa 215 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| ananta loka samA jAya, itanA virAT hone se alokAkAza anaMta pradezI hai| 343) lokAkAza va alokAkAza kA vibhAjaka tatva kyA hai ? uttara : dharmAstikAya tathA adharmAstikAya loka-aloka ke vibhAjaka tatva hai| ye jisa AkAza khaMDa meM vyApta hai, vahA~ gati va sthiti hotI hai| jahA~ gati va sthiti hai, vahA~ jIva evaM pudgala kA astitva hai| ataH jIva, pudgala, dharma tathA adharma se vyApta AkAza khaNDa lokAkAza hai / zeSa AkAza khaNDa alokAkAza hai| 344) AkAzAstikAya amUrta hai, phira vaha nIle raMga vAlA kyoM dikhAyI detA uttara : nIlA raMga AkAza kA nahIM hai, kyoMki AkAza amUrta hai / amUrta kA koI varNa nahIM hotA / vaha jaisA yahA~ hai, vaisA hI sarvatra hai / jo nIlA (AsamAnI) raMga hame dRSTigata ho rahA hai, vaha dUra avasthita raja kaNoM kA hai / rajakaNa hamAre AsapAsa bhI hai para sAmIpya ke kAraNa najara nahIM Ate haiM / dUrI va saghanatA hone para ve hI rajakaNa AsamAnI varNa meM dRSTigocara hote hai / jaise eka U~cAI para bAdala saghana piMDa ke rUpa meM zvetavarNI dikhAI dete haiM paraMtu nikaTa jAne para vaise pratIta nahIM hote / 345) dharmAstikAya kI hamAre jIvana meM kyA upayogitA hai ? uttara : dharmAstikAya jIva aura pudgala kI gati, kriyA yA halana-calana meM sahAyaka tattva hai| agara dharmAstikAya dravya kA abhAva ho jAya to jIva aura pudgala kI gati hI avyavasthita ho jAye / dharmAstikAya ke dvArA hI jIvoM ke Agamana, gamana, unmeSa, manoyoga, vacanayoga tathA kAyayoga meM pravRtti hotI hai / isake atirikta jitane bhI cala bhAva haiM, ve saba dharmAstikAya dvArA hI pravRtta hote haiN| 346) adharmAstikAya kI hamAre jIvana meM kyA upAdeyatA hai ? uttara : agara adharmAstikAya nahIM hotA to jIva kA khaDe rahanA, baiThanA, mana ko ekAgra karanA, mauna karanA, nispaMda honA, karavaTa badalanA Adi jitane bhI sthira bhAva hai, ve saMbhava nahIM ho pAte / AdamI sadaiva calatA zrI navatattva prakaraNa 216 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI rahatA / gati hI karatA rahatA / adharmAstikAya ke kAraNa hI sthiti saMbhava hai| 347) gati-zakti dharmAstikAya meM vidyamAna hai yA jIva aura pudgala meM ? uttara : gati-zakti jIva aura pudgala meM hai, dharmAstikAya meM nahIM / dharmAstikAya kevala jIva aura pudgala ke halana-calana meM udAsIna bhAva se sahAyaka hai / jaise laMgaDe vyakti ke liye lAThI / jisa prakAra svayaM calane meM samartha laMgaDe ko lAThI kevala sahArA detI hai| vaha laMgaDe ko gati karane meM na to preraNA detI hai, na kartA banatI hai / ThIka usI prakAra pudgala tathA jIva ke gamanAgamana meM dharmAstikAya sahakArI kAraNa hai| pudgala tathA jIva kI tInoM hI kAla meM gamana kriyA vidyamAna rahatI hai ataH vaha trikAlavartI arthAt anAdi-anaMta hai / jIva tathA pudgala saMpUrNa loka meM gati karate haiM, ataH dharmAstikAya sakala lokavyApI hai / 348) adharmAstikAya jIva tathA pudgala ke sthira rahane meM hI sahAyaka hotA hai athavA svabhAvataH sthira rahane vAle padArthoM kA sahAyaka hotA hai ? uttara : adharmAstikAya svabhAvataH sthira rahane vAle padArthoM ke sthira rahane meM nahIM balki gatizIla padArthoM ke sthira rahane meM sahAyaka hotA hai / jo svabhAvataH sthira hai, unheM sahAyatA kI koI AvazyakatA nahIM / sahAyatA kI jarUrata unhIM padArthoM ko hotI hai, jo sadA sthira nahIM hote / sthira rahane meM upAdAna kAraNa svayaM padArtha hI hai, adharmAstikAya kevala udAsIna bhAva se sahAyaka hai| yaha sakala lokavyApI hai / aloka meM isakA abhAva hai kyoMki vahA~ pudgala aura jIva nahIM hai| 349) gatizIla dravya kitane haiM tathA sthira dravya kitane haiM ? uttara : jIva aura pudgala meM hI gati hai / inake alAvA sabhI dravya sthira hai / jIva va pudgala meM bhI nirantara gati nahIM hotI / ve kabhI gati karate haiM, to kabhI sthira rahate haiM / 350) AkAzAstikAya kI kyA upayogitA hai ? uttara : AkAza dravya samasta dravyoM kA AdhAra hai, bAkI saba dravya Adheya hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa 217 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra rUpa AkAza kA yadi abhAva ho jAya to koI padArtha Tika nahIM sakatA / ghaDe meM pAnI isIliye ThaharatA hai ki usameM Azraya dene kA guNa vidyamAna hai| isI prakAra samasta padArthoM ko Azraya dene vAlA AkAza hI hai| 351) kAla kI hamAre jIvana meM kyA upayogitA hai ? uttara : kAla kI upayogitA svayaM siddha hai, kyoMki usake binA koI bhI kAryakrama nirdhArita nahIM ho sakatA / choTe se lekara baDe kArya taka meM kAla kI sahAyatA apekSita hai| pratyeka padArtha kAla ke Azrita hai| usake kAraNa sRSTi kA sauMdarya tathA saMtulana hai| padArthoM meM, cAhe ve sajIva ho yA nirjIva, jo bhI parivartana hotA hai, vaha kAla ke kAraNa hI saMbhava hai| 352) kAla ke kitane prakAra haiM ? uttara : mukhya do prakAra hai - 1. nizcayakAla, 2. vyavahArakAla / 353) nizcayakAla kise kahate hai ? uttara : jo pariNAma kA hetu hai, vartatA rahatA hai, varNa-gaMdha-rasa-sparza rahita, agurulaghu lakSaNa vAlA hai, vaha nizcayakAla hai / 354) vyavahAra kAla kise kahate hai ? uttara : samaya, ghaDI, muhUrta, dina-rAta, mAsa, varSa, aisA jo kAla hai, vaha vyavahAra kAla hai| yaha sUrya-caMdra Adi jyotiSkoM kI gati para nirbhara karatA hai, jo kevala manuSyakSetra meM hI calatA hai / 355) pudgalAstikAya kI hamAre jIvana meM kyA upayogitA hai ? / uttara : pudgala hamAre atyaMta nikaTa ke upakArI hai / saMsArI jIva pudgala ke abhAva meM raha hI nahIM sakatA / usakI AvazyakatA pudgala ke dvArA hI sampanna hotI hai| hamArA zarIra pudgala kI hI dena hai| bhASA, mana, prANa, apAna Adi saba pudgala ke hI upakAra haiM / jisa prakAra anucara mAlika kI AjJA mAnane ko majabUra hote hai, vaise hI pudgala dvArA nirmita indriya Adi jIva kI AjJA mAnate haiM / 28-------- 218 zrI navatattva prakaraNa Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356) pudgala ke lakSaNa kyA hai ? uttara : uttarAdhyayana sUtra meM pudgala ko 5 lakSaNayukta kahA gayA hai - 1. varNa - kAlA, nIlA, lAla, pIlA, sapheda / 2. gaMdha - surabhi tathA durabhi / 3. rasa - tIkhA, kaDavA, kasailA, khaTTA aura mIThA / 4. sparza - kaThora-komala, halkA-bhArI, ThaMDA-garama, snigdha-rUkSa / 5. saMsthAna - parimaMDala, vRtta, tryaMsa, samacaturastra tathA Ayata / ye pAMco lakSaNa pratyeka pudgala meM pAye jAte haiM / 357) pudgala anaMtAnaMta hai jabaki lokAkAza ke pradeza asaMkhya hai| isa sthiti meM loka pramANa kA avagAhana pudgala meM kaise ghaTegA ? uttara : alpa aura adhika pradezoM kA avagAhana karane meM saghana aura asaghana pariNati hI kAraNa hai| adhika paramANu vAlA skaMdha bhI saghana pariNati se alpa kSetra meM raha sakatA hai aura usakI apekSA alpa paramANu vAlA skaMdha asaghana pariNati se usase adhika kSetra meM rahatA hai| eka paramANu eka AkAza pradeza meM rahatA hai, vaise hI dvi-pradezI, saMkhyAta yA asaMkhyAta yAvat anaMtapradezI skaMdha bhI paramANu kI bhAMti saghana pariNati ke yoga se eka AkAza pradeza meM raha sakate haiN| jaise eka sera pArA jitane kSetra ko rokatA hai, usase adhika eka sera lohA, usase adhika eka sera miTTI, aura usase bhI adhika eka sera ruI kSetra kA avagAhana karatI hai| yadyapi rUI se miTTI kA, miTTI se lohe kA aura lohe se pAre kA pudgala pracaya adhika hai| ruI se miTTI, miTTI se lohe aura lohe se pAre kI saghana pariNati hai / ataH eva kSetra kA rokanA bhI kramazaH alpa, alpatara hotA hai| jaise anaMta pradezI eka skaMdha asaMkhya pradezoM meM samA jAtA hai, vaise hI anaMta pradezI aneka skaMdha bhI asaMkhya pradezoM meM samA jAte haiM / eka kakSa meM jahA~ eka dIpaka kA prakAza samA jAtA hai, vahIM saiMkaDoM dIpaka kA prakAza bhI samA jAtA ------- zrI navatattva prakaraNa Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358) pudgala dravya ke lakSaNa kauna-kauna se haiM ? uttara : zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa, varNa, gaMdha, rasa, sparza, ye pudgala ke lakSaNa haiN| 359) zabda kise kahate hai ? uttara : zabda arthAt dhvani yA AvAja / 360) zabda kitane prakAra kA hai ? uttara : 1. sacitta, 2. acitta, 3. mizra, zabda ke ye tIna prakAra haiM / 361) sacitta zabda kise kahate hai ? uttara : jIva ke mukha se uccarita hotA zabda, sacitta zabda kahalAtA hai / 362) acitta zabda kise kahate hai ? uttara : patthara Adi ajIva padArthoM ke paraspara saMgharSa se utpanna hone vAlA zabda, acitta zabda hai| 363) mizra zabda kise kahate hai ? uttara : jIva ke prayatna se bajane vAlI bAMsurI, vINA yA zaMkha Adi kI AvAja mizra zabda hai| 364) vyakta aura avyakta zabda kise kahate hai ? uttara : vikaleMdriya tathA pazu Adi kA zabda spaSTa akSarAtmaka va arthAtmaka nahIM hone se avyakta zabda kahalAtA hai jabaki manuSya kA zabda spaSTa akSarAtmaka evaM arthAtmaka hone se vyakta zabda kahalAtA hai / 365) zabda kI utpatti kahA~ se hotI hai ? uttara : zabda kI utpatti aSTasparzI pudgala skaMdha se hotI hai paraMtu zabda svayaM ___ catuHsparzI pudgala skaMdha hai| 366) naiyAyika zabda ko kisakA guNa mAnate haiM ? uttara : naiyAyika rUpI zabda ko arUpI AkAza kA guNa mAnate hai, jo doSapUrNa 367) jainadarzana kA zabda ke viSaya meM kyA abhimata hai ? uttara : jaina dArzanika zabda ko pudgala kA guNa mAnate haiM / zabda kI utpatti - - - - - - - -- - - 220 zrI navatattva prakaraNa Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala se hotI hai aura zabda svayaM bhI pudgala rUpa hai| 368) aMdhakAra kise kahate hai ? uttara : teja kA abhAva hI aMdhakAra hai| aMdhakAra bhI pudgala rUpa hai| 369) udyota kise kahate hai ? / uttara : zItala vastu kA zItala prakAza udyota kahalAtA hai / candra, graha, nakSatra, tArA Adi jyotiSa vimAnoM kA, candrakAnta Adi ratnoM kA tathA juganU Adi jIvoM kA prakAza udyota hai| 370) prabhA kise kahate hai ? uttara : candrAdi ke prakAza meM se tathA sUrya ke prakAza meM se jo dUsarA kiraNa rahita upaprakAza paDatA hai, vaha prabhA hai / yaha prabhA pudgala skaMdhoM meM se prakaTa hotI hai tathA svayaM bhI pudgala rUpa hai| 371) prabhA va kiraNa meM kyA aMtara hai ? uttara : kiraNa svayaM prakAzarUpa hai jabaki prabhA kiraNa kA upaprakAza hai| yadi prabhA na ho to sUryAdi kI kiraNoM kA prakAza jahA~ paDatA ho, vahIM prakAza rahe, parantu usake samIpa ke sthAna meM amAvasyA jaisA andhakAra hI rahe / parantu upaprakAza rUpa prabhA hone se aisA nahIM hotA / candrAdi kI kAnti ko bhI zAstroM meM prabhA kahA hai| 372) chAyA kise kahate hai ? uttara : darpaNa athavA prakAza meM par3ane vAlA pratibiMba chAyA kahalAtI hai / 373 ) Atapa kise kahate hai ? uttara : zIta vastu kA uSNa prakAza Atapa kahalAtA hai / 374) varNa kise kahate haiM ? uttara : cakSurindriya ke viSaya ko varNa kahate haiM / varNa arthAt raMga / 375) varNa ke kitane bheda haiM ? uttara : pAMca - 1. kRSNa, 2. nIla, 3. pIta, 4. rakta aura 5. zveta / 376) gaMdha kise kahate haiM ? uttara : ghrANendriya ke viSaya ko gaMdha kahate haiN| ------------------------ zrI navatattva prakaraNa - Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377) gaMdha ke kitane bheda haiM ? uttara : do - surabhi va durabhi / 378) rasa kise kahate haiM ? uttara : rasaneMdriya ke viSaya ko rasa kahate hai / 379) rasa ke kitane bheda haiM ? uttara : pAMca - 1. tikta - (caraparA), 2. kaTu (kaDavA), 3. kaSAya (kasailA), 4. amla (khaTTA), 5. madhura (mIThA) / 380) sparza kise kahate haiM ? uttara : sparzanendriya ke viSaya ko sparza kahate haiM / 381) sparza ke kitane bheda haiM ? uttara : ATha - 1. zIta, 2. uSNa, 3. snigdha, 4. rUkSa, 5. laghu, 6. guru, 7. mRdu, 8. karkaza / 382) rUpI dravya ke kitane bheda haiM ? uttara : do - 1. aSTasparzI, 2. catuHsparzI / .. 383) aSTasparzI rUpI dravya kise kahate hai ? .. uttara : jisameM varNa, gaMdha, rasa aura saMsthAna ke sAtha uparokta AThoM sparza pAye jAte haiM, use aSTasparzI rUpI dravya kahate hai| 384) catuHsparzI rUpI dravya kise kahate hai ? uttara : jisameM varNa, gaMdha, rasa ke sAtha uSNa, zIta, snigdha aura rUkSa, ye cAra sparza pAye jAte ho, use catuHsparzI rUpI dravya kahate hai| kAla dravya kA vivecana 385) eka muhUrta meM kitanI AvalikAe~ hotI haiM ? uttara : eka muhUrta meM eka karoDa, saDasaTha lAkha, sattahattara hajAra, do sau solaha se (kucha) adhika AvalikAe~ hotI haiM / 386) samaya kise kahate hai ? uttara : kAla kA atyaMta sUkSma aMza, jisakA kevalI ke jJAna meM bhI vibhAga 222 ttvi prakaraNa. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ho sake, use samaya kahate hai, eka AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko bhI samaya kahate hai / 387 ) samaya kI sUkSmatA ko samajhAne ke liye udAharaNa dIjiye ? uttara : AMkha mIMca kara kholane meM asaMkhyAta samaya vyatIta ho jAte hai / una asaMkhyAta samayoM kI eka AvalikA hotI hai| aisI sUkSma AvalikA meM nigoda ke jIvoM kA eka bhava ho jAtA hai| samaya kI sUkSmatA ko isa udAharaNa dvArA bhI samajha sakate hai, jaise- ati jIrNa vastra ko tvarA se phADane para eka taMtu se dUsare taMtu ko phaTane meM jo samaya lagatA hai, vaha bhI asaMkhya samaya pramANa hai / 388 ) pakSa kise kahate hai ? uttara : pandraha dinoM kA eka pakSa hotA hai / 389 ) pakSa kitane prakAra ke hote haiM ? uttara : pakSa do prakAra ke hote haiM : (1) kRSNa pakSa (2) zukla pakSa / 390 ) mAsa kise kahate hai ? uttara : 2 pakSa kA athavA 30 ahorAtra kA eka mAsa hotA hai / 391 ) ahorAtra kise kahate hai ? uttara : dina aura rAta ko ahorAtra kahate hai / 392 ) eka ahorAtra meM kitanI ghar3I hotI hai ? uttara : eka ahorAtra meM sATha ghaDI (24 ghaMTe yA 30 muhUrta) hotI hai / 393) eka ghaDI kA parimANa kitanA hotA hai ? uttara : eka ghaDI kA parimANa 24 minaTa hotA hai / 394 ) eka muhUrta meM kitanI ghaDI hotI hai ? uttara : eka muhUrtta meM do ghaDI hotI hai / 395 ) eka varSa meM kitane mAsa hote haiM ? uttara : eka varSa meM 12 mAsa hote haiM / 396 ) eka varSa meM kitanI Rtue~ hotI haiM ? uttara : eka varSa meM chaha Rtue~ hotI haiM - 1. hemaMta, 2. zizira, 3. vasaMta, 4. zrI navatattva prakaraNa 223 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grISma, 5. varSA, 6. zarada / 397 ) eka Rtu meM kitane mAsa hote haiM ? uttara : eka Rtu meM do mAsa hote haiM / 398) eka ayana kitanI Rtu kA hotA haiM ? uttara : tIna Rtu arthAt chaha mAha kA eka ayana (dakSiNAyana yA uttarAyaNa) hotA hai| 399) eka yuga kitane varSa kA hotA hai ? uttara : eka yuga pAMca varSa kA hotA hai / 400) eka varSa kitane ayana kA hotA hai ? uttara : eka varSa 2 ayana kA hotA hai| 401) kitane varSa kA eka pUrvAMga hotA hai ? uttara : 84 lAkha varSa kA eka pUrvAMga hotA hai / 402) eka pUrva meM kitane pUrvAMga athavA kitane varSa hote haiM ? uttara : eka pUrva 84 lAkha pUrvAMga athavA sattara lAkha chappana hajAra koDa (76560000000000) varSa hote haiN| 403) palyopama kitane varSoM kA hotA hai ? uttara : asaMkhyAta varSoM kA eka palyopama hotA hai| 404) palyopama kI vyAkhyA kiijie| uttara : utsedhAMgula ke mApa se eka yojana (cAra kosa) laMbA, cauDA, gaharA, eka kuAM, jisako sAta dina kI umra vAle yugalika bAlaka ke eka* eka keza ke asaMkhya TukaDoM se isa taraha ThasA-Thasa bhara diyA jAya ki usake upara se cakravartI kI vizAla senA pasAra ho jAye taba bhI usake Thosapana meM kiMcit mAtra bhI pharka na Aye / usa kUpa meM se prati samaya meM eka-eka keza kA TukaDA nikAle / isa prakAra karate hue jaba kezarAzi se pUrA kuAM khAlI ho jAya, utane samaya kI avadhi athavA parimANa ko bAdara uddhAra palyopama kahate hai / 405) kitane palyopama kA eka sAgaropama hotA hai ? 224 zrI navatattva prakaraNa Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : 10 koDAkoDI palyopama kA eka sAgaropama hotA hai| 406) koDAkoDI kise kahate hai ? . uttara : karoDa ko karoDa se guNA karane para jo saMkhyA AtI hai, use koDA koDI kahate hai| 407) kitane sAgaropama kI eka utsarpiNI athavA avasarpiNI hotI hai ? uttara : dasa koDAkoDI sAgaropama kI eka utsarpiNI athavA avasarpiNI hotI 408) kAlacakra kise kahate hai ? uttara : eka utsarpiNI tathA eka avasarpiNI kAla kA eka kAlacakra hotA 409) eka kAlacakra kitane sAgaropama kA hotA hai ? uttara : eka kAlacakra 20 koDAkoDI sAgaropama kA hotA hai| 410) eka pudgala parAvartana kAla kise kahate hai ? uttara : anaMta kAlacakra kA eka pudgala parAvartanakAla hotA hai / 411) pudgala parAvartana kAla ke kitane bheda haiM ? uttara : pudgala parAvartana kAla ke 8 bheda haiM - 1. dravya pudgala parAvarta, 2. kSetra pudgala parAvarta, 3. kAla pudgala parAvarta, 4. bhAva pudgala parAvarta / ina cAroM ke sUkSma tathA bAdara ye do-do bheda hone se kula 8 bheda hote haiN| 412) bAdara dravya pudgala parAvarta kAla kise kahate hai ? uttara : audArika-vaikriya-taijasa-bhASA-zvAsocchvAsa-mana tathA kArmaNa, ina sAta pudgala vargaNAoM ke mAdhyama se jIva ko jagata ke sabhI pudgaloM kA upabhoga kara choDane meM jitanA samaya vyatIta hotA hai, use bAdara dravya pudgala parAvarta kahate hai| 413) sUkSma dravya pudgala parAvarta kise kahate hai ? uttara : uparokta sAta vargaNA ke sabhI pudgaloM ko audArika Adi kisI bhI eka vargaNA ke rUpa meM upabhoga kara chor3ane meM jitanA samaya lagatA hai, - - zrI navatattva prakaraNa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa kAla ko sUkSma dravya pudgala parAvarta kahate hai / 414) bAdara kSetra pudgala parAvarta kise kahate hai ? . uttara : caudaha rAjaloka ke sabhI AkAza pradezoM kA binA krama ke mRtyu dvArA sparza karate hue kisI eka jIva ko jitanA samaya lagatA hai, usa kAla ko bAdara kSetra pudgala parAvarta kahate hai| 415) sUkSma kSetra pudgala parAvarta kise kahate hai ? uttara : caudaha rAjaloka ke sabhI AkAza pradezoM ko kramazaH pradeza ke anusAra mRtyu dvArA sparza karate hue kisI eka jIva ko lagane vAlA kAla sUkSma kSetra pudgala parAvarta hai| 416) bAdarakAla pudgala parAvarta kise kahate hai ? uttara : kAlacakra ke saMpUrNa samaya ko binA krama ke mRtyu dvArA sparza karane meM jo samaya lagatA hai, use bAdara kAla pudgala parAvarta kahate hai| 417) sUkSma kAla pudgala parAvarta kise kahate hai ? uttara : kAla cakra ke saMpUrNa samaya ko kramazaH mRtyu dvArA sparza karane meM jo samaya lagatA hai, use sUkSma kAla pudgala parAvarta kahate hai| 418) bAdara bhAva pudgala parAvarta kise kahate hai ? uttara : sabhI rasabaMdha ke adhyavasAya sthAnakoM ko binA krama ke mRtyu dvArA sparza karane meM jitanA samaya lagatA hai, use bAdara bhAva pudgala parAvarta kahate 419) sUkSma bhAva pudgala parAvarta kise kahate hai ? uttara : rasabandha ke eka-eka adhyavasAya ko mRtyu dvArA kramazaH sparza karane meM lagane vAlA samaya sUkSma bhAva pudgala parAvarta kahalAtA hai| 420) palyopama ke kula kitane prakAra haiM ? uttara : palyopama ke kula chaha prakAra haiM : 1. uddhAra palyopama, 2. addhA palyopama, 3. kSetra palyopama, ina tInoM ke sUkSma tathA bAdara aise do do bheda hone se chaha bheda haiN| 421) sUkSma uddhAra palyopama kise kahate hai ? - - 226 zrI navatattva prakaraNa Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pudgala parAvarta dravya pudgala parAvarta kSetra pudgala parAvarta N sAsArAvAsa manAvaganA kAla pudgala parAvarta bhAva pudgala parAvarta T RABH .." samaya zrI navatattva prakaraNa 227 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : bAdara uddhAra palyopama kI bhA~ti kue~ meM sAta dina ke navajAta zizu ke eka bAla ke asaMkhya TukaDe karake kue~ ko pUrvavat bharA jAye aura prati samaya eka-eka TukaDA nikAlA jAya / jitanI kAlAvadhi meM vaha kuAM khAlI ho, use sUkSma uddhAra palyopama kahate hai / 422) bAdara addhA palyopama kise kahate hai ? uttara : bAdara uddhAra palyopama kI bhA~ti bAla se bhare kue~ meM se prati sau varSa meM bAla kA TukaDA nikAlA jaaye| jitane samaya meM vaha kuAM khAlI ho jAya, use bAdara addhA palyopama kahate hai| 423) sUkSma addhA palyopama kise kahate hai ? uttara : sUkSma uddhAra palyopama kI bhA~ti keza se bhare hue kue~ meM se prati sau varSa meM eka TukaDA nikAlA jAye aura jitane samaya meM vaha khAlI ho, utane samaya ko sUkSma addhA palyopama kahate hai| 424) bAdara kSetra palyopama kise kahate hai ? uttara : bAdara uddhAra palyopama ko samajhAne ke liye kue~ meM jo vAlAgra bharA hai, usa vAlAgra ko sparza kie hue AkAza pradeza meM se eka-eka AkAza pradeza ko eka-eka samaya meM bAhara nikAlane meM jitanA samaya lage, usa samaya ko bAdara kSetra palyopama kahate hai| 425) sUkSma kSetra palyopama kise kahate hai ? uttara : sUkSma uddhAra palyopama ko samajhAne ke liye kue~ meM jo vAlAgra bharA hai, usa vAlAgra ko sparza kiye hue aura nahIM sparze hue AkAza pradezoM meM se eka-eka samaya meM eka-eka AkAza pradeza ko bAhara nikAlane meM jitanA samaya lage, usa samaya ko sUkSma kSetra palyopama kahate hai| 426) sAgaropama ke kitane bheda haiM ? uttara : palyopama kI bhA~ti hI sAgaropama ke bhI 3 bheda hai - 1. uddhAra sAgaropama, 2. addhA sAgaropama tathA 3. kSetra sAgaropama / sUkSma tathA bAdara rUpa do bhedoM kI apekSA se pratyeka ke punaH do-do bheda haiM / 427 ) bAdara uddhAra sAgaropama kise kahate hai ? 228 zrI navatattva prakaraNa Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : dasa koDAkoDI bAdara uddhAra palyopama kA eka bAdara uddhAra sAgaropama hotA hai| 428 ) sUkSma uddhAra sAgaropama kise kahate hai ? uttara : dasa koDAkoDI sUkSma uddhAra palyopama eka sUkSma uddhAra sAgaropama hotA hai / 429 ) addhA sAgaropama ke donoM bheda spaSTa kIjie / uttara : 1. dasa koDAkoDI bAdara addhA palyopama kA eka bAdara addhA sAgaropama hotA hai / 2. dasa koDAkoDI sUkSma addhA palyopama kA eka sUkSma addhA sAgaropama hotA hai / 430) kSetra sAgaropama ke donoM bheda spaSTa karo / uttara : 1. dasa koDAkoDI bAdara kSetra palyopama kA eka bAdara kSetra sAgaropama hai| 2. dasa koDAkoDI sUkSma kSetra palyopama kA eka sUkSma kSetra sAgaropama hotA hai| 431 ) eka kAlacakra meM kitane Are hote haiM ? uttara : eka kAlacakra meM chaha avasarpiNI kAla ke tathA chaha utsarpiNI kAla ke, kula 12 Are hote haiM / 432) avasarpiNI kAla kise kahate hai ? uttara : jisa kAla meM jIvoM ke saMghayaNa, saMsthAna avagAhanA, AyuSya, bala, vIrya, parAkrama, varNa, gaMdha, rasa, sparza uttarottara hIna hote jAte haiM, use avasarpiNI kAla kahate hai / 433 ) utsarpiNI kAla kise kahate hai ? uttara : jisa kAla meM jIvoM ke saMhanana, saMsthAna uttarottara zubha hote jAya, AyuSya, avagAhanA, bala, parAkrama, vIrya Adi vRddhi ko prApta hote jAya, varNa, gaMdha, rasa, sparza bhI zubha hote jAya, use utsarpiNI kAla kahate hai / zrI navatattva prakaraNa 229 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434) avasapiNI kAla ke chaha AroM kA vistRta vivecana prastuta karo / uttara : 1. suSama-suSama : yaha ArA 4 koDAkoDI sAgaropama kA hotA hai| isa Are meM janme manuSya kA dehamAna 3 kosa, AyuSya 3 palyopama kA hotA hai tathA tIna-tIna dina ke antara se AhAra kI icchA hotI hai| una ke vajra RSabhanArAca saMghayaNa evaM samacaturastra saMsthAna hotA hai| zarIra meM 256 pasaliyA~ hotI haiM / inakI icchA tathA AkAMkSAe~ dasa prakAra ke kalpavRkSa pUrI karate hai| kalpavRkSa inheM itane rasapracura, svAdiSTa tathA zaktivardhaka phala pradAna karate haiM ki tuara ke dAne jitanA AhAra grahaNa karane mAtra se hI inheM saMtoSa aura tRpti ho jAtI hai| svayaM kI AyuSya ke 6 mAsa zeSa rahe ho taba yugalinI eka yugala (putra-putrI) ko janma detI hai tathA 49 dina taka hI unakA pAlana poSaNa karatI hai / tatpazcAta vaha yugala svAvalaMbI hokara svataMtra ghUmatA hai| yuvA hone para ve hI patipatnI kA vyavahAra karate haiM / ina (yugala rUpa janma hone ke kAraNa) yugalika manuSyoM kA AyuSya pUrNa hone para eka chIMka aura eka jaMbhAI se mRtyu ho jAtI hai / ye alpa viSayI tathA alpa kaSAyI hone se marakara devaloka meM hI jAte haiM / isa Are meM sukha hI sukha hone se ise suSama-suSama kahA jAtA hai| 2. suSama : isa Are kA kAla mAna 3 koDAkoDI sAgaropama hai| pahale Are kI apekSA isameM kama sukha hotA hai para duHkha kA pUrNatayA abhAva hotA hai / isa Are ke manuSya kI avagAhanA 2 kosa, AyuSya 2 palyopama zarIra meM 128 pasaliyA~ tathA 2 dina ke aMtara meM bera pramANa AhAra hotA hai| buddhi, bala, kAMti meM pUrva kI apekSA hAni AtI hai| saMtAna pAlana 64 dina karate haiM / zeSa prathama Are kI taraha hai| 3. suSama-duHSama : isakA kAlamAna 2 koDAkoDI sAgaropama hai| isameM sukha adhika va duHkha kama hotA hai / dehamAna eka kosa, AyuSya 1 palyopama, 64 pasaliyA~ tathA AhArecchA eka dina ke bAda va AMvale jitane AhAra se hI tRpti ho jAtI hai| saMtAnapAlana 79 dina hotA hai| isa Are ke jaba 84 lAkha pUrva, 3 varSa 81/ mAha zeSa rahate haiM zrI navatattva prakaraNa 230 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsarpiNI kAla 10 ko.ko. sAgara Aro kA kAlacakra avasarpiNI kAla 10 ko.ko. sAgara. 2. kSetra pudgala parAta 1.vya pudagala parAvata 1lA ArA 4koDA koDI sAgaropama suSama suSama 1.rAnika 6 ArA phsaliyoM malayAlA 4koDA koDI sAgaropama suSama suSama CARO POON kAra MBEFFDF OM ARFIFBBEFORPB - - phaphAyara 8 SAEXIXEHARSINEER 3rAArA 1ko.ko. sAgara 42000 varSa nyuna Herepr 0000 pasamiyA 1ko, ko. sAgara "thA ArA bala duHpama supama 21000 varSa duHSama 2rA ArA 21000 varSa duHpama du:khatma 1lA ArA 21000 varSa duHSama 5TAArA 21000 varSa duHmma duHyama 68 ArA -bhAvapudgala parAvarta 1.bAbara:sanika rasAMca sarvaadhyaktAyasthAnako 2.sUnAnika rasabaMdhake sarvajaNyavasAyoM ko maraNa se spatAlamAna - citra : chaha AroM kA vivecana zrI navatattva prakaraNa Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba prathama tIrthaMkara kA janma hotA hai / isa Are ke tIsare bhAga meM chaha saMghayaNa tathA chaha saMsthAna hote haiM / avagAhanA eka hajAra dhanuSa se kama hotI hai| jIva svakRta karmoM ke anusAra cAroM gatiyoM meM jAte hai tathA karma kSaya kara mokSa meM bhI jAte hai| 4. duHSama-suSama : isakA kAla 42 hajAra varSa nyUna eka koDAkoDI sAgaropama kA hai / isameM duHkha jyAdA aura sukha kama hotA hai / isa Are meM manuSya kA utkRSTa zarIramAna 500 dhanuSa, utkRSTa AyuSya pUrva kroDa varSa tathA AhAra aniyamita hotA hai| zarIra meM 32 pasaliyA~ hotI haiM / chaha saMghayaNa va chaha saMsthAna hote haiM / isa Are meM yugalikoM kI utpatti nahIM hotI hai / isa Are meM 23 tIrthaMkara, 11 cakravartI, nau baladeva, nau vAsudeva tathA nau prativAsudeva hote haiN| 5. duHSama : isakA kAlamAna ikkIsa hajAra varSa kA hai| isameM duHkha kI adhikatA hone se isakA nAma duHSama hai| jaghanya AyuSya antarmuhUrta kA tathA utkRSTa sAdhika sau varSa kA hotA hai 1 utkRSTa avagAhanA 7 hAtha hotI hai / pasaliyA~ 16 tathA antima saMghayaNa va antima saMsthAna hotA hai / isa Are meM janmA jIva mokSa prApta nahIM karatA hai| isa Are ke antima dina kA tIsarA bhAga bItane para jAti, dharma, vyavahAra, sadAcAra Adi kA lopa ho jAtA hai / vartamAna meM yahI ArA cala rahA hai| 6. duHSama-duHSama : ikkIsa hajAra varSa kA yaha chaTThA ArA atyanta duHkhamaya hone se isakA nAma duHSama-duHSama hai| isa kAla meM mAnava kI deha eka hAtha, puruSa kA AyuSya 20 varSa tathA strI kA AyuSya 16 varSa kA hotA hai| pasaliyA~ 8 va AhAra amaryAdita hotA hai| chaha varSa kI kurUpavAn bAlA garbhadhAraNa kara bacce ko janma detI hai| suara ke sadRza santAne adhika hotI haiM / varNa, gaMdha, rasa, sparza, saMghayaNa, saMsthAna, rUpa Adi saba kucha azubha hote haiM / prANI atyadhika klezakArI hote haiN| gaMgA tathA siMdhu nadiyoM ke kinAre sthita 72 biloM meM manuSya rahate haiM / dina meM sakhta tApa va rAta meM bhayaMkara ThaNDaka hotI hai| rAtri meM bilavAsI zrI navatattva prakaraNa 232 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava machaliyA~ va jalacaroM ko pakaDakara retI meM dabA dete haiM / sUrya ke pracaMDa tApa se ve dina meM bhUna jAne para rAtri meM unheM khAte haiM / isa prakAra ye hiMsaka jIva mAMsAhArI hote haiM, jo marakara prAyaH naraka va tiryaMca yoni meM utpanna hote haiN| 435) utsarpiNI kAla ke svarUpa kA varNana karo / uttara : 1. duHSama-duHSama : avasarpiNI ke chaThe Are kI bhAMti yaha ArA ikkIsa hajAra varSa kA hotA hai| vizeSatA kevala itanI hai ki avasarpiNI kAla meM deha, AyuSya Adi kA uttarottara hAsa hotA hai, jabaki utsarpiNI meM uttarottara vikAsa hotA hai| 2. duHSama - kAlamAna 21 hajAra varSa / isameM sAta-sAta dina taka pAMca prakAra kI vRSTiyA~ hotI haiN| (1) puSkara saMvartaka megha - isase azubha bhAva, rUkSatA, uSNatA naSTa hotI hai| (2) kSIra megha - zubha varNa, gaMdha, rasa, sparza kI utpatti hotI hai / (3) ghRta megha - bhUmi meM sneha (snigdhatA) kA prAdurbhAva hotA hai| (4) amRta megha - vRkSa, guccha, gulma, latA Adi ke aMkura prasphuTita hote haiN| (5) rasa megha - isase vanaspatiyoM meM phala, phUla, patte Adi kI vRddhi hotI hai / pRthvI harI-bharI aura ramaNIya ho jAtI hai| bilavAsI bAhara nikalakara AnaMda manAte hai / mAMsAhAra kA tyAga va buddhi meM dayA kA AvirbhAva hotA hai / yaha avasarpiNI ke 5 veM Are jaisA hai| 3. duHSama-suSama : yaha ArA bayAlIsa hajAra varSa nyUna eka koDAkoDI sAgaropama kA hotA hai / avasarpiNI ke 4the Are ke samAna hI ise samajhanA caahiye| 4. suSama-duHSama : ise avasarpiNI ke tIsare Are ke samAna samajhanAM caahiye| 5. suSama : ise avasarpiNI ke dUsare Are ke samAna samajhanA caahiye| ------------------ tattva prakaraNa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. suSama- suSama : ise avasarpiNI ke pahale Are ke samAna samajhanA cAhiye / 436 ) pariNAma kise kahate hai ? uttara : eka avasthA choDakara dUsarI avasthA meM jAnA pariNAma kahalAtA hai / 437 ) chaha dravya meM se kitane dravyaM pariNAmI tathA kitane apariNAmI hai ? uttara : chaha dravya meM se jIva tathA pudgala, ye do dravya pariNAmI haiM / zeSa 4 dravya apariNAmI haiM / 1 438 ) jIva ke pariNAma kitane va kauna se haiM ? uttara : jIva ke 10 pariNAma hai - - 1. gati pariNAma (devAdi cAra gatiyA~) 2. indriya pariNAma (sparzanAdi pAMca indriyA~) 3. kaSAya pariNAma (krodhAdi cAra) 4. yoga pariNAma (manoyogAdi tIna ) 5. lezyA pariNAma (kRSNAdi chaha ) 6. upayoga pariNAma (matijJAnopayoga Adi bAraha) 234 7. jJAna pariNAma (matyAdi ATha) 8. darzana pariNAma (cakSudarzanAdi cAra) 9. cAritra pariNAma (sAmAyikAdi sAta) 10. veda pariNAma (strIvedAdi tIna ) jIva uparokta dasa prakAra ke pariNAmoM ko prApta karatA rahatA hai / 439 ) pudgala ke pariNAma kauna se haiM ? uttara : pudgala ke pariNAma nimna haiN| - 1. bandha pariNAma (paraspara sambandha honA) 2. gati pariNAma (sthAnAntara honA) 3. saMsthAna pariNAma (AkAra meM niSpanna honA) 4. bheda pariNAma (skaMdha se alaga paDanA) 5. varNa pariNAma (varNa utpanna honA) zrI navatattva prakaraNa Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. gaMdha pariNAma (gaMdha utpanna honA) 7. rasa pariNAma (rasa utpanna honA) 8. sparza pariNAma (sparza utpanna honA) 9. agurulaghu pariNAma (gurutva Adi utpanna honA) 10. zabda pariNAma (zabda utpanna honA) SaD dravyoM kA vizeSa vivecana 440) kyA chahoM dravya zAzvata hai ? uttara : hAM - chahoM dravya zAzvata arthAt anAdi-anaMta haiM / 441) chaha dravyoM meM kitane dravya jIva tathA kitane ajIva haiM ? uttara : kevala jIvAstikAya hI jIva hai / zeSa 5 ajIva haiM / 442 ) chaha dravya meM kitane rUpI va kitane arUpI haiM ? uttara : kevala pudgalAstikAya rUpI haiM / zeSa 5 arUpI haiM / 443) chaha dravyoM meM kitane sapradezI va kitane apradezI haiM ? uttara : kevala kAla dravya apradezI hai| zeSa 5 dravya sapradezI (pradeza sahita) 444) chaha dravyoM meM se kitane dravya eka tathA kitane aneka haiM ? uttara : 1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. AkAzAstikAya, ye tIna eka-eka hai| zeSa tIna jIvAstikAya, pudgalAstikAya tathA kAla anaMta haiN| 445) chaha dravyoM meM kitane dravya kSetra va kitane kSetrI haiM ? uttara : chaha dravyoM meM kevala AkAza dravya kSetra hai| zeSa pAMca dravya kSetrI haiN| 446) kSetra va kSetrI meM kyA aMtara hai ? .. uttara : dravya jisameM rahate ho, vaha kSetra hai| usameM rahane vAle dravya kSetrI kahalAte 447) chaha dravya meM se kitane dravya kriyAvAn tathA kitane akriyAvAn hai ? uttara : jIva tathA pudgala, ye do dravya kriyAvAn haiM tathA zeSa cAra akriyAvAn zrI navatattva prakaraNa 235 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448) kriyAvAn-akriyAvAn se kyA tAtparya hai ? uttara : kriyA kA artha yahA~ gamana-Agamana ke liye prayukta huA hai / dharmAstikAyAdi cAroM dravya sadAkAla sthira svabhAvI hai, ataH unheM akriyAvAn kahA gayA hai / jIva aura pudgala meM cUMki gati hotI hai, ataH ve kriyAvAn haiN| 449) chaha dravyoM meM kitane nitya va kitane anitya haiM ? uttara : pudgala bhinna-bhinna avasthAoM ko prApta karane se anitya hai tathA zeSa cAra sadA svasvabhAva meM rahane se nitya hai / jIva Atmatva kI apekSA nitya hai aura gatiyoM meM paribhramaNa karane se, vibhinna paryAya dhAraNa karane se anitya hai| 450) chaha dravyoM meM kitane dravya kAraNa tathA kitane akAraNa haiM ? uttara : dharmAstikAyAdi 5 dravya kAraNa tathA jIva dravya akAraNa haiM / 451) kAraNa-akAraNa se kyA Azaya hai ? uttara : jo dravya anya dravyoM ke kArya meM upakArI nimittabhUta hotA hai, use kAraNa kahate hai| aura vaha kAraNa dravya jina dravyoM ke kArya meM kAraNabhUta huA ho, ve dravya akAraNa hai| 452) chaha dravyoM meM se kitane dravya kartA va kitane akartA haiM ? / uttara : kevala jIva dravya kartA hai / zeSa 5 dravya akartA hai| 453) kartA va akartA se kyA tAtparya hai ? uttara : anya dravyoM kA upabhoga karane vAlA dravya kartA kahalAtA hai tathA upabhoga meM Ane vAle dravya akartA kahalAte haiN| dUsare artha meM, jo dharma-karma, puNya-pApa Adi kriyA karatA hai, vaha kartA hai tathA dharma, karmAdi nahIM karane vAlA akartA hai| 454) chaha dravyoM meM kitane dravya sarvavyApI tathA kitane dezavyApI haiM ? uttara : eka AkAza dravya loka-aloka pramANa vyApta hone se sarvavyApI hai tathA zeSa 5 dravya kevala lokAkAza meM hI hone se dezavyApI hai / 236 zrI navatattva prakaraNa Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455) sarvavyApI tathA dezavyApI kise kahate hai ? uttara : loka tathA aloka meM, sarvatra vyApta hokara rahatA hai, vaha sarvavyApI kahalAtA hai| jo kevala loka meM hI rahatA hai, vaha dezavyApI kahalAtA hai| 456) chaha dravyoM meM se kitane apravezI tathA kitane sapravezI hai ? uttara : sabhI dravya yadyapi eka dUsare meM praviSTa hokara eka hI sthAna meM rahe hue hai, tathApi koI bhI dravya anya dravya rUpa meM pariNamita nahIM hotA hai| ataH sabhI dravya apravezI hai| 457) pravezI kise kahate hai ? uttara : pravezI arthAt apane svabhAva ko chor3akara anya dravya rUpa ho jAnA arthAt dharmAstikAya kA adharmAstikAya rUpa honA yA jIva kA ajIva ho jAnA pravezI kahalAtA hai| para aisA kadApi nahIM hotA hai, ataH sabhI dravyoM ko apravezI kahA gayA hai| 458) alokAkAza meM anya koI bhI dravya nahIM hai phira usameM avakAza dene kI kriyA kaise ghaTa sakegI? uttara : alokAkAza meM bhI lokAkAza ke samAna hI avakAza dene kI zakti hai| vahA~ koI avakAza lene vAlA dravya nahIM hai, isIse vaha kriyA nahIM krtaa| 459) chaha dravyoM kI kitanI saMkhyA hai ? uttara : kevalI bhagavAn ne apane jJAna se dekha kara pUrvokta chaha dravyoM kI saMkhyA isa prakAra batalAI hai - dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya eka-eka hai / jIva dravya anaMta haiM, unake bheda isa prakAra haiM - saMjJI manuSya saMkhyAta aura asaMjJI manuSya asaMkhyAta / naraka ke jIva asaMkhyAta, deva asaMkhyAta, tiryaMca paMcendriya asaMkhyAta, beindriya jIva asaMkhyAta, teukAya, vAyukAya aura pratyeka vanaspatikAya pratyeka asaMkhyAta-asaMkhyAta haiM / inase siddha jIva anaMtaguNA haiM / siddhoM se bhI nigoda ke jIva anaMtaguNA haiN| zrI navatattva prakaraNa 237 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460) eka dravya kahA~ pAyA jAtA hai ? . . .. uttara : aloka meM eka dravya (AkAzAstikAya) pAyA jAtA hai| 461) do dravya kahA~ pAye jAte haiM ? uttara : vibhAva pariNAmI meM jIvAstikAya aura pudgalAstikAya - ye do dravya pAye jAte haiN| 462) cAra dravya kahA~ pAye jAte haiM ? uttara : arupI ajIva meM cAra dravya (dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAla) pAye jAte haiM / 463) pA~ca dravya kahA~ pAye jAte haiM ? uttara : jIvAstikAya ko chor3a kara zeSa pA~ca dravya ajIva meM pAye jAte haiN| 464) chaha dravya kahA~ pAye jAte haiM ? uttara : saMsAra meM chahoM dravya pAye jAte haiM / 465) ajIva tattva ke kula kitane bheda haiM ? uttara : ajIva tattva ke mukhya bheda 14 hai, jo pUrva meM batAye gaye haiM paraMtu vizeSa vicAraNA karane para kula bheda 560 hote haiM / 530 bheda rUpI ajIva ke tathA 30 bheda arUpI ajIva ke hote hai| . 466) ajIva ke 560 bhedoM ko spaSTa karo / uttara : rUpI ajIva ke 530 bheda - 1. varNa ke 100 bheda : kRSNa-nIla-rakta-pIta tathA zveta, ina pAMcoM vargoM meM 5 rasa, 2 gaMdha, 8 sparza aura 5 saMsthAna hote haiM / ina 20 bhedoM ko 5 varNa se guNA karane para 20 x 5 = 100 / / 2. gaMdha ke 46 bheda : surabhi va durabhi - do gaMdha hai / pratyeka gaMdha meM 5 varNa, 5 rasa, 8 sparza tathA 5 saMsthAna hai| ina 23 bhedoM ko do gaMdha se guNA karane para 23 x 2 = 46 / 3. rasa ke 100 bheda : tikta, kaTu, kaSAya, amla aura madhura, ina pAMca rasoM meM pratyeka meM 5 varNa, 2 gaMdha, 8 sparza tathA 5 saMsthAna hai| ina bIsa ko 5 rasa se guNA karane para 20 x 5 = 100 / zrI navatattva prakaraNa Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. sparza ke 184 bheda : 8 sparza meM se pratyeka sparza meM 5 varNa, 2 gaMdha, 5 rasa, 6 sparza (ATha sparza meM eka svayaM va eka virodhI sparza ko choDakara) aura 5 saMsthAna, kula ina 23 bhedoM ko 8 sparza se guNA karane para 23 x 8 = 184 / 5. saMsthAna ke 100 bheda : parimaMDala, Ayata, vRtta, vyastra va caturastra, ina pAMca saMsthAnoM ke 5 varNa, 2 gaMdha, 5 rasa, 8 sparza hote haiM / ina 20 bhedoM ko 5 saMsthAna se gaNA karane para 20 x 5 = 100 / | varNa | gaMdha | rasa | sparza | saMsthAna kula | 100 / 46 / 100 - 184 | 100 | 530 arUpI ajIva ke 30 bheda : 1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. AkAzAstikAya tathA 4. kAla, ina cAra dravyoM ke dravya, kSetra, kAla, bhAva tathA guNa, pratyeka ke ye pAMca-pAMca bheda karane para 4 x 5 = 20 bheda hote haiM / dharmAstikAya ke 3 : skaMdha, deza, pradeza / adharmAstikAya ke 3 : skaMdha, deza, pradeza / AkAzAstikAya ke 3 : skaMdha, deza, pradeza / kAla kA eka bheda - ye kula 10 bheda / tathA uparokta 20 bheda / isa prakAra arUpI ajIva ke 30 bheda hote haiM / 530 + 30 = 560 bheda ajIva tattva ke kahe gaye haiN| 467) ajIva tattva ko jAnane kA kyA uddezya hai ? . uttara : ajIva tattva ko jAnane se jIva ko loka va aloka ke svarUpa kA jJAna hotA hai| loka meM rahe kucha dravya kisa prakAra hama para upakAra karate haiM, yaha jJAna adhyayana se hotA hai / ajIva tattvoM meM sabase mukhya hai pudgala / isa pudgala se AtmA kA anAdikAla se saMbaMdha hai| kyoMki jIva (AtmA) anAdikAla se zarIra se sambaddha hai| zarIra, karma, indriyA~ saba kucha pudgala kI hI pariNati hai / ina pudgaloM meM anurakta tathA -- -------- zrI navatattva prakaraNa 232 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asakta banakara jIva jahA~ anaMta saMsAra kA paribhramaNa baDhAtA hai, vahIM inase apane Apa ko alaga kara karmakSaya bhI kara sakatA hai| rAgadveSa, krodha, kaSAya meM sabase bar3A nimitta hai pudgala / jIva dhana, vaibhava, sattA, saMpatti ko prApta karake zAzvat tathA anaMta jJAna-darzana-cAritramaya svabhAva ko vismRta kara jAtA hai / kSaNika, vinAzI aura jaDa pudgaloM ke nimitta se jIva naraka taka kA AyuSya bAMdha letA hai aura inhIM pudgaloM kA udAsIna bhAva se sahayoga lekara vaha ajara- amara pada bhI prApta kara sakatA hai| ina paMcAstikAya ke svarUpa ko jo yathArtha rUpa se samajha letA hai, vaha avazyameva saMsAra ke baMdhanoM se mukta ho jAtA 468) saMsAra meM hameM anaMta padArtha dRSTigata hote haiM, phira dravya kI saMkhyA chaha hI kyoM mAnI gayI hai ? uttara : dravya chaha isaliye mAne gaye haiM ki ina sabhI ke guNa eka dUsare se nahIM milate hai| jisameM trikAla sahacArI koI bhI vizeSa guNa na ho vahaM svataMtra dravya nahIM hotA / jagat meM pudgala padArtha anaMta hai tathA una sabake nAma, AkRti Adi bhI bhinna-bhinna hai paraMtu una sabameM pudgala ke hI guNa pAye jAte haiM / unase anya koI guNa unameM nahIM hone se hama use kisI svataMtra dravya ke astitva ke rUpa meM svIkAra nahIM kara sakate / jIva rAzi meM bhI anaMta jIva haiM / sabhI kI paryAyeM (manuSya, tiryaMcAdi) bhinna-bhinna hai tathApi unameM cetanA tathA upayoga lakSaNa eka samAna hI hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya tathA kAla, ye eka tathA akhaMDa dravya haiM, ataH dravya chaha hI hai| puNya tattva kA vivecana 469) puNya kise kahate hai ? uttara : jo AtmA ko pavitra kareM, jisakI zubha prakRti ho, jisakA pariNAma madhura ho, jo sukha-saMpadA pradAna kareM, use puNya kahate hai| 470) puNya bandha ke kitane kAraNa haiM ? / 240 zrI navatattva prakaraNa Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : puNya bandha ke nau kAraNa haiM - 1. anna puNya - pAtra ko anna dene se| 2. pAna puNya - pAtra ko jala dene se| 3. layana puNya - pAtra ko sthAna dene se / 4. zayana puNya - pAtra ko zayyA, pATa Adi dene se / 5. vastra puNya - pAtra ko vastra dene se / 6. mana puNya - zubha saMkalpa rUpa vyApAra se / 7. vacana puNya - zubha vacana rUpa vyApAra se / 8. kAya puNya - kAyA ke zubha vyApAra se / 9. namaskAra puNya - deva, guru tathA apane se adhika guNavAna ko namaskAra karane se| 471) pAtra kitane prakAra ke hote haiM ? uttara : pAtra tIna prakAra ke hote hai - 1. supAtra, 2. pAtra, 3. anukaMpAdi pAtra / 472) supAtra kise kahate hai ? uttara : mokSa mArga kI ora abhimukha hue tIrthaMkara bhagavAna se lekara muni mahArAja Adi mahApuruSa supAtraM hai| 473) pAtra kise kahate hai ? uttara : dharmI gRhastha tathA sadgRhastha pAtra kahalAte haiN| 474 ) anukaMpAdi pAtra kise kahate hai ? uttara : karuNA, dayA karane yogya apaMga jIva anukaMpAdi pAtra kahalAte haiM / 475) supAtra ko dAna dene se kyA lAbha hotA hai ? uttara : supAtra ko dharma kI buddhi se dAna dene para azubha karmoM kI mahAnirjarA hotI hai tathA mahAn puNyAnubaMdhI puNya kA upArjana hotA hai| 476) pAtra ko dAna dene se kyA hotA hai ? uttara : dharmI gRhasthAdi pAtra ko dAna dene se bhI puNya upArjana hotA hai para muni kI apekSA alpa puNya kA bandha hotA hai / 477) apaMgAdi jIvoM ko dAna dene se kyA hotA hai ? ----------------- zrI navatattva prakaraNa 251 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : apaMgAdi duHkhI jIvoM ko annAdika kA dAna dene se unheM sukha aura ___zAMti milatI hai, ataH usase bhI puNya kA upArjana hotA hai| 478) apAtra ko dAna dene se kyA puNya baMdhatA hai ? uttara : jo jIva supAtra, pAtra yA anukaMpA pAtra nahIM hai, agara vaha hamAre ghara AMgana meM A jAya kucha mAMgane ke liye to use tiraskRta yA apamAnita nahIM karanA caahie| usa apAtra ko yadi hama dutkAra kara nikAla dete haiM to hamAre dharma kI niMdA hotI hai, isa vicAra se yadi hama dAna karate hai to puNyopArjana hotA hai athavA lakSmI kI nissAratA aura nirmohatA se pratyeka jIva ko dAna diyA jAya taba bhI puNya kA hI baMdha hotA 479) nau prakAra kA puNya karane se kitane prakAra kA puNya baMdha hotA hai ? uttara : nau prakAra kA puNya karane se 42 prakAra kA puNya baMdha hotA hai| 480) karma kitane prakAra ke haiM ? uttara : karma do prakAra ke hai - 1. ghAtI karma, 2. aghAtI karma / 481) ghAtI karma ke kitane bheda haiM ? uttara : ghAtI karma ke cAra bheda haiM - 1. jJAnAvaraNIya, 2. darzanAvaraNIya, 3. ____ mohanIya, 4. aNtraay| 482 ) aghAtI karma ke kitane bheda haiM ? uttara : aghAtI karma ke cAra bheda haiM - 1. vedanIya, 2. AyuSya, 3. nAma, 4. gotra / 483) ghAtI karma kise kahate hai ? uttara : jo AtmA ke anujIvI (mUla) guNoM kA ghAta kareM, ve ghAtI karma kahalAte haiN| 484) aghAtI karma kise kahate hai ? uttara : jo AtmA ke pratijIvI guNoM kA ghAta kareM, ve aghAtI karma kahalAte 485) ghAtI-aghAtI karmoM meM se puNya ke bheda kisameM haiM ? 242 zrI navatattva prakaraNa Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : aghAtI karma meM puNya ke bheda haiM / puNyatattva ke bayAlIsa bheda 486) aghAtI karmoM meM puNya ke 42 bheda kisa prakAra hote haiM ? uttara : vedanIya - 1, AyuSya - 3, nAma - 37, gotra - 1 / isa prakAra kula 42 bheda hote haiN| 487) puNya tatva kI 42 prakRtiyoM kA nAmollekha kare / uttara : 1. zAtA vedanIya, 2. uccagotra, 3-4. manuSyadvika (manuSyagati - manuSyAnupUrvI), 5-6. devadvika (devagati - devAMnupUrvI), 7. paMcendriya jAti, 8-12. 5 zarIra (audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa), 13-15. 3 aMgopAMga (audArika aMgopAga, vaikriya aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga), 16. prathama saMghayaNa (vajraRSabhanArAca), 17. prathama saMsthAna (samacaturastra), 18-21. varNa catuSka (zubha varNa-gaMdha-rasa-sparza), 22. agurulaghu nAmakarma, 23. parAghAta nAmakarma, 24. zvAsocchAsa nAmakarma, 25. Atapa nAmakarma, 26. udyota nAmakarma, 27. zubhavihAyogati nAmakarma, 28. nirmANa nAmakarma, 29-38. sadazaka (trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yaza), 39. devAyuSya, 40. manuSyAyuSya, 41. tiryaJcAyuSya, 42. tIrthaMkara / ye samasta prakRtiyA~ puNya udaya se hI prApta hotI haiN| 488) zAtAvedanIya karma kise kahate hai ? - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - -- - zrI navatattva prakaraNa 243 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko vividha sukha sAdhana mile, Arogya tathA indriya Adi se utpanna hone vAle sukha kA anubhava ho, use zAtA vedanIya karma kahate hai| 489) uccagotra kise kahate hai ? / uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko ucca kula, uttama vaMza tathA jAti kI prApti hotI hai, use uccagotra kahate hai| 490) manuSya gati kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko manuSya paryAya kI prApti hotI hai, use manuSyagati kahate hai| 491) manuSyAnupUrvI kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva manuSyabhava meM jAte samaya AkAza pradezoM kI zreNI ke anusAra gamana karatA huA utpatti sthAna para pahu~catA hai, use manuSyAnupUrvI kahate hai| 492) gati nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke kAraNa narakAdi paryAya prApta hotI hai, use gati nAmakarma kahate hai| isake 4 bheda hai - 1. naraka gati, 2. tiryaJca gati, 3. manuSya gati, 4 devagati / 493) AnupUrvI nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se vigraha gati meM rahA huA jIva AkAzapradezoM kI zreNI ke anusAra gamana kara utpatti sthala para pahu~catA hai, use AnupUrvI nAmakarma kahate hai| jIva kI gati do prakAra se hotI hai - Rju gati tathA vakragati / Rjugati se jIva sIdhI AkAza zreNI se dUsare bhava meM jAtA hai| paraMtu jaba kabhI use AkAza zreNI meM vakratA karanI par3atI hai, taba yaha karma udaya meM AtA hai / arthAt samazreNI meM isa karma kA udaya nahIM hotaa| vakragati meM hI isakA udaya hotA hai tathA jisa gati meM paidA honA hotA hai, vahA~ pahu~cane taka isakA udaya rahatA hai| 244 zrI navatattva prakaraNa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494) devagati va devAnupUrvI (devadvika) kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko devagati va devAnupUrvI milatI hai| 495) dvika, trika, catuSka yA dazaka se kyA tAtparya hai ? uttara : dvika, trika, catuSka, dazaka Adi saMjJAe haiM / dvika se do, trika se tIna yAvat dazaka se daza prakRtiyoM kA grahaNa karanA cAhie / naraka dvika se narakagati, narakAnupUrvI athavA naraka trika se narakagati, narakAnupUrvI va narakAyuSya ina tIna prakRtiyoM kA grahaNa hotA hai| isI prakAra trasa dazaka se trasAdi 10 prakRtiyoM kA grahaNa hotA hai / karmazAstra meM isa prakAra kI saMjJAe~ pracalita haiN| 496) jAti nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jo karma ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paMcendriya jAti pradAna karatA hai, use jAtinAmakarma kahate hai| 497 ) jAti kI paribhASA likho / uttara : jagata ke jIvoM kA indriyoM dvArA kiyA gayA pRthakkaraNa jAti kahalAtA 498) zarIra nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jo zIrNa-vizIrNa hotA hai, use zarIra kahate hai| zarIra nAmakarma ke udaya se jIva ko 5 prakAra ke zarIra prApta hote haiM / 499) audArika zarIra kise kahate hai ? uttara : udAra, sthUla, audArika vargaNAoM se banA huA tathA mokSa prApti meM khAsa upayogI audArika zarIra kahalAtA hai| manuSya va tiryaJca kA zarIra audArika hai| 500 ) vaikriya zarIra kise kahate hai ? uttara : jisameM choTe-bar3e, eka - aneka, nAnA prakAra ke rUpa banAne kI zakti ho, jo vaikriya vargaNAoM se banA huA ho, jisameM hADa, mAMsa na ho, marane ke bAda kapUra kI taraha bikhara jAya, use vaikriya zarIra kahate hai| deva tathA nAraka jIvoM ko vaikriya zarIra janma se prApta hotA hai / zrI navatattva prakaraNa 245 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501) AhAraka zarIra kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se AhAraka labdhiyukta caudaha pUrvadhArI muni apanI zaMkA kA samAdhAna karane athavA tIrthaMkara kI Rddhi dekhane kI abhilASA se pudgaloM kA AharaNa kara svayaM eka hAtha kA zarIra Atma pradezoM se vyApta kara tIrthaMkara bhagavAna ke pAsa bhejate haiM, use AhAraka zarIra kahate hai / yaha zarIra itanA sUkSma hotA hai ki carma cakSuoM se dikhAyI nahIM detA haiN| 502 ) taijasa zarIra kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se zarIra meM AhAra kA pAcana hotA hai, una taijasa pudgaloM ke samUha se nirmita zarIra ko taijasa zarIra kahate hai / 503) kArmaNa zarIra kise kahate hai ? uttara : kArmaNa vargaNAoM se banA huA, ATha karmoM kA samUha rUpa kArmaNa zarIra 504) aMgopAMga nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se aMga, upAMga tathA aMgopAMga kI prApti hotI hai, use aMgopAMga nAmakarma kahate hai| 505) audArika, vaikriya tathA AhAraka aMgopAMga nAmakarma se kyA Azaya hai? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ke audArika, vaikriya, AhAraka zarIra ko aMga-upAMga tathA aMgopAMga mile, use audArika, vaikriya, AhAraka aMgopAMga nAmakarma kahate hai| 506) aMga, upAMga tathA aMgopAMga kise kahate haiM ? uttara : do hAtha, do pA~va, sira, peTa, pITha tathA hRdaya, ye ATha aMga haiN| aMguliyA~ upAMga hai tathA rekhAeM Adi aMgopAMga haiM / audArika, vaikriya tathA AhAraka ina tIna zarIroM ke hI aMgopAMga hote haiN| . 507) saMghayaNa (saMhanana) nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko haDDiyoM kI viziSTa racanA prApta hotI hai, use saMghayaNa nAmakarma kahate haiN| 246 zrI navatattva prakaraNa Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508) vajraRSabhanArAca saMghayaNa kise kahate hai ? uttara : vajra = kIla, RSabha - paTTA, nArAca - markaTa baMdha arthAt jisameM donoM ora se markaTa baMdha dvArA juDI huI do haDDiyoM para tIsarA haDDI kA paTTA ho, ina tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI vajra nAmaka haDDI kI kIla ho, use vajraRSabhanArAca saMghayaNa kahate haiN| donoM hAthoM se donoM hAthoM kI kalAIyA~ paraspara pakaDe vaha markaTabaMdha kahalAtA hai| 509) saMsthAna nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko zarIra kI AkRti (racanA) zubhAzubha milatI hai, use saMsthAna nAmakarma kahate haiN| 510) samacaturasra saMsthAna nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : sama = samAna, catuH = cAra, asra = koNa / jisa zarIra kI AkRti meM cAra koNa (kone) samAna ho, vaha samacaturastra saMsthAna hai| cAra kone padmAsana lagAkara baiThe hue manuSya ke (1) bAMye ghuTane se dAMyA kaMdhA (2) dAye ghuTane se bAMyA kaMdhA (3) donoM ghuTanoM ke bIca kA aMtara (4) lalATa se Asana ke madhya kA aMtara eka samAna hotA hai, isa zarIra kI sundaratA adbhuta hotI hai| yaha samacaturastra saMsthAna puNya udaya se prApta hotA hai / tIrthaMkara tathA devatAoM ke samacaturastra saMsthAna hI. hotA hai| 511) varNacatuSka nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko varNa, gaMdha, rasa tathA sparza milate haiM, use varNacatuSka nAmakarma kahate haiM / 512) zubhavarNa kyA hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra ko haMsa Adi ke samAna zukla Adi varNa kI prApti hotI hai, vaha zubhavarNa nAmakarma kahalAtA hai| zubha varNa tIna haiM - (1) lAla (2) pIlA (3) zveta / 513) zubhagaMdha nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM kamala, gulAba ke phUla yA ___ caMdana jaisI khuzbU AtI hai, use zubhagaMdha nAmakarma kahate haiM / zrI navatattva prakaraNa 247 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514) zubha rasa nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM Amraphala Adi ke samAna zubha rasa ho, use zubha rasa nAmakarma kahate hai| Amla, madhura aura kaSAya ye tIna zubha rasa nAmakarma haiN| 515) zubha sparza nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM snigdha Adi zubha sparza ho, use zubha sparza nAmakarma kahate hai / zubha sparza 4 haiM - snigdha, uSNa, mRdu, laghu / 516) agurulaghu nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra na to lohe ke samAna atibhArI ho aura na hI arkatUla (Aka kI rUI) ke samAna ati halkA ho, use agurulaghu nAmakarma kahate hai| 517) parAghAta nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko isa prakAra kI mukhamudrA prApta hotI hai ki usakI tejasvitA se balavAna puruSa bhI kSobha tathA ghabarAhaTa ko anubhava karatA hai, use parAghAta nAmakarma kahate hai / isa prakAra kI AkRti parAghAta nAmakarma ke udaya se prApta hotI hai| 518) zvAsocchAsa nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva zvAsocchAsa yogya padagala vargaNAoM ko grahaNa kara use zvAsocchAsa rUpa meM pariNamita karatA hai aura bAhara nikAlatA hai, usa zakti ko zvAsocchvAsa nAma karma kahate hai / 519) Atapa nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra uSNa na hokara bhI anya jIva ko uSNatA pradAna karatA hai, use Atapa nAmakarma kahate hai / sUryamaNDala meM rahane vAle pRthvIkAyika jIvoM ke aisA hI zarIra hotA haiM / 520) udyota nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra zItala prakAza pradAna karatA hai, 248 zrI navatattva prakaraNa Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use udyota nAmakarma kahate hai| candra-graha-nakSatra-tArA, ina cAroM jyotiSka vimAnoM meM sthita pRthvIkAyamaya ratnoM ke, devoM kA uttara vaikriya zarIra, prakAza karane vAlI auSadhiyA~ Adi ke udyota nAmakarma kA udaya hotA 521) vihAyogati nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko UMTa yA gadhe kI taraha azubha cAla milatI hai athavA gaja, vRSabha tathA haMsAdi kI taraha zubha cAla milatI hai, use vihAyogati nAmakarma kahate hai| 522 ) nirmANa nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se zarIra ke avayavoM kI racanA niyata sthAna para nirmita hotI hai, use nirmANa nAmakarma kahate hai / 523) trasa dazaka nAmakarma kise kahate hai ? / uttara : jisa karma ke udaya se trasAdi daza prakRtiyA~ prApta hotI hai, use trasadazaka nAmakarma kahate hai| 524) trasadazaka meM daza prakRtiyA~ kauna-kauna sI haiM ? uttara : 1. trasa, 2. bAdara, 3. paryApta, 4. pratyeka, 5. sthira, 6. zubha, 7. subhaga, 8. susvara, 9. Adeya, 10. yaza / 525) trasa nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva icchApUrvaka gamanAgamana kara sake, svataMtratA pUrvaka halana calana kara sake, use trasanAmakarma kahate hai| 526) bAdara nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko aisA zarIra mile jo A~khoM se yA yaMtra se dekhA jA sake, use bAdara nAmakarma kahate hai / 527) paryApta nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kare, ___use paryApta nAmakarma kahate hai| 528) pratyeka nAmakarma kise kahate hai ? ------------- zrI navatattva prakaraNa Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jisa karma ke udaya se pratyeka jIva ko bhinna-bhinna zarIra kI prApti ho, use pratyeka nAmakarma kahate hai| 529) sthira nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko zarIra meM haDDiyA~, dAMta Adi sthira mile, ____ use sthira nAmakarma kahate hai| 530) zubha nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko nAbhi ke upara ke avayava zubha, suMdara prApta ho, use zubha nAmakarma kahate hai| 531) saubhAgya nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva dUsaroM para upakAra na karane para bhI unheM priya lage, use saubhAgya nAmakarma kahate hai| 532) susvara nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva kI AvAja koyala kI taraha madhura ho, use susvara nAmakarma kahate hai| 533) Adeya nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva kA vacana ayuktiyukta tathA tarka rahita hone para bhI grAhya tathA mAnya ho, use Adeya nAmakarma kahate hai| 534) yaza nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva loka meM prazaMsA kA pAtra bane, usakA ___ guNagAna ho, use yaza nAmakarma kahate hai| 535) AyuSya karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se saMbaMdhita bhava meM jIva apane niyata kAla taka jakaDA huA rahe, use AyuSya karma kahate hai| 536) AyuSya karma ke kitane bheda haiM ? uttara : AyuSya karma ke 4 bheda hai : 1. naraka AyuSya, 2. tiryaMca AyuSya, 3. manuSya AyuSya, 4. deva AyuSya / 537) tIrthaMkara nAmakarma kise kahate hai ? - - - - - - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa 250 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jisa karma ke udaya se jIva tIna jagata kA pUjya banakara tIrthaMkaratva ko prApta karatA hai, aSTa mahAprAtihAryAdi se yukta banakara dharmasaMgha kI sthApanA karatA hai, use tIrthaMkara nAmakarma kahate hai| 538) narakagati meM puNya ke kitane bheda hote haiM ? uttara : narakagati meM puNya prakRti ke 20 bheda hote hai - 1. zAtA vedanIya, 2. paMcendriya jAti, 3. vaikriya zarIra, 4. taijasa zarIra, 5. kArmaNa zarIra, 6. vaikriya aMgopAMga, 7-10. zubhavarNa catuSka, 11. parAghAta, 12. ucchvAsa, 13. agurulaghu, 14. nirmANa, 15. trasa, 16. bAdara, 17. paryApta, 18. pratyeka, 19. sthira, 20. zubha / 539) tiryaMca gati meM puNya prakRti ke kitane bheda hote haiM ? uttara : tiryaMca gati meM puNya prakRti ke 32 bheda hote haiM - 1. zAtA vedanIya, 2. tiryaMca AyuSya, 3. paMcendriya jAti, 4-7. audArika, vaikriya, taijasa, kArmaNa zarIra, 8-9. audArika tathA vaikriya aMgopAMga, 10. vajraRSabhanArAca saMghayaNa, 11. samacaturasra saMsthAna, 1215. zubhavarNa catuSka, 16. zubha vihAyogati, 17. parAghAta, 18. ucchAsa, 19. Atapa, 20. udyota, 21. agurulaghu, 22. nirmANa, 23. trasa, 24. bAdara, 25. paryApta, 26. pratyeka, 27. sthira, 28. zubha, 29. subhaga, 30. susvara, 31. Adeya, 32. yaza / 540) manuSya gati meM puNya prakRtiyoM ke kitane bheda saMbhavita hai ? uttara : manuSya gati meM puNya prakRtiyoM ke 37 bheda saMbhavita hai| 1. zAtAvedanIya, 2. uccagotra, 3. paMcendriya jAti, 4-6. manuSyatrika (manuSya-gati-AnupUrvI-AyuSya), 7-11. audArika Adi 5 zarIra, 12-14. 3 aMgopAMga, 15. vajraRSabhanArAca saMghayaNa, 16. samacaturastra saMsthAna, 17-20. zubhavarNa catuSka, 21. zubhavihAyomati, 22. parAghAta, 23. ucchvAsa, 24. udyota, 25. agurulaghu, 26. jinanAma, 27. nirmANa, 28-37. trsdshk| 541) devagati meM kitanI puNya prakRtiyA~ hotI haiM ? --------------- --- zrI navatattva prakaraNa Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : devagati meM 30 athavA 31 puNya prakRtiyA~ hotI hai : 1. zAtAvedanIya, 2. uccagotra, 3. paMcendriya jAti, 4-6. devatrika, 7. vaikriya zarIra, 8. taijasa zarIra, 9. kArmaNa zarIra, 10. vaikriya aMgopAMga, 11. samacaturasra saMsthAna, 12-15. zubhavarNacatuSka, 16. zubhavihAyogati, 17. parAghAta, 18. ucchvAsa, 19. agurulaghu, 20. nirmANa, 21. trasa, 22. bAdara, 23. paryApta, 24. pratyeka, 25. sthira, 26. zubha, 27. subhaga, 28. susvara, 29. Adeya, 30. yaza aura udyota sAtha meM ginane para 31 prakRtiyA~ hotI haiN| 542 ) ekendriya jAti meM puNya ke kitane bheda hote haiM ? uttara : ekendriya jAti meM puNya ke 22 bheda hote haiM : 1. zAtA vedanIya, 2. tiryaMca AyuSya, 3. audArika zarIra, 4. vaikriya zarIra, 5. taijasa zarIra, 6. kArmaNa zarIra, 7. parAghAta, 8. ucchavAsa, 9. Atapa, 10. udyota, 11. agurulaghu, 12. nirmANa, 13. bAdara, 14. paryApta, 15. pratyeka, 16. sthira, 17. zubha, 18. yaza, 19-22. zubha vrnnctussk| 543) beindriya jAti meM puNya ke kitane bheda hote hai ? uttara : ekendriya kI bhA~ti dvIndriya meM Atapa rahita uparokta 21 bheda hote haiN| ___ tathA vaikriya zarIra ke sthAna para unheM audArika aMgopAMga bheda hotA hai| 544) teindriya jAti meM puNya ke kitane bheda hote haiM ? uttara : beindriyavat 21 bheda hote haiM / 545) caturindriya jAti meM puNya ke kitane bheda hote haiM ? uttara : caturindriya jAti meM uparoktavat 21 bheda hI hote haiM / 546) paMcendriya jAti meM puNya ke kitane bheda hote haiM ? uttara : puNya tatva ke 41 bheda paMcendriya jAti meM hote haiM / kevala Atapa nAmakarma kA udaya nahI hotA / zeSa sabhI puNya prakRtiyA~ paMcendriya jAti meM saMbhava hai| 547) puNya tattva ko jAnane kA uddezya kyA hai ? uttara : puNya tattva ke bhedoM ko jAnane ke bAda vicAra AtA hai ki sabhI puNya - - 252 zrI navatattva prakaraNa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmajanya hai / nAva aura nAvika kI taraha AtmA kA puNya se saMbaMdha hotA hai paraMtu gantavya sthAna para pahu~cane ke bAda usa nAvika rUpI AtmA ko nAvarUpI pumya ko chor3anA hI par3atA hai tabhI vaha gantavya taka pahuMcatA hai| Aja puNya tattva saMsAra meM rahane ke kAraNa upAdeya hai kyoMki saMsAra kI viSamatAoM se ubArane ke lie hI yaha nAva rUpa hai paraMtu jaba saMsAra chUTa jAyegA taba puNya tattva kI bhI koI AvazyakatA nahIM hogii| paraMtu sarva jIvoM ke prati maitrIvat dRSTi se dekhane ke lie deva-guru aura dharma kI rakSA karane ke lie puNya tattva kA upayoga karanA cAhie / ataH puNya tattva ko jAnane kA uddezya jaina darzana kI prApti kara sva-para kalyANa karanA hI ho / pApa tattva kA vivecana 548) pApa kise kahate hai ? uttara : jo AtmA ko malina kare, jo bAMdhate samaya sukhakArI kiMtu bhogate samaya duHkhakArI ho, use pApa kahate hai / 549) pApa baMdha ke kitane kAraNa haiM ? uttara : pApa baMdha ke 18 kAraNa haiM - 1. prANAtipAta, 2. mRSAvAda, 3. adattAdAna, 4. maithuna, 5. parigraha, 6. krodha, 7. mAna, 8. mAyA, 9. lobha, 10. rAga, 11. dveSa, 12. kalaha, 13. abhyAkhyAna, 14. paizunya, 15. rati-arati, 16. paraparivAda, 17. mAyAmRSAvAda, 18. mithyAtva shly| 550) prANAtipAta kise kahate hai ? / uttara : jIva ke prANoM ko naSTa karanA, prANAtipAta kahalAtA hai| 551) mRSAvAda kise kahate hai ? uttara : asatya yA jhUTha bolanA, mRSAvAda kahalAtA hai| 552) adattAdAna kise kahate hai ? uttara : grAma, nagara, kheta Adi meM rahI huI sacitta yA acitta vastu ko mAlika __kI AjJA ke binA grahaNa karanA, corI karanA, adattAdAna kahalAtA hai| 553) maithuna kise kahate hai ? zrI navatattva prakaraNa 253 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : abrahma kA sevana karanA, maithuna kahalAtA hai / 554) parigraha kise kahate hai ? uttara : AvazyakatA se adhika vastuoM kA saMgraha karanA tathA una para mamatva rakhanA, parigraha hai / 555) krodha kise kahate hai ? uttara : jIva yA ajIva para gussA karane ko krodha kahate hai / 556 ) mAna kise kahate hai ? uttara : ghamaMDa yA ahaMkAra karane ko mAna kahate hai / 557) mAyA kise kahate hai ? uttara : kapaTa yA prapaMca karanA mAyA hai / 558 ) lobha kise kahate hai ? uttara : lAlaca yA tRSNA rakhane ko lobha kahate hai 1 559 ) rAga kise kahate hai ? uttara : mAyA tathA lobha jisameM aprakaTa rUpa se vidyamAna ho, aisA Asakti rUpa jIva kA pariNAma rAga kahalAtA hai / 560) dveSa kise kahate hai ? uttara : krodha tathA mAna jisameM aprakaTa rUpa se vidyamAna ho, aisA aprIti rUpa jIva kA pariNAma dveSa kahalAtA hai / 561) kalaha kise kahate hai ? uttara : laDAI-jhagaDA yA kleza karane ko kalaha kahate hai / 562) abhyAkhyAna kise kahate hai ? uttara : doSAropaNa karanA yA jhUThA kalaMka lagAne ko abhyAkhyAna kahate hai / 563 ) paizunya kise kahate hai ? uttara : pITha pIche kisI ke doSa (usameM ho yA na ho) prakaTa karanA yA cugalI karanA, paizunya kahalAtA hai / 564) rati- arati kise kahate hai ? uttara : indriyoM ke anukUla viSaya prApta hone para rAga karanA rati hai / pratikUla zrI navatattva prakaraNa 254 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayoM ke prati arUci, udvega karanA, arati hai| 565) paraparivAda kise kahate hai ? uttara : dUsaroM kI nindA karanA, vikathA karanA, use paraparivAda kahate hai| 566) mAyAmRSAvAda kise kahate hai ? uttara : mAyA (kapaTa) pUrvaka jhUTha bolnaa| 567) mithyAtvazalya kise kahate hai ? uttara : kudeva-kuguru-kudharma para zraddhA honA / 568) uparokta 18 pApasthAnakoM se bAMdhA huA pApa kitane prakAra se bhogA jAtA hai ? uttara : uparokta 18 pApasthAnakoM se bAMdhA huA pApa 82 prakAra se bhogA jAtA hai| pApa tattva kI bayAsI prakRtiyA~ 569) pApa tattva kI 82 prakRtiyA~ kauna-sI hai ? uttara : pApa tatva kI 82 prakRtiyA~ ve isa prakAra haiM - 1-5. jJAnAvaraNIya karma kI - 5 : matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya, manaHparyavajJAnAvaraNIya, kevalajJAnAvaraNIya 6-10. aMtarAya karma kI - 5 : dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, vIryAntarAya 11-19. darzanAvaraNIya karma kI - 9 : cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya, kevaladarzanAvaraNIya, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA, styAnaddhi 20. gotra karma kI - 1 : nIca gotra 21. vedanIya karma kI - 1 : azAtAvedanIya 22-47. mohanIya karma kI - 26 : mithyAtva mohanIya 16 kaSAya : anaMtAnubaMdhI - krodha-mAna-mAyA-lobha apratyAkhyAnIya - krodha-mAna-mAyA-lobha ------------- zrI navatattva prakaraNa 255 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyAkhyAnIya - krodha-mAna-mAyA-lobha saMjvalana - krodha-mAna-mAyA-lobha 9 no-kaSAya : hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda 48. AyuSya karma kI - 1 : narakAyuSya 49-82. nAma karma kI - 34 : tiryaMcadvika : tiryaMca gati, tiryaMcAnupUrvI narakadvika : naraka gati, narakAnupUrvI jAti catuSka : ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti, azubha vihAyogati, upaghAta 5 saMghayaNa : RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA, sevArta 5 saMsthAna : nyagrodha parimaMDala, sAdi, kubja, vAmana, huMDaka varNacatuSka-4 varNa-gaMdha-rasa-sparza, sthAvara dazaka-10 - sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, apayaza 570) jJAnAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : jo karma AtmA ke jJAna guNa ko AcchAdita kare, use jJAnAvaraNIya karma kahate hai| 571) darzanAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : jo AtmA ke darzana guNa ko AcchAdita kare, use darzanAvaraNIya karma kahate hai| 572 ) vedanIya karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke dvArA AtmA ko sAMsArika, indriyajanya sukha-duHkha kA ___ anubhava ho, use vedanIya karma kahate hai| 573 ) mohanIya karma kise kahate hai ? uttara : jo karma AtmA ke samyaktva tathA cAritra guNa kA ghAta kare, jo jIva ko viSayoM meM Asakta kareM, use mohanIya karma kahate hai| 256 zrI navatattva prakaraNa Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574) AyuSya karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke astitva se jIva jItA hai tathA kSaya hone para maratA hai, use AyuSya karma kahate hai| 575) nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva vividha gati, jAti, zarIra, saMsthAna, varNa, ___ gaMdha, rasa, sparza Adi prApta karatA hai, use nAmakarma kahate hai / 576) gotra karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma se jIva ucca athavA nIca kula, vaMza, jAti meM janma letA hai, use gotra karma kahate hai| 577) aMtarAya karma kise kahate hai ? - uttara : jo karma AtmA ke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, tathA, vIrya rUpa zaktiyoM kA ghAta karatA hai, use aMtarAya karma kahate hai| 578) matijJAnAvaraNIya karma kise kahate hai ? / uttara : indriya tathA mana se hone vAle jJAna ko jo karma AvRtta karatA hai, use ____ matijJAnAvaraNIya karma kahate hai| 579) zrutajJAnAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : zAstroM ke paThana-pAThana se hone vAle jJAna ko jo karma AcchAdita karatA hai, use zrutajJAnAvaraNIya karma kahate hai| 580) avadhijJAnAvaraNIya karma kise kahate hai ? .. uttara : mana tathA indriyoM kI sahAyatA ke binA rUpI dravyoM kA pratyakSa jJAna karAne vAle avadhijJAna ko jo AvRtta kareM, use avadhijJAnAvaraNIya karma kahate hai| 581) manaHparyavajJAnAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : aDhI dvIpa meM rahe hue saMjJI paMcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnane vAle jJAna ko jo AvRtta karatA hai, use manaHparyavajJAnAvaraNIya karma kahate hai| 582 ) kevalajJAnAvaraNIya karma kise kahate hai ? -------- zrI navatattva prakaraNa 257 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : loka- aloka ke samasta rUpI, arUpI padArthoM kA sarvakAlika samasta paryAyoM sahita hone vAle AtmA ke jJAna ko jo karma AvRtta karatA hai, use kevalajJAnAvaraNIya karma kahate hai / 583 ) cakSudarzanAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : netra dvArA hone vAle padArtha ke sAmAnya jJAna cakSudarzanAvaraNIya karma hai / ko AvRtta karane vAlA 584) acakSudarzanAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : cakSu ke atirikta cAra indriya tathA mana se hone vAle padArtha ke sAmAnya jJAna para AvaraNa karane vAlA karma acakSudarzanAvaraNIya karma hai / 585) avadhidarzanAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : mana tathA indriyoM kI sahAyatA ke binA AtmA meM hone vAle rUpI padArthoM ke sAmAnya jJAna ko jo AvRtta karatA hai, use avadhidarzanAvaraNIya karma kahate hai / 586) kevaladarzanAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : rUpI, arUpI samasta dravyoM ke hone vAle sAmAnya dharma ke avabodha ko jo karma rokatA hai, use kevaladarzanAvaraNIya karma kahate hai / 587) nidrAdarzanAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : alpanidrA, jisameM vyakti halkI sI padacApa se hI jaga jAya yA binA kaSTa ke hI jo nIMda jaga jAya, use nidrA darzanAvaraNIya karma kahate hai / 588) nidrA - nidrA darzanAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : gADha nidrA - jisameM se jAgane meM thoDA kaSTa ho, use nidrAnidrAdarzanAvaraNIya karma kahate hai / 589) pracalAdarzanAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke kAraNa baiThe-baiThe yA khaDe khaDe hI nIMda AtI hai, use pracaladarzanAvaraNIya karma hai / 590 ) pracalA-pracalAdarzanAvaraNIya karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke kAraNa calate-calate nIMda AtI hai, use pracalA 258 zrI navatattva prakaraNa Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracalAdarzanAvaraNIya karma kahate hai| 591) styAnarddhi nidrA kise kahate hai ? uttara : jisa nidrA meM prANI baDe-baDe balasAdhya kArya sampanna kara detA hai tathA jAgRta dazA kI apekSA jisa nidrA meM aneka guNA adhika bala A jAtA hai, vaha styAnarddhi nidrA hai / isa nidrA meM vajraRSabhanArAcasaMghayaNa vAle jIva meM ardhacakrI arthAt vAsudeva kA AdhAbala A jAtA hai| sAmAnya vyakti kA bala sAta-ATha guNA ho jAtA hai| isa nidrAvAlA jIva marakara naraka meM jAtA hai| 592 ) azAtAvedanIya karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko azAtA yA duHkha kA vedana hotA hai, use azAtAvedanIya karma kahate hai| 593) mohanIya karma ke kitane bheda haiM ? uttara : mohanIya karma ke do bheda haiM - 1. darzana mohanIya, 2. cAritra mohniiy| 594) darzana mohanIya ke kitane bheda haiM ? uttara : darzana mohanIya ke tIna bheda haiM - 1. samyaktva mohanIya, 2. mizra mohanIya, 3. mithyAtva mohanIya / 595) cAritra mohanIya ke kitane bheda haiM ? uttara : cAritra mohanIya ke do bheda haiM - kaSAya cAritra mohanIya va nokaSAya ___ cAritra mohniiy| 596 ) kaSAya va nokaSAya ke kitane bheda haiM ? uttara : kaSAya ke solaha va nokaSAya ke 9 bheda haiN| 597) darzana mohanIya karma kise kahate hai ? uttara : jo padArtha jaisA hai, use vaisA hI samajhanA darzana arthAt samyagdarzana hai| AtmA ke samyagdarzana kI zuddhatA kA haraNa karane vAle athavA kaluSita karane vAle karma ko darzana mohanIya karma kahate hai| 598) samyaktva mohanIya karma kise kahate hai ? uttara : jisakA udaya tAtvika ruci kA nimitta hokara bhI aupazamika yA -------- zrI navatattva prakaraNa 2 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyika bhAva vAlI tatva ruci kA pratibandha karatA hai, use samyaktva mohanIya kahate hai / yadyapi yaha karma zuddha hone ke kAraNa samyaktva meM vyAghAta nahIM pahu~cAtA hai tathApi use malina athavA caMcala kara detA hai| 599 ) mizra mohanIya kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se dharma ke prati na ruci ho, na aruci ho, use mizra mohanIya kahate hai / 600 ) mithyAtva mohanIya kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko tattvoM ke yathArtha svarUpa kI ruci hI na ho balki viparIta dRSTi meM mohita ho, use mithyAtva mohanIya kahate hai / pApa tatva meM kevala mithyAtva mohanIya prakRti hI apekSita hai / anya do nahIM / 601 ) samyaktva kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se AtmA ko jIva - ajIvAdi nau tattvoM para zraddhA hotI hai athavA sudeva - suguru-sudharma para zraddhA hotI hai, use samyaktva kahate hai / 602) cAritra mohanIya kise kahate hai ? uttara : AtmA ke svabhAva meM ramaNa karanA cAritra hai| jo karma isa cAritra guNa kA ghAta karatA hai, use cAritra mohanIya kahate hai / 603 ) kaSAya cAritra mohanIya kise kahate hai ? - uttara : kaS - saMsAra, Aya - vRddhi / jisase saMsAra kI vRddhi ho athavA jo AtmA ke guNoM ko kaSe (naSTa kare), use kaSAya cAritra mohanIya kahate 260 hai 1 604) nokaSAya cAritra mohanIya kise kahate hai ? uttara : jo kaSAya na ho paraMtu kaSAya ke udaya ke sAtha jinakA udaya ho athavA kaSAyoM ke uddIpana meM jo sahAyaka ho, use nokaSAya cAritra mohanIya kahate hai / zrI navatattva prakaraNa Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 ) kaSAya cAritramohanIya ke mukhya bheda spaSTa karo / uttara : kaSAya cAritramohanIya ke mukhya 4 bheda haiM - 1. anantAnubaMdhI kaSAya, 2. apratyAkhyAnIya kaSAya, 3. pratyAkhyAnIya kaSAya, 4. saMjvalana kaSAya / ina cAroM ke krodha - mAna-mAyA - lobha ye cAra-cAra bheda hone se kula 16 bheda haiM / 606 ) anantAnubaMdhI kaSAya catuSka kI vyAkhyA karo / uttara : jo kaSAya AtmA ko anaMtakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karAve, anubaMdha karAve, use anantAnubaMdhI kaSAya kahate hai : 1. anantAnubaMdhI krodha : parvata meM paDI huI darAra jisa prakAra kabhI nahIM miTatI, isI prakAra yaha krodha parizrama tathA upAya karane para bhI zAnta nahIM hotA / 2. anantAnubandhI mAna : yaha patthara ke staMbha ke samAna hai, jo kabhI nahIM jhukatA / isI prakAra anantAnubaMdhI mAnavAlA AtmA apane jIvana meM kabhI namra nahIM banatA hai / 3. anantAnubandhI mAyA : yaha bAMsa kI jar3oM ke samAna hai, jo kabhI sIdhI yA sarala nahIM hotI hai| isI prakAra isa kaSAya se yukta jIva sarala nahIM banatA hai / 4. anantAnubandhI lobha : jisa prakAra majITha kA raMga kabhI nahIM miTatA, usI prakAra anantAnubaMdhI lobha vAlI AtmA kA lAlaca kabhI nahIM miTatA hai / isa kaSAya vAlA AtmA marakara naraka athavA tiryaJcAdi gati meM jAtA hai / 607) apratyAkhyAnIya kaSAya catuSka kI vyAkhyA bheda sahita karo / uttara : jisakA udaya cAra mahine se lekara varSabhara ke aMdara-aMdara khatma ho jAtA hai, jo dezavirati cAritra ( zrAvakatva) kA ghAta karatA hai, use zrI navatattva prakaraNa 261 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apratyAkhyAnIya kaSAya kahate hai| isa kaSAya ke udaya se jIva ko kisI prakAra ke vrata, pratyAkhyAna, niyama Adi dhAraNa karane kI icchA nahIM hotI hai / apratyAkhyAnIya kaSAyI AtmA deva AyuSya yA manuSya AyuSya kA baMdha karatI hai| 1. apratyAkhyAnIya krodha : pRthvI meM AI huI darAra jisa prakAra pAnI ke saMyoga se phira bhara jAtI hai, usI prakAra apratyAkhyAnIya krodha kI Aga vizeSa parizrama tathA upAya ke dvArA miTa jAtI hai| 2. apratyAkhyAnIya mAna : jisa prakAra haDDI ko namAne ke liye kaThina parizrama karanA paDatA hai, ThIka usI prakAra yaha mAna atyaMta mehanata va puruSArtha se dUra hotA hai| 3. apratyAkhyAnIya mAyA : bheDa ke sIMga kI vakratA mahAprayatna se dUra hotI hai, usI prakAra isa prakAra kI mAyA vAlI AtmA ati parizrama se sarala pariNAma ko prApta hotI hai| .. 4. apratyAkhyAnIya lobha : gADI ke pahiye ke kIcaDa ke samAna yaha lobha ati kaThinatA se dUra hotA hai / 608) pratyAkhyAnIya kaSAya catuSka kA varNana kiijie| uttara : jisake udaya se jIva ko sarvavirati cAritra kI prApti nahIM hotI, use pratyAkhyAnIya kaSAya kahate hai| isa kaSAya kA kAla eka pakSa se cAra mAha taka kA hai| pratyAkhyAnIya kaSAya vAlI AtmA kevala devaAyuSya kA hI baMdha karatI hai| 1. pratyAkhyAnIya krodha : yaha krodha reta yA bAlu meM paDI huI rekhA ke samAna hai, jo havA ke calane para kucha samaya meM miTa jAtI hai / yaha krodha bhI kucha samaya meM zAMta ho jAtA hai| 2. pratyAkhyAnIya mAna : jaise lakaDI ko namAne ke liye taila mAliza Adi karanA paDatA hai, usI prakAra yaha mAna thoDe parizrama se namratA meM pariNata ho jAtA hai| 3. pratyAkhyAnIya mAyA : gomUtrikA ke samAna yaha mAyA kuTila pariNAmavAlI hotI hai, jo kucha zrama se dUra hotI hai| 262 zrI navatattva prakaraNa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. pratyAkhyAnIya lobha : kAjala ke raMga ke samAna yaha lobha kucha prayatna se dUra hotA hai| 609) saMjvalana catuSka kA vivecana karo / uttara : jisa kaSAya ke udaya se hiMsA Adi pApoM kA pUrNa tyAga karane para bhI vItarAga bhAvoM kI arthAt yathAkhyAta cAritra kI prApti nahIM hotI hai, use saMjvalana kaSAya kahate hai / isa kaSAya kI kAla maryAdA eka dina se pakSa paryaMta hai| isa kaSAya ke udaya meM jIva devagati kA hI baMdha karatA hai| 1. saMjvalana krodha : pAnI meM khiMcI gayI rekhA jisa prakAra Age-Age calane se pIche-pIche naSTa ho jAtI hai, vaise hI yaha krodha jaldI zAMta ho jAtA hai| 2. saMjvalana mAna : isa mAna vAlA jIva sAmAnya parizrama se namAye jAne vAle beMta ke samAna hotA hai, jo zIghra hI apane Agraha ko chor3a detA 3. saMjvalana mAyA : bAMsa ke chilake meM rahane vAlA TeDhApana binA zrama ke hI sIdhA ho jAtA hai, usI prakAra yaha mAyA saralatA se dUra ho jAtI 4. saMjvalana lobha : haldI ke raMga ke samAna jo zIghratA se miTa jAtA haiM, use saMjvalana lobha kahate hai / 610) no-kaSAya mohanIya ke kitane bheda haiM ? uttara : no-kaSAya mohanIya ke 9 bheda haiM - 1. hAsya - jisa karma ke udaya se jIva ko akAraNa yA sakAraNa haMsanA aae| 2. rati - jisa karma ke udaya se anukUlatA meM prItibhAva ho / 3. zoka - jisase citta meM zoka utpanna ho / 4. arati - jisake kAraNa pratikUlatA meM aprIti ho / 5. bhaya - jisake kAraNa citta meM bhaya utpanna ho / - - - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. jugupsA - jisake kAraNa amanojJa padArthoM ke prati ghRNA utpanna ho| 7. strIveda - puruSa ke saMsarga-sukha kI abhilASA strIveda hai / 8. puruSaveda - strI ke saMsarga-sukha kI abhilASA puruSaveda hai| 9. napuMsakaveda - strI-puruSa, donoM ke saMsarga-sukha kI abhilASA napuMsakaveda hai| 611) naraka trika kise kahate hai ? uttara : narakagati, narakAnupUrvI tathA narakAyuSya ko naraka trika kahate hai| 612) tiryaMcadvika kise kahate hai ? uttara : tiryaMca gati tathA tiryaMcAnupUrvI ko tiryaMcadvika kahate hai / 613) jAticatuSka kise kahate hai ? uttara : ekendriya, dvIndriya, trIndriya tathA caturindriya jAti ko jAticatuSka . kahate hai| 614) azubhavihAyogati nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva kI cAla U~Ta yA gadhe jaisI azubha hotI hai, use azubha vihAyogati nAmakarma kahate hai| 615) upaghAta nAmakarma kise kahate hai ? / uttara : jisa karma ke udaya se svayaM ko bAdhA karane vAle avayava zarIra meM milate haiM, use upaghAta nAma karma kahate hai| jaise pratijihvA, chaTThI aMgulI Adi / 616) RSabhanArAca saMghayaNa kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se donoM tarapha haDDI kA markaTabaMdha ho, usa para haDDI ___ kA paTTA ho paraMtu kIla na ho, use RSabhanArAca saMghayaNa kahate hai / 617) nArAcaya saMghayaNa kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se donoM tarapha markaTabaMdha ho para veSTana va kIla na lagI ho, use nArAcasaMghayaNa kahate hai| 618) ardha nArAca saMghayaNa kise kahate hai ? uttara : jisa zarIra meM eka tarapha markaTa baMdha ho va dUsarI tarapha kIla ho, use 264 zrI navatattva prakaraNa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI navatattva prakaraNa OF RSabha RSabha nArAca ghiyaNa saMghayaNa cakavatA . sevArta saMghayaNa . citra : chaha prakAra ke saMghayaNa Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ardhanArAca saMghayaNa kahate hai| 619) kIlikA saMghayaNa kise kahate hai ? uttara : markaTabaMdha, paTTI rahita mAtra kIla se haDDiyA~ juDI huI ho, vaha kolikA saMghayaNa hai| 620) sevArta saMghayaNa kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM markaTabaMdha, veSTana, kIla Adi na hokara yoMhi haDDiyA~ Apasa meM sparza kI huI ho, use sevArta saMghayaNa kahate hai| 621) nyagrodha parimaMDala saMsthAna kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se zarIra kI AkRti nyagrodha (vaTavRkSa) ke samAna ho arthAt zarIra meM nAbhi se upara ke avayava lakSaNayukta, puSTa, bhare bhare ho tathA nAbhi se nIce ke avayava hIna ho, use nyagrodha parimaMDala ... saMsthAna kahate hai| 622) sAdi saMsthAna kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se nAbhi ke upara ke avayava hIna, dubale-patale tathA nIce ke avayava pramANokta, sundara va pUrNa hote haiM, use sAdi saMsthAna kahate hai| 623) kubja saMsthAna kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se zarIra kubaDA ho, use kubja saMsthAna kahate hai| 624) vAmana saMsthAna kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se zarIra baunA ho, use vAmana saMsthAna kahate hai| 625) huMDaka saMsthAna kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se zarIra ke sabhI avayava beDaula ho, yathAyogya pramANayukta na ho, use huMDaka saMsthAna kahate hai| 626) azubha varNa nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko kRSNa, nIla varNa prApta ho, use azubhavarNa nAmakarma kahate hai| 266 zrI navatattva prakaraNa Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sgvnv vtobghgn mvCOOLECONDO samacatA m zrI navatattva prakaraNa _ rr|NW| | brue|i8 _ _ _ _ | llllllllllll 8 llllllllllllllllllllllllm Ot tv sttm ge mnhemmbl mhmehemm mttm citra : chaha prakAra ke saMsthAna Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 ) azubha gaMdha nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM se lahasuna jaisI durgaMdha Aye, use azubha gaMdha nAmakarma kahate hai / 628 ) azubha rasa nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM tIkhA tathA kaDavA rasa ho, use azubha rasa nAmakarma kahate hai / 629 ) azubha sparza nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kA sparza bhArI, khuradarA, rukSa tathA zIta ho, use azubha sparza nAmakarma kahate hai / 630 ) sthAvara nAmakarma kise kahate hai ? sthira uttara : jisa karma ke udaya se jIva svecchA se gamanAgamana nahIM kara sake, hI rahe, use sthAvara nAmakarma kahate hai / 631 ) sUkSmanAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra indriya athavA yaMtragocara na ho, use sUkSmanAmakarma kahate hai / 632 ) aparyApta nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karmodaya se jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa na kara sake, use aparyApta nAmakarma kahate hai / 633 ) sAdhAraNa nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se ananta jIvoM ke eka zarIra kI prApti hotI hai, use sAdhAraNa nAmakarma kahate hai / 634) asthira nAma karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ke bhrU, jihvA Adi asthira avayavoM kI prApti ho use asthira nAmakarma kahate hai / 635 ) azubha nAma karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se nAbhi se nIce ke aMga azubha ho, u nAmakarma kahate hai / 268 azubha zrI navatattva prakaraNa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 ) daurbhAgya nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karmodaya se jIva ko dekhate hI udvega paidA ho, upakAra karane para bhI vaha rucikara na lage, use daurbhAgya nAmakarma kahate hai / 637 ) du:svara nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karmodaya se jIva ko kaueM jaisA azubha svara mile, vaha duHsvara nAma karma hai / 638 ) anAdeya nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisase yuktiyukta vacana bhI amAnya aura anAdaraNIya ho jAte haiM, vaha anAdeya nAmakarma hai| 639 ) apayaza nAmakarma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se apayaza va apakIrti hotI hai, use apayaza nAmakarma kahate hai / 640 ) nIcagotra kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva ko nIca kula, vaMza yA jAti meM janma lenA paDe, use nIca gotra kahate hai / 641 ) dAnAntarAya karma kise kahate hai ? uttara : svayaM ke pAsa dene yogya dAna ho, dAna ke phala ko bhI jAnatA ho, lene vAlA supAtra bhI upalabdha ho, phira bhI dAna na diyA jA sake, use dAnAntarAya karma kahate hai / 642 ) lAbhAntarAya kise kahate hai ? uttara : dAtAra milA ho, yogya vastu bhI sulabha ho, vinayapUrvaka yAcanA kI ho, to bhI vastu kI prApti na ho, use lAbhAntarAya karma kahate hai / 643 ) bhogAntarAya karma kise kahate hai ? uttara : bhogya sAmagrI upalabdha ho phira bhI bhogI na jA sake, use bhogAntarAya karma kahate hai / 644) upabhogAntarAya karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya upabhogya sAmagrI hone para bhI usakA upabhoga na zrI navatattva prakaraNa 269 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sake, use upabhogAntarAya karma kahate hai / 645) vIryAntarAya karma kise kahate hai ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva zakti ke hone para bhI, usakA upayoga nahI kara pAtA hai, dharmAnuSThAna meM apanI zakti kA sadupayoga nahIM ho pAtA hai, use vIryAntarAya karma kahate hai / 646 ) bhoga tathA upabhoga meM kyA aMtara hai ? uttara : eka bAra bhogane yogya padArtha bhogya kahalAte hai - jaise - bhojana, pAnI Adi / bAra-bAra bhogane yogya padArtha upabhogya kahalAte hai, jaise- vastra, pAtra, AbhUSaNa, gRha Adi / 647) AThoM karmoM kI baMdha yogya prakRtiyA~ kitanI haiM ? uttara : AThoM karmoM kI baMdha yogya prakRtiyA~ 120 haiM / 648 ) pApatattva ke 82 tathA puNya tattva ke 42, ye kula 124 bheda hote hai, to 4 prakRtiyA~ kauna sI atirikta hai ? uttara : pApa tathA puNya donoM meM hI varNa catuSka ko ginA gayA hai meM | puNya zubha varNa catuSka tathA pApa meM azubha varNacatuSka ginane se 4 prakRti atirikta hai / 4 ko bAda karane para 120 prakRtiyoM kA baMdha donoM tattvoM meM saMgrahita hai / 649) pApa prakRti ko jAnane kA uddezya kyA hai ? uttara : pApa tattva bhI karmajanya hai / isake dvArA jIva ko duHkha kI prApti hotI hai / pApa azubha karma svarUpa hai, lekina svasvarUpa nahIM hai / yaha tattva AtmA ko apane svarUpa se vicalita karane vAlA hai / pApa prakRti ke 82 bhedoM ko jAnakara unake baMdha ke kAraNa aise 18 pApasthAnakoM kA tyAga kara hama apane sva-svarUpa kI prApti kara sake / isalie isa heya aise pApatattva ko chor3akara para se haTakara aura sva meM basakara apanA va anya jIvAtmAoM kA kalyANa karanA, yahI pApa tattva ko jAnane kA uddezya hai / 270 zrI navatattva prakaraNa Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azrava tattva kA vivecana 650) Azrava kise kahate hai ? uttara : jIva kI zubhAzubha pravRtti se AkRSTa hokara karmavargaNA kA AtmA meM AnA Azrava kahalAtA hai| 651) Azrava ke kitane bheda haiM ? uttara : Azrava ke do bheda haiM - 1. zubhAzrava, 2. azubhAzrava / 652) zubhAzrava kise kahate hai ? uttara : zubhayoga athavA zubhapravRtti se jisa karma kA AtmA meM Agamana hotA hai, use puNya yA zubhAzrava kahate hai|| 653) azubhAzrava kise kahate hai ? uttara : azubha yoga tathA azubha pravRtti se azubha karma kA AtmA meM Agamana __ hotA hai, use azubhAzrava (pApa) kahate hai / 654) Azrava ke anya apekSA se kitane bheda haiM ? uttara : 20 bheda haiM - (1) mithyAtva - mithyAtva kA sevana karanA / (2) avrata - pratyAkhyAna nahIM karanA / (3) pramAda - 5 prakAra ke pramAda kA sevana karanA / (4) kaSAya - 25 kaSAyoM kA sevana karanA / (5) azubhayoga - mana-vacana-kAyA ko azubha meM pravRtti / (6) prANAtipAta - hiMsA karanA / (7) mRSAvAda - jhUTha bolanA / (8) adattAdAna - corI karanA / (9) maithuna - abrahma kA sevana karanA / (10) parigraha - parigraha rakhanA / (11) zrotrendriya - kAna ko vaza meM na rakhanA / (12) cakSurindriya - A~kha ko vaza meM na rakhanA / (13) ghrANendriya - nAka ko vaza meM na rakhanA / zrI navatattva prakaraNa 271 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) rasanendriya - jihvA ko vaza meM na rakhanA / (15) sparzendriya- zarIra ko vaza meM na rakhanA / (16) mana - mana ko vaza meM na rakhanA / (17) vacana vacana ko vaza meM na rakhanA / (18) kAyA - kAyA ko vaza meM na rakhanA / (19) bhaMDopakaraNAzrava - vastra, pAtra Adi kI jayaNA na karanA / (20) kusaMgAzrava - kusaMgati karanA / 655) Azrava dvAra kitane haiM ? uttara : Azrava dvAra pAMca hai - 1. midhyAtva, 2. avirati, 3. pramAda, 4. kaSAya, 5. yoga / 272 656 ) mithyAtva kise kahate hai ? uttara : jIva ko tattva va jinamArga para azraddhA tathA viparIta mArga para zraddhA honA mithyAtva hai / 657) mithyAtva ke kitane bheda haiM ? uttara : sthAnAMga sUtra meM mithyAtva ke 10 bheda pratipAdita haiM - 1. dharma ko adharma kahanA / 2. adharma ko dharma kahanA / 3. kumArga ko sanmArga kahanA / 4. sanmArga ko kumArga kahanA 5. ajIva ko jIva kahanA / 6. jIva ko ajIva kahanA / 7. asAdhu ko sAdhu kahanA / 8. sAdhu ko asAdhu kahanA / 9. amukta ko mukta kahanA / 10. mukta ko amukta kahanA / jo jaisA hai, use vaisA na kahakara viparIta kahanA yA mAnanA mithyAtva kA lakSaNa hai / zrI navatattva prakaraNa Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 ) mithyAtva ke anya bheda kauna se haiM ? uttara: mithyAtva ke anya 5 bheda haiM 1. Abhigrahika mithyAtva, 2. anAbhigrahika mithyAtva, 3. Abhinivezika mithyAtva, 4. sAMzayika mithyAtva, 5. anAbhogika mithyAtva / 659) Abhigrahika mithyAtva kise kahate hai ? uttara : tattva yA satya kI parIkSA kiye binA hI pakSapAtapUrvaka kisI tattva ko pakaDe rahanA tathA anya pakSa kA khaMDana karanA, Abhigrahika mithyAtva hai / - 660 ) anAbhigrahika mithyAtva kise kahate hai ? uttara : guNa-doSa kI parIkSA kiye binA hI sabhI pakSoM ko samAna kahanA, anAbhigrahika mithyAtva hai / 661) Abhinivezika mithyAtva kise kahate hai ? uttara : apane pakSa ko asatya samajhate hue bhI durAgrahapUrvaka usakI sthApanA, samarthana karanA, Abhinivezika mithyAtva hai / 662 ) sAMzayika mithyAtva kise kahate hai ? uttara : deva, guru tathA dharma ke viSaya yA svarUpa meM saMdehazIla honA, sAMzayika mithyAtva hai / 663 ) anAbhogika mithyAtva kise kahate hai ? uttara : vicAra - zUnyatA, mohamUDhatA / ekendriyAdi asaMjJI tathA jJAnavikala jIvoM ko anAbhogika mithyAtva hotA hai / 664) avirati kise kahate hai ? uttara : prANAtipAta Adi pApoM se nivRtta na honA, vrata, pratyAkhyAna Adi svIkAra na karanA avirati hai / 665 ) pramAda kise kahate hai ? uttara : zubha kArya yA dharmAnuSThAna meM udyama na karanA, Alasa karanA pramAda kahalAtA hai / 666 ) pAMca pramAda kauna-se haiM ? zrI navatattva prakaraNa 273 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : 1) madya, 2) viSaya, 3) kaSAya, 4) nidrA, 5) vikathA / 667) kaSAya kise kahate hai ? uttara : jo AtmA kA saMsAra baDhAye, use kaSAya kahate hai / isakA vistRta varNana pApa tattva meM kiyA jA cukA hai I 668 ) yoga kise kahate hai ? uttara : mana, vacana tathA kAyA ke zubhAzubha vyApAra ko yoga kahate hai / 669) zubha yoga kise kahate hai ? uttara : mana-vacana-kAyA kA zubha kArya meM pravRtta honA zubhayoga hai / 670 ) azubha yoga kise kahate hai ? uttara : mana-vacana-kAyA kA azubha kArya meM pravRtta honA azubha yoga hai / 671 ) kina-kina kAraNoM se AtmA meM Azrava hotA hai tathA Azrava ke bheda kitane haiM ? uttara : Azrava ke 42 bheda hai / ina 42 dvAroM se AtmA meM karma kA Agamana hotA hai - - indriyA~ - 5, kaSAya - 16, avrata - 5, yoga - 3, kriyAeM - 25 - - 672 ) indriyAzrava kise kahate hai ? uttara : 5 indriyoM ke 23 viSaya AtmA ke anukUla athavA pratikUla hone para sukha-duHkha kA anubhava hotA hai, usase AtmA meM karma kA jo Azrava hotA hai, use indriyAzrava kahate hai / 23 viSayoM kA varNana ajIva tattva meM dekhe | 673 ) kaSAyAzrava kise kahate hai ? uttara : krodhAdi 4 kaSAyoM ke anaMtAnubandhI krodhAdi Adi 16 bhedoM se AtmA meM jo karma kA Agamana hotA hai, use kaSAyAzrava kahate hai / 674) avratAzrava kise kahate hai ? uttara : prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna tathA parigraha, ina pAMca vratoM kA dezataH yA sarvataH aniyama yA atyAga avatAzrava kahalAtA hai 675 ) prANAtipAta avratAzrava kise kahate hai ? 1 274 zrI navatattva prakaraNa Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : pramAda se jIva ke dravya prANoM kA vinAza karanA yA jIva-hiMsA karanA prANAtipAta avratAzrava hai| 676 ) mRSAvAda avratAzrava kise kahate hai ? uttara : svArtha kI siddhi ke liye athavA ahita ke liye jo satya athavA asatya bolA jAtA hai, use mRSAvAda avratAzrava kahate hai| 677) adattAdAna avratAzrava kise kahate hai ? uttara : adatta-nahIM dI huI (vastu kA), AdAna-grahaNa karanA adattAdAna hai| niSedha kI gaI vastu athavA binA pUche vastu ko lenA, corI karanA, adattAdAna avratAzrava kahalAtA hai| 678) adattAdAna kitane prakAra kA hai ? .... uttara : adattAdAna 4 prakAra kA hai - 1. svAmI adatta -svAmI (mAlika) ko pUche binA lI gayI vastu / 2. jIva adatta - jIva ko pUche binA lI gayI vastu / 3. tIrthaMkara adatta - tIrthaMkaroM ke dvArA niSiddha kI gayI vastu / 4. guru adatta - guru AjJA prApta kiye binA lI gayI vastu / 679) abrahma avratAzrava kise kahate hai ? uttara : anAcAra kA sevana karanA abrahma Azrava hai| 680) parigraha avratAzrava kise kahate hai ? uttara : padArthoM kA saMgraha karanA, una para mamatva buddhi rakhanA parigraha Azrava hai| 681) yogAzrava kise kahate hai ? uttara : mana, vacana, kAyA ke vyApAra se jo karma kA AtmA meM Agamana hotA hai, use yogAzrava kahate hai| 682) yogAzrava ke tInoM bheda spaSTa karo / uttara : 1. manoyoga Azrava : mana ke dvArA zubha vicAra karane para zubha manoyogAzrava tathA aprazasta vicAra karane para azubha manoyogAzrava hotA 2. vacanayogAzrava : vacana se satya, madhura tathA hitakArI vacana bolane zrI navatattva prakaraNa 275 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para zubha vacana yogAzrava tathA asatya, kaTu va hiMsaka vacana bolane para azubha vacanayogAzrava hotA hai| 3. kAyayogAzrava : kAyA se zubha pravRtti karane para zubhakAya yogAzrava tathA azubha pravRtti karane para azubha kAyayogAzrava hotA hai| 683) kriyA kise kahate hai ? isake kitane bheda haiM ? uttara : AtmA jisa vyApAra ke dvArA zubhAzubha karma ko grahaNa karatI hai, use kriyA kahate hai| isake paccIsa bheda haiN| 684) kAyikI kriyA kise kahate hai ? uttara : avirati, ajayaNA yA pramAdapUrvaka zarIra ke halana-calana kI kriyA kAyikI kriyA kahalAtI hai| 685) kAyikI kriyA ke kitane bheda hote haiM ? nAma sahita paribhASA likho| uttara : kAyikI kriyA ke do bheda hote haiM - (1) anuparata kAyikI kriyA - virati rahita jIvoM kI saavdhkriyaa| (2) duSprayukta kAyikI kriyA - mana-vacana-kAyA kI azubha kriyaa| 686) adhikaraNikI kriyA kise kahate hai ? uttara : adhikaraNa arthAt talavAra, cAkU, chUrI, baMdUka, Adi / ina zastroM (adhikaraNa) se AtmA pApa karake naraka kA adhikArI banatA hai, ina zastroM se hone vAlI kriyA ko adhikaraNikI kriyA kahate hai / 687) adhikaraNikI kriyA ke bheda likho / uttara : adhikaraNikI kriyA ke do bheda - (1) saMyojanAdhikaraNikI kriyA - zastrAdi ke avayavoM ko paraspara joddnaa| (2) nirvartanAdhikaraNikI kriyA - naye zastrAdi kA nirmANa karanA / 688) prAdveSikI kriyA kise kahate hai ? uttara : jIva yA ajIva para dveSa karane se lagane vAlI kriyA prAdveSikI kriyA 689) prAdveSikI kriyA ke bheda likho / ------ zrI navatattva prakaraNa Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara: prAdveSikI kriyA ke do bheda hai - (1) jIva prAdveSikI kriyA - jIva para dveSa bhAva rakhanA / (2) ajIva prAdveSikI kriyA hAni pahu~cAne vAle ajIva para dveSabhAva rakhanA / 690) pAritApanikI kriyA kise kahate hai ? uttara : dUsare jIvoM ko pIDA pahu~cAne se tathA apane hI hAtha se apanA sira chAtI Adi pITane se lagane vAlI kriyA pAritApanikI kriyA hai / 691 ) pAritApanikI kriyA ke bheda likho / uttara : pAritApanikI kriyA ke do bheda hai - (1) svahasta pAritApanikI kriyA - svajanAdi ke viyoga se apane hAthoM se sira kUTanA, chAtI pITanA Adi / (2) parahasta pAritApanikI kriyA - dUsaroM ke hAthoM se paritApa krvaanaa| 692) prANAtipAtikI kriyA kise kahate hai ? uttara : dUsare prANiyoM ke prANoM kA vinAza karane se tathA strI Adi ke viyoga meM AtmaghAta karane se lagane vAlI kriyA prANAtipAtikI hai 1 693) prANAtipAtikI kriyA ke bheda likho / uttara : prANAtipAtikI kriyA ke do bheda haiM - (1) svahastikI prANAtipAtikI kriyA - svahasta se jAnabUjha kara jIvoM kA atipAta - nAza karanA (2) parahastikI prANAtipAtikI kriyA atipAta - nAza karavAnA | 695 ) AraMbhikI kriyA ke bheda likho / uttara : AraMbhikI kriyA ke do bheda haiN| - zrI navatattva prakaraNa - parahasta se jIvoM kA 694) AraMbhikI kriyA kise kahate hai ? uttara : AraMbha (khetI, ghara Adi ke kArya meM hala, kudAla Adi calAne) se lagane vAlI kriyA AraMbhikI kriyA hai| isameM uddezyapUrvaka jIva kA hanana nahIM kiyA jAtA / 277 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) jIva AraMbhikI kriyA - jIvita jIva ke atipAta kI hanana kI pravRtti krnaa| (2) ajIva AraMbhakI kriyA - sthApanA jIva ko hanana karane kI pravRtti karanA / jaise - patthara kI mUrti, citrita citra Adi / 696) pArigrahikI kriyA kise kahate hai ? isake kitane bheda haiM ? / uttara : parigraha se lagane vAlI kriyA pArigrAhikI haiM / isake do bheda haiM - (1) jIva pArigrahikI kriyA - pati-patnI, dAsa-dAsI, pazu Adi jIvoM para mamatva rkhnaa| (2) ajIva pArigrahikI kriyA - dhana-dhAnya, AbhUSaNa, ghara Adi ajIva padArthoM kA saMgraha karanA tathA usa para mamatva buddhi rakhanA ajIva pArigrahikI kriyA hai| 697) mAyA pratyayikI kriyA kise kahate hai ? isake bheda likho / uttara : chala-prapaMca karake dUsaroM ko ThaganA mAyA pratyayikI kriyA hai| svayaM meM kapaTa hote hue bhI zuddha bhAva dikhAnA svabhAva vaMcana tathA jhUThI sAkSI, jhUThA lekha likhanA parabhAva vaMcana mAyA pratyayikI kriyA hai / 698) mithyAdarzanapratyayikI kriyA kise kahate hai ? uttara : jinezvara prarUpita tattva ke prati azraddhAna tathA viparIta mArga ke prati zraddhAna karane se lagane vAlI mithyAdarzana pratyayikI kriyA hai / 699) mithyAdarzana pratyayikI kriyA ke bheda likho / uttara : mithyAdarzana pratyayikI kriyA ke do bheda haiM - (1) nyUnAtirikta mithyAdarzana pratyayikI - sarvajJakathita tattva ke svarUpa ko nyUnAdhika mAnanA / (2) tadvayatirikta mithyAdarzana pratyayikI - sarvajJakathita tattva ke svarUpa ko sarvathA na mAnanA / 700) apratyAkhyAnikI kriyA kise kahate hai ? uttara : heya vastu kA tyAga pratyAkhyAna nahIM karane se lagane vAlI kriyA apratyAkhyAnikI hai / yaha do prakAra kI hai - ajIva tathA sajIva 278 zrI navatattva prakaraNa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtyaakhyaanikii| jo padArtha kabhI upayoga meM nahIM Ate, una padArthoM kA bhI yadi pratyAkhyAna na ho to tatsambandhI karma kA Azrava avazya hotA hai| jaise pUrvabhava meM choDe hue zastroM se hone vAlI hiMsA tathA pUrvabhava meM saMgrahita parigraha ke mamatva kA jIva ko karmabaMdha isa bhava meM bhI AtA hai| ataH mRtyu ke samaya samasta sAMsArika sAdhanoM kA tyAga kara denA cAhie / 701) dRSTikI kriyA kise kahate hai ? uttara : jIva tathA ajIva ko rAgAdi se dekhanA dRSTikI kriyA hai| 702) spRSTikI kriyA kise kahate hai ? uttara : jIva tathA ajIva ko rAgAdi se sparza karanA spRSTikI kriyA hai athavA rAgAdi bhAva se prazna karanA prAznikI kriyA hai / 703) prAtityakI kriyA kise kahate hai ? uttara : jIva tathA ajIva vastu (bAhya vastu) ke nimitta se rAga-dveSa karane para - jo kriyA lagatI hai, use prAtityakI kriyA kahate hai / 704) prAtityakI kriyA ke do bheda likho / uttara : prAtityakI kriyA ke do bheda haiM - (1) jIva prAtityakI kriyA : dUsaroM ke naukaroM Adi tathA hAthI, ghoDe Adi kI saMkhyA dekhakara rAga-dveSa karanA / (2) ajIva prAtityakI kriyA : dUsaroM ke AbhUSaNAdi dekhakara rAga dveSa karanA / 705) sAmaMtopanipAtikI kriyA kise kahate hai ? uttara : apane vaibhava, aizvarya Adi kI logoM dvArA kI jAtI prazaMsA ko sunakara prasanna honA athavA ghI, tela Adi ke pAtra khule rahane para usameM saMpAtima jIvoM kA girakara vinAza honA, sAmaMtopanipAtikI kriyA hai / 706) sAmaMtopanipAtikI kriyA ke do bheda likho / uttara : sAmaMtopanipAtikI kriyA ke do bheda haiM - (1) jIva sAmaMtopanipAtikI kriyA : ghoDe hAthI Adi lAne para anya zrI navatattva prakaraNazrI navatattva prakaraNa 279 - - Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukha se prazaMsA yA burAI sunakara prasanna honA athavA dveSa karanA / (2) ajIva sAmaMtopanipAtikI kriyA : acche AbhUSaNAdi lAne para anya mukha se prazaMsA yA burAI sunakara rAga athavA dveSa karanA / 707) naizastrikI kriyA kise kahate hai ? uttara : rAjA Adi kI AjJA se yaMtroM dvArA ku~e, tAlAba Adi kA pAnI nikAla kara bAhara pheMkane se, phavvArA calAne se, dhanuSa se bANa phaiMkane se, svArthavaza yogya ziSya yA putra ko bAhara nikAla dene se, zuddha eSaNIya bhikSA hone para bhI niSkAraNa paraTha dene se jo tathA rAjAdi kI AjJA se zastrAdi banavAne para jo kriyA lagatI hai, use naizastrikI kriyA kahate 708) naizastrikI kriyA ke do bheda likho| uttara : naizastrikI kriyA ke do bheda hai - (1) jIva naizastrikI kriyA : yaMtrAdi dvArA ku~e Adi se pAnI nikAlakara ku~e Adi ko khAlI karanA yA supAtra ziSya ko nikAla denaa| (2) ajIva naizastrikI kriyA : dhanuSya se bANa chor3anA yA zuddha AhArAdi ko prtthnaa| 709) svahastikI kriyA kise kahate hai ? uttara : kisI bhI jIva ko apane hAtha meM lekara pheMkane, paTakane, tADanA karane yA mArane se jo kriyA lagatI hai, use svahastikI kriyA kahate hai| 710) svahastikI kriyA ke do bheda likho / uttara : svahastikI kriyA ke do bheda hai - (1) jIva svahastikI kriyA : apane hAthoM ke dvArA yA anya kisI padArtha dvArA anya jIva kI hatyA karanA / (2) ajIva svahastikI kriyA : ajIva vastu ko svahasta se tor3ane phor3ane kI kriyA karanA / 711) AjJApanikI kriyA kise kahate hai ? 280 ------------------- zrI navatattva prakaraNa Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : jIva ko AjJA karake usase jIva (vyakti)-ajIva (vastu) maMgavAnA AjJApanikI kriyA hai| 712 ) vaidAraNikI kriyA kise kahate hai ? uttara : jIva tathA ajIva kA vidAraNa (cIranA-phADanA) karane se yA vitAraNa (vaMcanA-ThagAI) karane se lagane vAlI kriyA vaidAraNikI hai| 713) anAbhogikI kriyA kise kahate hai ? uttara : anupayoga (ajayaNA-aviveka) pUrvaka calane-phirane se tathA cIjoM ko rakhane-uThAne se lagane vAlI kriyA anAbhogikI hai| 714) anAbhogikI kriyA ke do bheda likho / uttara : anAbhogikI kriyA ke do bheda haiM - (1) anAyuktadAna anAbhogikI kriyA - binA upayoga apramArjita vastu kA lena-dena karanA / (2) anAyukta pramArjanA anAbhogikI kriyA : binA upayoga apramArjita vastu ko rakhanA yA uThAnA / 715) anavakAMkSapratyayikI kriyA kise kahate hai ? uttara : sva-para ke hitAhita kA vicAra nahIM karate hue tathA isa loka va paraloka kI paravAha na karate hue jo kriyA kI jAtI hai, use anavakAMkSapratyayikI kriyA kahate hai| 716) prAyogikI kriyA kise kahate hai ? uttara : mana-vacana-kAyA ke azubha-sAvadha vyApAra se lagane vAlI kriyA ko prAyogikI kriyA kahate hai| 717) sAmudAnikI kriyA kise kahate hai ? uttara : jisa pApa karma ke dvArA samudAya rUpa meM AThoM karmoM kA baMdha ho tathA sAmUhika rUpa se aneka jIvoM ke eka sAtha karmabaMdha ho, use sAmudAnikI kriyA kahate hai| 718) premikI kriyA kise kahate hai ? uttara : svayaM prema yA rAga karanA athavA dUsare ko prema paidA ho aisA bolanA, ------ -------------- zrI navatattva prakaraNa 281 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premikI kriyA hai / 719) dvaiSikI kriyA kise kahate hai ? uttara : svayaM dveSa karanA tathA dUsare ko dveSa paidA ho aisI kriyA karanA, dvaiSikI kriyA hai / 720 ) IryApathikI kriyA kise kahate hai ? uttara : karmabaMdha ke 5 hetuoM meM se kevala yoga rUpa eka hI hetu dvArA bandha hotA hai, vaha IryApathikI kriyA hai| yaha 11 veM 12veM, 13 veM guNasthAnaka meM rahe hue vItarAgI AtmA kI hI hotI hai / 721 ) kauna-sI kriyA kauna-se guNasthAnaka taka hotI hai ? uttara : (1) kAyikI kriyA 282 (2) adhikaraNikI kriyA (3) prAdvaiSikI kriyA (4) pAritApanikI kriyA (5) prANAtipAtikI kriyA (6) AraMbhikI kriyA (7) pArigrahikI kriyA (8) mAyA pratyayikI kriyA (9) mithyAdarzana pratyayikI kriyA (10) apratyAkhyAnikI kriyA (11) dRSTikI kriyA (12) spRSTikI kriyA (13) prAtityakI kriyA (14) sAmantopanipAtakI kriyA (15) naizastrikI kriyA (16) svahastikI kriyA (17) AjJApanikI kriyA 1 6 guNasthAna taka 1 se 9 guNasthAna taka 1 se 9 guNasthAna taka 1 se 9 guNasthAna taka se 1 1 1 1. 1 se 1 se 1 1 aura 3 reM guNasthAna meM 1 se 5 guNasthAna taka 5 guNasthAna taka se 7 guNasthAna taka se 6 guNasthAna taka se se 4 guNasthAna taka 10 guNasthAna taka 1 se 5 guNasthAna taka 10 guNasthAna taka 1 se 5 guNasthAna taka (tattvArtha vRtti meM 6 guNa taka) se 6 guNasthAna taka 1 se 5 guNasthAna taka 1 se 5 guNasthAna taka zrI navatattva prakaraNa Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) vaidAraNikI kriyA 1 se 9 guNasthAna taka (19) anAbhogikI kriyA 1 se 10 guNasthAna taka (20) anavakAMkSa pratyayikI kriyA 1 se 9 guNasthAna taka (21) prAyogikI kriyA 1 se 5 guNasthAna taka (22) sAmudAnikI kriyA 1 se 10 guNasthAna taka (23) premikI kriyA 1 se 10 guNasthAna taka (24) dvaiSikI kriyA 1 se 9 guNasthAna taka (25) IryApathikI kriyA 11 se 13 guNasthAna taka 722) Azrava tattva jAnane kA uddezya likho| uttara : Azrava yAni karmoM kA AnA / Azrava ke 42 bhedoM kA jJAna kara sva svabhAva meM Ane ke lie inakA tyAga kareM, paraMtu gRhasthAvasthA meM puNyAzrava bhava-aTavI se pAra utArane meM sahAyabhUta ho sakatA hai, ataH isa kA upayogapUrvaka svIkAra kara Atmasvarupa kI prApti karanA, isa tattva ko jAnane kA uddezya hai| saMvara tattva kA vivecana 723) saMvara kise kahate hai ? uttara : Azrava kA nirodha hI saMvara hai / arthAt jina kriyAoM se Ate hue karma rUka baMda ho jAye. vaha kriyA saMvara kahalAtI hai| 724) saMvara ke 20 bheda kauna-se haiM ? uttara : (1) samyaktva saMvara - sudeva, sagaru, sadharma para zraddhA rakhanA / (2) vrata saMvara - paccakkhANa karanA / (3) apramAda saMvara - 5 prakAra kA pramAda nahIM karanA / (4) akaSAya saMvara - 25 kaSAyoM kA sevana nahIM karanA / (5) yoga saMvara - mana, vacana, kAyA kI zubhapravRtti / (6) dayA saMvara - jIvoM kI hiMsA nahIM karanA / (7) satya saMvara - jhUTha nahIM bolanA / _(8) acaurya saMvara - corI nahIM karanA / ____ zrI navatattva prakaraNa 283 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) zIla saMvara - brahmacarya kA sevana karanA / (10) aparigraha saMvara - parigraha nahIM karanA / (11) zrotrendriya saMvara - kAna ko vaza meM rakhanA / (12) cakSurindriya saMvara - A~kha ko vaza meM rakhanA / (13) ghrANendriya saMvara - nAka ko vaza meM rakhanA / (14) rasanendriya saMvara - jIbha ko vaza meM rakhanA / (15) sparzendriya saMvara - zarIra ko vaza meM rakhanA / (16) mana saMvara - mana ko vaza meM rakhanA / (17) vacana saMvara - vacana ko vaza meM rakhanA / (18) kAya saMvara - kAyA ko vaza meM rakhanA / (19) bhaMDopakaraNa saMvara - vastra-pAtra Adi upakaraNa jayaNA se rakhanA / (20) susaMga saMvara - kharAba saMgati se dUra rhnaa| 725) AgamoM meM saMvara kA varNana kahA~ AyA hai ? uttara : sthAnAMga sUtra ke pAMcaveM aura dasaveM sthAna meM, praznavyAkaraNa sUtra ke saMvara dvAra meM tathA samavAyAMga sUtra ke pAMcaveM samavAya meM saMvara kA varNana AyA 726) sudeva, suguru aura sudharma para AsthA rakhane se kaunasA saMvara hotA hai ? uttara : sudeva, suguru aura sudharma para zraddhA rakhane se samyaktva (samakita) saMvara kI ArAdhanA hotI hai| 727) vrata, niyama, tyAga, pratyAkhyAna grahaNa karanA kaunasA saMvara hai ? uttara : vrata, niyama, tyAga, pratyAkhyAna grahaNa karanA dUsarA vrata saMvara hai / 728) krodha nahIM karane se kyA hotA hai ? uttara : krodha nahIM karane se akaSAya rUpa saMvara kI ArAdhanA hotI hai / 729) mana pasaMda miSTAnna kA tyAga, svAda ke lie Upara se namaka lene kA tyAga karane se kaunase saMvara kI ArAdhanA hotI hai ? uttara : uparoktAnusAra tyAga karane se rasanendriya ko vaza meM rakhane rupa saMvara kI ArAdhanA hotI hai| 284 tattva prakaraNa Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730) pustaka, Asana Adi vastuoM ko yatanA pUrvaka lene aura rakhane se kaunase saMvara kI ArAdhanA hotI hai ? uttara : pustaka, Asana Adi koI bhI vastu yatanApUrvaka lene aura rakhane meM saMvara ke unnIsaveM bheda kI ArAdhanA hotI hai| 731) saMvara ke mukhya kitane bheda haiM ? uttara : pAMca - (1) samyaktva, (2) virati, (3) apramAda, (4) akaSAya, (5) shubhyog| 732) samyaktva kise kahate haiM ? uttara : sudeva-suguru-sudharma para yA jIvAdi nava tattvoM para dRDha zraddhAna samyaktva 733) samyaktva kaise jAnA jAtA hai ? uttara : pAMca liMgoM athavA lakSaNoM se samyaktva jAnA jAtA hai| 734) samyaktva ke 5 lakSaNa kauna se haiM ? uttara : (1) zama, (2) saMvega, (3) nirveda, (4) anukampA, (5) Astikya / 735) zama kise kahate haiM ? uttara : mithyAtva kA zamana karanA, zatru-mitra para samabhAva rakhanA, zama hai| 736) saMvega kise kahate haiM ? uttara : dharma meM ruci, vairAgyabhAva va mokSa kI abhilASA saMvega hai| 737) nirveda kise kahate haiM ? .. uttara : bhoga va saMsAra meM aruci rakhanA, saMsAra ko kaidakhAnA samajhanA, AraMbha parigraha se nivRtta honA, nirveda hai| 738) anukaMpA kise kahate haiM ? uttara : duHkhI jIvoM para dayA karanA, unake duHkha ko dUra karane kA prayAsa karanA ___ anukaMpA hai| 739) Astikya kise kahate haiM ? uttara : dharma, puNya, pApa, AtmA, loka, paraloka, svarga-naraka meM AsthA rakhanA arthAt unake astitva ko svIkAranA, Astikya hai| - zrI navatattva prakaraNa Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740) virati kise kahate haiM ? uttara : prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, rAtribhojana Adi pApa kriyAoM kA dezataH yA sarvataH tyAga karanA, virati kahalAtA hai| 741) virati ke kitane bheda hai ? uttara : do - (1) dezavirati (2) sarvavirati / 742) dezavirati kise kahate haiM ? uttara : apanI zakti ke anusAra vrata paccakkhANa karanA, athavA dezataH (AMzika) azubhAzravoM kA tyAga karanA, dezavirati kahalAtA hai| 743) sarvavirati kise kahate haiM ? uttara : sabhI pApoM kA sarvathA tyAga karanA sarvavirati kahalAtA hai| 744) apramAda kise kahate haiM ? uttara : pAMco pramAda choDanA apramAda hai| apramAda se pramAdarupa Azrava dvAra baMda ho jAte hai| 745) akaSAya kise kahate haiM ? uttara : kaSAyoM kA zamana karanA, samabhAva rakhanA akaSAya hai| 746 ) navatattva meM saMvara ke kitane bhedoM kA ullekha haiM ? uttara : navatattva meM saMvara ke 57 bheda isa prakAra ullikhita haiM - samiti - 5, gupti - 3, parISaha - 22, yatidharma - 10, bhAvanA - 12, cAritra - 5 / 747) samiti kise kahate hai ? uttara : Avazyaka kArya ke liye yatanApUrvaka samyak ceSTA yA pravRtti ko samiti kahate haiN| 748) samiti ke kitane bheda haiM ? uttara : pAMca - (1) IryA samiti, (2) bhASA samiti, (3) eSaNA samiti, (4) AdAna samiti, (5) pAriSThApanikA samiti / 749) IryA samiti kise kahate haiM ? uttara : IryA arthAt mArga meM upayoga pUrvaka calanA / jJAna, darzana, cAritra ke 286 zrI navatattva prakaraNa Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta se mArga meM yugamAtra (3 1/2 hAtha) bhUmi ko ekAgra citta se dekhate hue aura sajIva mArga kA tyAga karate hue yatanApUrvaka gamanAgamana karanA, IryA samiti hai| 750) bhASA samiti kise kahate haiM ? / uttara : AvazyakatA hone para satya, hita, mita, priya, nirdoSa aura asaMdigdha bhASA bolanA, bhASA samiti haiM / 751) eSaNA samiti kise kahate haiM ? uttara : siddhAnta meM kahI gayI vidhi ke anusAra doSa rahita AhAra-pAnI Adi grahaNa karanA eSaNA samiti hai| yaha samiti mukhya rUpa se sAdhu ke tathA gauNa rupa se pauSadhavratadhArI zrAvaka ke hotI hai| 752 ) eSaNA samiti ke kitane bheda haiM ? uttara : tIna - (1) gaveSaNA, (2) grahaNaiSaNA, (3) paribhogaiSaNA / ' 753) gaveSaNA kise kahate haiM ? uttara : gaveSaNA kA artha hai - khojanA, DhUMDhanA / zramaNa vRtti ke anusAra 16 udgama tathA 16 utpAdana doSoM se rahita nirdoSa AhAra khojanA, gaveSaNA kahalAtA hai| .. 754) AhAra ke kitane doSa haiM ? uttara : saiMtAlIsa - 16 udgama (gRhastha ke dvArA lagane vAle doSa), 16 utpAdanA - (sAdhu se lagane vAle doSa) 10 eSaNA (sAdhu tathA dAtA donoM kI ora se lagane vAle doSa), 5 mAMDalI (AhAra karate samaya) / 755) udgama ke 16 doSa kaunase haiM ? uttara : (1) AdhAkarma - sAdhu ke liye banA huA AhAra lenA / (2) auddezika - svayaM ke liye banA huA AhAra lenA / (3) pUtikarma - nirdoSa AhAra meM sadoSa AhAra milA ho, vaha AhAra lenA / (4) mizra AhAra - sAdhu tathA gRhastha donoM ke liye banA AhAra lenA / (5) sthApanA AhAra - sAdhu ke liye rakhA AhAra lenA / --------- zrI navatattva prakaraNa 287 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) prAbhRtika AhAra - sAdhu Aye, jAnakara banA vizeSa AhAra lenA / (7) prAduSkaraNa AhAra - aMdhere se ujAle meM athavA aMdhere meM prakAza karake AhAra lenaa| (8) krIta AhAra - sAdhu ke liye kharIdA huA AhAra lenA / (9) prAmRtya AhAra - sAdhu ke liye udhAra lAyA huA AhAra lenaa| (10) parAvRtya AhAra - sAdhu ke nimitta paDausI athavA anya ko apanI vastu dekara dUsarI vastu lAkara denA / (11) abhyAhRta AhAra - sAmane se lAyA huA AhAra lenaa| (12) udbhinna AhAra - lepa, peka Adi kholakara lAyA AhAra lenaa| (13) mAlopahRta AhAra - upara se nisaraNI, chIMke Adi se utArakara yA bhUmigRha se nikAlakara lAyA AhAra lenA / (14) achidya AhAra - balAt / chinakara lAyA huA AhAra lenA / (15) anisRSTa AhAra - bhAgIdArI kI cIja ko usakI icchA yA AjJA ke binA denaa| (16) adhvapUraka AhAra - sAdhu ke Ane para adhika banAyA AhAra lenaa| 756) utpAdanA ke 16 doSa kaunase haiM ? uttara : (1) dhAtrI doSa - gRhastha ke bAlakoM ko sneha dekara yA khAnA dekara AhAra lenaa| (2) dUtI piMDa doSa - paraspara samAcAra batAkara AhAra lenA / (3) nimitta piMDa doSa - jyotiSa kI bAteM batAkara AhAra lenA / (4) AjIva doSa - apane kula Adi kA paricaya dekara AhAra lenA / (5) vanIpaka piMDadoSa - bhikhArI kI taraha dIna-vacana kahakara AhAra lenaa| (6) cikitsA doSa - rogApahAra karake AhAra lenA / (7) krodha doSa - zApa Adi kA bhaya batAkara yA krodhapUrvaka AhAra lenaa| 288 tattva prakaraNa Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) mAna doSa - abhimAna se apane ko labdhidhArI batAkara AhAra lenaa| (9) mAyA doSa - veSa badalakara AhAra lenA / (10) lobha doSa - svAdiSTa bhojana mile, vahA~ bAra bAra jAnA / (11) saMstava doSa - guNoM kI prazaMsA karake AhAra lenA / (12) vidyA doSa - camatkArika vidyA prayoga sikhAkara AhAra lenA / (13) maMtra doSa - maMtra prayoga se AhAra lenA / (14) cUrNa doSa - aMjana Adi ke prayoga se adRzya hokara gaucarI lenaa| (15) yoga doSa - yoga sAdhanA se AkRSTa karake yA rAjavazIkaraNa kI siddhi batAkara AhAra lenA / (16) mUlakarma doSa - garbhAdhAna, garbhapAta, garbhastaMbhana Adi ke upAya batAkara AhAra lenaa| 757 ) grahaNaiSaNA kise kahate haiM ? uttara : AhAra - 10 doSa rahita grahaNa karanA grahaNaiSaNA hai| 758) grahaNaiSaNA ke 10 doSa kauna-se haiM ? uttara : (1) zaMkitadoSa - azuddha hone kI zaMkA hone para bhI AhAra lenA / (2) mrakSita doSa - sacitta se lipta hAtha, bhAjana se AhAra lenA / (3) nikSipta doSa - sacitta vastu se spRSTa AhAra lenA / (4) pihita doSa - sacitta se DhaMkI vastu lenA / (5) sAhata doSa - sacitta bartana se padArtha nikAlakara usI meM acitta padArtha DAlakara de, vaha AhAra lenaa| (6) dAyaka doSa - dAna dene meM ayogya vyakti-andha, garbhavatI se AhAra lenaa| (7) unmizra doSa - sacitta-acitta mizrita vastu lenA / (8) apariNata doSa - acitta hue binA vastu lenA / (9) lipta doSa - dUdha-dahI Adi lepakRta dravya lenA / (10) chardita doSa - baharAte hue nIce girane para bhI AhAra lenA / ---------------- zrI navatattva prakaraNa 29 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 759) paribhogeSaNA kise kahate haiM ? uttara : vidhipUrvaka grahaNa kiye yA lAye hue AhArAdi kA vidhipUrvaka paribhoga karanA / yahA~ vidhi se abhiprAya AhAra kI niMdA-stuti se haiM / AhAra ko 5 mAMDalI ke doSa TAlakara grahaNa karanA caahie| isakA dUsarA nAma grAsaiSaNA bhI hai| 760) mAMDalI-gAsaiSaNA ke 5 doSa kauna-se haiM ? uttara : (1) saMyojikA doSa - svAda ke liye cInI, namaka Adi milAnA / (2) pramANAtikrama doSa - aparimita AhAra grahaNa karanA / (3) aMgAra doSa - vastu ke svAda, rupa Adi kI prazaMsA karanA / (4) dhUmra doSa - asvAdiSTa vastu kI niMdA karanA / (5) kAraNAbhAva - kAraNa binA AhAra lenA aura kAraNa binA choDanA / 761) kisa kAraNa se AhAra grahaNa kiyA jAtA hai ? uttara : sAdhu chaha kAraNoM se AhAra grahaNa karatA hai - (1) vedanA - kSudhA zAnta karane ke liye / . (2) vaiyAvRtya - sevA karane ke liye / (3) IryArtha - iryAsamiti ke zodhana ke liye / (4) saMyamArtha - saMyama kI rakSA ke liye / (5) prANI pratyaya - prANiyoM kI rakSA ke liye / (6) dharma-cintA - dharma cintana ke liye / 762) sAdhu kina kAraNoM se AhAra kA tyAga karatA hai ? uttara : (1) AtaMka - jvara Adi roga kI upazAnti ke liye / (2) upasarga - rAjA yA svajanoM dvArA upasarga para / (3) titikSA - sahiSNu banane ke liye / (4) brahmacarya - zIla rakSA ke liye / (5) prANIdayA - prANiyoM kI rakSA ke liye / (6) zarIra vyavacchedanArtha - zarIra ke tyAga ke liye / 763) AdAna samiti kise kahate haiM ? --------------------- 290 zrI navatattva prakaraNa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : vastra, pAtra, Asana, zayyA, saMstAraka Adi saMyama ke upakaraNa tathA jJAnopakaraNoM ko upayogapUrvaka pramArjanA karake uThAnA aura rakhanA AdAna samiti hai| isakA apara nAma AdAna-bhaMDa-matta-nikSepaNA samiti hai| AdAna arthAt grahaNa karanA / bhaMDa-matta - pAtra-mAtraka Adi ko jayaNApUrvaka / nikSepaNA - rkhnaa|| 764) pAriSThApanikA samiti kise kahate haiM ? uttara : pariSThApanA (tyAga karanA) ke 10 doSoM kA tyAga karate hue laghunIti, baDInIti, thUka, kapha, azuddha AhAra, nirupayogI upakaraNoM kA vidhi tathA jayaNApUrvaka tyAga karanA pAriSThApanikA samiti hai| isakA dUsarA nAma uccAra prastravaNa khela jalla siMghANa pAriSThApanikA samiti haiN| uccAra - baDInIta (mala) prasravaNa - mUtra khela - zleSma (kapha) jalla - zarIra kA maila siMghANa - nAka kA maila pAriSThApanikA - pasThanA, utsarga karanA yA tyAga karanA / 765) pariSThApanA ke 10 niyama/siddhAnta kauna-se haiM ? uttara : (1) jahA~ koI AtA ho, dekhatA ho, vahA~ na paraThe / (2) jahA~ Atma virAdhanA yA para virAdhanA ho, vahA~ na paraThe / (3) UMcI-nIcI bhUmi ho, vahA~ na paraThe arthAt samatala bhUmi para prkheN| (4) polI bhUmi, ghAsa, dhAnya, patte tathA kisI vastu ke Dhera para na paraThe / (5) acitta / prANI rahita bhUmi para paraTeM / (6) vistRta acitta bhUmi para paraThe, jisase padArtha sacitta bhUmi para na jAya / (7) cAra aMgula pramANa gaharI bhUmi para prtteN| (8) grAma Adi (dRSTigocara sthAna) ke pAsa na paraTeM / (9) cUhe Adi ke biloM para na prtteN| -------------------- zrI navatattva prakaraNa Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) trasa prANI, bIja - haritakAyAdi para na paraTheM / 766 ) gupti kise kahate haiM ? uttara : 'gupyate rakSyate trAyate vA guptiH', gopana yA rakSaNa kare, vaha gupti hai| saMsAra meM saMsaraNa karate prANI kI jo rakSA kare, vaha gupti hai / athavA mana, vANI tathA zarIra ko hiMsA Adi sarva azubha pravRttiyoM se nigraha (vaza) karake rakhanA, samyak prakAra se upayoga pUrvaka nivRtti rakhanA gupta hai| 767) manogupti kise kahate haiM ? uttara : ArttadhyAna, raudradhyAna, saMrambha, samAraMbha tathA AraMbha saMbaMdhI saMkalpa na karanA, zubhAzubha yogoM ko rokakara yoganirodha avasthA ko prApta karanA manogupti hai| 768 ) manogupti ke kitane bheda haiM ? uttara : tIna bheda haiM- (1) asat kalpanA viyoginI - Artta tathA raudradhyAna sambandhI azubha kalpanAoM kA tyAga karanA / (2) samatAbhAvinI prANa, bhUta, jIva tathA sattvoM para samatAbhAva rakhanA / (3) yoganirodha kevalajJAna prApta hone para manoyoga kA sarvathA nirodha ho jAtA hai, usase jo avasthA prApta hotI hai, vaha yoga nirodha rUpa manogupti hai / 769 ) vacanagupti kise kahate haiM ? uttara : vacana ke azubha vyApAra arthAt saMrabha-samAraMbha tathA AraMbha saMbaMdhI vacana kA tyAga karanA, vikathA nahIM karanA, mauna rahanA vacana gupti hai / 770) vacanagupti ke kitane bheda haiM ? 292 - uttara : do - (1) maunAvalaMbinI - pApa pravRtti se sarvathA mauna dhAraNa karanA / (2) vADniyaminI - bolate samaya mukha ke Age mukhavastrikA rakhanA / 771 ) saMraMbha, samAraMbha tathA AraMbha se kyA Azaya hai ? uttara : saMraMbha - mana meM hiMsAdi kA saMkalpa vicAra saMraMbha hai / samAraMbha - hiMsAdi kArya ke liye sAdhana juTAnA samAraMbha hai / AraMbha - mana meM saMkalpa kiye hue kArya ko zarIra dvArA kriyAnvita karanA zrI navatattva prakaraNa Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AraMbha haiN| 772) bhASA samiti aura vacanagupti meM kyA antara hai ? uttara : bhASA samiti niravadya vacana bolane rUpa eka hI prakAra kI hai jabaki vacanagupti sarvathA vacana nirodha va niravadya (nirdoSa) vacana bolane rupa do prakAra kI hai| 773) kAyagupti kise kahate haiM ? uttara : khaDA honA, uThanA, baiThanA, sonA Adi kAyika pravRtti na karanA arthAt kAyA ko sAvadha pravRtti se rokanA tathA niravadya pravRtti meM joDanA kAyagupti hai| 774) kAyagupti ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) ceSTAnivRtti - kAyotsarga - dhyAnAvasthA meM aneka prakAra ke upadrava upasthita hone para bhI kAyA ko sthira rakhanA tathA yoga nirodha avasthA meM kAya-ceSTA kA sarvathA sthirikaraNa ceSTA nivRtti kAyagupti hai| (2) yathAsUtraceSTA nivRtti - zramaNAcAra kI vidhi ke anusAra gamanaAgamana Adi meM zarIra kI jo maryAdita pravRtti hotI hai, vaha yathAsUtraceSTA nivRtti hai| 775 ) samiti tathA gupti meM kyA aMtara hai ? uttara : samiti meM satkriyA kA pravartana mukhya hai aura gupti meM asatkriyA kA niSedha mukhya hai| 776 ) aSTapravacanamAtA kise aura kyoM kahA gayA hai ? uttara : 5 samiti tathA 3 gupti, ye ATha aSTapravacana mAtA kahI jAtI hai| ina AThoM se hI saMvara dharma rupI putra kA pAlanapoSaNa hotA hai / isaliye . inheM pravacanamAtA kahA gayA hai| bAvIsa parISahoM kA vivecana 777) parISaha kise kahate haiM ? uttara : 'parISaha' zabda pari+saha ke saMyoga se banA hai| arthAt parisamantAt - zrI navatattva prakaraNa 293 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba tarapha se, samyak prakAra se, saha-sahanA, samabhAvapUrvaka sahana karanA / saMyama mArga meM AtI huI vikaTa bAdhAoM ko samabhAva pUrvaka sahana karanA parISaha kahalAtA hai| 778) parISaha kitane va kauna kauna se haiM ? uttara : parISaha bAIsa haiM - (1) kSudhA, (2) pipAsA, (3) zIta, (4) uSNa, (5) daMza, (6) acela, (7) arati, (8) strI, (9) caryA, (10) niSadyA, (11) zayyA, (12) Akroza, (13) vadha, (14) yAcanA, (15) alAbha, (16) roga, (17) tRNa-sparza, (18) mala, (19) satkAra, (20) prajJA, (21) ajJAna, (22) samyaktva / 779) kSudhA parISaha kise kahate haiM ? uttara : saMyama kI maryAdA ke anusAra bhikSA na milane para bhUkha ko samabhAvapUrvaka sahana karanA paraMtu sAvadya yA azuddha AhAra grahaNa na karanA va ArtadhyAna bhI nahIM karanA, kSudhA parISaha kahalAtA hai| - 780) pipAsA parISaha kise kahate haiM ? uttara : jaba taka nirdoSa - acitta jala na mile taba taka pyAsa sahana karanA para sacitta athavA sacitta - acitta-mizrita jala nahIM pInA, pipAsA parISaha kahalAtA hai| 781) zIta parISaha kise kahate haiM ? uttara : atizaya ThaMDa par3ane se aMgopAMga akaDa jAne para bhI apane pAsa jo maryAdita evaM parimita vastra ho, unhIM se nirvAha karanA evaM Aga Adi se tApa na lenA, zIta parISaha hai / 782) uSNa parISaha kise kahate haiM ? uttara : garmI ke mausama meM tapI huI zilA, reta Adi para padatrANa ke binA calanA, bhISaNa garmI meM bhI snAna-vilepana kI icchA na karanA, maraNAnta kaSTa Ane para bhI chatra-chatrI kI chAyA, vastrAdi athavA paMkhe kI havA na lenA, uSNa parISaha hai| 783) deza parISaha kise kahate haiM ? 294 zrI navatattva prakaraNa Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : varSAkAla meM DAMsa, macchara, khaTamala Adi kA upadrava hone para bhI dhue~, auSadha Adi kA prayoga na karanA, na una jIvoM para dveSa karanA balki unake DaMka kI vedanA ko samabhAvapUrvaka sahana karanA, daMza parISaha kahalAtA hai / 784) acela parISaha kise kahate haiM ? uttara : apane pAsa rahe hue alpa tathA jIrNa-zIrNa vastroM meM saMyama nirvAha karanA, bahumUlya vastrAdi lene kI icchA na karanA, atyalpa mile to bhI dInatA kA vicAra na karanA, acela parISaha hai / 785) arati parISaha kise kahate haiM ? uttara : mana ke anukUla sAdhanoM ke na milane para Akula-vyAkula na honA, udAsa na honA, saMyama pAlana meM aruci paidA na honA, dharmakriyA ko karate hue ullAsabhAva rahanA, arati parISaha hai / 786 ) strI parISaha kise kahate haiM ? uttara : striyoM ko saMyama mArga meM vighna kA kAraNa samajhakara sarAga dRSTi se na dekhanA, unake aMga- upAMga, kaTAkSa, hAva-bhAva para dhyAna na denA, vikAra bharI dRSTi se na dekhanA, brahmacarya meM dRDha rahanA, strI parISaha hai / 787) caryA parISaha kise kahate haiM ? thakAvaTa uttara : caryA arthAt calanA, vihAra karanA / calane meM jo zrAnti hotI hai tathA vihAra ke samasta kaSToM ko samabhAvapUrvaka sahana karanA tathA mAsakalpa kI maryAdAnusAra vihAra karanA, caryA parISaha hai / 788 ) niSadyA parISaha kise kahate haiM ? - uttara : zmazAna, zUnya gRha, guphA Adi meM dhyAna avasthA meM manuSya pazudeva dvArA kisI bhI prakAra kA anukUla athavA pratikUla upasarga Ane para usase bacane ke liye usa sthAna ko choDakara na jAnA balki una upasargoM ko dRDhatApUrvaka sahana karanA, niSadyA parISaha hai / 789) zayyA parISaha kise kahate haiM ? uttara : sone ke liye uMcI-nIcI, kaThora jamIna milane para bhI mana meM kisI zrI navatattva prakaraNa 295 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kA dveSa bhAva na lAkara sahajatApUrvaka svIkAra kara lenA, zayyA parISaha hai| 790) Akroza parISaha kise kahate haiM ? uttara : koI ajJAnI gAlI de, kaTuvacana kahe, tiraskAra yA apamAna kareM taba bhI usase dveSa na karanA, Akroza parISaha hai| 791) vadha parISaha kise kahate haiM ? uttara : koI ajJAnI puruSa sAdhu ko DaMDe se, lAThI yA cAbuka se mAre-pITe athavA hatyA bhI kara de taba bhI mana meM kiJcita roSa na lAnA, vadha parISaha hai| 792) yAcanA parISaha kise kahate haiM ? uttara : sAdhu koI bhI vastu mAMge binA grahaNa nahIM karatA / usakI prApti ke liye 'maiM rAjA hU~, dhanADhya hU~' ityAdi mAna evaM ahaM kA tyAga karake ghara-ghara se bhikSA mAMgakara lAnA, yAcanA karate samaya apamAna va lajjA Adi ko jItanA, yAcanA parISaha hai| 793) alAbha parISaha kise kahate haiM ? uttara : mAna tathA lajjA kA tyAga kara ghara ghara bhikSA mAMgane para bhI na mile to lAbhAntarAya karma kA udaya jAnakara zAnta rahanA, duHkhI athavA uttejita na honA, alAbha parISaha hai / 794) roga parISaha kise kahate haiM ? uttara : zarIra meM jvara Adi roga Ane para 'zarIra vyAdhiyoM kA ghara hai' aisA mAnakara cikitsA na karAnA, rogAvasthA meM bhI mana ko zAnta tathA svastha rakhanA roga parISaha hai| 795) tRNa sparza parISaha kise kahate haiM ? uttara : darbha, ghAsa Adi para sone se ghAsa ke tRNoM ke kaThora sparza ke cubhane se athavA khujalI Adi hone para bhI udvigna na honA, tRNasparza parISaha 796) mala parISaha kise kahate haiM ? 296 zrI navatattva prakaraNa Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : sAdhu ke liye snAna zrRMgAra kA kAraNa hai aura zrRMgAra viSaya kA kAraNa rUpa hai, ataH zarIra para sveda-pasIne ke kAraNa mailAdi jamane para durgaMdha AtI ho taba bhI use dUra karane ke liye snAnAdi kI icchA na karanA, mala parISaha hai| 797 ) satkAra parISaha kise kahate haiM ? uttara : sAmAjika, dhArmika, rASTrIya satkAra sammAna prApta hone para bhI mana meM harSa tathA garva na karanA, satkAra parISaha hai| 798) prajJA parISaha kise kahate haiM? uttara : bahuzruta gItArtha hone para bahuta se loga prazna pUchate haiM, to koI vivAda bhI karate haiM / isase khinna hokara jJAna ko duHkhadAyaka aura ajJAna ko sukhadAyaka nahIM mAnakara samabhAva se logoM kI zaMkA va jijJAsAoM ko samAhita karanA, prajJA parISaha hai| 799) ajJAna parISaha kise kahate haiM ? uttara : jJAna prApti ke liye athaka prayAsa, tapasyA tathA jJAnAbhyAsa karane para bhI jJAna kI prApti na hone para apane Apa ko puNyahIna, nirbhAga mAnakara khinna na honA apitu jJAnAvaraNIya karma kA udaya samajhakara citta ko zAMta rakhanA, ajJAna parISaha hai| 800) samyaktva parISaha kise kahate haiM ? uttara : nAnA prakAra ke pralobhana athavA aneka kaSTa va upasarga Ane para bhI anya pASaMDiyoM ke ADambara para mohita na hokara sarvajJa praNIta dharmatattva para aTala zraddhA rakhanA, zAstrIya sUkSma artha samajha meM na Ane para udAsIna hokara viparIta bhAva na lAnA, samyaktva parISaha hai / 801) samakAla meM eka jIva ko utkRSTa va jaghanya se kitane parISaha saMbhavita uttara : zIta aura uSNa tathA caryA aura niSadyA, ina cAra parISahoM meM se samakAla meM do avirodhI parISaha hote haiM / ataH eka jIva ko utkRSTa se 20 ------------ zrI navatattva prakaraNa 297 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parISaha hote haiN| jaghanya se pUrvokta cAra meM se avirodhI do parISaha hote haiM / tattvArtha sUtrakAra ne utkRSTa se eka jIva meM ekasAtha eka se lekara 19 parISahoM kA udaya kahA hai / vaha isa apekSA se ki zIta va uSNa tathA caryA, zayyA tathA niSadyA inameM pahale do va pichale tIna eka sAtha saMbhava nahIM hai| zIta hogA taba uSNa nahIM hogA aura uSNa hogA, taba zIta saMbhava nahIM hai / isI taraha caryA, zayyA aura niSadyA, ina tInoM meM se bhI eka samaya meM eka hI ho sakatA hai| ataH ukta pAMco meM se eka samaya meM kinhIM do kA saMbhava tathA tIna kA asaMbhava mAnakara eka AtmA meM eka sAtha adhika se adhika 19 parISaha hI saMbhava hai / 802) anukUla parISaha kise kahate haiM ? uttara : jisase AtmA ko sukha kA anubhava ho, ve anukUla parISaha kahalAte haiM / strI, prajJA tathA satkAra ye tIna anukUla parISaha hai / 803 ) pratikUla parISaha kise kahate haiM ? uttara : jisase AtmA ko duHkha yA kaSTa kA anubhava ho, ve pratikUla parISaha hai / anukUla tIna parISahoM ko choDakara zeSa 19 parISaha pratikUla hai / 804) parISahoM ke udaya meM kitane va kauna kauna se karma kAraNa rupa haiM ? uttara : parISahoM ke udaya meM 4 karma kAraNa rUpa haiM - (1) jJAnAvaraNIya, (2) vedanIya, (3) mohanIya, (4) aMtarAya / 805) kisa guNa sthAna meM kauna-kauna se parISaha hote haiM ? uttara : 6The se 9 ve guNasthAna taka meM 22 parISaha hote hai, 10 veM, 11 veM tathA 12 veM meM kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMza, caryA, prajJA, ajJAna, alAbha, zayyA, vadha, roga, tRNasparza, mala, ye 14 parISaha hote haiM / zeSa mohajanya 8 parISaha nahIM hote / 13ve tathA 14 ve meM azAtAvedanIya se honevAle 11 parISaha hI hote haiN| ise koSTaka meM dekheM / 806 ) kisa karma ke udaya se kisa guNasthAnaka meM kitane va kauna se parISaha udaya meM Ate haiM, spaSTa kareM ? 298 zrI navatattva prakaraNa Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : kisa karma ke udaya se | kisa gaNasthAna meM kisa parISaha kA udaya jJAnAvaraNIya ke 1 se 12 taka prajJA parISaha-1 kSayopazama se jJAnAvaraNIya karma 1 se 12 taka ajJAna parISaha-1 ke udaya se azAtAvedanIya karma | 1 se 13 taka kSudhA-pipAsA, zIta, ke udaya se uSNa, daMza, caryA, zayyA, mala, vadha, roga, tRNasparza, - 11 darzana mohanIya karma | 1 se 9 taka samyaktva parISaha-1 ke udaya se cAritra mohanIya 1 se 9 taka acela, arati, strI, karma ke udaya se niSadyA, zayyA, Akroza, yAcanA, satkAra, - 7 lAbhAMtarAya karma | 1 se 12 taka alAbha parISaha-1 ke udaya se dasa prakAra ke yati dharmoM kA vivecana 807) yatidharma kise kahate haiM ? uttara : yati arthAt sAdhu / sAdhu ke dvArA pAlana kiyA jAnevAlA dharma yatidharma hai athavA mokSa mArga meM jo yatna kare, vaha yati hai / usakA dharma yati dharma hai| 808) yati dharma ke kitane bheda haiM ? uttara : dasa - (1) kSamA, (2) mArdava, (3) Arjava, (4) mukti, (5) tapa, (6) saMyama, (7) satya, (8) zauca, (9) AkiMcanya, (10) brahmacarya / 809) kSamAdharma se kyA tAtparya haiM ? uttara : prANImAtra ke prati maitrI bhAva kA sambandha rakhate hue kisI para krodha zrI navatattva prakaraNa 299 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na karanA, zakti ke hone para bhI usakA upayoga na karanA kSamAdharma haiN| 810) kSamAdharma ke kitane prakAra hai ? uttara : pAMca prakAra hai - (1) upakAra kSamA - kisI ne hamArA nukasAna kiyA hai, to bhI "isane amuka samaya para mujha para upakAra bhI to kiyA thA' aisA jAnakara sahanazIlatA rakhanA, upakAra kSamA hai| (2) apakArakSamA - yadi meM krodha karuMgA to vaha hAni pahu~cAyegA, aisA socakara kSamA karanA apakAra kSamA hai| (3) vipAkakSamA - yadi krodha karuMgA to karma bandha hogA, aisA socakara kSamA rakhanA vipAka kSamA hai| (4) vacana kSamA - zAstra meM kSamA rakhane ke liye kahA hai, aisA socakara kSamA rakhanA vacana kSamA hai / (5) dharmakSamA - AtmA kA dharma kSamA hI hai, aisA socakara kSamA rakhanA dharmakSamA hai| 811) mArdava dharma kise kahate haiM ? uttara : namratA rakhanA athavA mAna kA tyAga karanA / jAti, kula, rupa, aizvarya, tapa, jJAna, lAbha aura bala, ina AThoM mada meM se kisI bhI prakAra kA mada na karanA, mArdava dharma kahalAtA hai / 812) Arjava dharma kise kahate haiM ? .. uttara : Arjava arthAt saralatA / kapaTa rahita honA, yA mAyA, dambha, ThagI Adi kA sarvathA tyAga karanA, Arjava dharma hai / 813) mukti dharma kise kahate haiM ? uttara : nirlobhatA / lobha ko jItanA va paudgalika padArtho para Asakti na rakhanA ___mukti dharma hai| 814) tapa dharma kise kahate haiM ? / uttara : icchAoM kA rodha (rokanA) karanA hI tapa hai| tapa ko saMvara tathA nirjarA, donoM tattvoM ke bheda meM ginA gayA hai, kyoMki isase saMvara tathA nirjarA, --------- 300 zrI navatattva prakaraNa Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM hote haiN| 815) saMyama dharma kise kahate haiM ? uttara : hiMsAdi azubha pravRttiyoM se nivRtta hokara saM-samyak prakAra se, yama paMca mahAvratoM yA aNuvratoM kA pAlana karanA, saMyama dharma hai / muni kA saMyama dharma 5 mahAvrata, 5 indriya nigraha, cAra kaSAya jaya tathA manavacana-kAyA ke azubha vyApAra rupa tIna daMDa kI nivRtti, isa prakAra 17 prakAra kA hai| 816) satya dharma kise kahate haiM ? uttara : satya, hita, mita, nirdoSa, madhura vacana bolanA satyadharma hai| 817) zaucadharma kise kahate haiM ? uttara : zauca arthAt pavitratA / mana, vacana, kAyA tathA AtmA kI pavitratA / munirAja bAhya upAdhi rahita hone se mana se pavitra hote hai| aSTapravacana mAtA kA samyakpAlana karane se, satyavacana bolane se vacana se pavitra hote hai| AbhyaMtara tathA bAhyatapa karane se zArIrika mala jala jAne se kAyA se pavitra hote haiM / rAga-dveSa ke tyAga kA lakSya hone se AtmA se bhI pavitra hote haiN| isa prakAra dravya tathA bhAva se pavitra rahanA zaucadharma 818) AkiMcanya dharma kise kahate haiM ? uttara : a arthAt nahIM, kiMcana - koI bhii| kisI bhI prakAra kA parigraha yA mamatva na rakhanA, akiMcana dharma hai / 819) brahmacarya dharma kise kahate haiM ? uttara : navavADa sahita mana, vacana, kAyA se pUrNa brahmacarya kA pAlana karanA brahmacarya dharma hai| 820) brahmacarya kI navavADa kaunasI hai ? uttara : vADa se jaise kSetra kA rakSaNa hotA hai, usI prakAra navavADa se brahmacarya kA rakSaNa hotA hai / usake nau prakAra hai - (1) saMsakta vasatityAga - jahA~ para strI, pazu va napuMsaka rahate ho, aise ------------------------ zrI navatattva prakaraNa 301 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna kA tyAga karanA / (2) strIkathA tyAga strI ke rupa, lAvaNya kI carcA na karanA / (3) niSadyA tyAga - jisa sthAna yA Asana para strI baiThI ho, usa para 48 minaTa taka na baiThanA / - 302 (4) aMgopAMga nirIkSaNa tyAga strI ke aMgopAMga na dekhanA / (5) saMlagna dIvAra tyAga - saMlagna dIvAra meM jahA~ dampati rahate ho, aise sthAna kA tyAga karanA / (6) pUrvakrIDita bhogoM kA vismaraNa pUrvakAla meM bhoge hue bhogoM ko yAda na karanA / (7) praNIta AhAra tyAga - gariSTha- mAdaka, ghI se jharate huA AhAra na - - - karanA / (8) ati AhAra tyAga - pramANa se adhika bhojana na karanA / (9) vibhUSA tyAga snAna, itra, taila Adi se mAliza Adi zarIra kI zobhA baDhAnevAlI pravRttiyoM kA tyAga karanA / 821 ) kyA yatidharma kevala sAdhu dvArA hI AcaraNIya hai ? uttara : yadyapi isakA nAma zramaNadharma hai tathApi zrAvaka bhI dezaviratirupa cAritra dharma kA pAlana karatA hai, ataH usake liye evaM sabhI ke liye dazavidha dharma AcaraNIya hai 1 bAraha prakAra kI bhAvanAoM kA vivecana 822) bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : citta ko sthira karane ke liye kisI tattva para punaH punaH ciMtana karanA bhAvanA hai| athavA bhAvanA kA sAmAnya artha to mana ke vicAra, AtmA ke zubhAzubha pariNAma hai| isakA dUsarA nAma anuprekSA bhI hai| mokSamArga ke prati bhAva kI vRddhi ho, aisA ciMtana karanA bhAvanA hai / 823) bhAvanAe~ kitanI va kauna kauna - sI haiM ? uttara : bhAvanAe~ bAraha haiM - (1) anitya, (2) azaraNa, (3) saMsAra, (4) zrI navatattva prakaraNa Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva, (5) anyatva, (6) azucitva, (7) Azrava, (8) saMvara, (9) nirjarA, (10) lokasvabhAva, (11) bodhidurlabha, (12) dharmasAdhaka arihaMta durlabha / 824) anitya bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : tana, dhana, yauvana, kuTuMba Adi sAMsArika padArtha anitya va azAzvata hai| kevala eka AtmA hI nitya hai, isa prakAra kA vicAra karanA, anitya bhAvanA hai| 825) azaraNa bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : baliSTha ke paMje meM phaMsa jAne para nirbala kA koI rakSaka nahIM hotA, usI prakAra Adhi-vyAdhi, jarA-maraNa ke ghira Ane para mAtA-pitA-dhanaparivAra koI rakSaka nahIM hotA / kevala jinadharma hI rakSaka hotA hai, aisA cintana karanA azaraNa bhAvanA hai| 826) saMsAra bhAvanA se kyA abhiprAya hai? uttara : caturgati rUpa isa saMsAra meM janma-jarA-mRtyu ke bhISaNa duHkha jIva bhogatA hai| sva karmAnusAra naraka, tiryaJca, deva, manuSyAdi gatiyoM meM apAra duHkha jhelatA hai| jo jIva yahA~ mAtA ke rUpa meM sambandha rakhatA hai, vahI kisI anya janma meM patnI, putrI, bahina Adi ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai / nizcaya hI yaha saMsAra vilakSaNa, nazvara tathA parivartanazIla hai, isa prakAra kI anuprekSA karanA, saMsAra bhAvanA hai / 827) ekatva bhAvanA se kyA Azaya hai ? uttara : jIva akelA hI AyA hai aura akelA hI jAyegA / zubhAzubha karmoM kA phala bhI akelA hI bhogegaa| duHkha ke kAla meM usakA koI mitrabaMdhu-bAMdhava sahayoga nahIM degA, isaprakAra akelepana kA anubhava karanA ekatva bhAvanA hai| 828) anyatva bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : maiM caitanyamaya AtmA huuN| mAtA-pitA Adi parivAra mujhase bhinna hai / __ yaha zarIra bhI mujhase anya hai| isa prakAra kI vicAraNA karanA, anyatva zrI navatattva prakaraNa --- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- 303 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA hai| 829) azucitva bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : yaha zarIra audArika zarIra hai, jisakA nirmANa raja aura vIrya ke saMyoga se huA hai| isameM se sadA azuci bahatI rahatI hai| sugaMdhita va svAdiSTa padArtha bhI isake saMga se durgaMdhita malarupa ho jAtA hai / upara se sundara dikhAI denevAlA yaha zarIra kevala mAMsa piMDa hai| kintu he jIva ! tR zuddha evaM pavitra hai / isa prakAra kI anuprekSA azuci bhAvanA hai| 830) Azrava bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : AtmA meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya tathA azubha yoga rupa Azrava dvAroM se nirantara nUtana karmoM kA Agamana hotA rahatA hai / isI karmabandha ke kAraNa AtmA ke janma-maraNa kA cakra calatA rahatA hai, isa prakAra kA cintana karanA, Azrava bhAvanA hai| 831) saMvara bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : Azrava mArga ko rokanA hI saMvara hai arthAt saMvRta AtmA azubha karmoM se saMtapta nahIM hotA / saMvara kriyAoM kA AcaraNa karatA huA jIva siddha pada kA adhikArI hotA hai, isa prakAra kA ciMtana karanA saMvara bhAvanA hai| 832) nirjarA bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : AtmapradezoM se karmANuoM ke eka-eka bhAga kA pRthak honA, karmoM kA jIrNa hokara nirjaraNa ho jAnA, nirjarA hai| binA nirjarA ke jIva karma sambandha se mukta nahIM hotA / nirjarA hI viziSTa jJAna evaM Atmazuddhi kA mukhya sAdhana hai, aisA cintana karanA nirjarA bhAvanA hai| 833) loka svabhAva bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : loka kyA hai ? usakI AkRti kaisI hai ? Adi vicAra karanA lokasvabhAva bhAvanA hai| donoM hAtha kamara para rakhakara tathA donoM pA~va phailAkara khaDe hue puruSa kI AkRti jaisA loka hai| isameM jIva, dharma, adharma, AkAza, pudgala tathA kAla dravya avasthita hai| yaha loka dravya 304 zrI navatatva prakaraNa Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se zAzvata tathA paryAya se azAzvata hai / isa prakAra SaDdravyAtmaka loka kI vicAraNA lokasvabhAva bhAvanA hai / 834 ) bodhi durlabha bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : anAdikAla se jIva isa saMsAracakra meM paribhramaNa kara rahA hai / isane Arya deza, manuSyabhava, uttamakula, dIrghAyu, svastha indriyA~ evaM aizvarya Adi vastue~ prApta kI paraMtu bodhi (samyaktva) ko prApta nahIM kiyA / RddhisaMpanna padaviyA~ bhI prApta huI para samyagdarzana prApta na huA / isa prakAra isa saMsAra meM sabakucha prApta karanA sarala hai para samyaktva bodhi ko prApta karanA mahAdurlabha hai, aisI vicAraNA bodhidurlabha bhAvanA hai / 835) dharmasAdhaka arihaMta durlabha (dharma svAkhyAta) bhAvanA kise kahate haiM ? uttara : isa saMsAra meM pratyeka vastu kI prApti sulabha hai paraMtu dharma ke sAdhakasthApaka- upadezaka arihaMta prabhu kI prApti mahAdurlabha hai| Rddhi-samRddhi bhavAMtara meM bhI prApta ho sakatI hai paraMtu mokSa ke sAdhanabhUta zruta cAritra rupa dharma ke saMsthApaka arihaMta kI prApti atyaMta duSkara hai / aisA cintana karanA dharmasAdhaka arihaMta durlabha bhAvanA hai / 836 ) kise kauna sI bhAvanA bhAte hue kise kevalajJAna huA ? uttara : (1) anityabhAvanA bhAte hue bharata cakravartI ko / (2) azaraNa bhAvanA bhAte hue - anAthI muni ko / (3) saMsAra bhAvanA bhAte hue - jAlI kumAra ko / (4) ekatva bhAvanA bhAte hue - nami rAjarSi ko / (5) anyatva bhAvanA bhAte hue - mRgAputra ko / (6) azuci bhAvanA bhAte hue - sanatkumAra cakravartI ko / (7) Azrava bhAvanA bhAte hue - samudrapAla muni ko / (8) saMvara bhAvanA bhAte hu (9) nirjarA bhAvanA bhAte hue (10) lokasvabhAva bhAvanA bhAte (11) bodhidurlabha bhAvanA bhAte hue - RSabhadeva ke 98 putroM ko / hue 305 zrI navatattva prakaraNa harikezI muni ko / arjunamAlI ko / - - ziva rAjarSi ko / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) dharma svAkhyAta bhAvanA bhAte hue - dharmaruci aNagAra ko| pAMca prakAra ke cAritroM kA vivecana 837) cAritra kise kahate haiM ? uttara : caya yAni ATha karma kA saMcaya-saMgraha, use ritta arthAt rikta kare, use cAritra kahate haiM / Atmika zuddha dazA meM sthira rahane kA prayatna karanA hI cAritra hai| 838) cAritra ke kitane bheda haiM ? uttara : pAMca - (1) sAmAyika cAritra, (2) chedopasthApanIya cAritra, (3) parihAra vizuddhi cAritra, (4) sUkSma saMparAya cAritra, (5) yathAkhyAta cAritra / 839) sAmAyika cAritra kise kahate haiM ? uttara : sam - samatA bhAvoM kA, Aya - lAbha ho jisameM, vaha sAmAyika hai| samabhAva meM sthita rahane ke liye saMpUrNa azuddha yA sAvadya pravRttiyoM kA tyAga karanA sAmAyika cAritra hai| isake 2 bheda haiM - (1) itvarakathika, (2) yAvatkathika / 840) itvarakathika sAmAyika cAritra kise kahate haiM ? uttara : itvara kathika arthAt alpakAlIna / jisameM bhaviSya meM dubArA karane kA vyapadeza ho, use itvarakathika sAmAyika cAritra kahate haiN| zrAvaka ke 48 minaTa (2 ghaDI) tathA dina va rAta pauSadha meM, prathama va aMtima tIrthaMkara ke zAsana meM choTI dIkSA se baDI dIkSA taka kA cAritra itvarakathika hai| yaha jaghanya 7 dina, madhyama 4 mAsa tathA utkRSTa chaha mAsa kA hotA hai| yaha cAritra kevala bharata tathA airAvata kSetra ke prathama va carama tIrthaMkaroM ke zAsana meM hI diyA jAtA hai| 841) yAvatkathika sAmAyika cAritra kise kahate haiM ? uttara : yAvajjIvana kI sAmAyika yAvatkathika sAmAyika cAritra kahalAtI hai| prathama va aMtima tIrthaMkara ko choDakara bIca ke 22 tIrthaMkaroM ke sAdhuoM evaM mahAvideha kSetra ke tIrthaMkaroM ke sAdhuoM ke dIkSA ke prAraMbha se jIvana --------- 306 zrI navatattva prakaraNa Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke aMtima samaya taka kA cAritra yAvatkathika sAmAyika kahalAtA hai / 842) chedopasthApanIya cAritra kise kahate haiM ? uttara : pUrva cAritra paryAya kA cheda karake punaH mahAvratoM kA AropaNa jisameM kiyA jAtA hai, use chedopasthApanIya cAritra kahate haiM / 843) chedopasthApanIya cAritra ke kitane bheda haiM ? uttara : do (1) niraticAra chedopasthApanIya cAritra, (2) sAticAra chedopasthApanIya cAritra / 844) niraticAra chedopasthApanIya cAritra kise kahate haiM ? uttara : choTI dIkSAvAle muni ko evaM eka tIrthaMkara ke zAsana se dUsare tIrthaMkara ke zAsana meM jAnevAle sAdhuoM meM jo mahAvratoM kA upasthAna kiyA jAtA hai, use niraticAra chedopasthApanIya cAritra kahate haiM / 845) sAticAra chedopasthApanIya cAritra kise kahate haiM ? uttara : mUla guNoM kA ghAta karanevAle sAdhu ke pUrva paryAya kA cheda kara jo punaH mahAvratoM kA AropaNa karAyA jAtA hai, use sAticAra chedopasthApanIya cAritra kahate haiM / 846 ) parihAra vizuddhi cAritra kise kahate haiM ? uttara : parihAra - tyAga yA tapazcaryA vizeSa / jisa cAritra meM tapa vizeSa se karma nirjarA rupa zuddhi hotI hai, use parihAra vizuddhi cAritra kahate haiM / 847 ) parihAra vizuddhi cAritra kA svarupa kyA hai ? uttara : sthavirakalpI muniyoM ke gaccha meM se guru kI AjJA lekara 9 sAdhu gaccha se alaga hokara kevalI bhagavAna, gaNadharAdi athavA jinhoMne pUrva meM parihAra kalpa aMgIkAra kiyA ho, unake pAsa jAkara yaha cAritra svIkAra karate hai| nau sAdhuoM ke samUha meM 4 nirvizyamAnaka - upavAsa karanevAle, 4 anucAraka - sevA karanevAle, 1 vAcanAcArya AjJA denevAle hote haiM / tapasvI upavAsa ke pAraNe meM AyaMbila karate haiM / vaiyAvacca karanevAle va vAcanAcArya hararoja AyaMbila karate haiM / isaprakAra 6 mAha bItane para sevA karane vAle tapa karate haiM va tapa karane vAle sevA zrI navatattva prakaraNa - 307 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiM / punaH 6 mAha bItane para vAcanAcArya 6 mAha tapa karate haiM va jaghanya se eka va utkRSTa se 7 sAdhu unakI sevA karate haiM va eka vAcanAcArya hote haiM / isa prakAra kula 18 mAha meM yaha tapa pUrNa hotA hai| pazcAt vaha sAdhu jinakalpa athavA sthavirakalpa ko svIkAra karatA hai| bharata tathA airavata kSetra meM hI yaha cAritra hotA hai| strI ko yaha cAritra nahIM hotA / prathama saMghayaNa vAle pUrvadhara labdhivAle ko hI yaha cAritra hotA hai| 848) parihAra vizuddhi cAritra ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) nirvizyamAna, (2) nirviSTakAyika / 849) nivizyamAna parihAra vizuddhi cAritra kise kahate haiM ? uttara : tapa karanevAle pArihArika sAdhu nirvizyamAna kahalAte haiM tathA unakA cAritra nirvizyamAna parihAra vizuddhi cAritra kahalAtA hai| 850) nirviSTakAyika paMrihAra vizuddhi cAritra kise kahate haiM ? uttara : tapa karake vaiyAvacca karanevAle tathA tapa karake guru pada para rahA huA sAdhu niviSTakAyika kahalAte haiM tathA unakA cAritra nirviSTakAyika parihAra vizuddhi cAritra kahalAtA hai| 851) parihAra vizuddhi cAritra kI tapavidhi kyA hai ? . uttara : kAla jaghanya tapa madhyama tapa utkRSTa tapa grISmakAla 1 upavAsa .. 2 upavAsa 3 upavAsa zItakAla 2 upavAsa 3 upavAsa 4 upavAsa varSAkAla 3 upavAsa 4 upavAsa 5 upavAsa 852) sUkSma saMparAya cAritra kise kahate haiM ? uttara : sUkSma arthAt kiTTi rUpa (cUrNarUpa) ati jaghanya saMparAya - bAdara lobha kaSAya ke kSayavAlA jo cAritra hai, vaha sUkSma saMparAya cAritra kahalAtA hai| 853) sUkSma saMparAya cAritra ke kitane bheda haiM ? - - - - - 308 - - - - - - - - - - - -- tattva prakaraNa Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : do - (1) vizuddhayamAna (2) saMklizyamAna / 854 ) vizuddhayamAna sUkSma saMparAya cAritra kise kahate haiM ? uttara : kSapaka zreNI athavA upazama zreNI para caDhanevAle jIva ko 10 ve guNasthAnaka meM vizuddha caDhatI dazA ke adhyavasAya hone se unakA sUkSma saMparAya cAritra vizuddhayamAna kahalAtA hai / 855) saMklizyamAna sUkSma saMparAya cAritra kise kahate haiM ? uttara : upazama zreNI se girate hue jIva ke pariNAma saMkleza yukta hone se unakA cAritra saMklizyamAna sUkSma saMparAya cAritra kahalAtA hai / 856 ) yathAkhyAta cAritra kise kahate haiM ? uttara : kaSAya udaya kA sarvathA abhAva hone se aticAra rahita evaM pAramArthika rupa se vizuddha evaM prasiddha cAritra yathAkhyAta cAritra hai / 857) yathAkhyAta cAritra ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) chadmastha yathAkhyAMta (2) kevalI yathAkhyAta / 858 ) chadmastha yathAkhyAta cAritra ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) upazAMta moha yathAkhyAta / (2) kSINa moha yathAkhyAta / 859) upazAMta moha yathAkhyAta cAritra kise kahate haiM ? uttara : gyArahaveM guNasthAnaka meM mohanIya karma ke udaya kA sarvathA abhAva ho jAtA hai aura yaha karma sattA meM hotA hai, usa samaya kA cAritra upazAMta moha yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai / 860) kSINa moha yathAkhyAta cAritra kise kahate haiM ? uttara : 12veM, 13veM, 14veM guNasthAnaka meM mohanIya karma kA sarvathA kSaya ho jAne ke kAraNa unakA cAritra kSINa moha yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai / 861 ) chadmastha yathAkhyAta cAritra kise kahate haiM ? uttara : 11 veM, 12 veM guNasthAnaka meM uparokta donoM prakAra kA cAritra chadmastha yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai / 862) kevalI yathAkhyAta cAriSa kise kahate hai ? uttara : kevalajJAnI ke cAritra ko kevalI yathAkhyAta cAritra kahate haiM / zrI navatattva prakaraNa 309 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 863) kevalI yathAkhyAta cAritra ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) sayogI kevalI - 13 veM guNasthAnaka meM rahe hue kevalI kA cAritra sayogI kevalI yathAkhyAta cAritra hai / (2) ayogI kevalI - 14 veM guNasthAnaka meM rahe hue kevalI kA cAritra ayogI kevalI yathAkhyAta cAritra hai| 864) saMvara tattva ko jAnane kA uddezya likho / uttara : saMvara ke 57 bhedoM kA svarUpa jAnakara vicAra kareM ki jisa karma ke saMbaMdha se jIva saMsAra me paribhramaNa kara rahA hai, usa karma ke baMdha ko rokanA, yahI saMvara hai, ataH yaha sva-svarUpa kI prApti kA kAraNabhUta hone se upAdeya hai, aisA vicAra kara avirati-dezavirati ko tathA dezavirati-sarvavirati ko prApta kare / yahI karmoM ko rokane kA eka uttama sAdhanarUpa hai, yadi yaha nahIM hotA to jIva karmoM ko roka nahIM pAtA aura usakA uddhAra nahIM hotA / isa prakAra alaga alaga kriyA dvArA apanI AtmA meM lage karmarUpI cuMbaka se anya karmoM ke khIMcakara AnevAle Azrava ko rokakara antataH svasvarUpa kI prApti kara mokSa ko prApta kare / yahI saMvara tattva ko jAnane kA mukhya uddezya hai / nirjarA tattva kA vivecana 865) nirjarA kise kahate hai ? uttara : AtmA para lage hue karmarupI mala kA dezataH dUra honA nirjarA hai| athavA jIva rupI kapaDe para lage hue karma rupI mela ko jJAna rupI pAnI, tapa saMyama rupI sAbuna se dhokara dUra karanA bhI nirjarA kahalAtA hai| 866) nirjarA ke 2 bheda kauna se haiM ? uttara : (1) akAma nirjarA, (2) sakAma nirjarA / 867) akAma nirjarA kise kahate haiM ? uttara : binA icchA evaM binA soca-samajha va viveka ke bhUkha, pyAsa Adi duHkhoM ko sahana karane se jo AMzika karmakSaya hotA hai, use akAma nirjarA ___kahate haiN| zrI navatattva prakaraNa Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 868) sakAma nirjarA kise kahate haiM ? uttara : 'karma kA kSaya ho' isa vicAra se Atma zuddhi ke lakSya se kiye jAne vAle tapa se jo karmakSaya hotA hai, use sakAma nirjarA kahate haiN| 869) nirjarA tattva kA varNana kauna-se sUtra meM AyA hai ? uttara : bhagavatI sUtra zataka 25 uddezaka 7 aura uttarAdhyayana sUtra ke adhyayana 30 meM nirjarA tattva kA varNana hai| 870) nirjarA ke sAmAnyataH kitane bheda haiM ? uttara : bAraha bheda haiM - (1) chaha bAhya tapa tathA (2) chaha AbhyaMtara tapa / 871) bAhyatapa kise kahate haiM ? | uttara : jisa tapa ko mithyAdRSTi bhI karate hai, jisa tapazcaryA ko karate dekha loga unheM tapasvI kahate haiM, jo dikhane meM AtA hai, zarIra ko tapAtA hai, use bAhya tapa kahate haiN| chaha prakAra ke bAhya tapa kA vivecana 872) chaha bAhya tapa kauna kauna-se haiM ? uttara : (1) anazana, (2) UnodarI, (3) vRttisaMkSepa, (4) rasaparityAga, (5) kAyakleza, (6) pratisaMlInatA / 873 ) anazana kise kahate haiM ? uttara : azana (anna), pAna (pAnI), khAdima (phala, mevA Adi), svAdima (mukhavAsa), ina cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA athavA pAnI ke sivAya tIna AhAra kA tyAga karanA anazana kahalAtA hai / 874) anazana ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) itvarika anazana (2) yAvatkathika anazana / 875) itvarika anazana kise kahate haiM ? uttara : alpakAla ke liye kiye jAnevAle anazana ko itvarika anazana kahate haiN| 876) itvarika anazana ke kitane bheda haiM ? -------------------- zrI navatattva prakaraNa Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : chaha - (1) zreNItapa, (2) prataratapa, (3) ghanatapa, (4) vargatapa, (5) vargAvarga tapa, (6) prakIrNaka tapa / 877) zreNI kise kahate haiM ? uttara : paMkti baddha vastu ko zreNI kahate haiM / jaise 1-2-3-4 kI saMkhyA meM vastu / 878) pratara kise kahate haiM ? uttara : zreNI ko zreNI se guNA karane para pratara hotA hai / jaise 2 x 2 = 4 879) ghana kise kahate haiM ? uttara : pratara ko zreNI se guNA karane para ghana hotA hai / athavA samAna jAti ko tIna bAra guNA karane para jo aMka AtA hai (2x2x2 = 8) use ghana kahate haiN| 880) varga kise kahate haiM ? uttara : ghana ko ghana se guNA karane para varga hotA hai / (8 x 8 = 64) 881) vargAvarga kise kahate haiM ? / uttara : varga ko varga se guNA karane para vargAvarga hotA hai / (64 x 64 = 4096) 882) prakIrNaka kise kahate haiM ? uttara : zreNI evaM anukrama ke binA hI phuTakara rIti se kiyA jAne vAlA tapa prakIrNaka haiN| 883) zreNItapa ke kitane bheda haiM ? - uttara : caudaha - (1) caturtha bhakta (upavAsa), (2) SaSTha bhakta (belA), (3) aSTama bhakta (telA), (4) dazamabhakta (colA), (5) dvAdaza bhakta (paMcolA), (6) caturdazabhakta (cholA), (7) SoDazabhakta (satolA), (8) arddhamAsika, (9) mAsika, (10) dvimAsika, (11) traimAsika, (12) cAturmAsika, (13) paMcamAsika, (14) SaNmAsika 884) pratara tapa ke kitane bheda haiM ? uttara : solaha - (1) vrata (upavAsa), (2) belA, (3) telA, (4) caulA, (5) belA, (6) telA, (7) caulA, (8) vrata, (9) telA, (10) caulA, -------------------- 312 zrI navatattva prakaraNa - - - - Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) vrata, (12) belA, (13) caulA, (14) vrata, (15) belA, (16) telaa| 885) ghana tapa ke kitane bheda haiM ? uttara : 16 upavAsa, 16 bele, 16 tele, 16 caule = 64 886) varga tapa ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra hajAra chiyAnave - (1) eka hajAra caubIsa upavAsa, (2) eka hajAra caubIsa bele, (3) eka hajAra caubIsa tele, (4) eka hajAra caubIsa caule (1024 x 4 = 4096) 887) vargAvarga tapa ke kitane bheda haiM ? uttara : eka kroDa satasaTha lAkha sittattara hajAra do sau solaha (1,67,77,216) bheda haiM - 41 lAkha 94 3 hajAra 304 vrata, 41 lAkha 94 3 hajAra 304 bele, 41 lAkha 94 3 hajAra 304 tele, 41 lAkha 94 veM hajAra 304 caule / varga evaM vargAvarga tapa cauthe Are meM kiyA jAtA hai| paMcama . kAla meM Ayu, saMhanana Adi kI nirbalatA ke kAraNa ye tapa karanA saMbhava nahIM hai| 888) prakIrNaka tapa kise kahate haiM ? uttara : prakIrNaka tapa ke 10 bheda haiM - (1) navakArasI, (2) porasI, (3) sADDa porasI, (4) ekAsanA, (5) egalaThANA, (6) Ayambila, (7) carama, (8) abhigraha, (9) vigii| ... 889) yAvatkathika anazana kise kahate haiM ? .. uttara : yAvajjIvana ke liye kiyA jAne vAlA anazana yAvatkathika hai / 890) yAvatkathika anazana ke kitane bheda haiM ? uttara : tIna - (1) pAdapopagamana, (2) bhakta pratyAkhyAna, (3) iMgita maraNa / ina tInoM ke nirhArima tathA anirhArima aise do-do bheda hai| 891) pAdapopagamana kise kahate haiM ? uttara : cAroM AhAra kA tyAga karake apane zarIra ke kisI bhI aMga ko kiMcit mAtra bhI na hilAte hue, vRkSa kI TUTakara bhUmi para paDI huI DAla ke - - - - - zrI navatattva prakaraNa Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAna nizcala rupa se saMthArA karanA, pAdapopagamana kahalAtA hai| 892) pAdapopagamana ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) vyAghAtima, (2) nirvyAghAtima / / 893) vyAghAtima pAdapopagamana saMthArA kise kahate haiM ? uttara : siMha, sarpa, agni Adi kA upadrava hone para jo saMthArA (anazana) kiyA ___jAtA hai, use vyAghAtima pAdapopagamana saMthArA kahate haiN| 894) nirvyAghAtima pAdapopagamana saMthArA kise kahate haiM ? uttara : jo kisI bhI prakAra ke upadrava ke binA svecchA se kiyA jAtA hai, vaha nirvyAghAtima pAdapopagamana saMthArA kahalAtA hai| 895) bhakta pratyAkhyAna kise kahate haiM ? uttara : yAvajjIvana tIna yA cAroM AhAra kA tyAga karake saMthArA karanA, bhakta pratyAkhyAna anazana hai| 896) iMgita maraNa kise kahate haiM ? uttara : yAvajjIvana cAroM AhAra kA tyAga karake nizcita sthAna meM hilane-Dulane kA AgAra rakhakara kiyA jAne vAlA saMthArA iMgita maraNa kahalAtA hai| 897) nirhArima kise kahate haiM ? uttara : anazana aMgIkAra karane ke bAda zarIra ko niyata sthAna se bAhara nikAlanA, yaha nirdArima hai| 898) anirhArima kise kahate haiM ? - uttara : anazana aMgIkAra karane ke bAda usI sthAna meM rahanA anirhArima hai / 899) UNodarI kise kahate haiM ? uttara : bhojana Adi ke parimANa ko thoDA kama karanA arthAt jitanI icchA ho, usase kucha kama khAnA UNodarI hai / Una - kama (nyUna), udarI udarapUrti karanA, UNodarI kahalAtA hai| 900) UNodarI ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) dravya UNodarI, (2) bhAva UNodarI / 901) dravya UNodarI kise kahate haiM ? 314 zrI navatattva prakaraNa Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : bhaNDa-upakaraNa, AhAra-pAnI Adi kA zAstra meM jo parimANa batAyA gayA hai, usameM bhI kamI karanA tathA ati sarasa, svAdiSTa va pauSTika AhAra kA tyAga karanA, dravya UNodarI hai / 902) dravya UNodarI ke kitane bheda haiM ? uttara : tIna - (1) AhAra (bhaktapAna) UNodarI, (2) upadhi UNodarI, (3) _zayyA uunnodrii| 903) AhAra UNodarI kise kahate haiM ? uttara : alpa AhAra karanA AhAra UNodarI hai| 904) bhaktapAna UNodarI ke kitane bheda haiM ? uttara : pAMca - (1) eka kavala se ATha kavala khAne para alpAhAra UNodarI (2) ATha se bAraha kavala taka khAne para apArddha UNodarI hai / (3) teraha se solaha kavala taka khAne para arddha UNodarI hai / (4) sataraha se caubIsa kavala taka khAne para pauna UNodarI hai| (5) paccIsa se ekatIsa kavala taka khAne para kiMcit UNodarI hai| tathA pUre battIsa kavala parimANa AhAra karanA pramANopeta AhAra kahalAtA 905) upadhi UNodarI kise kahate haiM ? uttara : sImita vastra, pAtra rakhanA upadhi UNodarI hai / 906) zayyA UNodarI kise kahate haiM ? uttara : zayyA saMkocakaraNa arthAt zayana-Asana-gamana Adi kama karanA zayyA UNodarI hai| 907) bhAva UNodarI kise kahate haiM ? uttara : krodhAdi kaSAyoM meM kamI karanA, alpa bolanA, bhAva UNodarI hai| 908) bhAva UNodarI ke kitane bheda haiM ? uttara : chaha - (1) alpa krodha, (2) alpa mAna, (3) alpa mAyA, (4) alpa ... lobha, (5) alpa zabda, (6) alpa saMjJA / zrI navatattva prakaraNa Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 909 ) vRttisaMkSepa kise kahate haiM ? uttara : dravyAdi cAra bhedoM se manovRtti kA saMkSepa arthAt dravya-kSetra-kAla tathA bhAva se bhikSA kA abhigraha karanA vRtti saMkSepa hai / abhigrahapUrvaka bhikSA lene se vRtti kA saMkoca hotA hai / isakA apara nAma bhikSAcarI bhI hai / 910) dravya. bhikSAcarI ke kitane bheda haiM ? uttara : 26 bheda haiM- (1) ukkhitta carae, (2) nikkhitta carae, (3) ukkhitta nikkhitta carae, (4) nikkhitta ukkhitta carae, (5) vaTTijjamANa carae, (6) sAharijjamANa carae, (7) uvaNIa carae, (8) avaNIa carae, (9) uvaNIa avaNIa carae, (10) avaNIa uvaNIa carae, (11) saMsaTTa carae, (12) asaMsaTTha carae, (13) tajjAi saMsaTTha carae, (14) annAya carae, (15) moNa carae, (16) diTTha lAbhae, (17) adiTTha lAbhae, (18) puTTha lAbhae, (19) apuTTha lAbhae, (20) bhikkha lAbhae, (21) abhikkha lAbhae, (22) annagilAe, (23) uvaNihie, (24) parimita piMDavattie, (25) suddhesaNie, (26) saMkhAdattIe (aupa. sthA.) 911) kSetra bhikSAcarI ke kitane bheda haiM ? uttara : ATha / ina ATha ko gocarAgra gocarI pradhAna kahA hai| go-gAya kI taraha, caryA, idhara-udhara bhramaNa kara kama-kama mAtrA meM sabhI jagaha se prAsuka kalpanIya AhAra lenA / 316 (1) peTie - cAroM koNoM ke gharoM se AhAra lenA / (2) addha peTi do koNoM ke gharoM se AhAra lenA / (3) gomutte - gomUtra kI taraha Ter3he-meDhe paMktibaddha gharoM se AhAra lenA / (4) pataMgie - pataMga uDane ke samAna phuTakala gharoM se AhAra lenA / (5) abhitara saMkhAvatta- zaMkha Avartta cakra, ghere kI bhAMti nIce ke ghara se phira Upara ke ghara se AhAra lenA / (6) bAhira saMkhAvatta- pahale Upara ke ghara se phira nIce ke ghara se AhAra lenA / - zrI navatattva prakaraNa Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) gamaNe - jAte hue AhAra lenA / (8) AgamaNe - Ate hue AhAra lenA / 912) kAla bhikSAcarI ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra - (1) tIsare prahara ke prathama bhAga meM AhAra lAnA va prathama bhAga meM hI bhoganA / zeSa tIna kA tyAga / (2) dUsare bhAga meM AhAra lAnA, dUsare bhAga meM bhoganA / zeSa tIna kA tyAga / (3) tIsare bhAga meM AhAra lAnA, tIsare bhAga meM bhoganA / zeSa tIna kA tyAga / (4) cothe bhAga meM AhAra lAnA, cothe bhAga meM bhoganA / zeSa tIna kA tyAga / 913) bhAva bhikSAcarI ke kitane bheda haiM ? uttara : pandraha - tIna Ayu kI strI - (1) bAla, (2) yuvA, (3) vRddha / tIna Ayu kA puruSa - (1) bAla, (2) yuvA, (3) vRddha / (7) amuka varNa, (8) saMsthAna, (9) amuka vastra, (10) baiThA ho, (11) khaDA ho, (12) sira khulA ho, (13) sira r3hakA huA ho, (14) AbharaNa sahita ho, (15) AbharaNa rahita ho / (amuka bAla, amuka varNa, Ayu, AkRti tathA amuka varNa ke vastroM meM khaDA / baiThA ho to hI usake hAtha se AhAra lenA, anyathA nahIM) 914) rasa tyAga kise kahate haiM ? uttara : vikAra vardhaka dUdha, dahI, ghI Adi vigaI tathA praNIta rasa, gariSTha AhAra kA tyAga karanA, rasanendriya kA nigraha karanA, rasa-lolupatA kA tyAga karanA, rasa parityAga hai|| 915) rasa tyAga ke kitane bheda haiM ? uttara : nau bheda haiM - (1) vigaI tyAga - ghRta, tela, dUdha-dahI Adi vikAra . vardhaka vastuoM kA tyAga karanA / ___ (2) praNIta rasa tyAga - jisameM ghI, dUdha Adi kI bUMde Tapaka rahI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa 317 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho, aise AhAra kA tyAga karanA / (3) AyaMbila - lUkhI roTI, ubalA dhAnya tathA bhUne cane Adi kA AhAra karanA / (4) AyAma sikthabhojI - cAvala Adi ke pAnI (osAmana) meM par3e hue dhAnya Adi kA AhAra karanA (5) arasAhAra - namaka, mirca Adi masAloM ke binA rasa rahita AhAra karanA / (6) virasAhAra - jinakA rasa calA gayA ho, aise purAne dhAnya yA bhAta Adi kA AhAra karanA / (7) antAhAra - jaghanya arthAt halakA, jise garIba loga khAte haiM, aisA AhAra lenA / (8) prAntAhAra - bacA huA AhAra lenA / (9) rukSAhAra - rUkhA-sUkhA, jIbha ko apriya laganevAlA AhAra karanA / 916 ) vigaI kise kahate haiM ? uttara : vigaI arthAt vikRti / jisase mana meM vikAra baDhe, usa AhAra ko vigaI kahate haiM / 917) vigaI ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) laghu vigaI, (2) mahA vigaI / 918 ) laghu vigaI se kyA tAtparya hai ? uttara: dUdha-dahI, ghI-tela, guDa-kaDAI ( talI huI vastu) ina chaha ko laghu vigaI kahate haiM / inakA yathAyogya tyAga karanA cAhie / 318 919 ) mahAvigaI kise kahate haiM ? uttara : jo sarvathA tyAjya ho, use mahAvigaI kahate haiN| madirA, mA~sa, zahada, makkhana, ye cAra mahAvigaI hai / 920) kAyakleza kise kahate haiM ? uttara : kAyA ko kleza / kaSTa pahu~cAnA kAyakleza hai| zarIra se kaThora sAdhanA karanA, vIrAsana, padmAsana Adi meM baiThanA, loca karanA, kAyakleza tapa zrI navatattva prakaraNa Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahalAtA hai| 921) kAyakleza tapa ke bheda kisa sUtra meM kahe gaye haiM ? uttara : kAyakleza tapa ke bheda sthAnAMga tathA aupapAtika sUtra meM kahe gaye haiN| 922) kAyakleza tapa ke kitane bheda haiM ? uttara : 16 bheda haiM - (1) ThANATThitie - kAyotsarga karake khaDe rahanA / (2) ThANAie - eka sthAna para baiThe rahanA / (3) ukkuDuyAsaNie - utkaTitAsana karanA / ukkaDu baiThanA - donoM ghuTanoM meM sira jhukAkara kAyotsarga karanA / (4) paDimaTThAI - pratimA kI bhA~ti sthira rahanA, padmAsana lagAnA / (5) vIrAsaNie - vIrAsana karanA / siMhAsana yA kursI para baiThe vyakti ke nIce se kursI nikAla dene para jo mudrA banatI hai, vaha vIrAsana hai| (6) nesajjie - donoM kulhoM ke bala bhUmi para baiThanA athavA bhUmi para kisI bhI Asana meM baiThanA niSadyA hai / (7) daNDAyae - daNDAsana karanA / lambe daNDa kI taraha leTakara kAyotsarga karanA / (8) lagaMDasAi - TeDhI lakaDI kI taraha kAyotsarga karanA / lakaDAsana / laMguSThazAyI Asana karanA / (9) AyAvae - AtApaka | dhUpa Adi kI AtApanA lenA / (10) avAuDae - aprAvRtaka - vastrarahita hokara zIta Adi kI vedanA sahanA athavA khule maidAna yA sthala para baiThakara dhUpa / zIta Adi kI vedanA sahanA / (11) akaMDAeakuMDayana - kAyotsarga meM khujalI na khujalAnA / (12) aNiThThahae - aniSThuvata - kAyotsarga meM thUka na thUkanA / (13) savvagayaparikamma - zarIra ke aMgopAMgoM para mamatva na rakhanA / (14) vibhUSavippamukke - vibhUSA / zrRMgAra kA tyAga karanA / (15) loyaIparisaha - kezaluMcana karanA / (16) cariyA - caryA / vihAra karanA / 923) pratisaMlInatA tapa kise kahate haiM ? uttara : pratisaMlInatA - saMkocana yA gopana karanA / azubha mArga meM pravartana karatI huI indriyoM kA yoga Adi ke dvArA saMvaraNa karanA pratisaMlInatA tapa kahalAtA hai| 924) pratisaMlInatA tapa ke kitane bheda haiM ? zrI navatattva prakaraNa 319 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : cAra - (1) indriya pratisaMlInatA, (2) kaSAya pratisaMlInatA, (3) yoga pratisaMlInatA, (4) vivikta pratisaMlaunatA / 925) indriya pratisaMlInatA kise kahate haiM ? uttara : indriyoM ko apane viSayoM kI ora jAne se rokanA tathA indriyoM dvArA gRhita viSayoM meM rAgadveSa na karanA / isake pAMca bheda haiM - (1) zrotrendriya pratisaMlInatA, (2) cakSurindriya pratisaMlInatA, (3) ghrANendriya pratisaMlInatA, (4) rasanendriya pratisaMlInatA, (5) sparzanendriya pratisaMlInatA / 926 ) kaSAya pratisaMlInatA kise kahate haiM ? uttara : krodha, mAna, mAyA, lobha kA udaya na hone denA tathA udaya meM Aye hue ___kaSAya ko niSphala banA denA / isake krodhAdi cAra bheda haiM / 927) yoga pratisaMlInatA kise kahate haiM ? uttara : mana, vacana tathA kAyA, ina tInoM yogoM kI azubha, akuzala pravRttiyoM ko rokanA tathA zubha va kuzala pravRttiyoM ko saMpAdita karanA, yoga pratisaMlInatA hai| 928) vivikta pratisaMlInatA kise kahate haiM ? uttara : strI, puruSa, napuMsaka, pazu ke saMsargavAle sthAna ko choDakara nirdoSa tathA saMyama ke anukUla sthAna meM rahanA, vivikta pratisaMlInatA hai / 929) AbhyaMtara tapa kise kahate haiM ? uttara : jisa tapa kA sambandha AtmabhAva se ho, jisase bAhya zarIra nahIM tapatA parantu AtmA tathA mana tapate haiM, jo aMtaraMga pravRttivAlA hai, use AbhyaMtara tapa kahate haiN| . chaha prakAra ke Abhyantara tapa kA vivecana .930) AbhyaMtara tapa ke kitane bheda haiM ? uttara : chaha - (1) prAyazcitta, (2) vinaya, (3) vaiyAvRtya, (4) svAdhyAya, (5) dhyAna, (6) kaayotsrg| 320 ------- zrI navatattva prakaraNa Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 931) prAyazcitta tapa kise kahate haiM ? uttara : kiye hue aparAdha kI zuddhi karanA prAyazcitta tapa kahalAtA hai| 932) prAyazcitta tapa ke kitane bheda haiM ? uttara : prAyazcita tapa ke dasa bheda haiM - (1) AlocanA - kiye hue pApa ko guru Adi ke samakSa prakaTa krnaa| (2) pratikramaNa - kiye hue pApa kI punarAvRtti nahIM karane ke liye micchAmi dukkaDaM denaa| (3) mizra - kiyA huA pApa guru ke samakSa kahanA aura mithyA duSkRta bhI denaa| (4) viveka - akalpanIya anna-pAnI Adi kA vidhipUrvaka tyAga karanA / (5) kAyotsarga - kAyA kA vyApAra banda karanA / (6) tapa - kiye hue pApa ke daMDa rupa nIvI, AyaMbila Adi tapa karanA / (7) cheda - mahAvrata kA ghAta hone para amuka pramANa meM dIkSA kAla kA cheda karanA, ghaTanA / (8) mUla - mahA aparAdha hone para punaH vratoM kA AropaNa karanA / (9) anavasthApya - kiye hue aparAdha kA prAyazcitta na kare, taba taka mahAvrata na denaa| (10) pArAMcita - sAdhvI kA zIla bhaMga karane athavA dUsarA koI mahAupaghAtaka aparAdha hone para 12 varSa taka gaccha se niSkASita kara dene para sAdhu veza kA tyAga karake zAsana kI mahAna prabhAvanA karake punaH mahAvrata svIkAra karake gaccha meM sammilita honA / ise pArAMcita tapa kahate haiN| 933) vinaya tapa kise kahate haiM ? uttara : jisake dvArA AtmA se karma rUpI mala ko haTayA jA sake, athavA guNavAna kI bhakti-bahumAna karanA, AzAtanA na karanA vinaya tapa - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - zrI navatattva prakaraNa 321 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahalAtA hai| 934) vinaya tapa ke mukhya kitane bheda haiM ? uttara : vinaya tapa ke 7 bheda haiM - (1) jJAna vinaya, (2) darzana vinaya, (3) cAritra vinaya, (4) mana vinaya, (5) vacana vinaya, (6) kAya vinaya upacAra vinaya / 935) vinaya tapa ke kula kitane bheda haiM ? uttara : kula 134 bheda haiM - (1) jJAnavinaya - 5, (2) darzanavinaya - 55, (3) cAritravinaya-5, (4) yogavinaya - manavinaya-24, vacanavinaya 24, kAyavinaya-14, (5) upacAra vinaya-7 / 936) jJAnavinaya kise kahate haiM ? uttara : jJAna tathA jJAnI kA vinaya, bahumAna tathA vaiyAvRtya karanA jJAna vinaya hai| 937 ) jJAna vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara : pAMca - (1) bhakti vinaya : jJAna va jJAnI kI sevA - veyAvacca krnaa| (2) bahumAna vinaya : jJAna va jJAnI ke prati AMtarika prIti dhAraNa krnaa| (3) bhAvanA vinaya : jJAna dvArA jJeya padArthoM kA ciMtana karanA / (4) vidhi grahaNa vinaya : vidhipUrvaka zAstra par3hanA / (5) abhyAsa vinaya : jJAna kI punarAvRtti karanA / 938) darzana vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) zuzrUSA vinaya (2) anAzAtanA vinaya / 939) zuzrUSA vinaya kise kahate haiM ? uttara : deva-guru kI ucita sevA zuzrUSA karanA zuzrUSA vinaya hai / isake 10 bheda haiM - (1) abbhuTThANe - gurujanoM ke Ane para khaDe honaa| (2) AsaNAbhiggahe - baiThane kI jahA~ icchA ho, vahA~ Asana bichaanaa| (3) AsaNappadANe - Asana pradAna karanA / (4) aMjalipaggahe - do hAtha joDanA / ------------------------ zrI navatattva prakaraNa 322 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) kIikamme - guru ko vandanA karanA / (6) sakkAre - guru Ave taba stavanA - satkAra karanA / (7) sammANe - guru ko sammAna denaa| (8) eMtassa aNugacchaNayA - guru Ave taba sAmane jAnA / (9) Thiyassa pajjuvAsaNayA - guru Thahare taba sevAbhakti karanA / (10) gacchaMtassa paDisaMsAhamANA - guru jaba jAve taba choDane jAnA / uttarAdhyayana ke 30 veM adhyayana meM vinaya tapa kI vyAkhyA meM zuzrUSA vinaya ke 5 bheda hI batAye haiN| 940) anAzAtanA vinaya kise kahate haiM ? uttara : deva, guru kI AzAtanA na karanA anAzAtanA vinaya hai / isake 45 bheda haiM - (1) arihaMta, (2) dharma, (3) AcArya, (4) upAdhyAya, (5) sthavira, (6) kula, (7) gaNa, (8) saMgha, (9) sAMbhogika tathA (10) sAdharmika evaM pAMca jJAna, ye kula 15 / ina 15 kI AzAtanA kA tyAga karanA, ina 15 kA bhakti, bahumAna karanA, ina 15 kA guNAnuvAda, stavanA karanA, yaha 45 prakAra kA anAzAtanA vinaya hai| 941) cAritra vinaya kise kahate haiM ? uttara : sAmAyikAdi pAMcoM cAritra kI saddahaNA (zraddhA), sparzanA, Adara, pAlana tathA prarupaNA karanA cAritra vinaya hai| pAMca cAritrI kA uparokta paMcavidha vinayarupa isake pAMca bheda haiM / 942) yoga vinaya kise kahate haiM ? uttara : darzana tathA darzanI kA mana, vacana va kAyA, ina tInoM yogoM se vinaya karanA yoga vinaya hai| 943) manoyoga vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara : do (1) prazasta manavinaya, (2) aprazasta manavinaya / 944) aprazasta mana vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara : 12 bheda haiN| (1) sAvadhaka mana - mana kA pAparupa sAvadha honA / ------------ zrI navatattva prakaraNa 23 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) sakriya mana - mana kA kAyikI Adi kiyArupa honA / (3) karkaza mana - karkaza bhAvayukta honA / (4) kaTu mana - dUsare ke liye mana ko aniSTa banAnA / (5) niSThura mana - niSThura honaa| (6) paruSa mana - sneha kA abhAva, kaThora honA / (7) Azravamaya mana - azubha karmAzravI honaa| (8) chedakArI mana - mana se hAtha Adi aMgoM ko chedane kA vicAra karanA / (9) bhedakArI mana - mana se nAsikAdi ko bhedane kA vicAra karanA / (10) paritApaka mana - prANiyoM ko kaSTa dene kA mana honaa| (11) upadravakArI mana - jIvoM ko mAraNAMtika kaSTa dene rupa upadravakArI mana kA honaa| (12) prANIpIDaka mana - prANiyoM ko pIDA dene kA mana honA / 945) prazasta mana vinaya ke kitane bheda haiM ? - uttara : prazasta mana vinaya ke 12 bheda haiM - (1) asAvadyaka mana, (2) akriya mana, (3) akarkaza mana, (4) akaTu (snehila) mana, (5) aniSThura mana, (6) aparuSa (komala) mana, (7) anAzravI mana, (8) achedanakArI mana, (9) abhedakArI mana, (10) aparitApaka mana, (11) anupadravakArI mana, (12) aprANIpIDaka mana / 946) aprazasta tathA prazasta vacana vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara : aprazasta tathA prazasta mana kI bhA~ti vacana ke bhI prazasta va aprazasta kI apekSA se 24 bheda haiN| 947) prazasta kAya vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara : sAta - (1) upayogapUrvaka calanA, (2) upayogapUrvaka khaDe rahanA, (3) upayogapUrvaka baiThanA, (4) upayogapUrvaka sonA, (5) upayogapUrvaka kisI vastu kA ullaMghana karanA, (6) upayogapUrvaka hI pralaMghana karanA (bAra-bAra usa para se jAnA), (7) indriyoM ko viSayAdi se bacAnA / 324 zrI navatattva prakaraNa Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 948) aprazasta kAya vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara : prazasta bheda ke viparIta lakSaNa vAle 7 bheda aprazasta kAyavinaya ke haiN| 949) upacAra vinaya kise kahate haiM ? uttara : gurujanoM ke prati ziSTa, zreSTha tathA yogya vyavahAra karanA upacAra vinaya 950) upacAra vinaya ke kitane bheda haiM ? uttara : sAta - (1) abhyAsAsana - gurujanoM ke nikaTa rahanA / (2) parachaMdAnuvartana - unakI icchAnusAra anusaraNa karanA / (3) kAryahetu - pUrva upakAra ko mAnakara kArya karanA / (4) kRtapratikRtitA - jJAna Adi ke phala kI icchA se AcArya Adi kA kArya karanA / (5) ArtagaveSaNA - duHkhI, rogAdi se pIDita kI sevA kA vicAra rakhanA / (6) dezakAlajJatA - deza, kAla kA jJAna rakhanA / (7) sarvaarthAnumati - sarva arthoM meM anukUla rahanA / 951) vaiyAvRtya tapa kise kahate haiM ? uttara : gurujanoM kI sevA-zuzrUSA karanA vaiyAvRtya tapa hai| .. 952) vaiyAvRtyatapa ke kitane bheda haiM ? uttara : 10 bheda haiM - (1) AcArya - tIrthaMkara kI anupasthiti meM jo tIrthaMkara ke samAna zAsana ke nAyaka hote haiM, vrata tathA AcAra grahaNa karAte haiM va AcAravAnoM kI rakSA karate haiM, ve 36 guNoM se yukta saMghanAyaka AcArya kahalAte haiM / unakI vaiyAvRtya karanA / (2) upAdhyAya - jo sva-para siddhAnta ke jJAtA hote haiM, zruta-zAstra kA adhyayana karate haiM va vAcanA dete haiM, ve 25 guNoM se yukta upAdhyAya kahalAte haiM / unakI sevA karanA / (3) sthavira - jo jJAna meM, dIkSA meM, Ayu meM baDe hote haiM, ve kramaza: jJAna sthavira, paryAya sthavira, vayaH sthavira kahalAte haiM / unakI sevA karanA / (4) tapasvI - ugra tapAcaraNa karanevAle sAdhu kI sevA karanA / zrI navatattva prakaraNa 325 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) glAna - vyAdhigrasta, rogI sAdhu kI sevA karanA / (6) zaikSaka - navadIkSita hokara zikSA prApta karane vAle muni kI sevA karanA / (7) gaNa - bhinna-bhinna AcAryoM ke ziSya yadi paraspara sahAdhyAyI hone se samAnavAMcanA vAle ho to unakA samudAya gaNa kahalAtA hai| unakI sevA karanA / (8) kula - eka hI dIkSAcArya (guru) kA ziSya-parivAra kula hai / unakI sevA karanA / (9) saMgha - dharma kA anuyAyI samudAya saMgha hai| arthAt eka paramparA kI ArAdhanA karane vAle vyaktiyoM kA samudAya saMgha hai| sAdhu-sAdhvI zrAvaka-zrAvikA rupa caturvidha saMgha kI vaiyAvRtya karanA / (10) sAdharmika - jJAna, AcArAdi guNoM meM jo samAna ho, vaha sAdharmika hai| unakI sevA krnaa| 953) svAdhyAya tapa kise kahate haiM ? uttara : asvAdhyAya kAla yalakara maryAdApUrvaka zAstroM kA adhyayana-adhyApana Adi karanA svAdhyAya tapa hai| 954) svAdhyAya tapa ke kitane bheda haiM ? uttara : pAMca - (1) vAMcanA, (2) pRcchanA, (3) parAvartanA, (4) anuprekSA, (5) dharmakathA / 955) vAMcanA kisa kahate haiM ? uttara : sUtra-artha paDhanA tathA ziSya ko paDhAnA vAMcanA hai| 956) pRcchanA kise kahate haiM ? uttara : vAMcanA grahaNa karake usame zaMkA hone para punaH prazna pUchakara zaMkA kA samAdhAna karanA pRcchanA hai| 957) parAvartanA kise kahate haiM ? uttara : paDhe hue kI punarAvRtti karanA, parAvartanA hai| 958) anuprekSA kise kahate haiM ? 326 zrI navatattva prakaraNa Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : dhAraNa kiye hue artha para bAra bAra manana karanA, vicAra karanA anuprekSA 959) dharmakathA kise kahate haiM ? uttara : uparokta cAroM prakAra se zAstra kA abhyAsa karane para zrotAoM ko dharmopadeza denA dharmakathA hai| 960) dharmakathA ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra - (1) AkSepaNI, (2) vikSepaNI, (3) saMveganI, (4) nirvedanI / 961) AkSepaNI dharmakathA kise kahate haiM ? uttara : saMsAra tathA viSayAdi kI ora bar3hate hue zrotAoM ke moha ko haTAkara __dharma meM lagAnevAlI kathA AkSepaNI hai| 962) vikSepaNI dharmakathA kise kahate haiM ? uttara : zrotA ko kumArga se haTAkara sanmArga para lagAne vAlI kathA vikSepaNI 963) saMveganI dharmakathA kise kahate haiM ? uttara : zrotA ke saMsAra kI ora baDhe hue rAga ko moDakara dharma kI ora lagAnA, dharma meM prema tathA ruci jAgRta karanA, mokSa kI abhilASA paidA karanA, saMveganI dharmakathA hai| 964) nirvedanI dharmakathA kise kahate haiM ? uttara : ihaloka bhaya, paraloka bhaya, narakAdi ke bhayaMkara trAsa Adi aniSTa pariNAma batAkara saMsAra se virakti paidA karAnA, nirvedanI kathA hai / 965) dhyAna kise kahate haiM ? uttara: eka lakSya para citta ko ekAgra karanA dhyAna hai / cAra prakAra ke dhyAna kA vivecana 966) dhyAna kA varNana kauna-se Agama meM haiM ? uttara : bhagavatIsUtra zataka-25, uddezaka 7, sthAnAMga sUtra-sthAna 4, samavAyAMga - sUtra samavAya-4 tathA aupapAtika sUtra meM dhyAna kA varNana hai| zrI navatattva prakaraNa 327 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 967) dhyAna ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) zubha dhyAna, (2) azubha dhyAna 968) zubha dhyAna kise kahate haiM ? uttara : jo dhyAna Atmazuddhi karane meM sahAyaka bane, vaha zubha dhyAna hai| isake 2 bheda haiM - (1) dharmadhyAna, (2) zukladhyAna / ye donoM AbhyaMtara tapa hone se inakA samAveza nirjarA tattva meM kiyA gayA hai / 969) azubha dhyAna kise kahate haiM ? uttara : jo raudra pariNAma vAlA ho, saMsAra vRddhikAraka ho, vaha azubha dhyAna hai| isake bhI 2 bheda haiM - (1) ArtadhyAna, (2) raudradhyAna / ye donoM nirjarA tattva meM sammilita nahIM hai| 970) ArtadhyAna kise kahate haiM ? uttara : Artta-duHkha ke nimitta se yA bhAvI duHkha kI AzaMkA se hone vAlA dhyAna ArtadhyAna hai| 971) ArtadhyAna ke kitane liMga (cihna) haiM ? / uttara : cAra - (1) Akrandana - uMce svara se ronA, cillAnA, (2) zocana - zokagrasta honA, (3) parivedana - rone ke sAtha mastaka, chAtI, sira Adi pITanA tathA anarthakArI zabdoM kA uccAraNa karanA / (4) tepana - Tapa Tapa AMsU giraanaa| 972) ArtadhyAna ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra - (1) iSTa viyoga - iSTa jana kA viyoga hone para cintA zoka Adi karanA / (2) aniSTa saMyoga - pratikUla vastu athavA vyakti kA saMyoga hone para cintA, zoka Adi kA honA / (3) rogaciMtA - zarIra meM roga utpanna hone para jo ciMtA hotI hai / (4) nidAna (agrazoca) - bhaviSya meM sukha prApti kI ciMtA karate hue niyANA karanA / 973) ArtadhyAna meM kauna-sA guNasthAnaka saMbhavita hai ? uttara : eka se chaha guNasthAnakoM (avirata - dezavirata tathA pramatta saMyata) meM yaha dhyAna pAyA jAtA hai| pramatta guNasthAnaka meM nidAna nAmaka caturtha 328 zrI navatattva prakaraNa Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheda ke sivAya tInoM hI bheda saMbhavita hai / 974) ArttadhyAna meM kauna se AyuSya kA baMdha hotA hai ? uttara : tiryaMcAyuSya kA / 975) raudra dhyAna kise kahate haiM ? uttara : krodha kI pariNati yA krUratA ke bhAva jisameM rahe ho, dUsaroM ko mArane, pITane Thagane evaM duHkhI karane kI bhAvanA jisameM ho, vaha raudra dhyAna hai / 976 ) raudra dhyAna ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra - (1) hiMsAnubandhI- prANiyoM kI hiMsA kA vicAra karanA / (2) mRSAnubaMdhI - jhUTha bolane kA cintana karanA / (3) steyAnubaMdhI - corI karane kA cintana karanA / (4) saMrakSaNAnubaMdhI - dhanAdi parigraha ke rakSaNa ke liye ciMtA karanA / 977) raudra dhyAna ke kitane lakSaNa haiM ? uttara : cAra / (1) osanna doSa - hiMsA Adi doSoM meM se kisI eka doSa adhika pravRtti karanA / (2) bAhulya doSa - hiMsA Adi aneka doSoM meM pravRtti karanA / (3) ajJAnadoSa - ajJAna se adharma svarupa hiMsA meM dharmabuddhi se pravRtti karanA / (4) AmaraNAnta doSa - maraNaparyaMta hiMsAdi kUra kAryoM meM pravRtti karanA / - 978 ) raudra dhyAna kisa guNasthAnaka meM hotA hai ? uttara : prathama se paMcama guNasthAnaka paryanta / 979 ) raudra dhyAna meM yadi AyubaMdha ho to kaunasA AyuSya baMdha hotA hai ? uttara : raudra pariNAma hone se narakAyuSya kA baMdha hotA hai 980) dharmadhyAna kise kahate haiM ? uttara : dharma-jinezvara paramAtmA kI AjJA tathA padArtha ke svarupa ke paryAlocana meM mana ko ekAgra karanA dharmadhyAna hai / 981) dharmadhyAna ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra - (1) AjJAvicaya - vItarAga kI AjJA ko satya mAnakara usa zrI navatattva prakaraNa 329 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para pUrNa zraddhA rakhanA / (2) apAyavicaya - rAga-dveSa saMsAra meM apAyakaSTabhUta hai, aisA vicAra karanA / (3) vipAka vicaya - sukha duHkha pUrva karma kA vipAka hai, isa para karma viSayaka ciMtana karanA / (4) saMsthAna vicaya - SaD dravyAtmaka loka ke svarupa kA ciMtana karanA / 982) dharmadhyAna ke kitane liMga, lakSaNa haiM ? uttara : cAra - (1) AjJAruci - AjJA-pAlana meM ruci rakhanA / (2) nisargaruci - binA upadeza ke hI svabhAva se jina bhASita tattva para zraddhA honA / (3) upadezaruci - upadeza zravaNa se dharma meM ruci ho / (4) sUtraruci - zAstra paDhane se dharma meM ruci honA / 983) dharmadhyAna ke AlaMbana kitane haiM ? uttara : cAra - (1) vAMcanA - zAstra paDhanA - paDhAnA / (2) pRcchanA - paDhe hue jJAna kI punaH punaH AvRtti karanA / (3) parAvartanA - paDhate hue utpanna zaMkA kA samAdhAna karanA / (4) dharmakathA - dharmopadeza denA / 984) dharmadhyAna kI kitanI anuprekSAe~ haiM ? uttara : cAra - (1) anitya bhAvanA - samasta padArtha anitya hai, aisA cintana / (2) azaraNa bhAvanA - dharma ke sivAya koI zaraNa rupa nahIM hai, aisA cintana (3) ekatva bhAvanA - jIva akelA AyA hai, akelA hI jAyegA, aisA cintana / (4) saMsAra bhAvanA - karmAnusAra hI saba jIva isa saMsAra meM paribhramaNa karate haiM, aisA cintana / 985) dharma dhyAna ke cAroM bheda kisa guNasthAnaka meM hote haiM ? uttara : sAtaveM apramatta saMyata guNasthAnaka se bArahaveM kSINamoha guNasthAnaka paryaMta dharmadhyAna ke cAroM bheda hote haiM / 986) dharmadhyAna meM kisa AyuSya kA baMdha hotA hai ? uttara : dharmadhyAna meM yadi jIva AyuSya bAMdhe to devAyuSya kA hI baMdha hotA 987) zukla dhyAna kise kahate haiM ? uttara : pUrva viSayaka zruta ke AdhAra para ghAtI karmoM ko naSTa kara AtmA ko zrI navatattva prakaraNa Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa rupa se zukla-svaccha-dhavala-nirmala karane vAlA dhyAna athavA mana kI atyaMta sthiratA aura yoga kA nirodha karane vAlA parama dhyAna zukladhyAna kahalAtA hai| 988) zukladhyAna ke lakSaNa kauna kauna-se haiM ? uttara : zukladhyAna ke 4 lakSaNa nimna haiM - (1) avyatha - devAdi ke upasarga se calita nahIM honA / (2) asaMmoha - devAdi kRta chalanA yA gahana viSayoM meM sammoha nahIM honA / (3) viveka - AtmA ko deha tathA samasta sAMsArika saMyogoM se bhinna mAnanA / (4) vyutsarga - ni:saMgatA se deha aura upadhi kA tyAga karanA / 989) zukla dhyAna ke AlaMbana kitane va kauna-se haiM ? uttara : cAra - (1) kSamA, (2) mukti, (3) RjutA, (4) mRdutA / 990) zukladhyAna kI anuprekSAe~ kauna kauna sI hai ? uttara : (1) anaMtavartitAnuprekSA - saMsAra meM anaMta bAra paribhramaNa kiyA hai, aisA ciMtana karanA / (2) vipariNAmAnuprekSA - saMsAra kI pratyeka vastu pariNamanazIla hai, aisA citana krnaa| (3) azubhAnuprekSA - karma tathA saMsAra ke azubha svarupa para vicAra karanA / (4) apAyAnuprekSA - AzravoM evaM kaSAyoM se jIva ko hone vAle duHkha tathA saMsAra vRddhi ke kAraNoM kA ciMtana karanA / 991) zukladhyAna ke bheda kauna kauna se haiM ? uttara : cAra hai - (1) pRthakatva vitarka savicAra, (2) ekatva vitarka avicAra, ____ (3) sUkSmakriyA anivRtti, (4) vyuparata kriyA anivRtti / 992) pRthakatva vitarka savicAra zukla dhyAna kise kahate haiM ? uttara : pRthakatva - bhinna bhinna, vitarka - zrutajJAna, vicAra-artha, vyaMjana tathA / yoga, ina tInoM kA parivartana / saMkramaNa arthAt eka yoga se dUsare yoga meM, eka artha se dUsare artha meM, eka zabda se dUsare zabda meM, artha se zabda para, zabda se artha para, cintana yA vicAra-saMcAra karanA / ---------------- zrI navatattva prakaraNa 331 - Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba koI dhyAna karanevAlA pUrvadhara apane pUrvagata zrutAdhAra se athavA pUrvadhara na ho to yathA saMbhavita zrutajJAna ke AdhAra se kisI eka dravya ke artha se dUsare dravya ke artha para athavA eka paryAya ke artha se anya paryAya ke artha para vicAra karane ke liye pravarttamAna ho yA eka yoga ko choDakara anya yoga meM pravarttamAna ho, usako pRthaktva vitarka savicAra zukla dhyAna kahate haiN| 993) ekatva vitarka avicAra zukladhyAna kise kahate haiM ? uttara : uparokta vyAkhyA ke viparIta jaba koI dhyAna karane vAlA apane meM saMbhavita zruta ke AdhAra para vAyu rahita sthAna meM sthita nizcala lau vAle dIpavat eka hI dravyAdi para ciMtana karatA hai tathA mana Adi tInoM yogoM meM se kisI eka yoga para hI aTala rahatA hai, zabda, artha ke cintana evaM bhinna-bhinna yogoM meM saMcAra nahIM karatA, taba usakA vaha dhyAna ekatva vitarka avicAra zukladhyAna kahalAtA hai| 994) sUkSma kriyA anivRtti zukladhyAna kise kahate haiM ? uttara : jaba kevalajJAnI bhagavaMta terahaveM guNasthAnaka ke aMta meM mana-vacana kA nirodha karane ke bAda kAyayoga ko rokate haiM, usa samaya sUkSma kAyayogI kevalI ko sUkSma kriyA anivRtti zukla dhyAna hotA hai| arthAt sUkSma (kAya) yoga pravRtti rupa kriyA yoga nirodha hone para vinaSTa hone vAlI hone se pratipAti hai| isaliye yaha sUkSma kriyA apratipAti zukla dhyAna kahalAtA hai / (isameM sUkSma kAyayoga rupa kriyA hotI hai|) . 995) vyuparata kriyA anivRtti zukladhyAna kise kahate haiM / ? / uttara : zailezI avasthA meM 14 ve ayogI guNasthAna meM kevalI ko zvAsocchvAsa rupa sUkSma kAyayoga kriyA kA bhI vinAza hone se akriyapanA utpanna hotA hai, jo sadA kAla rahane vAlA hai, isaliye yaha vyuparata kriyA anivRtti zukladhyAna kahalAtA hai / isa ke prabhAva se zeSa saba karma kSINa ho jAne se mokSa ho jAtA hai / yaha sthiti eka bAra prApta hone para phira kabhI nahIM jaatii| - - - - - - - - - - - - - - - - - - 332 zrI navatattva prakaraNa Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 996) zukladhyAna ke cAroM bheda kauna-se guNasthAnaka meM hote haiM ? uttara : zukladhyAna kA prathama bheda 8 se 11 taka, cAra guNasthAna meM hotA hai| dUsarA bheda 12 veM guNasthAna meM hotA hai| tIsarA bheda 13 veM guNasthAnaka ke aMta meM tathA cauthA bheda 14 veM guNasthAnaka meM vidyamAna jIvoM ko hotA hai| 997) zukladhyAna ke cAroM bheda kisa jIva meM pAye jAte haiM ? uttara : prathama do bheda chadmastha meM tathA antima do bheda kevalI meM hote haiM / 998) sayogI va ayogI kevalI ko kauna kauna-se dhyAna hote haiM ? uttara : prathama tIna bheda sayogI ko va aMtima eka bheda ayogI kevalI ko hotA hai| 999) ina cAroM bhedoM kA kAla kitanA ? uttara : antarmuhUrta prmaann| 1000) chAdmasthika dhyAna tathA kaivalika dhyAna se kyA tAtparya hai ? uttara : chAdyasthika dhyAna yoga kI ekAgratA rupa hai tathA kaivalika dhyAna yoga nirodha rupa hai| 1001) zukladhyAna ke cAroM bhedoM meM kauna kauna se yoga saMbhavita haiM ? uttara : zukladhyAna ke prathama bheda meM tInoM yoga pAye jAte haiM / dvitIya bheda meM mana, vacana, kAyA, ina tInoM yogoM meM se koI eka yoga hI saMbhavita hai| tRtIya bheda meM kevala kAyayoga hI hotA hai| 11 cothe bheda meM ayogI avasthA hotI hai| 1002) jIva kSapakazreNI kisa dhyAna se prApta karate haiM ? uttara : jIva kSapakazreNI do dhyAna se prApta karate haiM - (1) dharmadhyAna se (2) zukladhyAna se| 1003) zukladhyAna se kauna sI gati prApta hotI hai ? uttara : zukladhyAna se paMcama siddhagati arthAt mokSa prApta hotA hai| 1004) kAyotsarga tapa kise kahate haiM ? uttara : kAyA ke vyApAra kA tyAga karanA kAyotsarga tapa hai| isakA apara nAma ------------------------ zrI navatattva prakaraNa 333 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutsarga bhI hai| 1005) kAyotsarga tapa ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) dravya kAyotsarga, (2) bhAva kAyotsarga / 1006) dravya kAyotsarga kise kahate haiM ? uttara : AtmA se bhinna sabhI dravyoM kA tyAga karanA, dravya kAyotsarga kahalAtA hai| 1007) dravya vyutsarga ke kitane bheda haiM ? . uttara : (1) zarIra, (2) gaNa, (3) upadhi, (4) bhaktapAna / 1008) zarIra vyutsarga kise kahate haiM ? uttara : zarIra kI mamatA tathA mamatAvarddhaka sAdhanoM kA tyAga karanA, zarIra vyutsarga hai| 1009) gaNa vyutsarga kise kahate haiM ? uttara : apane gaNa (gaccha) kA tyAga kara jinakalpa svIkAra karanA, gaNa vyutsarga hai| 1010) upadhi vyutsarga kise kahate haiM ? uttara : upakaraNa, Avazyaka sAdhanoM va AvazyakatAoM ko sImita karanA, upadhi vyutsarga hai| 1011) bhaktapAna vyutsarga kise kahate haiM ? uttara : AhAra-pAnI tathA usakI Asakti kA tyAga karanA, bhaktapAna vyutsarga 1012) bhAva vyutsarga kise kahate haiM ? uttara : kaSAya, saMsAra tathA karma kA tyAga karanA, bhAva vyutsarga hai| 1013) nirjarA tattva ko jAnane kA uddezya likho|| uttara : anAdikAla ke saMcita karmoM ko jalAkara bhasmIbhUta karane vAlA tapa dharma hI nirjarA tattva hai / ataH nirjarA tattva AtmA kA svarUpa hai, Atmadharma ke sanmukha huI AtmA upavAsAdi tapa dharma dhAraNa kara SaTrasa ke rasAsvAdana kA tyAga kara bAhya tapa tathA vinayAdika chaH AbhyaMtara tapa kara, ina donoM prakAra ke tapoM se upAdeya svarUpa antataH mokSa tattva - - - 334 zrI navatattva prakaraNa Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko prApta kare / yahI isa nirjarA tattva kA uddezya hai / baMdha tattva kA vivecana 1014) baMdha kise kahate haiM ? uttara : karma pudgaloM tathA AtmA kA paraspara nIra-kSIravat sambandha bandha kahalAtA hai athavA zubhAzubha yogoM tathA kaSAya Adi pariNAmoM dvArA karmavargaNAoM kA AtmapradezoM se dUdha-zakkara ke samAna ekameka ho jAnA, bandha hai / 1015) baMdha ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra - (1) prakRtibaMdha, (2) sthitibaMdha, (3) rasabaMdha (anubhAga baMdha), (4) pradezabaMdha / 1016) prakRtibaMdha kise kahate haiM ? uttara : prakRti arthAt svabhAva / jIva dvArA grahaNa kiye gae karmapudgaloM meM acche-bure vibhinna svabhAvoM kA utpanna honA, prakRtibaMdha hai / 1017) sthitibaMdha kise kahate haiM ? uttara : sthiti - kAlAvadhi / AtmapradezoM para Aye hue karmoM kI vahA~ rahane - kI kAlAvadhi sthiti baMdha hai athavA jIva dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM kA apane svabhAva ko na choDate hue amuka kAla taka jIva ke sAtha lage rahane kI kAlamaryAdA sthiti baMdha hai / 1018) anubhAga (rasa) baMdha kise kahate haiM ? uttara : jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karmapudgaloM meM phala dene kI nyUnAdhika zakti ko anubhAga bandha kahate haiM / 1019) pradezabaMdha kise kahate haiM ? uttara : jIva ke sAtha nyUnAdhika paramANuvAle karma - skaMdhoM kA sambandha honA pradeza baMdha hai / 1020) ATha karmoM kA bandha kitane prakAra se hotA hai ? uttara : cAroM prakAra se / 1021) baMdha ke cAroM bhedoM ko modaka ke rupaka se spaSTa karo / zrI navatattva prakaraNa 335 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : (1) prakRtibaMdha - sauMTha, pIpala, kAlImirca se banAyA huA laDDU vAyunAzaka hotA hai| jIre Adi kA modaka pitta nAzaka hotA hai tathA kaphApahArI modaka kapha kA zamana karatA hai, usI prakAra koI karma AtmA ke jJAna guNa ko AvRtta karanA hai to koI darzana guNa ko / koI AtmA ke jJAna guNa kA to koI anaMta zakti kA ghAta karatA hai| isaprakAra baMdhakAla meM bhinna-bhinna prakAra kI prakRtiyoM kA svabhAva niyata honA prakRtibaMdha hai| (2) sthitibaMdha - koI modaka eka saptAha, koI eka pakSa to koI eka mAsa taka vikRta nahIM hotA / usake bAda kharAba hotA hai / ThIka usI prakAra koI karma 70 koDAkoDI sAgaropama to koI 20 koDAkoDI sAgaropama taka jIva ke sAtha sva-svarupa meM kAyama rahatA hai| usake bAda phala pradAna kara usa karma kA nAza hotA hai / isa kAla maryAdA ko sthitibaMdha kahate hai| (3) anubhAga baMdha - jaise koI laDDU adhika yA kama mIThA hotA hai, yA alpAdhika kaDavA hotA hai, vaise hI koI karmapudgaloM meM zubha rasa adhika yA kama hotA hai athavA azubha rasa hInAdhika hotA hai| karmabaMdha ke samaya zubhAzubha tathA tIvra-maMda rasa kA jo baMdha hotA hai, vaha anubhAga (rasa) bandha hai|| (4) pradezabaMdha - jaise koI laDDU 50 grAma to koI 100 grAma kA athavA isase bhI adhika hotA hai, usI prakAra bandha ke samaya kisI karma ke bahuta adhika to kisI ke alpa pradezoM kA bandha hotA hai / 1022) AThoM karmoM kA pradeza bandha samAna hai yA asamAna ? uttara : asamAna / Ayu ke sabase alpa pradezoM kA baMdha hotA hai| nAma-gotra ke usase vizeSa kintu paraspara tulya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya ke usase vizeSa kintu paraspara tulya, mohanIya ke usase vizeSa tathA vedanIya ke sabase vizeSa pradezoM kA bandha hotA hai / 1023) bandha ke hetu (kAraNa) kyA hai ? ------------------------ zrI navatattva prakaraNa 336 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : prakRti tathA pradeza bandha kA hetu kevala yoga hai / sthitibaMdha tathA rasabaMdha kA hetu kaSAya hai| mithyAtva tathA avirati, kaSAya ke aMtargata hI Ate 1024) jIva kitane paramANuoM ke skaMdha grahaNa karatA hai ? uttara : saMkhyAta-asaMkhyAta athavA anaMta paramANuoM se bane hue skaMdha ko nahIM balki anaMtAnanta paramANuoM se bane hue skaMdha ko jIva grahaNa karatA 1025) isa loka meM jIva ke grahaNa yogya kitanI vargaNAe~ haiM ? uttara : ATha - (1) audArika, (2) vaikriya, (3) AhAraka, (4) taijasa, (5) zvAsocchvAsa, (6) bhASA, (7) mana, (8) kArmaNa / 1026) vargaNA kise kahate haiM ? uttara : eka samAna saMkhyAvAle paramANuoM ke bane hue aneka skaMdha vargaNA kahalAte haiN| 1027) jIva eka samaya meM kitanI vargaNA grahaNa karatA hai ? uttara : ananta vargaNAoM ke bane hue ananta skaMdhoM ko jIva eka samaya meM grahaNa karatA hai| 1028) audArika vargaNA kise kahate haiM ? uttara : audArika zarIra rupa meM pariNamita honevAle pudgala samUha ko audArika vargaNA karate haiN| 1029) vaikriya vargaNA kise kahate haiM ? uttara : vaikiya zarIra rupa bananevAlA pudgala samUha vaikriya vargaNA hai / 1030) AhAraka vargaNA kise kahate haiM ? uttara : jo pudgala AhAraka zarIra rupa meM pariName, use AhAraka vargaNA kahate 1031) taijasa vargaNA kise kahate haiM ? uttara : audArika tathA vaikriya zarIra ko kAMti denevAlA aura AhAra pacAnevAlA pudgala samUha taijasa vargaNA kahalAtI hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa 337 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa ko ubAlanA khAlano vArasabaMdha nIma kI pattI kA rasa (nikAlane kA sAdhana hanImakA San - IT zrI navatattva prakaraNa maMda tIvra tIvratara tIvratama | citra : rasa baMdha ke cAra prakAra Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1032) bhASA vargaNA kise kahate haiM ? uttara : jo vargaNA zabdarupa meM pariNamita ho, use bhASA vargaNA kahate haiM / 1033) zvAsocchvAsa, mana tathA kArmaNavargaNA kise kahate haiM ? uttara : jo pudgala samUha zvAsocchvAsa, mana tathA karmarupa meM pariNamita hote haiM, unheM zvAsocchvAsa, mana tathA kArmaNa vargaNA kahate haiM / 1034) ina AThoM vargaNAoM meM kitane sparza haiM ? uttara : pahalI cAra vargaNAoM meM AThoM hI sparza hote hai tathA ye dRSTigocara hotI hai, isaliye bAdara pariNAmI hai| antima 4 vargaNAe~ zIta-USNa-snigdha rukSa, ye cAra sparzayukta hI hai| 1035) ina AThoM vargaNAoM ke pradeza samAna hai yA asamAna ? uttara : ye AThoM hI vargaNAe~ anukrama se adhika-adhika sUkSma hai tathA ananta ananta pradezoM meM adhika hai parantu kSetra avagAhana (eka eka skandha ke rahane kA sthAna) anukrama se alpa alpa hai / jaise audArika kA eka skandha jitane kSetra meM samAtA hai, usameM se asaMkhyAtaveM bhAga jitane (nyUna) kSetra meM vaikriya vargaNA kA eka skandha avagAhana karatA hai / 1036) rasabandha ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra - (1) eka sthAnika, (2) dvisthAnika, (3) tristhAnika, (4) ctuHsthaanik| 1037) ekasthAnika rasabandha kise kahate haiM ? uttara : ganne yA nIma ke svAbhAvika rasa ke samAna karma kA eka sthAnika ___ rasabandha hotA hai| usameM phala dene kI zakti kama hotI hai| 1038) dvisthAnika rasabandha kise kahate haiM ? uttara : ganne yA nIma ke rasa ko ubAlakara AdhA jalAne para AdhA zeSa rahatA hai, usake samAna dvisthAnika rasabandha hotA hai| pahale se isameM jyAdA phala dene kI zakti hotI hai| 1039) tristhAnika rasabandha kise kahate haiM ? uttara : ganne yA nIma ke rasa ko ubAlakara 2/3 bhAga jalAne para 1/3 bhAga - zrI navatattva prakaraNa 339 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa rahatA hai| usake samAna tristhAnika rasabandha hotA hai / isameM phala dene kI zakti dUsare se jyAdA hotI hai / 1040) catuHsthAnika rasabandha kise kahate haiM ? uttara : ganne yA nIma ke rasa ko 3/4 jalAne para 1/4 bhAga zeSa rahatA hai| usake samAna catuHsthAnika rasabandha hotA hai| usameM sabase jyAdA phala dene kI zakti hotI hai| 1041) zubha prakRtioM kA rasa kisake samAna hotA hai ? uttara : zubha prakRtioM kA rasa ganne ke samAna madhura hone se jIva ko AhlAdakArI hotA hai| 1042) azubha prakRtioM kA rasa kisake samAna hotA hai ? uttara : azubha prakRtioM kA rasa nIma ke samAna kaDavA hotA hai, jo jIva ko pIDAkArI hotA hai| 1043) zubha (puNya) prakRti kA maMda rasa kaise baMdhatA hai ? uttara : saMkleza ke dvaaraa| 1044) saMkleza kise kahate haiM ? uttara : anukUla padArthoM meM rAga tathA pratikUla padArthoM meM dveSa ke pariNAma svarupa jisa tIvra kaSAya kA udaya hotA hai, use saMkleza kahate haiM / 1045) zubha (puNya) prakRti meM tIvra rasa kaise baMdhatA hai ? uttara : pariNAma kI vizuddhi ke dvaaraa| 1046) pApa prakRti kA maMda tathA tIvra rasa kaise baMdhatA hai ? uttara : pApa prakRti kA maMda rasa vizuddhi ke dvArA tathA tIvra rasa saMkleza dvArA baMdhatA hai / ise isa prakAra samajha sakate haiM - puNyaprakRtikA maMdarasa | saMkleza se pApa prakRtikA | maMdarasa | vizuddhise | puNyaprakRtikA tIvrarasa | vizuddhi se | pApa prakRtikA | tIvrarasa saMklezase 1047) cAroM kaSAya dvArA puNya tathA pApa prakRtioM kA kauna-kauna sA rasabandha hotA hai ? - - - - - - - - - - - - - - 340 zrI navatattva prakaraNa Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : kisa kaSAya dvArA | puNya prakRti kA pApa prakRti kA 1) anantAnubandhI dvArA | dvisthAnika rasabandha | catuHsthAnika rasabandha 2) apratyAkhyAnIya dvArA | tristhAnika rasabandha | tristhAnika rasabandha 3) pratyAkhyAnIya dvArA | catuH sthAnika rasabandha | dvisthAnika rasabandha 4) saMjvalana dvArA catuH sthAnika rasabandha | eka sthAnika rasabandha zubha prakRti kA ekasthAnika rasabandha hotA hI nahIM hai, azubha meM bhI mati Adi 4 jJAnAvaraNIya, 3 darzanAvaraNIya, saMjvalanacatuSka, puruSaveda 5 aMtarAya, ina 17 prakRtiyoM kA ekasthAnika rasabandha 9veM guNasthAna meM hotA hai| zeSa azubha prakRtiyoM kA rasabandha jaghanya se dvisthAnika hotA hai| 1048) jIva (AtmA) amUrta hai tathA karma mUrta hai / phira ina do virodhI tattvoM kA sambandha kaise ho sakatA hai ? uttara : amUrta AtmA ke sAtha mUrta karma kA bandha asaMbhava hai paraMtu saMsArI AtmA kArmaNa zarIra ke sambandha se mUrtavat hotI hai / vaha kArmaNa zarIra pravAha rupa se anAdi sambandhavAlA hai| usa kArmaNa zarIra kI vidyamAnatA meM hI AtmA se karma pudgala cipakate haiM / jaba kArmaNa zarIra kA nAza ho jAtA hai, taba AtmA amUrta ho jAtI hai / usa AtmA se karma kA sambandha nahIM hotaa| 1049) jIva tathA karma kA sambandha kaba se hai ? uttara : jIva va karma kA anAdi kAla se sambandha hai / pratyeka samaya purAne karma apanA phala dekara AtmA se alaga hote rahate haiM aura navIna karma pratisamaya baMdhate rahate haiN| 1050) AtmA meM karma kisa taraha Akara cipakate haiM ? / uttara : zarIra para tela lagAkara koI dhUla meM baiTha jAya taba dhUla jaise usake zarIra para cipaka jAtI hai, ThIka usI prakAra mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga se jIva ke pradezoM meM eka prakAra kA parispaMdana (halacala) hotA hai, taba jisa AkAza pradeza meM AtmA ke pradeza hai, -------------- zrI navatattva prakaraNa 341 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahIM ke anantAnanta karma yogya pudgala jIva ke pratyeka pradeza ke sAtha baMdha (cipaka) jAte haiN| 1051) ve Apasa meM kisa taraha milate haiM ? uttara : jIva tathA karma nIrakSIravat; lohapiNDAgnivat ekameka ho jAte haiM / 1052) AtmA kA karma ke sAtha sambandha anAdi hai, taba usakA anta kaise saMbhava hai ? uttara : anAdi kA anta nahIM hotA, yaha sAmudAyika niyama hai, jo jAti se sambandha rakhatA hai / vyakti vizeSa para yaha niyama lAgU nahIM bhI hotA / svarNa-miTTI kA, ghRta-dUdhakA sambandha anAdi hai, tathApi ve pRthakapRthaka hote haiN| vaise hI AtmA aura karma ke anAdi sambandha kA anta hotA hai| yaha jJAtavya hai ki vyakti rUpa se koI bhI karma anAdi nahIM hai| kisI eka karma vizeSa kA anAdikAla se AtmA ke sAtha sambandha nahIM hai / pUrvabaddha karma sthiti pUrNa hone para AtmA se pRthak hokara nirjarita ho jAte haiM va navIna karma kA bandhana hotA rahatA hai| isa prakAra pravAha rUpa se AtmA ke sAtha karmoM kA sambandha anAdikAla se hai, na ki vyaktizaH / 1053) AtmA aura karma, ina donoM meM adhika zakti sampanna kauna ? uttara : AtmA bhI balavAn hai aura karma bhI balavAn hai| AtmA meM ananta zakti hai aura karma meM bhI ananta zakti hai| kabhI jIva, kAla Adi labdhiyoM kI anukUlatA hone para karmoM ko pachADa detA hai to kabhI karmoM kI bahulatA hone para jIva unase daba jAtA hai / bahirdRSTi se karma balavAna pratIta hote haiM, para antardRSTi se AtmA balavAn hai / kyoMki karma kA kartA AtmA hai / yaha makaDI kI taraha karmoM kA jAla bichAkara svayaM usameM ulajhatA hai / karma cAhe jitane zaktizAlI ho para jaise mulAyama pAnI kaThora patthara ke Tukar3e-Tukar3e kara detA hai, cayanoM ko bhI cUracUra kara detA hai, vaise hI AtmA bhI tapa-japa-sAdhanA ke pracaMDa parAkrama dvArA karmoM ko naSTa kara mokSa ko prApta karatA hai| 342 zrI navatattva prakaraNa Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1054) karma jaDa hai, phira unameM sukhaduHkha rupa phala dene kI zakti kaise saMbhava uttara : karmapudgala yadyapi yaha nahI jAnate ki yaha kAma amuka AtmA ne kiyA hai, to use yaha phala diyA jAya parantu AtmakriyA dvArA jo zubhAzubha pudgala AkRSTa hote haiM, unake saMyoga se AtmA kI vaisI hI pariNati ho jAtI hai, jisase AtmA ko usake anusAra phala mile / zarAba ko nazA karAne kI tathA viSa ko mArane kI tAkata kA kaba anubhava hotA hai / tathApi jaDa zarAba pIne se nazA hotA hai va viSa khAne se mRtyu / pathya bhojana Arogya denA nahIM jAnatA, na davA roga miTAnA jAnatI hai| phira bhI pathya bhojana se svAsthya lAbha tathA auSadhi sevana se roga miTatA hI hai / bAhya rupa se grahaNa kiye gaye pudgaloM kA jaba itanA asara hotA hai, to Antarika pravRtti se gRhita karmapudgaloM kA AtmA para asara hone meM sandeha kaisA? ucita sAdhanoM ke sahayoga se viSa aura auSadhi kI zakti meM parivartana kiyA jA sakatA hai, vaise hI tapa-japAdi ke dvArA karma kI phala dene kI zakti meM bhI parivartana saMbhava hai / adhika sthiti evaM tIvra phala denevAle karma meM bhI unakI sthiti aura phala dene kI zakti meM apavartanA ke dvArA nyUnatA kI jA sakatI hai| 1055) AtmA ke pradeza kitane hai evaM zarIra meM ve kahA~ haiM ? uttara : AtmA ke asaMkhyAta pradeza haiM / veM sAre zarIra meM vyApta haiN| 1056) karma se AtmA ko kyA hAni hai ? uttara : karmoM se Atmazakti baMdI banakara raha jAtI hai / usakA paramAtma svarupa prakaTa nahIM ho pAtA hai| karma tattva kI prakRtiyoM kA vivecana 1057) karma kI prakRtiyA~ kitanI haiM ? uttara : do - mUlaprakRti tathA uttaraprakRti / 1058) mUla prakRti kise kahate haiM ? uttara : karmoM ke mukhya bhedoM ko mUla prakRti kahate haiN| zrI navatattva prakaraNa 343 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtIkarma 1 se4] aghAtI karma 5 se8 zahada lipaTI asidhArA jaisA aurakha para paTTI jaisA HONEY HONET vedanIya kama ) MAY T jJAnAvaraNIya karma rAjA ke dvArapAla jaisA -- beDI jaisA MIT BHIMHI darzanAvaraNIya karma YEANE / madirA jaisA AyuSya karma citrakAra jaisA OLX mohanIya karma | | rAjA ke bhaMDArI jaisA nAma karma | 7 kumhAra ke ghaDe jaisA AVAT aMtarAya karma gotra karma - - - - - - - - - - - - - - - - - - 344 - - - - - - zrI navatattva prakaraNa Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1059) uttara prakRti kise kahate haiM ? uttara : karmoM ke avAntara bhedoM ko uttaraprakRti kahate haiM / 1060) karma kI mUla prakRtiyA~ kitanI va kauna kauna-sI hai ? uttara : ATha - (1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) AyuSya, (6) nAma, (7) gotra, (8) aMtarAya (inakA vivecana pApatattva meM dekheM / ) 1061) karmoM kI uttara prakRtiyA~ kitanI haiM ? uttara : karmoM kI uttara prakRtiyA~ 158 hai / 1062) sarvaghAtI karma kise kahate haiM ? uttara : jo jIva ke svAbhAvika guNoM kA sampUrNarUpa se ghAta kare, use sarvaghAtI karma kahate haiN| 1063) dezaghAtI karma kise kahate haiM ? uttara : jo jIva ke svAbhAvika guNoM kA dezata: ghAta kare, use dezaghAtI karma kahate haiN| 1064) sarvaghAtI karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? uttara : ikkIsa - (1) kevalajJAnAvaraNIya, (2) kevaladarzanAvaraNIya, (3-7) pAMca nidrA, (8-11) anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA lobha, (12-15) apratyAkhyAnIya krodha, mAna, mAyA, lobha, (16-19) pratyAkhyAnIya krodha, mAna, mAyA, lobha, (20) mithyAtva mohanIya, (21) mizra mohanIya / 1065) dezaghAtI karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? uttara : chabbIsa - (1) matijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) manaHparyava jJAnAvaraNIya, (5) cakSudarzanAvaraNIya, (6) acakSu darzanAvaraNIya, (7) avadhi darzanAvaraNIya, (8-11) saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, (12-20) nau no-kaSAya, (21) samyaktva mohanIya, (22-26) pAMca aMtarAya / 1066) jIva vipAkI karma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma kA phala zarIrAdi meM na hokara jIva ko prApta ho, use jIva ---------------- -------- zrI navatattva prakaraNa 345 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAkI karma kahate haiN| ----- 1067) jIva vipAkI karma kI kitanI prakRtiyA~ haiM ? uttara : aThahattara - (1-5) jJAnAvaraNIya kI pAMca, (6-14) darzanAvaraNIya kI nau, (15-42) mohanIya kI aThThAIsa, (43-47) aMtarAya kI pAMca, (48-49) gotra kI do, (50-51) vedanIya - do, (52) tIrthaMkara nAmakarma, (53) ucchvAsa nAmakarma, (54) bAdara, (55) sUkSma, (56) paryApta, (57) aparyApta, (58) susvara, (59) duHsvara, (60) Adeya, (61) anAdeya, (62) yaza, (63) apayaza, (64) trasa, (65) sthAvara, (66) zubha vihAyogati, (67) azubha vihAyogati, (68) subhaga, (69) durbhaga, (70-73) cAra gati, (74-78) pAMca jAti / 1068) pudgala vipAkI karma kise kahate haiM ? uttara : jisakA phala pudgala dvArA jIva ko prApta ho, use pudgala vipAkI karma kahate haiN| 1069) pudgala vipAkI karma prakRtiyA~ kitanI haiM ? uttara : pudgala vipAkI karma kI 72 prakRtiyA~ haiM - samasta 158 prakRtiyoM meM se jIva vipAkI 78, AnupUrvI - 4, AyuSya-4, ye 86 prakRtiyA~ ghaTane para 158-86 = 72 bAkI rahI prakRtiyA~ pudgala vipAkI hai| 1070) bhavavipAkI karmaprakRti kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se jIva prApta bhava meM ruke arthAt jo prakRti apanA phala narakAdi bhava meM batAveM use bhavavipAkI karmaprakRti kahate haiM / isake 4 bheda haiM - (1) narakAyu, (2) tiryaMcAyu, (3) manuSyAyu, (4) devAyu / 1071) kSetra vipAkI karma kise kahate haiM ? . uttara : jisa karma ke udaya se jIva maraNa sthAna se utpatti sthAna para pahu~ce, ___use kSetravipAkI karma kahate haiN.| . 1072) kSetra vipAkI karma ke kitane bheda haiM ? / uttara : cAra - (1) narakAnupUrvI, (2) tiryaMcAnupUrvI, (3) manuSyAnupUrvI, (4) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - 346 - zrI navatattva prakaraNa. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAnupUrvI / 1073 ) karma kI vividha avasthAe~ kaunasI haiM ? uttara : karma kI vividha avasthAe~ 10 prakAra se haiM - (1) baMdha, (2) sattA, (3) udaya, (4) udIraNA, (5) udvartanA, (6) apavartanA, (7) saMkramaNa, (8) upazamana, (9) nidhatti, (10) nikAcana, (11) abAdhA | 1074) baMdha kise kahate haiM ? 1 uttara : AtmA ke sAtha karma paramANuoM kA nIrakSIravat eka ho jAnA baMdha hai (isake cAroM bhedoM kA varNana baMdhatattva ke prAraMbha meM dekhe / ) 1075) sattA kise kahate haiM ? uttara : baddha karma paramANu apanI nirjarA arthAt kSaya paryanta AtmA se sambaddha rahate haiM / isa avasthA kA nAma sattA hai / isa avasthA meM karma apanA phala pradAna na karate hue vidyamAna rahate haiM / 1076) udaya kise kahate haiM ? uttara : karma kI phala pradAna karane kI avasthA ko udaya kahate haiM / udaya meM Ane vAle karma apanI-apanI prakRti ke anusAra phala dekara nirjINa ( naSTa) ho jAya to phalodaya (vipAkodaya) hai tathA phala ko diye binA hI naSTa ho jAya to pradezodaya kahalAtA hai / 1077) udIraNA kise kahate haiM ? uttara : niyata samaya se pUrva karma dalikoM ko prayatna vizeSa se khIMcakara udaya meM lAnA aura bhoganA udIraNA hai| jaise samaya se pUrva hI prayatna se Ama Adi phala pakAye jAte haiM, vaise hI sAdhanA - tapAdi ke dvArA Abaddha karma ko niyata samaya se pUrva bhogA jA sakatA hai / sAmAnyataH jisa karma kA udaya cAlU hai, usake sajAtIya karma kI hI udIraNA hotI hai 1078) udvartanA kise kahate haiM ? uttara : AtmA ke sAtha baddha karmoM kI sthiti aura anubhAga kA nizcaya bandha ke sAtha pravahamAna kaSAya kI tIvratA tathA mandatA ke anusAra hotA hai / usake pazcAt kI sthiti - vizeSa athavA bhAva-vizeSa ke kAraNa usa zrI navatattva prakaraNa 347 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti evaM rasa meM vRddhi ho jAnA, udvartanA kahalAtA hai| 1079) apavartanA kise kahate haiM ? uttara : yaha avasthA udvartanA se ekadama viparIta hai| baddha karmoM kI sthiti tathA anubhAga ko kAlAntara meM nUtana karmabandha karate samaya nyUna kara denA apavartanA hai| 1080) udvartanA - apavartanA ko vistRta rupa se spaSTa karo ? / uttara : udvartanA tathA apavartanA, ina donoM kI uparokta paribhASA se yaha spaSTa hotA hai ki Abaddha karma kI sthiti aura isakA anubhAga ekAntataH niyata nahIM hai| usameM adhyavasAyoM kI prabalatA se parivartana bhI ho sakatA hai| kabhI-kabhI aisA hotA hai ki prANI azubha karma kA baMdha karake zubha kArya meM pravRtta ho jAtA hai / usakA prabhAva pUrvabaddha azubha karmoM para par3atA hai, jisase usa lambI kAla maryAdA aura vipAka zakti meM nyUnatA ho jAtI hai| pUrvazreSTha kArya karake pazcAt nikRSTa kArya karane se pUrvabandha puNya karma kI sthiti evaM anubhAga meM mandatA A jAtI hai| sArAMza yaha hai ki saMsAra ko ghaTAne-baDhAne kA AdhAra pUrvakRta karma kI apekSA vartamAna adhyavasAyoM para vizeSa AddhRta hai| 1081) saMkramaNa kise kahate haiM ? uttara : eka prakAra ke karma paramANuoM kI sthiti Adi kA dUsare prakAra ke karma paramANuoM kI sthiti Adi meM parivartita ho jAne kI prakriyA kA nAma saMkramaNa haiM / yaha saMkramaNa kisI eka mUlaprakRti kI uttara prakRtiyoM meM hI hotA hai / vibhinna mUla prakRtiyoM meM nahIM / arthAt sajAtIya prakRtiyoM meM hI hotA hai, vijAtIya meM nahIM / isa sajAtIya saMkramaNa meM bhI kucha apavAda hai, jaise Ayukarma kI narakAyu Adi cAroM prakRtiyoM kA anya AyuoM meM paraspara saMkramaNa nahIM hotA aura na darzana mohanIya tathA cAritra mohanIya meM / 1082) upazamana kise kahate haiM ? / uttara : karma ke vidyamAna rahate hue bhI unheM udaya meM Ane ke liye akSama banA denA upazamana hai / arthAt karma kI vaha avasthA, jisameM udaya athavA 348 zrI navatattva prakaraNa Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNA kA abhAva hai parantu udvartanA, apavartanA tathA saMkramaNa kI saMbhAvanA ho, vaha upazamana hai / jaise aMgAre ko rAkha se isaprakAra AcchAdita kara denA, jisase vaha kArya na kara sake / vaise hI upazamana kriyA se karma ko isaprakAra dabA denA ki jisase vaha apanA phala nahIM de sake / kintu jaise AvaraNa haTate hI aMgAre jalAne lagate hai, vaise hI upazama bhAva se dUra hote hI upazAnta karma udaya meM Akara apanA phala denA prAraMbha kara dete haiN| 1083) nidhatti kise kahate haiM ? uttara : jisameM karmoM kA udaya tathA saMkramaNa na ho sake kintu udvartana apavartana kI saMbhAvanA ho, use nidhatti kahate haiM / 1084) nikAcita kise kahate haiM ? uttara : jisameM udvartanA, apavartanA, saMkramaNa tathA udIraNA, ina cAroM kA abhAva ho, vaha nikAcita hai| arthAt AtmA ne jisa karma kA jisa rupa meM bandha kiyA hai, use usI rupa meM anivAryataH bhoganA / 1085) abAdhAkAla kise kahate haiM ? uttara : karma baMdhane ke bAda amuka samaya taka kisI prakAra kA phala na denA, ___ abAdhAkAla hai / abAdhA arthAt bAdhA (phala) upasthita na karanA / 1086) abAdhAkAla kA parimANa kyA hai ? uttara : pratyeka karma kA bhinna bhinna abAdhAkAla hotA hai| eka koDAkoDI sAgaropama kI sthiti para sau varSa kA abAdhA kAla hotA hai| isaprakAra jisa karma kI jitanI sthiti hai, usakA utane hI sau varSa kA abAdhAkAla hotA hai| jaise jJAnAvaraNIya karma kI sthiti 30 koDAkoDI sAgaropama kI hai, to usakA abAdhAkAla (3000 varSa) tIsa sau varSa kA hai| 1087) jJAnAvaraNIya karma kI utkRSTa tathA jaghanya sthiti kitanI hai ? uttara : utkRSTa 30 koDAkoDI sAgaropama tathA jaghanya eka aMtarmuhUrta / 1088) jJAnAvaraNIya karma kA utkRSTa tathA jaghanya abAdhAkAla kitanA hai ? ------ ------------ zrI navatattva prakaraNa 349 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : utkRSTa tIsa sau (tIna hajAra) varSa, jaghanya aMtarmuhUrta / 1089) jJAnAvaraNIya karma kA kArya kyA hai ? uttara : jJAnAvaraNIya karma AMkha para baMdhI paTTI ke samAna hai / jisaprakAra AMkha ke Age paTTI bAMdhane se dekhane meM rukAvaTa hotI hai, vaise hI jJAnAvaraNIya karma jAnane meM rukAva/bAdhA DAlatA hai| 1090) jJAnAvaraNIya karmabandha ke hetu kyA haiM ? uttara : (1) jJAna pratyanIkatA - jJAna yA jJAnI se pratikUlatA rakhanA / (2) jJAna nihnava - jJAna tathA jJAnadAtA kA apalapana karanA arthAt jJAnI ko kahanA ki jJAnI nahIM hai| (3) jJAnAntarAya - jJAna kI prApti meM antarAya / vighna DAlanA / (4) jJAnapradveSa - jJAna yA jJAnI se dveSa rkhnaa| (5) jJAna AzAtanA - jJAna yA jJAnI kA tiraskAra karanA / (6) jJAna visaMvAdana - jJAnI yA jJAnI ke vacanoM meM virodha dikhAnA / 1091) jJAnAvaraNIya karma naSTa hone para AtmA meM kaunasA guNa prakaTa hotA hai ? uttara : anNtjnyaan| 1092) darzanAvaraNIya karma kA kyA svabhAva hai ? uttara : darzanAvaraNIya karma pratihArI ke samAna hai| jaise pratihArI (dvArapAla) rAjA ke darzana meM rukAvaTa DAlatA hai, vaise hI darzanAvaraNIya karma dekhane meM bAdhA DAlatA hai| 1093) darzanAvaraNIya karma kI utkRSTa tathA jaghanya sthiti kitanI ? uttara : darzanAvaraNIya karma kI utkRSTa sthiti 30 koDAkoDI sAgaropama tathA jaghanya sthiti eka aMtarmuhUrta hai| 1094) darzanAvaraNIya karma kA utkRSTa tathA jaghanya abAdhAkAla kitanA ? uttara : utkRSTa abAdhAkAla 3 hajAra varSa tathA jaghanya eka aMtarmuhUrtta / 1095) darzanAvaraNIya karma baMdha ke kyA kAraNa hai ? . uttara : (1) darzanapratyanIkatA - darzana yA darzanI se pratikUlatA rakhanA / (2) darzananihnava - darzana yA darzanadAtA kA apalapana karanA / ---------------------- zrI navatattva prakaraNa 350 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) darzanAntarAya - darzana ko prApta karane meM antarAya DAlanA / (4) darzanapradveSa - darzana yA darzanI se dveSa rakhanA / (5) darzana AzAtanA - darzana tathA darzanI kI avahelanA / (6) darzana visaMvAdana - darzana tathA darzanI ke vacanoM meM visaMvAda dikhaanaa| 1096) darzanAvaraNIya karma naSTa hone para AtmA meM kaunasA guNa prakaTa hotA hai ? uttara : anaMta darzana / 1097) vedanIya karma kisake samAna hai ? uttara : vedanIya karma madhulipta talavAra kI dhAra ke samAna hai| jisaprakAra madhu se lipta talavAra kI dhAra ko cATane se svAda madhura lagatA hai, vaha zAtA vedanIya hai / paraMtu jIbha kaTa jAtI hai, usake samAna azAtA vedanIya 1098) vedanIya karma kI utkRSTa tathA jaghanya sthiti kitanI ? uttara : utkRSTa sthiti 30 koDAkoDI sAgaropama tathA jaghanya sthiti 12 muhUrta 1099) vedanIya karma kA utkRSTa tathA jaghanya abAdhAkAla kitanA ? uttara : utkRSTa 3 hajAra varSa tathA jaghanya eka aMtarmuhUrta kA abAdhAkAla hai| 1100) zAtAvedanIya karmabaMdha ke kAraNa kyA hai ? uttara : (1) bhAvAnukampA - prANiyoM para anukaMpA karane se| (2) vratyanukampA - alpAMza yA sarvAMza vratadhArI para anukaMpA/dayA karane se / (4) sarAga saMyama se / (3) dAna - duHkhiyoM ko dAna dene se / (5) saMyamAsaMyama - AMzika saMyama svIkAra karanA / (6) zauca arthAt mana, vacana, kAyA kI pavitratA se athavA lobhavRtti Adi doSoM kA zamana karane se / (7) akAma nirjarA se / (8) bAlatapa se zrI navatattva prakaraNa 351 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1101) azAtA vedanIya karma baMdha ke kAraNa kyA hai ? uttara : (1) duHkha - prANIyoM ko duHkha dene se / (2) zoka - zoka karane yA karAne se / (3) tApa - saMtApa upajAne se| (4) AkraMdana - AkraMdana karane se / (5) vadha - prANoM kA ghAta karane se / (6) paridevana - karuNa rudana karane yA karAne se / 1102) vedanIya karmakSaya hone para AtmA meM kaunasA guNa prakaTa hotA hai ? uttara : avyAbAdha sukh| 1103) mohanIya karma ko kisakI upamA dI gayI hai ? uttara : mohanIya karma ko zarAba (madya) kI upamA dI gayI hai / jisa prakAra zarAbI vyakti ko sudha-budha nahIM rahatI, viveka tathA buddhi naSTa-bhraSTa ho jAtI hai, ThIka usI prakAra moha meM aMdhA jIva jina dharma para zraddhA nahIM kara pAtA tathA viSaya-bhogoM meM lipta rahatA hai| 1104) mohanIya karma ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) darzana mohanIya, (2) cAritra mohanIya / 1105) darzana mohanIya karma bandha ke hetu kauna kauna se hai ? uttara : kevalI, zruta, saMgha, dharma evaM deva, ina pAMco kA avarNavAda karanA, darzana mohanIya karmabandha kA hetu hai| 1106) cAritra mohanIya karmabaMdha ke kyA kyA kAraNa hai ? uttara : (1) tIvra krodha, (2) tIvra mAna, (3) tIvra mAyA, (4) tIvra lobha / 1107) mohanIya karma kI utkRSTa tathA jaghanya sthiti kitanI ? uttara : utkRSTa 70 koDAkoDI sAgaropama tathA jaghanya eka aMtarmuhUrta / 1108) mohanIya karma kA utkRSTa tathA jaghanya abAdhAkAla kitanA ? uttara : utkRSTa 7 hajAra varSa tathA jaghanya eka aMtarmuhUrta / 1109) mohanIya karma kA kSaya hone para kauna sA guNa AtmA meM prakaTa hotA hai ? uttara : anaMta cAritra / - 352 zrI navatattva prakaraNa Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1110) AyuSya karma kisake samAna hai ? uttara : AyuSya karma beDI ke samAna hai| jisa prakAra beDI se baMdhA vyakti use toDe binA mukta nahIM ho sakatA, usI prakAra AyuSya karma ko bhoge binA jIva eka bhava se dUsare bhava meM nahIM jA sakatA / 1111) AyuSya ke kitane bheda haiM ? uttara : cAra - (1) narakAyuSya, (2) tiryaJcAyuSya, (3) manuSyAyuSya, (4) devAyuSya | 1112) naraka AyuSya kA baMdha kina kAraNoM se hotA hai ? uttara : (1) mahA-AraMbha karane se, (2) mahA - parigraha rakhane se, (3) paMcendriya prANI kA vadha karane se, (4) mAMsAhAra, anaMtakAya bhakSaNa karane se / 1913) tiryaMca AyuSya kA baMdha kina kAraNoM se hotA hai ? uttara : cAra kAraNoM se - (1) mAyA karane se, (2) mAyAyukta jhUTha bolane se, (3) ArttadhyAna karane se, (4) kUTa (khoTA) mApatola karane se / 1114) manuSya AyuSya kA baMdha kaise hotA hai ? uttara : (1) sarala - prakRti, (2) alpAraMbha, (3) alpa parigraha, (4) kaSAyoM kI maMdatA / 1915) deva AyuSya baMdha ke hetu kyA hai ? uttara : (1) sarAgasaMyama - rAgayukta saMyama kA pAlana / (2) saMyamAsaMyama zrAvakadharma kA pAlana / (3) akAma nirjarA - mokSa kI icchA ke binA kI jAne vAlI tapazcaryA / - (4) bAlatapa mithyAtvI yA ajJAnI kI tapasyA / 1116) AyuSya karma kA kSaya hone para AtmA meM kauna sA guNa prakaTa hotA hai ? uttara : akSaya sthiti / - 1117) deva AyuSya karma kI utkRSTa evaM jaghanya sthiti kitanI ? uttara : utkRSTa 33 sAgaropama tathA jaghanya dasa hajAra varSa / 1118) manuSya AyuSya karma kI utkRSTa evaM jaghanya sthiti kitanI ? uttara : utkRSTa tIna palyopama tathA jaghanya eka aMtarmuhUrta (kSullakabhava) / zrI navatattva prakaraNa 353 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1119) tiryaMca AyuSya karma kI utkRSTa evaM jaghanya sthiti kitanI ? uttara : utkRSTa 3 palyopama tathA jaghanya eka aMtarmuhUrtta (kSullakabhava ) / 1920) naraka AyuSya karma kI utkRSTa evaM jaghanya sthiti kitanI ? uttara : utkRSTa 33 sAgaropama tathA jaghanya dasa hajAra varSa / 1121) AyuSya karma kA utkRSTa evaM jaghanya abAdhAkAla kitanA ? uttara : utkRSTa - aMtarmuhUrta nyUna pUrvakaroDa kA tIsarA bhAga tathA jaghanya eka aMtarmuhUrtta / 1122) nAma karma kA kaisA svabhAva hai ? uttara : nAma karma kA svabhAva citrakAra ke samAna hai / citrakAra naye-naye citroM kA nirmANa karatA hai, vaise hI nAmakarma ke udaya se taraha taraha ke zarIra, nAnA prakAra ke rupa, vibhinna prakAra kI AkRtiyoM kA nirmANa hotA hai / 1123) zubha nAmakarma baMdha ke hetu kyA hai ? uttara : cAra - (1) kAyaRjutA - dUsaroM ko ThaganevAlI zArIrika ceSTA na karanA / (2) bhAvaRjutA - dUsaroM ko Thagane vAlI mAnasika ceSTA na karanA / (3) bhASARjutA - dUsaroM ko Thagane vAlI vacanaceSTA na karanA / (4) avisaMvAdana yoga - kathanI va karanI meM viSamatA na rakhanA / 1124) azubha nAma karmabaMdha ke hetu kyA hai ? uttara : (1) mana kI vakratA, (2) vacana kI vakratA, (3) kAyA kI vakratA, (4) visaMvAda / 1125) nAma karma kI utkRSTa tathA jaghanya sthiti kitanI ? uttara : utkRSTa 20 koDAkoDI sAgaropama tathA jaghanya 8 muhUrtta / 1126) nAmakarma kA utkRSTa evaM jaghanya abAdhAkAla kitanA ? uttara : utkRSTa do hajAra varSa, jaghanya eka aMtarmuhUrtta | 1127) nAmakarma kA kSaya hone para AtmA meM kauna sA guNa prakaTa hotA hai ? uttara : arUpItva / 1928) gotra karma kA svabhAva kisake samAna hai ? 354 zrI navatattva prakaraNa Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : gotra karma kA svabhAva kumbhakAra ke samAna hai / jisaprakAra kumhAra kuMbha sthApanA ke liye zubha va zreSTha ghaDe banAtA hai, jo mAMgalika rupa meM pUje jAte haiM tathA madirA Adi bharane ke liye miTTI ke bartana bhI banAtA hai, jo uttama kAryoM ke liye nindanIya hote haiM / gotra karma bhI jIva ko ucca athavA nIca kula meM janma dilAtA hai / 1129) uccagotra karma baMdha ke kAraNa kyA haiM ? uttara : (1) dUsaroM ke sadguNoM kI prazaMsA karanA / (2) apane durguNoM kI niMdA karanA / (3) apane sadguNoM ko chupAnA / (4) dUsare ke sadguNoM ko prakAzita karanA / (5) namravRtti - pUjyajanoM ke prati vinamratA rakhanA / (6) anutseka - viziSTa zruta athavA saMpadA prApta hone para bhI garva na karanA / 1930) nIca gotra karmabaMdha ke kAraNa kyA hai ? uttara : (1) paranindA, (2) AtmaprazaMsA, (3) para - sadguNa AcchAdana, (4) para - durguNa prakAzana / 1131) gotra karma kI utkRSTa tathA jaghanya sthiti kitanI ? uttara : utkRSTa 20 koDAkoDI sAgaropama tathA jaghanya 8 muhUrtta / 1932) gotra karma kA utkRSTa tathA jaghanya abAdhAkAla kitanA ? uttara : utkRSTa do hajAra varSa tathA jaghanya aMtarmuhUrtta / 1933) gotrakarma ke kSaya hone para AtmA meM kaunasA guNa prakaTa hotA hai ? uttara : agurulaghutva / 1934) aMtarAya karma kA kArya kyA hai ? uttara : aMtarAya karma bhaMDArI ke samAna hai / jisa prakAra rAjA kI dAna dene kI icchA hote hue bhI bhaNDArI khajAne meM kamI batAkara roka detA hai, usI prakAra antarAya karma dUra hue binA jIva ko icchita vastu kI prApti nahIM hotI / zrI navatattva prakaraNa 355 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1135) aMtarAya karma kA baMdha kina kAraNoM se hotA hai ? uttara : pAMca kAraNoM se - (1) dAna, (2) lAbha, (3) bhoga, (4) upabhoga, (5) vIrya-zakti meM aMtarAya DAlane se / 1136) aMtarAya karma kI utkRSTa evaM jaghanya sthiti kitanI ? uttara : utkRSTa 30 koDAkoDI sAgaropama tathA jaghanya eka aMtarmuhUrta / 1137) aMtarAya karma kA utkRSTa tathA jaghanya abAdhAkAla kitanA? uttara : utkRSTa tIna hajAra varSa tathA jaghanya eka aMtarmuhUrta / 1138) aMtarAya karma kA kSaya hone para AtmA meM kaunasA guNa prakaTa hotA hai ? uttara : anaMtavIrya / 1139) kisa karma kA abAdhAkAla aniyamita hai ? uttara : AyuSya karma kaa| 1140) AyuSya karma ke abAdhAkAla ke kitane vikalpa hai ? uttara : cAra - (1) jaghanya sthiti meM jaghanya abAdhAkAla / (2) jaghanya sthiti meM utkRSTa abAdhAkAla / (3) utkRSTa sthiti meM jaghanya abAdhAkAla / (4) utkRSTa sthiti meM utkRSTa abAdhA kAla / 1141) baMdha, udaya, udIraNA va sattA meM karma kI kitanI prakRtiyA~ hotI hai ? uttara : baMdha meM 120, udaya-udIraNA meM - 122, tathA sattA meM 148/158 prakRtiyA~ hotI hai| 1142) baMdha, udaya, udIraNA, sattA yogya prakRtiyA~ kauna-kauna sI hai ? uttara : (1) baMdha yogya 120 prakRtiyA~ - jJAnAvaraNIya - 5, darzanAvaraNIya - 9, vedanIya - 2, mohanIya - 26, Ayu - 4, nAma - 67, gotra - 2, aMtarAya - 5 (2) udaya-udIraNA yogya prakRtiyA~ - 122 - baMdhayogya 120 tathA samyaktva mohanIya va mizra mohanIya ye 2 prakRtiyA~ mohanIya karma meM adhika joDane para mohanIya karma kI 28 hotI haiM, ataH 122 udayaudIraNA yogya hai| - - - - - - - - - - - - - - 356 zrI navatattva prakaraNa Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) sattA yogya prakRtiyA~ 158 athavA 148 - jJAnAvaraNIya - 5, darzanAvaraNIya - 9, vedanIya - 2, mohanIya - 28, AyuSya - 4, nAma - 103/93, gotra-2, aMtarAya - 5 / 1143) nAmakarma meM 67 yA 103 yA 93 kA bheda kyoM hai? uttara : baMdha-udaya-udIraNA meM varNa catuSka kI cAra prakRtiyA~ hI hotI hai| paraMtu sattA meM varNa-catuSka ke avAntara bheda ginane se kula 20 prakRtiyA~ hotI hai / 67 meM varNAdi 4 ke 16 avAntara bheda sAtha meM joDane para 67 + 16 = 83 prakRtiyA~ hotI hai / pA~ca zarIra ke 5 baMdhana tathA 5 saMghAtana bheda joDane para 93 tathA 5 baMdhana ke sthAna para 15 baMdhana ginane para 103 prakRtiyA~ nAma karma kI hotI haiM / 1144) karmaprakRtiyoM ke 158 tathA 148 bhinna bhinna bheda kyoM haiM ? uttara : nAma karma kI 93 prakRtiyA~ ginane para 148 va 103 prakRtiyA~ ginane para 158 bheda hote haiN| 1145) ATha karma kI 158 karmaprakRtiyoM kA nAmollekha karo ? uttara : (1) jJAnAvaraNIya - 5 (1) matijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) manaHparyavajJAnAvaraNIya, (5) kevljnyaanaavrnniiy| (2) darzanAvaraNIya - 9 (1) cakSudarzanAvaraNIya, (2) acakSu darzanAvaraNIya, (3) avadhidarzanAvaraNIya, (4) kevaladarzanAvaraNIya, (5) nidrA, (6) nidrA-nidrA, (7) pracalA, (8) pracalA-pracalA, (9) styAnarddhi / (3) vedanIya - 2 (1) zAtA vedanIya, (2) azAtAvedanIya / (4) mohanIya-28 (1) samyaktva mohanIya, (2) mizra mohanIya, (3) mithyAtva mohanIya, (4-7) anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAya lobha, (811) apratyAkhyAnIya krodha, mAna, mAyA, lobha, (12-15) pratyAkhyAnIya krodha, mAna, mAyA, lobha, (16-19) saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, (20) hAsya, (21) rati, (22) zoka, (23) arati, (24) bhaya, (25) jugupsA, (26) purUSa veda, (27) strIveda, (28) napuMsakaveda / - - - - - - - - - - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa 357 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 zrI navatattva prakaraNa (3) niga uSNa zItA khara zveta pIta rakta nIla (vAmana sAdi ja Daka sArAya UlIkA (khATo, mIThI turo codha dubhi anArI parIramAM kRSNa surabhi kaDavA tIkho satha ga mu sa baMdhana ana laghu paga au aMgo piMDa prakRti aMgo nAmakarma kI uttaraprakRti darzaka citra udyota tIrthaMkara gurU spardhA viSayo gAM A. aMgA davAnA pI ma Apa pUrANo jIvAra tiyA pU parA dhAta val pa Apa gati ati kriya agara cAra darayi AvA tejasa ra 25 pratyeka prakRti gati gati gati naraka tira manuSya sUra eka vikeriyara tenA rindriya niya kAmaNa ... nA karma nirmANa upa ta tra po bAdara A za ana sthira (zubha sa dazaka sthAvara dazaka a. ri bhara za A ya sama pa cemi sAdhA ra3. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) AyuSya - 4 (1) devAyu, (2) manuSyAyu, (3) tiryaMcAyu, (4) narakAyu / (6) nAmakarma - 103 (1) gati-4, 1) naraka, 2) tiryaMca, 3) manuSya, 4) deva / (2) jAti-5 1) ekendriya, 2) dvIndriya, 3) trIndriya, 4) caturindriya, 5) paMcendriya / (3) zarIra-5 1) audArika 2) vaikriya, 3) AhAraka, 4) taijasa, 5) kArmaNa / (4) aMgopAMga-3 1) audArika aMgopAMga, 2) vaikriya aMgopAMga, 3) AhAraka aMgopAMga / (5) baMdhana-15 1) audArika-audArika baMdhana, 2) audArika-taijasa baMdhana, 3) audArika-kArmaNa baMdhana, 4) audArika-taijasa-kArmaNa baMdhana, 5) vaikriya-vaikriya baMdhana, 6) vaikriya-taijasa baMdhana, 7) vaikriya-kArmaNa baMdhana, 8) vaikriya-taijasa-kArmaNa baMdhana, 9) AhAraka-AhAraka baMdhana, 10) AhAraka-taijasa baMdhana, 11) AhAraka-kArmaNa baMdhana, 12) AhAraka-taijasa-kArmaNa baMdhana, 13) taijasa-taijasa baMdhana, 14) taijasakArmaNa baMdhana, 15) kArmaNa-kArmaNa baMdhana / (6) saMghAtana-5 1) audArika saMghAtana, 2) vaikriya saMghAtana, 3) AhAraka saMghAtana, 4) taijasa saMghAtana 5) kArmaNa saMghAtana / / (7) saMhanana-6 1) vajraRSabhanArAca saMhanana, 2) RSabhanArAca saMhanana, 3) nArAca saMhanana, 4) ardhanArAca saMhanana, 5) kIlikA saMhanana, 6) sevArtta saMhanana / (8) saMsthAna-6 1) samacaturastra saMsthAna, 2) nyagrodha parimaMDala saMsthAna, 3) sAdi saMsthAna, 4) vAmana saMsthAna, 5) kubja saMsthAna, 6) huNDaka saMsthAna / (9) varNa-4 1) kRSNa, 2) nIla, 3) rakta, 4) pIta, 5) zveta / (10) gaMdha-2 1) surabhi, 2) durabhi / (11) rasa-5 1) tikta, 2) kaTu 3) kaSAya, 4) amla, 5) madhura / ------------------------ zrI navatattva prakaraNa 359 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) sparza-8 1) zIta, 2) uSNa, 3) snigdha, 4) rukSa, 5) guru, 6) laghu, 7) kaThora, 8) mRdu / (13) AnupUrvI-4 1) narakAnupUrvI, 2) tiryaMcAnupUrvI, 3) manuSyAnupUrvI, 4) devAnupUrvI / / (14) vihAyogati-21) zubhavihAyogati, 2) azubhavihAyogati / (15) pratyeka prakRtiyA~-8 1) parAghAta, 2) ucchvAsa, 3) Atapa, 4) udyota, 5) agurulaghu, 6) tIrthaMkara, 7) nirmANa, 8) upaghAta (16) sadazaka-10 1) trasa, 2) bAdara, 3) paryApta, 4) pratyeka, 5) sthira, 6) zubha, 7) subhaga, 8) susvara, 9) Adeya, 10) yaza (17) sthAvara dazaka-10 1) sthAvara, 2) sUkSma, 3) aparyApta, 4) sAdhAraNa, 5) asthira, 6) azubha, 7) durbhaga, 8) duHsvara, 9) anAdeya, 10) apayaza / (7) gotra-2 (1) uccagotra, (2) nIcagotra / (8) aMtarAya-5 (1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) bhogAntarAya, (4) upabhogAntarAya, (5) vIryAntarAya / (ina samasta prakRtiyoM kA vistRta varNana puNya tathA pApatattva meM dekhe) 1146) nAmakarma kI 67 prakRtiyA~ kauna-sI haiM ? uttara : piMDaprakRtiyA~ - gati-4, jAti-5, zarIra-5, aMgopAMga-3, saMhanana-6, saMsthAna-6, AnupUrvI-4, vihAyogati-2, varNAdi-4 ye kula 39 / pratyeka prakRtiyA~ - 8, parAghAtAdi / sadazaka-10 trasAdi / sthAvara dazaka-10 sthAvarAdi / 39 + 8 + 10 + 10 = 67 1147) baMdhana kise kahate haiM ? uttara : jo karma lAkha ke samAna baMdhe hue aura baMdhanevAle audArikAdi zarIroM ke pudgaloM kA Apasa meM sambandha karAtA hai - paraspara milAtA hai, usa karma ko audArikAdi baMdhana nAmakarma kahate haiN| 1148) audArika-baMdhana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta audArika zarIra ke pudgaloM ke sAtha -- 360 tva prakaraNa Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhyamANa-varttamAna meM grahaNa kiye jAne vAle pudgala Apasa meM saMyukta ho, vaha audArika baMdhana nAma karma hai / 1149) vaikriya baMdhana nAma karma kise kahate haiM ? uttara : jo karma pUrva meM baMdhe hue vaikiya pudgaloM ke sAtha navIna badhyamAna vaikriya pudgaloM ko paraspara saMyukta karatA hai, use vaikriya baMdhana nAmakarma kahate haiM / 1950) AhAraka baMdhana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta AhAraka zarIra ke pudgaloM ke sAtha gRhyamANa AhAraka zarIra pudgaloM kA Apasa meM mela ho, vaha AhAraka bandhana nAmakarma hai / 1151) taijasa bandhana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta taijasa zarIra ke pudgaloM ke sAtha gRhyamANa taijasa zarIra ke pudgaloM kA Apasa meM mela ho, vaha taijasa bandhana nAmakarma hai / 1152) kArmaNa bandhana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta kArmaNa zarIra ke pudgaloM ke sAtha gRhyamANa kArmaNa zarIra ke pudgaloM kA Apasa meM mela ho, vaha kArmaNa bandhana nAmakarma hai / 1153) saMghAtana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jo karma audArikAdi zarIra ke pudgaloM ko piMDIbhUta yA saMghAtarupa karatA hai, use saMghAtana nAmakarma kahate haiM / audArikAdi pAMca zarIroM ke bheda kI apekSA se isake bhI pA~ca bheda haiM / 1154) audArika saMghAtana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se audArika zarIra ke rupa meM pariNata pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho, vaha audArika saMghAtana nAmakarma kahalAtA hai / 1155) vaikriya saMghAtana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra rupa meM pariNata pudgala paraspara piMDIbhUta ho, vaha vaikriya saMghAtana nAmakarma hai / zrI navatattva prakaraNa 361 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1156) AhAraka saMghAtana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se AhAraka zarIra rupa meM pariNata pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho, vaha AhAraka saMghAtana nAma karma hai / 1157) taijasa saMghAtana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se taijasa zarIra rupa meM pariNata pudgaloM kA paraspara saMghAta ho, use taijasa saMghAtana nAma karma kahate haiM / 1158) kArmaNa saMghAtana nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se kArmaNa zarIra rupa meM pariNata pudgaloM kA paraspara piNDIbhAva ho, use kArmaNa saMghAtana nAmakarma kahate haiN| 1159) baMdha tattva ko jAnane kA kyA uddezya hai ? uttara : "saMjoga mUlA jIveNa pattA dukkha paraMparA" saMyoga arthAt baMdha, jo sabhI duHkhoM kA mUla hai aura duHkhoM kI paraMparA ko Age baDhAne vAlA hai| cAra prakAra ke baMdha ko samajhakara AtmA apane aMdara paDe hue anaMta jJAna-darzana-cAritrAdi guNoM ko pragaTa karane kA prayatna kreN| isI baMdha ke kAraNa mujhe isa cAra gati ke 84 lAkha jIvayoniyoM meM bhaTakanA par3a rahA hai, merI yathArtha sthiti se viparIta aneka prakAra kI vikRti se merI AtmA gujara rahI hai, jisase maiMne ati kaSTa sahana kiyA hai| prakRti, sthiti, rasa aura pradeza ke kAraNa karmoM kI sthiti kA jJAna mujhe hone lagA hai aba merA hRdaya ina karmoM ke jAla se, isa piMjare se chuTane ko becaina ho rahA hai, isa prakAra se vicAra kara baMdha ko heya rUpa meM samajha use tyAga kara, AtmA kI abaMdhaka sthiti ko prAptakara zAzvata sukha kA bhoktA bane, yahI uddezya isa baMdha tattva ko jAnane kA hai| ___ mokSa tattva kA vivecana 1160) mokSa kise kahate haiM ? uttara : AtmA ke saMpUrNa pradezoM se samasta karma pudgaloM kA sarvathA kSaya ho jAnA, mokSa kahalAtA hai| 1161) mokSa ke mukhya kitane bheda haiM ? ------- 362 zrI navatattva prakaraNa - Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : do - (1) dravyamokSa, (2) bhAvamokSa 1162) dravya mokSa kise kahate haiM ? uttara : AtmA se karmapudgaloM kA vinaSTa honA dravya mokSa hai / 1163) bhAvamokSa kise kahate haiM ? uttara : karma evaM rAgadveSa rahita AtmA kA zuddha upayoga bhAva mokSa hai| 1164) mokSa tattva ke prakArAntara se kitane bheda haiM ? uttara : nau anuyoga dvAra rupa nau bheda haiM - (1) satpadaprarUpaNA, (2) dravyapramANa, (3) kSetra, (4) sparzanA, (5) kAla, (6) aMtara, (7) bhAga, (8) bhAva, (9) alpbhutv| 1165) satpada prarUpaNA dvAra kise kahate haiM ? / uttara : koI bhI pada vAlA padArtha sat (vidyamAna) hai yA asat hai / arthAt usa padArtha kA astitva jagat meM hai yA nahIM, usakI vivakSA karanA, satpada prarUpaNA dvAra hai| 1166) mokSapada sat hai yA nahIM, yaha kaise jAnA jAtA hai ? uttara : mokSapada sat (satya) hai kyoMki yaha zuddha eka padavAlA nAma hai| jo eka pada vAle nAma se vAcya vastu hotI hai, vaha avazya vidyamAna hotI hai, jaise-kusuma / do pada se milakara bane hue eka padavAlI vastu hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI / jaise-udyAna-kusuma hotA hai paraMtu AkAza puSpa nahIM hotA hai / yaha asatpada hai| 1167) mokSapada kI vicAraNA kisase hotI hai ? uttara : mArgaNAoM se| caudaha mArgaNAoM kA vivecana 1168) mArgaNA kise kahate haiM ? uttara : mArgaNA arthAt kisI vastu ko khojane ke mudde / athavA vivakSita bhAva kA anveSaNa-zodhana mArgaNA kahalAtA hai| 1169) mArgaNAe~ kitanI hai ? ------- zrI navatattva prakaraNa 363 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : 14 - (1) gati, (2) indriya, (3) kAya, (4) yoga, (5) veda, (6) ___ kaSAya, (7) jJAna, (8) saMyama, (9) darzana, (10) lezyA, (11) bhavya, (12) samyaktva, (13) saMjJI, (14) AhArI / 1170) mUla mArgaNAoM ke kula uttara bheda kitane hai ? uttara : 14 mUla mArgaNAoM ke uttara bheda 62 hai - (1) gati-4 : naraka, tiryaMca, manuSya, deva / (2) indriya-5 : ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya / , (3) kAya-6 : pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAyukAya, vanaspatikAya, usakAya / , (4) yoga-3 : manoyoga, vacanayoga, kAyayoga / , (5) veda-3 : purUSaveda, strIveda, napuMsakaveda / , (6) kaSAya-4 : krodha, mAna, mAyA, lobha / , (7) jJAna-8 : matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyava jJAna, kevalajJAna, matiajJAna, zrutaajJAna, vibhaMgajJAna / , (8) saMyama-7 : sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAra vizuddhi, sUkSmasaMparAya, yathAkhyAta, dezavirati, sarvavirati / , (9) darzana4 : cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana / , (10) lezyA-6 : kRSNa, nIla, kApota, pIta, padam, zukla / , (11) bhavya2 : bhavya, abhavya / , (12) samyaktva-6 : aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika, mizra, sAsvAdana, mithyAtva / , (13) saMjJI-2 : saMjJI, asaMjJI / , (14) AhArI-2 : AhArI, anAhArI / 1171) 62 mArgaNAoM ko spaSTa kro| uttara : gati-4 : isake cAroM bhedoM kA varNana puNya tathA pApa tattva meM dekhe / , indriya-5 : isakA varNana jIvatattva meM dekhe|, kAya-6 : isakA varNana bhI jIvatattva meM dekhe / , yoga-3 : Azrava tattva meM dekhe / , veda-3 : pApa tattva meM dekhe|, kaSAya-4 : pApa tattva meM dekhe / , saMyama-7 : saMvara tattva meM dekhe / , saMjJI-2 : jIva tattva meM dekhe| 1972) jJAna va ajJAna ke bheda kitane haiM ? uttara : jJAna ke bheda 5 va ajJAna ke 3 bheda haiM / 1173) matijJAna kise kahate haiM ? uttara : indriya tathA mana ke dvArA jo jJAna hotA hai, use matijJAna kahate haiM / - 364. zrI navatattva prakaraNa Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1174) zrutajJAna kise kahate haiM ? uttara : zAstroM ke paThana-pAThana dvArA jo jJAna hotA hai, use zrutajJAna kahate haiM / 1175) avadhijJAna kise kahate haiM ? uttara : indriyoM tathA mana kI sahAyatA ke binA kevala AtmA se rUpI dravyoM kA jJAna avadhijJAna kahalAtA hai / 1176) manaHparyavajJAna kise kahate haiM ? uttara : jisa jJAna ke dvArA saMjJI paMcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnA jAya, use manaH paryava jJAna kahate haiM / 1177) kevalajJAna kise kahate haiM ? / uttara : jo jJAna kisI kI sahAyatA ke binA sampUrNa jJeya padArthoM ko viSaya karatA hai arthAt indriyAdi kI sahAyatA ke binA mUrta-amUrta sabhI jJeya padArthoM ko sAkSAt pratyakSa karane kI zakti rakhanevAlA jJAna kevalajJAna kahalAtA hai| 1178) mati ajJAna kise kahate haiM ? uttara : matijJAna kA virodhI arthAt mithyAtvI hone ko hone vAlA jJAna mati ajJAna kahalAtA hai| 1179) zrutaajJAna kise kahate haiM ? uttara : mithyAtvI ko zAstroM ke paThana-pAThana se tattva ke viparIta jo jJAna hotA hai, use zruta ajJAna kahate haiN| 1980) vibhaMga jJAna kise kahate haiM ? uttara : mithyAdRSTi jIva ke avadhijJAna ko vibhaMgajJAna kahate haiM / 1181) cakSudarzana kise kahate haiM ? uttara : cakSu dvArA jo sAmAnya jJAna hotA hai, use cakSudarzana kahate haiN| 1982) acakSudarzana kise kahate haiM ? uttara : acakSu arthAt A~kha ke binA anya cAra indriyoM se jo sAmAnya jJAna hotA hai, use acakSudarzana kahate haiN| 1183) avadhidarzana kise kahate haiM ? -------------- zrI navatattva prakaraNa 365 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : avadhi arthAt sImA meM rupI tathA arupI padArthoM kA sAmAnya jJAna honA avadhidarzana hai| 1184) kevaladarzana kise kahate haiM ? uttara : lokAloka ke rupI tathA arupI samasta padArthoM kA sAmAnya avabodha kevaladarzana kahalAtA hai| 1185) lezyA kise kahate haiM ? uttara : jinake dvArA AtmA karmoM se lipta hotI hai, mana ke aise zubhAzubha ___ pariNAmoM ko lezyA kahate haiN| 1186) lezyA ke kitane bheda hote haiM ? uttara : chaha - (1) kRSNalezyA, (2) nIlalezyA, (3) kapotalezyA, (4) pItalezyA, (5) padmalezyA, (6) zuklalezyA / 1187) kRSNalezyA kise kahate haiM ? uttara : kAjala ke samAna kRSNa aura nIma se anantaguNa kaTu pudgaloM ke sambandha se AtmA meM jo pariNAma hotA hai, vaha kRSNa lezyA hai| isa lezyA vAlA jIva krUra, hiMsaka, asaMyamI, tathA raudra pariNAmavAlA hotA 1188) nIla lezyA kise kahate haiM ? uttara : nIlama ke samAna nIle tathA sauMTha se anantaguNa tIkSNa pudgaloM ke sambandha se AtmA meM jo pariNAma hotA hai, vaha nIlalezyA hai / isa lezyAvAlA jIva kapaTI, nirlajja, svAda lolupI, paudgalika sukha meM rata rahanevAlA hotA hai| 1189) kApotalezyA kise kahate haiM ? uttara : kabUtara ke gale ke samAna varNavAle aura kacce Ama ke rasa se anantaguNa kasaile pudgaloM ke sambandha se AtmA meM jo pariNAma hotA hai, vaha kApota lezyA hai / kApota lezyAvAlA jIva abhimAnI, jaDa, vakra tathA karkazabhASI hotA hai| 1190) pItalezyA kise kahate haiM ? 366 zrI navatattva prakaraNa Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 lezyA kI pahacAna :- jaMbUvRkSa aura cora kA dRSTAMta tejolezyA KOKANER ~ 488 NAVA RI/AATHORE . pa 790 1CO: R ATEeete SATNA HORNER 138 M ajabUbAhaNakA Honge SAMUDY paDAlezyA Vim malamecheda ke liye nimnapatitajaMbakA bhakSaNa manIlA gapAta TlezyA mAtra puruSa sazastra laganevAlekAvayA vinAmArethana grahaNa zrI navatattva prakaraNa 367 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : hiMgula ke samAna rakta aura pake Amarasa se anantaguNa madhura pudgaloM ke saMyoga se AtmA meM jo pariNAma hotA hai, vaha pItalezyA hai / pItalezyA saMyukta jIva pApabhIru, mamatvarahita, vinayI tathA dharma meM ruci rakhanevAlA hotA hai| 1191) padmalezyA kise kahate haiM ? . uttara : haldI ke samAna pIle tathA madhu se anantaguNa miSTa pudgaloM ke sambandha se AtmA meM jo pariNAma hotA hai, vaha padma lezyA hai| padma lezyAvAlA jIva sarala, sahiSNu, samabhAvI, mitabhASI tathA indriyoM para niyaMtraNa karanevAlA hotA hai| 1192) zukla lezyA kise kahate haiM ? uttara : zaMkha ke samAna zveta aura mizrI se anantaguNa miSTa pudgaloM ke sambandha se AtmA meM jo pariNAma hotA hai, vaha zukla lezyA hai / zukla lezyAvAlA jIva rAga-dveSa rahita, vizuddha dhyAnI tathA AtmalIna hotA 1193) bhavya kise kahate haiM ? uttara : jina jIvoM meM mokSa pAne kI yogyatA hai, ve jIva deva-guru-dharma rupa sAmagrI milane para kabhI na kabhI avazyameva siddhatva ko prApta kareMge, ve bhavya jIva kahalAte hai| 1194) abhavya kise kahate haiM ? uttara : mUMga meM koraDa ke samAna jo jIva deva-guru-dharma kA sAnidhya milane para bhI sulabha bodhi nahIM baneMge tathA anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karate raheMge, ve mokSa meM jAne kI ayogyatA rakhanevAle jIva abhavya kahalAte haiN| 1195) bhavya jIva ke kitane prakAra hai ? uttara : tIna - (1) Asannabhavya, (2) madhyama bhavya, (3) durbhavya / 1196) Asanna bhavya kise kahate haiM ? uttara : jo jIva nikaTabhavI ho arthAt ekAdhabhava meM hI mokSa prApta karanevAlA 368 zrI navatattva prakaraNa Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho, use Asanna bhavya kahate haiM / 1197) madhyama bhavya kise kahate haiM ? uttara : vaha jIva, jo 3, 5, 7, 9 yA kucha adhika bhavoM meM mokSa prApta karegA, use madhyama bhavya kahate haiM / 1198) durbhavya kise kahate haiM ? uttara : vaha jIva, jo anantakAla ke bAda mokSa prApta karegA, durbhavya kahalAtA 1199) samyaktva kise kahate haiM ? uttara : darzana mohanIya karma ke kSaya, upazama athavA kSayopazama se jina prarupita tattva para zraddhA rupa jo AtmA kA pariNAma hai, use samyaktva kahate haiN| 1200) aupazamika samyaktva kise kahate haiM ? uttara : anantAnubaMdhI kaSAyacatuSka tathA samyaktva mohanIya, mizra mohanIya, mithyAtva mohanIya, ina sAta karma prakRtiyoM kI antarmuhUrta taka pUrNa rupa se upazAnti hone para AtmA meM jo vizuddha pariNAma utpanna hotA hai, use aupazamika samyaktva kahate haiN| 1201) kSAyopazamika samyaktva kise kahate haiM ? uttara : uparokta sAtoM karma prakRtiyoM meM se chaha kA upazamana tathA samyaktva mohanIya kA udaya hokara kSaya ho rahA hotA hai, usa samaya AtmA ke jo pariNAma hote haiM, use kSAyopazamika samyaktva kahate haiM / 1202) kSAyika samyaktva kise kahate haiM ? uttara : uparokta sAtoM karma prakRtiyoM kA sarvathA kSaya hone para AtmA meM jo atyanta vizuddha pariNAma utpanna hotA hai, use kSAyika samyaktva kahate 1203) mizra samyaktva kise kahate haiM ? uttara : uparokta sAtoM prakRtiyoM meM se mAtra mizra mohanIya kA udaya ho, bAki chaha prakRtiyA~ upazAnta ho, usa samaya samyag-mithyArupa jo AtmA kA - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - zrI navatattva prakaraNa - - 369 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAma hotA hai, use mizra samyaktva kahate haiM / isa samyaktva se jIva ko sudeva, suguru tathA sudharma para na zraddhA hotI hai, na azraddhA hotI hai| 1204) sAsvAdana samyaktva kise kahate haiM ? uttara : aupazamika samyaktva se patita hotA huA jIva anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya se mithyAtva bhAva ko prApta karane se pUrva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa chaha AvalikA paryaMta samyaktva kA kucha AsvAda hone se sAsvAdana samyaktvI kahalAtA hai / usa jIva ke svarupa vizeSa ko sAsvAdana samyaktva kahate haiM / samyaktva se girakara mithyAtva bhAva ko prApta karanevAle jIva ko hI yaha samyaktva hotA hai| 1205) mithyAtva kise kahate haiM ? uttara : mithyAtva mohanIya karma ke udaya se jIva meM jo mithyA bhAva prakaTa hotA hai, use mithyAtva kahate haiM / isase jIva ko kudeva-kuguru tathA kudharma para zraddhA hotI hai| 1206) AhAramArgaNA ke kitane bheda haiM ? uttara : do - (1) AhAraka tathA (2) anAhAraka 1207) AhAraka va anAhAraka kise kahate haiM ? uttara : jo jIva AhAra grahaNa kare, vaha AhAraka kahalAtA hai| jo jIva AhAra rahita hai, vaha anAhAraka kahalAtA hai| 1208) AhAra ke kitane bheda haiM ? uttara : tIna - (1) oja AhAra, (2) loma AhAra, (3) kavalAhAra / 1209) oja AhAra kise kahate haiM ? uttara : utpatti kSetra meM pahu~cakara aparyApta avasthA meM taijasa tathA kArmaNa zarIra dvArA grahaNa kiyA jAnevAlA AhAra oja AhAra kahalAtA hai| 1210) lomAhAra kise kahate haiM ? uttara : zarIra paryApti pUrNa hone para tvacA tathA roma se grahaNa kiyA jAnevAlA AhAra lomAhAra hai| 370 zrI navatattva prakaraNa Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1211) kavalAhAra kise kahate haiM ? uttara : mukha se grahaNa kiyA jAne vAlA anna, phalAdi cAra prakAra kA AhAra kavalAhAra kahalAtA hai| 1212) jIva kaba AhAraka aura kaba anAhAraka hotA hai? uttara : jIva eka zarIra ko choDakara dUsare zarIra meM jAtA hai, usa samaya yadi do samaya lagate haiM to eka samaya anAhAraka, tIna samaya lagate haiM to do samaya anAhAraka, cAra samaya lagate haiM to tIna samaya anAhAraka hotA hai| isase jyAdA samaya kabhI nahIM lagatA / AMkha baMda kara kholane meM asaMkhya samaya vyatIta ho jAte hai, usameM se saMsArI jIva tIna samaya hI anAhAraka rahatA hai / kevalI prabhu ke vedanIya Adi cAra aghAtI karma kSaya hone ke liye kevalI samudghAta hotA hai| usameM mAtra ATha samaya lagate haiN| usa daurAna tIsare, cauthe va pAMcaveM, ina tIna samaya meM jIva anAhAraka hotA hai| caudahaveM guNasthAna tathA usake pazcAt mokSa ke sabhI jIva anAhAraka hI hote haiN| 1213) caudaha mArgaNAoM meM se kina-kina mArgaNAoM meM jIva mokSa pA sakate haiM? uttara :-10 mArgaNAoM me hI mokSa hai - (1) manuSyagati, (2) paMcendriya jAti, (3) trasakAya, (4) bhavya, (5) saMjJI, (6) yathAkhyAta cAritra, (7) kSAyika samyaktva, (8) anAhAraka, (9) kevalajJAna, (10) kevaladarzana / 1214) dravya pramANadvAra kise kahate haiM ? uttara : siddha ke jIva kitane haiM, isakA saMkhyA saMbaMdhI vicAra karanA dravya pramANa dvAra hai / siddha ke jIva ananta haiM / kyoMki jaghanya se eka samaya ke antara meM tathA utkRSTa chaha mAsa ke antara meM avazya koI jIva mokSa jAtA hai, aisA niyama hai / eka samaya meM jaghanya eka tathA utkRSTa 108 jIva bhI mokSa meM jAte haiM / isaprakAra ananta kAla bIta gayA hai, ataH usa anantakAla meM ananta jIvoM kI siddhi svataH siddha hai| 1215) kSetradvAra kise kahate haiM ? --- --- --------- zrI navatattva prakaraNa 371 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : siddha ke jIva kitane kSetra kA avamAhana karake rahate haiM, yaha vicAra karanA kSetra dvAra hai| 1216) anaMtasiddha kitane kSetra meM rahate haiM ? uttara : anaMtasiddha lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane kSetra meM rahate haiM / 1217) eka siddha kI jaghanya avagAhanA kitanI ? uttara : eka siddha kI jaghanya avagAhanA eka hAtha aura ATha aMgula adhika 1218) siddhoM kI utkRSTa avagAhanA kitanI ? uttara : eka kosa (do hajAra dhanuSa) kA chaThA bhAga yAni 333 dhanuSa 32 aMgula (1333 hAtha aura 8 aMgula) yaha siddhoM kI utkRSTa avagAhanA hotI hai| 1219) siddhoM kI madhyama avagAhanA kitanI? uttara : jaghanya avagAhanA se kucha adhika tathA utkRSTa avagAhanA se kucha kama, saba madhyama avagAhanA kahalAtI hai| 1220) siddhoM ko zarIra nahIM hotA hai phira avagAhanA kaisI? uttara : zarIra to nahIM hai paraMtu carama zarIra ke Atmapradeza kA ghana do tihAI bhAga jitanA hotA hai / jaghanya do hAtha tathA utkRSTa 500 dhanuSa kI avagAhanAvAle manuSya mokSaprApta kara sakate haiM / isaliye unake do tihAI bhAga jitanI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA hotI hai| 1221) siddhayamAna jIva kitanI U~cAIvAle siddha hote haiM ? uttara : jaghanya sAta hAtha aura utkRSTa pAMca sau dhanuSa kI U~cAIvAle jIva siddha hote haiM / jaghanya avagAhanA tIrthaMkaroM kI 7 hAtha, sAmAnya kevaliyoM kI do hAtha kI hotI hai| 1222) siddhakSetra kaisA hai ? uttara : ISatprAgbhArA pRthvI (siddhazilA) paiMtAlIsa lAkha yojana kI lambI cauDI aura eka karoDa, bayAlIsa lAkha, tIsa hajAra, do sau guNa pacAsa yojana se kucha adhika paridhivAlI hai| vaha ISatprAgbhArA pRthvI bahumadhya 372 zrI navatattva prakaraNa Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100CROOK CC LoCOCOCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC (vR.saM.gA.280-283) zrI navatattva prakaraNa - sAsa gAjamanI sithilA aahmd lijaanii maad) pradezanI hAni-vRddhie rahelA siddhAtmAonI avagAhanAnuM dIrgha kSetra diEBERLINEER 23pa... W) prathama ( (1000 -yojana aMtara siddhAtvA COOOOOOK HTTERTAL tara1 HTTAARAATALATV se kA ko 8 bo.11 . kA kA madhye samAna sapATI 11 citra : siddhazilA aura siddhAtmAeM Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezabhAga meM ATha yojana jitane kSetra meM ATha yojana moTI hai / isake bAda thoDI thoDI kama hotI huI sabase aMtima choroM para makkhI kI pAMkha se bhI patalI hai| usa chora kI modaI aMgula ke asaMkhyeya bhAga jitanI 1223) itane hI kSetra meM siddha hone kA kyA kAraNa hai ? uttara : manuSya kSetra (DhAI dvIpa) 45 lAkha yojana kA hai| DhAI dvIpa meM se koI jagaha aisI nahIM, jahA~ anaMta siddha na hue ho| jisa sthAna se mokSagAmI jIva zarIra se mukta hote haiM, unake barAbara sIdhI lakIra meM eka samaya mAtra meM jIva upara lokAgra meM pahu~cakara sadAkAla ke liye sthira ho jAte 1224) itane choTe kSetra meM anaMta siddha kaise samA jAte haiM ? uttara : jahA~ eka siddha ho, vahA~ anaMta siddha raha sakate haiM kyoMki AtmA arupI hone ke kAraNa bAdhA nahIM AtI / jaise eka kamare meM eka dIpaka kA prakAza bhI samA sakatA hai aura sau dIpaka kA prakAza bhI samA sakatA hai| hajAra-lAkha dIpaka ke prakAza ko samAne meM bhI jaise bAdhA nahIM AtI / ThIka usI prakAra AtmA arupI evaM jyotirmaya hone se eka hI sthAna meM anaMta siddha raha sakate haiN| 1225) kisa AyuSya vAlA jIva siddha hotA hai ? uttara : jaghanya ATha varSa tathA utkRSTa koTi pUrva ke AyuSya meM jIva siddhatva ko upalabdha ho sakatA hai| isase kama-jyAdA AyuSya vAle jIva siddha nahIM ho skte| 1226) sparzanA dvAra kise kahate haiM ? uttara : siddha ke jIva kitane AkAza pradeza ko tathA siddha ko sparza karate __ haiM, isakI mImAMsA karanA sparzanA dvAra hai| 1227) siddha jIva kI sparzanA kitanI ? uttara : siddha kI jitanI avagAhanA hai, usase sparzanA adhika hai kyoMki jitane Atmapradeza hai, avagAhanA to utanI hI rahegI parantu avagAhanA ke cAroM -------------- 374 zrI navatattva prakaraNa Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarapha cAroM dizAoM meM tathA upara-nIce chaha AkAza pradeza hai tathA jahA~ svayaM sthita hai, usa avagAhanA kA eka pradeza, isa prakAra kula sAta AkAza pradezoM kI sparzanA siddha jIva ko hotI hai / 1228) kAladvAra kise kahate haiM ? uttara : siddhatva kitane kAla taka rahatA hai, isakA vicAra karanA, kAla dvAra hai / eka siddha jIva kI apekSA se sAdi anantakAla taka tathA ananta siddha jIvoM kI apekSA se anAdi anaMtakAla taka kI sthiti hai / 1229) aMtaradvAra kise kahate haiM ? uttara : siddha meM aMtara hai yA nahIM ? isa saMbaMdhI vicAraNA karanA antaradvAra hai / 1230) siddhoM meM paraspara kyA aMtara hai 2 uttara : saMsAra meM pratipAta arthAt punarAgamana kA abhAva hone se tathA kevalajJAnakevala darzana eka samAna hone se siddhoM meM paraspara koI aMtara nahIM hai / 1231) bhAgadvAra kise kahate haiM ? uttara : siddha jIva saMsArI jIvoM se kitane veM bhAga meM hai, aisA vicAra karanA bhAgadvAra hai / 1232) siddha jIva saMsArI jIvoM kI apekSA kitane haiM ? uttara : siddha ke jIva samasta saMsArI jIvoM ke anantaveM bhAga jitane hI haiM / 1233) anaMtasiddha ke jIva saMsArI jIvoM ke anantaveM bhAga jitane hI kyoM hai ? uttara : jagata meM asaMkhyAtA nigoda ke gole hai| eka-eka gole meM asaMkhyAtA nigoda hai| eka-eka nigoda meM anaMta anaMta jIva hote hai / usa nigoda kA anaMtavA~ bhAga hI mokSa meM gayA hai, ataH siddha ke jIva anaMtaveM bhAga jitane kahe gaye haiM 1 1234) bhAva dvAra kise kahate haiM ? uttara : upazama, kSAyika, kSAyopazamika, audayika tathA pAriNAmika, ina pA~ca bhAvoM meM se siddha meM kaunasA bhAva hai, yaha vicAraNA karanA bhAva dvAra hai 1 1235) upazama (aupazamika) bhAva kise kahate haiM ? zrI navatattva prakaraNa 375 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : mohanIya karma ke upazama se utpanna huA bhAva upazama bhAva kahalAtA hai I 1236) upazama bhAva ke kitane bheda hai ? uttara : do - (1) upazama samakita (2) upazama cAritra / 1237) kSAyika bhAva kise kahate haiM ? uttara : AThoM karmoM ke kSaya se utpanna huA bhAva kSAyikabhAva kahalAtA hai 1 1238) kSAyika bhAva ke kitane bheda haiM ? uttara : nau - (1) dAna, (2) lAbha, (3) bhoga, (4) upabhoga, (5) vIrya, ye pAMca labdhiyA~, (6) kevalajJAna, (7) kevaladarzana, (8) kSAyika samyaktva aura (9) kSAyika cAritra / 1239) kSAyopazamika bhAva kise kahate haiM ? uttara : jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya tathA antarAya, ina cAra karmoM ke kSayopazama se utpanna huA bhAva kSAyopazamika bhAva kahalAtA hai / 1240) kSAyopazamika bhAva ke kitane bheda haiM ? uttara : aThAraha 4 jJAna, 3 ajJAna, 3 darzana, cakSudarzana, acakSu darzana, avadhidarzana, dAnAdi 5 labdhiyA~, kSAyopazamika samyaktva, dezavirati cAritra, sarvavirati cAritra / 1241) audayika bhAva kise kahate haiM ? uttara : AThoM karmoM ke udaya se utpanna huA bhAva audayika bhAva kahalAtA hai / 1242 ) audayika bhAva ke kitane bheda haiM ? uttara : ikkIsa - gati - 4, kaSAya- 4, liMga-3, lezyA - 6, mithyAtva, ajJAna, asaMyama, saMsArIpana / 1243) pAriNAmika bhAva kise kahate haiM ? uttara : vastu kA anAdi svabhAva yA svAbhAvika pariNamana rupa bhAva pAriNAmika bhAva kahalAtA hai / 1244) pAriNAmika bhAva ke kitane bheda haiM ? 376 zrI navatattva prakaraNa Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : tIna - jIvatva, bhavyatva, abhavyatva / / 1245) siddha jIva meM kauna-kauna se bhAva hote haiM ? uttara : do - (1) kSAyika, (2) pAriNAmika / 1246) kSAyika tathA pAriNAmika bhAvoM meM se kyA-kyA prApta hotA hai ? uttara : kSAyika bhAva se kevalajJAna tathA kevaladarzana va pAriNAmika bhAva se jIvatva prApta hotA hai| 1247) alpabahutva dvAra kise kahate haiM ? uttara : siddhoM ke 15 bhedoM meM se kauna-kauna se bheda eka dUsare se alpAdhika hai arthAt bhedoM meM paraspara saMkhyA kI hInAdhikatA ko batAnA, alpabahutva dvAra kahalAtA hai 1248) napuMsakaliMga se kitane jIva mokSa meM jAte haiM ? uttara : tInoM vedoM kI apekSA se sabase kama jIva napuMsakaliMga se mokSa meM jAte 1249) napuMsakaliMgavAle eka samaya meM utkRSTa se kitane mokSa meM jAte hai ? uttara : utkRSTa se 10 eka samaya meM jAte haiN| 1250) strIliMga se kitane siddha hote haiM ? uttara : napuMsakaliMga se saMkhyAtaguNA adhika strIliMga se siddha hote haiM / 1251) strIliMga se eka samaya meM utkRSTa se kitane jIva mokSa meM jAte haiM ? uttara : utkRSTa se eka samaya meM 20 / 1252) puruSa liMga se kitane jIva mokSa meM jAte haiM ? uttara : strIliMga se saMkhyAtaguNA adhika / 1253) puruSaliMga se eka samaya meM utkRSTa kitane jIva mokSa meM jAte haiM ? uttara : eka samaya meM utkRSTa se 108 / 1254) kyA napuMsakaliMgI mokSa meM jAtA hai ? uttara : 10 prakAra ke janma napuMsaka ko cAritra kA hI abhAva hone se mokSa nahIM hotA paraMtu janma ke bAda kRtrimatA se honevAle chaha prakAra ke napuMsakoM ko cAritra kA lAbha hone se mokSa prApta hotA hai| ------------------ zrI navatattva prakaraNa 377 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1255) 10 prakAra ke janma napuMsaka kauna-kauna se haiM ? uttara : (1) paMDaka - mahilA jaisA svabhAva va vANI ho / (2) pAtika - saMbhoga binA sahaja na honevAlA / (3) klIba - brahmacarya pAlana meM asamartha ho / (4) kuMbhI - jisakA puruSa cihna bAra-bAra stabdha ho / (5) IrSyAlu, (6) zakuni - kabUtarAdi kI taraha bAra-bAra maithuna sevana karane vAlA, (7) tatkarma sevI - strIsaMga karane ke pazcAt avAcya aMga cATane vAlA / (8) pAkSika apAkSika-zuklapakSa meM adhika kAmottejanA va kRSNapakSa meM alpa kAmottejanA vAlA, (9) saugandhika - avAcya aMga suMghane vAlA / (10) Asakta - skhalana ke pazcAt bhI AliMgana kara paDA rahane vaalaa| 1256) kRtrima napuMsaka ke 6 bheda kauna se hai ? uttara : (1) vardhitaka - indriya ke chedavAlA pAvaiA Adi / (2) cippita - janma pAte hI mardana se galAye hue vRSaNa vAlA / (3) maMtropahata - maMtra prayoga se naSTa puruSatva vAlaH / (4) auSadhopahata -- auSadha prayoga se naSTa puruSatva vAlA / (5) RSizapta - muni ke zrApa se naSTa puruSatva vaalaa| (6) devazapta - deva ke zrApa se naSTa puruSatva vAlA / 1257) manuSya kI strI meM se Aye hue kitane mokSa jAte haiM ? uttara : eka sAtha meM 20 jIva mokSa meM jAte hai / 1258) vaimAnika devAMganA meM se Aye hue kitane jIva eka mokSa jAte haiM ? uttara : eka sAtha 20 jIva / 1259) jyotiSa devAMganA meM se Aye hue kitane jIva mokSa jAte haiM ? uttara : eka sAtha meM 20 jIva / 1260) bhavanapati Adi pAtAlavAsI devoM kI devAMganA meM se Aye hue jIva eka sAtha kitane mokSa jAte haiM ? uttara : eka sAtha meM pAMca / 1261) tiryaMca strI meM se Aye hue kitane jIva ekasAtha mokSa meM jIte haiM ? uttara : eka sAtha meM 10 jIva / - - - - - - - - - - - - - - - 378 zrI navatattva prakaraNa Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1262) tiryaMca puruSa se manuSya hue kitane jIva ekasAtha mokSa jAte haiM ? uttara : eka sAtha meM 10 jIva / 1263) jyotiSI deva se manuSya hue kitane jIva mokSa meM jAte haiM ? uttara : eka sAtha meM 10 jIva / 1264) bhavanapati Adi pAtAlavAsI devoM meM se manuSya hue kitane jIva eka sAtha mokSa jAte haiM ? uttara : bhavanapati vyaMtarAdi pAtAlavAsI devoM meM se manuSya hue 10 jIva eka sAtha mokSa meM jAte haiM / 1265) vaimAnika meM se Aye hue kitane jIva mokSa jAte haiM ? uttara : vaimAnika se manuSya hue 108 jIva eka sAtha mokSa jAte haiM / 1266) pRthvIkAya evaM apkAya se Aye hue kitane jIva mokSa meM jAte haiM ? uttara : eka sAtha meM 4 jIva / 1267) vanaspatikAya meM se Aye hue kitane jIva eka sAtha mokSa jAte haiM ? uttara : eka sAtha meM 6 jIva / 1268) prathama tIna naraka se Aye hue kitane jIva ekasAtha mokSa meM kitane jAte haiM ? uttara : pratyeka naraka ke bhinna bhinna eka sAtha meM dasa-dasa jIva mokSa meM jAte haiM / 1269) cauthI naraka se Aye hue kitane jIva eka sAtha mokSa meM jAte haiM ? uttara : eka sAtha meM 4 jIva / 1270 ) puruSa se puruSa hue kitane jIva eka sAtha mokSa jAte haiM ? uttara : puruSa se puruSa hue eka sAtha 108 jIva mokSa jAte haiM I 1271) puruSa se strI tathA puruSa se napuMsaka hue kitane jIva ekasAtha mokSa jAte haiM ? uttara : puruSa se strI tathA napuMsaka hue pratyeka dasa-dasa eka sAtha mokSa meM jAte haiM / 1272) strI se puruSa - strI - napuMsaka hue kitane jIva ekasAtha mokSa meM jAte haiM ? zrI navatattva prakaraNa 379 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : strIveda se puruSa-strI yA napuMsaka hue jIva pratyeka bhinna dasa-dasa ekasAtha mokSa meM jAte haiN| 1273) napuMsaka meM se strI-puruSa-napuMsaka hue kitane jIva mokSa meM jAte haiM ? uttara : pratyeka bhinna bhinna dasa-dasa jIva eka sAtha mokSa meM jAte haiM / 1274) jinasiddha se ajinasiddha kitane adhika haiM ? uttara : jinasiddha alpa hai tathA ajina siddha unase asaMkhya guNA adhika hai| 1275) atIrthasiddha tathA tIrthasiddha meM alpabahutva kitanA hai ? uttara : atIrthasiddha alpa hai tathA tIrthasiddha unase asaMkhyaguNA adhika hai| 1276) gRhasthaliMga, anyaliMga tathA svaliMga siddha jIvoM meM alpa-bahutva kitanA uttara : gRhasthaliMga siddha alpa hai, unase anyaliMga siddha asaMkhyAta guNA adhika hai, unase svaliMga siddha asaMkhyAtaguNA adhika hai / 1277) svayaMbuddhasiddha, pratyekabuddhasiddha tathA buddhabodhita siddha meM alpabahutva kitanA ? uttara : svayaMbuddhasiddha alpa hai, unase pratyekabuddha siddha saMkhyAta guNA tathA unase buddhabodhita siddha saMkhyAtaguNA adhika hai| 1278) anekasiddha tathA ekasiddha meM alpabahutva kitanA hai ? uttara : anekasiddha alpa hai, usase ekasiddha asaMkhyAtaguNA adhika hai / paMdraha prakAra ke siddhoM kA vivecana 1279) siddhajIvoM ke kitane bheda hote haiM ? uttara : pandraha - (1) jina siddha, (2) ajina siddha, (3) tIrtha siddha, (4) atIrtha siddha, (5) gRhasthaliMga siddha, (6) anyaliMga siddha, (7) svaliMga siddha, (8) strIliMga siddha, (9) puruSaliMga siddha, (10) napuMsakaliMga siddha, (11) pratyekabuddha siddha, (12) svayaMbuddha siddha, (13) buddhabodhita siddha, (14) ekasiddha, (15) anekasiddha / 1280) jina siddha kise kahate haiM ? 380 zrI navatattva prakaraNa Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : tIrthaMkara pada prApta kara jo mokSa meM jAye, ve tIrthaMkara bhagavAna jinasiddha kahalAte haiM / jaise RSabhAdi caubIsa tIrthaMkara / 1281) ajina siddha kise kahate haiM ? uttara : sAmAnya kevalI Adi, jo tIrthaMkara pada pAye binA mokSa meM jAte haiM, ve ajina siddha kahalAte haiM / jaise gautama Adi gaNadhara / 1282) tIrtha siddha kise kahate haiM ? uttara : tIrthaMkara dvArA tIrtha kI sthApanA ke pazcAt jo siddha hue haiM, ve tIrtha siddha kahalAte haiM / tIrtha kA artha yahA~ zruta-cAritra rupa dharma hai, jisakI prarupaNA tIrthaMkara karate haiM / jaise caMdanabAlA Adi / 1283) atIrtha siddha kise kahate haiM ? uttara : dharmatIrtha-sthApanA se pUrva yA tIrtha ke viccheda hone para atIrthAvasthA meM mukta honevAle jIva atIrtha siddha kahalAte haiN| jaise marudevI mAtA Adi / 1284) gRhasthaliMga siddha kise kahate haiM ? uttara : gRhastha veSa meM rahate hue jo siddha hote haiM, ve gRhasthaliMga siddha kahalAte haiM / jaise - bharata aadi| 1285) anyaliMga siddha kise kahate haiM ? uttara : anya veSa arthAt jaina veSa ke atirikta saMnyAsI, jogI, tApasa Adi veSa meM rahA huA jo mokSa meM jAtA hai, vaha anyaliMga siddha kahalAtA hai / jaise valkalaciri Adi / 1286) svaliMga siddha kise kahate haiM ? uttara : zrI jinezvara bhagavAna ne jo veSa kahA hai, usI zAstrokta veSa se mokSa meM jAnevAlA jIva svaliMga siddha kahalAtA hai| jaise sudharmA svAmI Adi / 1287) strIliMga siddha kise kahate haiM ? uttara : jo strI zarIra se mokSa meM jAtA hai, vaha strIliMga siddha kahalAtA hai| jaise magAvatI Adi / 1288) puruSaliMga siddha kise kahate haiM ? uttara : jo puruSa zarIra se mokSa meM jAye, vaha puruSaliMga siddha kahalAtA hai / zrI navatattva prakaraNa 381 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1289) napuMsakaliMga siddha kise kahate haiM ? - uttara : jo napuMsaka (kRtrima) zarIra se mokSa meM jAye, vaha napuMsakaliMga siddha kahalAtA hai| 1290) pratyekabuddha siddha kise kahate haiM ? uttara : jo binA kisI upadeza ke kisI bhI padArtha kI anityatA se prerita hokara karmamukta bane, vaha pratyekabuddha siddha kahalAtA hai / 1291) svayaMbuddha siddha kise kahate haiM ? uttara : dUsaroM ke upadeza binA, jo svayaM vairAgyavAsita hokara siddha hue haiM, ve __ svayaMbuddha siddha kahalAte haiN| 1292) buddhabodhita siddha kise kahate haiM ? uttara : buddha arthAt guru dvArA bodha ko prApta kara mokSa meM jAne vAle jIva buddhabodhita siddha kahalAte haiN| 1293) eka siddha kise kahate haiM ? / uttara : eka samaya meM eka hI mokSa meM jAye, vaha ekasiddha kahalAtA hai| 1294) aneka siddha kise kahate haiM ? uttara : eka samaya meM aneka jIva mokSa meM jAye, ve aneka siddha kahalAte haiN| 1295) siddha ke bhedoM kA varNana kisa sUtra meM hai ? uttara : uttarAdhyayana sUtra ke 36veM adhyayana meM / 1296) jina siddha kauna haiM ? | uttara : tIrthaMkara bhagavAna jinasiddha haiN| 1297) ajina siddha kauna hai ? uttara : tIrthaMkara pada rahita puMDarika gaNadhara Adi tathA AcArya, muni Adi sAmAnya kevalI ajina siddha kahalAte haiM / 1298) tIrtha siddha kauna hai ? uttara : tIrtha sthApanA ke pazcAt hI gaNadhara sthApanA hotI hai aura usake bAda hI ve mokSa meM jAte haiM ataH gaNadhara evaM dUsare sAdhu-sAdhvI, zrAvaka zrAvikA tIrtha siddha kahalAte haiM / 122-------- zrI navatattva prakaraNa 382 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1299) atIrtha siddha kauna hai ? uttara : tIrtha sthApanA se pUrva mokSa meM jAnevAlI mAtA marudevI atIrtha siddha hai| 1300) gRhasthaliMga siddha kauna hai ? uttara : bharata cakravartI / 1301) anyaliMga siddha kauna hai ? uttara : valkalacIrI tApasa / 1302) svaliMga siddha kauna hai ? uttara : gautamasvAmI aadi| 1303) strIliMga siddha kauna hai ? uttara : candanabAlA Adi / 1304) puruSaliMga siddha kauna hai ? uttara : gautamasvAmI aadi| 1305) napuMsakaliMga siddha kauna hai ? uttara : gAMgeya muni / 1306) pratyekabuddha siddha kauna hai ? uttara : karakaMDu muni / 1307) svayaMbuddha siddha kauna hai ? uttara : kapila / 1308) buddhabodhita siddha kauna hai ? uttara : gautamasvAmI, sudharmAsvAmI Adi buddhabodhita siddha haiN| 1309) ekasiddha kauna hai ? uttara : bhagavAna mahAvIra ekasiddha hai, kyoMki ve ekAkI mokSa meM gaye / 1310) aneka siddha kauna hai ? uttara : bhagavAna RSabhadeva, unake 99 putra evaM bharata cakravartI ke 8 putra, kula 108 eka hI sAtha mokSa gaye, ataH ye aneka siddha haiN| 1311) gRhaliMga meM eka samaya meM eka sAtha kitane siddha ho sakate haiM ? uttara : caar| zrI navatattva prakaraNa 383 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1312) anya liMga meM eka samaya meM kitane ekasAtha siddha ho sakate haiM ? uttara : dasa / 1313) svaliMga meM eka samaya meM kitane ekasAtha siddha ho sakate haiM ? uttara : 108 / 1314) utkRSTa avagAhanA se yugapat eka samaya meM kitane siddha ho sakate haiM ? uttara : do / 1315) jaghanya avagAhanA se yugapat eka samaya meM kitane siddha ho sakate haiM ? uttara : cAra / 1316) madhyama avagAhanA se yugapat eka samaya meM kitane siddha ho sakate haiM ? uttara : 108 / 1317) urdhvaloka meM (merucUlikA Adi para) kitane yugapat siddha ho sakate haiM ? uttara : cAra / 1318) tiryagloka se eka samaya meM kitane yugapat kitane siddha ho sakate haiM ? uttara : 108 / 1319) samudra meM eka samaya meM kitane yugapat siddha ho sakate haiM ? uttara : do / 1320 ) nadI jalAzaya meM eka samaya meM yugapat kitane siddha ho sakate haiM ? uttara : tIna / 1321) mahAvideha kSetra kI pratyeka vijaya meM se yugapat kitane mokSa jA sakate haiM ? uttara : prati vijaya meM se yugapat bIsa / 1322) naMdanavana se yugapat kitane mokSa jA sakate haiM ? uttara : yugapat cAra / 1323) pAMDukavana meM se yugapat kitane mokSa jA sakate haiM ? uttara : yugapat do / 1324) prati karmabhUmi meM se yugapat kitane mokSa jA sakate haiM ? uttara : yugapat 108 / 384 zrI navatattva prakaraNa Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1325) prati akarmabhUmi meM se yugapat kitane mokSa jA sakate haiM ? uttara : yugapat dasa / 1326) utsarpiNI ke tIsare Are meM yugapat kitane mokSa jA sakate haiM ? uttara : yugapat 108 / 1327) utsarpiNI ke pahale, dUsare, cauthe, pAMcaveM tathA chaThe Are meM yugapat kitane mokSa jA sakate haiM ? uttara : yugapat dasa / 1328) avasarpiNI ke cauthe Are meM yugapat kitane mokSa jA sakate haiM ? uttara : yugapat 108 / 1329) avasarpiNI ke pAMcaveM Are meM yugapat kitane mokSa jA sakate haiM ? uttara : yugapat 20 jIva / 1330) avasarpiNI ke pahale, dUsare, tIsare va chaThe Are meM kitane mokSa jA sakate haiM? uttara : yugapat dasa jIva / / 1331) eka samaya meM siddha ho to kitane jIva siddha hote haiM ? uttara : eka samaya meM jIva mokSa meM jAya to 103-104-105, 106-107 athavA 108 kI saMkhyA meM se koI bhI saMkhyA vAlA jA sakatA hai| pazcAt avazya viraha par3atA hai| 1332) do samaya meM mokSa meM jAya to kaunasI saMkhyA vAle jA sakate haiM ? uttara : 97-98-99-100-101 athavA 102 meM se koI bhI saMkhyA vAle jIva do samaya meM mokSa jA sakate haiM, phira avazya aMtara par3atA hai| 1333) tIna samaya taka mokSa jAya to kauna sI saMkhyAvAle jA sakate haiM ? uttara : 85 se 96 kI saMkhyA meM se koI bhI saMkhyAvAle jIva mokSa meM jA sakate haiM / phira avazya aMtara par3atA hai / 1334) cAra samaya taka mokSa meM jAya to kitane ? uttara : 73 se 84 taka kI saMkhyA meM se koI bhI saMkhyAvAle jA sakate haiN| phira avazya aMtara par3atA hai| - - - - - - zrI navatattva prakaraNa - - - - - - - - - - - - - - - - - - Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1335) pAMca samaya taka mokSa meM jAya to kitane ? uttara : 61 se 72 taka kI koI bhI saMkhyA vAle jA sakate haiM / phira avazya viraha hotA hai / 1336) chaha samaya taka mokSa meM jAya to kitane ? uttara : 49 se 60 taka kI koI bhI saMkhyAvAle jA sakate haiM / phira avazya aMtara par3atA hai / 1337) sAta samaya taka mokSa meM jAya to kitane ? uttara : 33 se 48 taka kI saMkhyA meM se koI bhI saMkhyAvAle jA sakate haiM / phira avazya aMtara par3atA hai 1 1338) ATha samaya taka mokSa meM jAya to kitane ? uttara : 1 se 32 taka kI saMkhyA meM se koI bhI saMkhyAvAle mokSa jA sakate haiN| phira avazya aMtara par3atA hai / 1339) eka nigoda meM kitane jIva hote haiM ? uttara : eka nigoda meM anaMta jIva hote haiM / (1) saMjJI manuSya saMkhyAtA, (2) asaMjJI manuSya asaMkhyAtA, (3) nArakI asaMkhyAtA, (4) devatA asaMkhyAtA, (5) paMcendriya tiryaJca asaMkhyAtA, (6) beindriya jIva asaMkhyAtA, (7) teindriya jIva asaMkhyAtA, (8) caurindriya jIva asaMkhyAtA, (9) pRthvIkAya asaMkhyAtA, (10) apkAya asaMkhyAtA, (11) teukAya asaMkhyAtA, (12) vAyukAya asaMkhyAtA, (13) pratyeka vanaspatikAya asaMkhyAtA / ina samasta jIvoM ko ikaTThA kara joDane para usase bhI siddha ke jIva anaMtaguNA hai| suI ke agrabhAga para rahe hue choTe se choTe kaNa meM usase bhI anaMtaguNA adhika jIva hai / yaha vicAraNA bAdara nigoda jIvoM kI apekSA se hai / 1340) jagat meM nigoda ke gole kitane haiM ? uttara : nigoda ke asaMkhya gole hai| eka-eka gole meM asaMkhya nigoda hai tathA eka - eka nigoda meM ananta - ananta jIva hai / 1341) aba taka mokSa meM kitane jIva gaye haiM ? 386 zrI navatattva prakaraNa Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigoda se mokSaparyaMta AtmA kA vikAsakrama 4 .esabala bhadhAtmApa Ala parAvartakAla va lApatA thI jirApha gera sarta = pudgala parAvartakAla mapassirpa ajagara paccIkA manuSya apavAya tiryaga prANI manuca rAjA pAsA candriya vanaspati tica mAkhI-macchara pAya. jaSakadeva billi naraka karmavinaka devaloka jalacara citA gAya poDo paragata pANI pacI jalacara .. pApAmA devaloka sarpa sanika deSalAka nyAya va mAlina nIti palApAnI paMdriya Adi 5 guNa siMha manuSya upAya soniyatuhalI anArya manuSa manaccha 449 ALA AAS vANa banaspatitira pari sarpa midhAta nevalA andane ekaniya IMAAN papudgala parAvarta kAla parovala parAvartakAla pAkSika apUrvakaraNa zrI navatattva prakaraNa 387 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara : eka nigoda kA anantavA~ bhAga hI mokSa meM gayA hai| 1342) sUkSma nigoda ke jIvoM ko kitanI-vedanA hotI hai ? uttara : sUkSma nigoda meM rahe hue jIva prati samaya anaMta-anaMta vedanA bhogate haiN| use eka dRSTAnta se isa prakAra samajha sakate haiM ki sAtavI naraka kA utkRSTa AyuSya 33 sAgaropama hai| usameM jitane samaya (asaMkhyAtA) hote haiM, utanI hI bAra koI jIva sAtavIM naraka meM 33 sAgaropama kI AyuSyavAlA nArakI rupa meM utpanna ho / vaha saba duHkha ikaTThA kare, usase bhI anaMtaguNA duHkha aura vedanA eka samaya meM eka nigoda ke jIva ko hotI hai| 1343) jIvAdi navatattvoM ko jAnane kA kyA phala hai ? uttara : jIvAdi navatattvoM kA svarupa samajhane vAle jIva ko samyaktva prApta hotA hai| 1344) samyaktva prApta hone kA kyA phala hai ? uttara : jina jIvoM ne aMtarmuhUrta mAtra bhI samyaktva kA sparza kara liyA hai, unakA saMsAra meM paribhramaNa kevala arddhapudgala parAvartanakAla jitanA hI zeSa rahatA hai / arthAt arddhapudgala parAvartanakAla ke andara hI vaha jIva avazyameva siddhatva ko prApta kara letA hai| 1345) pudgala parAvartana kAla kise kahate haiM ? uttara : ananta utsarpiNI tathA ananta avasarpiNI bIta jAne para eka pudgala parAvartana kAla hotA hai| 1346) navatattva jAnane kA sAra kyA hai ? uttara : bhavya jIva isakA svAdhyAya karake, jinezvara prarupita tattva para zraddhAna karake vizuddha cAritra pAlana dvArA mokSa ko prApta kareM, yahI navatattva ke paThana-pAThana kA sAra hai| 1347) mokSa tattva jAnane kA kyA uddezya hai ? uttara : mokSa tattva ko jAnane ke bAda AtmA vicAra kare ki paramAtmA bhI kabhI hamArI jaisI AtmA hI the lekina apane puruSArtha se, apane Atmabala 388 zrI navatattva prakaraNa Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se, apanI karUNA bhAvoM se saMsAra ko chor3akara AgAra se aNagAra bane aura bahirAtmA se aMtarAtmA bana paramAtma pada ko prApta kiyaa| parantu maiM abhI taka isa saMsAra ke kIcar3a meM pha~sA huA hU~, maiM kaba apane vibhAva dazA se vimukha hokara svabhAva dazA meM AUMgA ? kaba para ko chor3akara sva meM ramaNa karuMgA ? maiM bhI paramAtmA kI taraha sva meM ramaNa karate-karate parama pada ko prApta kara, apane svarUpa ko apanI mUla sthiti ko prApta karU~, apane AbhyaMtara zatru kAma-krodhAdi kA nAza karU~, aisI vicAraNA kara mokSa meM pahu~cane kI jijJAsA rakhanA, yahI isa mokSa tattva ko jAnane kA uddezya hai / zrI navatattva prakaraNa 389 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 390 zrI navatattva prakaraNa Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( hamAre prakAzana (aprApya) (aprApya) (aprApya) (aprApya) (aprApya) 30 rupaye 30 rupaye 30 rupaye pravacana sAhitya uga jAga musAphira bhora bhaI amara bhaye nA mareMge bItI rajanI jAga jAga jaya siddhAcala tIrthaMkara tAraNahAra re maNi maMthana / maNiprabhasAgara jAgaraNa / maNiprabhasAgara vidyut taraMge / sAdhvI DaoN. vidyutprabhAzrI navaprabhAta / maNiprabhasAgara pAtheya / AcArya jinakAntisAgarasUri vakta kI AvAja / maNiprabhasAgara aham ko'smi / maNiprabhasAgara anugUMja / AcArya jinakAntisAgarasUri kAvya sAhitya ciMtana cakra amIjharaNA pUjana sudhA prArthanA / saMkalana 25 rupaye 15 rupaye 5 rupaye 5 rupaye 30 rupaye vaMdanA (aprApya) (aprApya) (aprApya) 1 rupaye (aprApya) (aprApya) (aprApya) (aprApya) (aprApya) baja uThI bAMsurI samarpaNa caubIzI zatrujaya stavanAvalI - - - zrI navatattva prakaraNa 391 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (aprApya) 10 rupaye 20 rupaye 50 rupaye 40 rupaye 10 rupaye 10 rupaye saMgIta ke svara stuti stavana sajjhAya saMgraha RSidattA rAsa / maNiprabhasAgara malayasuMdarI rAsa / maNiprabhasAgara pUjana vATikA / maNiprabhasAgara nAca uThA mana mora / maNiprabhasAgara sudhArasa / maNiprabhasAgara pratidhvani / maNiprabhasAgara kathA sAhitya rAhI aura rAstA adhUrA sapanA inase zikSA lo gurudeva kI kahAniyA~ bhAga-1, 2 bhIgI bhIgI khuzbU dizA bodha jaTAzaMkara / maNiprabhasAgara svapna dRSTA / sAdhvI DaoN. vidyutprabhAzrI khuzbU kahAniyoM kI / muni manitaprabhasAgara itihAsa dAdA citra saMpuTa nAkor3A tIrtha kA itihAsa anubhUti abhivyakti kSamAkalyANacaritram karUNAmayI mA~ jaina tIrtha paricAyikA tasmai zrI gurave namaH / maNiprabhasAgara gurudeva / sAdhvI DaoN. vidyutprabhA zrI - - 392 (aprApya) (aprApya) (aprApya) (aprApya) (aprApya) (aprApya) 25 rupaye 20 rupaye 80 rupaye (aprApya) (aprApya) (aprApya) (aprApya) 100 rupaye 100 rupaye 30 rupaye - - - - - - zrI navatattva prakaraNa - - - - - - - - - - - - - - - - Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 rupaye 50 rupaye 10 rupaye kuzala gurudeva / sAdhvI DaoN. vidyutprabhAzrI 30 rupaye jahAja maMdira kA itihAsa / maNiprabhasAgara gaccha gaurava gAthA / muni manitaprabhasAgara 10 rupaye tattvajJAna paMca pratikramaNa vidhi sahita paMca pratikramaNa artha sahita 80 rupaye paMca pratikramaNa sUtra (pAThazAlA saMskaraNa) 20 rupaye do pratikramaNa sUtra (pAThazAlA saMskaraNa) do pratikramaNa vidhi sahita do pratikramaNa sUtra (aMgrejI) / anu. manitaprabhasAgara 30 rupaye pyAsA kaMTha mIThA pAnI / muni manitaprabhasAgara 150 rupaye jIva vicAra prakaraNa sArtha / muni manitaprabhasAgara 60 rupaye prathama karmagrantha sArtha / muni manitaprabhasAgara 80 rupaye navatattva prakaraNa sArtha / sAdhvI DaoN. nIlAMjanAzrI 60 rupaye prIta prabhu se kIjiye / sAdhvI vijJAMjanAzrI zodha prabandha dravya vijJAna / sAdhvI DaoN. vidyutprabhAzrI 50 rupaye sUtrakRtAMga kA dArzanika adhyayana / sAdhvI DaoN. nIlAMjanAzrI 150 rupaye vividha vihAra DAyarI / maNiprabhasAgara 80 rupaye stotra vATikA / saMkalana pravrajyA yoga vidhi / saM. maNiprabhasAgara 30 rupaye dIkSA raMgazAlA (bhAga 1 se 8) / mizrImala botharA 20 rupaye pratyeka suprabhAtam / saMkalana bhava AlocanA / muni manitaprabhasAgara kSamApanA / muni manitaprabhasAgara 5 rupaye 20 rupaye bheTa 5 rupaye - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - zrI navatattva prakaraNa - - 393 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 rupaye 5 rupapaye 100 rupaye micchAmi dukkaDam / muni manitaprabhasAgara mittI meM savvabhUesu / muni manitaprabhasAgara jaina dharma vijJAna ke Aloka meM / DaoN. ema. Ara. gelaDA jahAja maMdira mAsika-prakAzana paMcAga kA prativarSa prakAzana prakAzana kI prakriyA meM dAdAvADI darzanam bArasA sUtra (sacitra) zramaNAcAra devadravyAdi vicAra pravAha jaina dharma aura vijJAna mana ke ghor3e kI thAme lagAma tapa vidhi saMgraha lekhana kI prakriyA meM AcArAMga sUtra savivecana caityavaMdana bhASya sArtha gurUvaMdana bhASya sArtha paccakkhANa bhASya sArtha daNDaka prakaraNa sArtha laghu saMgrahaNI prakaraNa sArtha 394 zrI navatattva prakaraNa Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI kezariyAnAthajI Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ACC gaja maMdira kesariyAjI Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahAja maMdira - mAMDavalA 'prinTIMga:jayajinendra amadAvAda mo-98250 24204/