Book Title: Mandukya Karika
Author(s): Chinmayanand Swami
Publisher: Sheelapuri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020471/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir M KALYAN M For Private and Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir OM namo bhagavate vAsudevAya mANDUkya kArikA zAha rasikalAla bAlacaMda. RJUN 1967 DO PDO svAmI cinmayAnanda ( uttara kAzI) Bat BIO prakAzikA :(zrImatI) zIlApurI 4 jantara mantara roDa, nayI dillI prathama saMskaraNa For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Printed by L. Guran Ditta Kapur at Kapur Printing Press, Delhi, For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya-sUcI ka-ga uttara kAzI ke paramapUjya zrI tapovana jo mahArAja kA divya saMdeza do zabda zubha saMdeza pahalA adhyAya-agama prakaraNa (zAstrIya) agama prakaraNa dUsarA adhyAya-tathya prakaraNa tIsarA adhyAya-advaita prakaraNa cauthA adhyAya-alAta zAnti 1-16 17-66 100-156 160-226 230-342 For Private and Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uttarakAzI ke paramapUjya zrI tapovana jI mahArAja ___kA divya-sandeza yahA~ hama uttarakAzI (himAlaya) ke parama pUjya zrI tapovana jI mahArAja kA sandeza uddhRta karate haiM jisameM mahArAja ne pavitra AzIrvAda ke sAtha hameM protsAhana-rUpI divya-prasAda bhI diyA hai| zrI svAmI cinmayAnanda jI ko uttarakAzI ke isa RSi ke pavitra caraNoM meM baiThane aura unase jJAna prApta karane kA saubhAgya prApta huA thaa| sampAdikA AcArya kA zubha sandeza brahma hI yathArtha hai| isake binA koI padArtha vAstavika nhiiN| sabhI vizva, jime sUrya, candramA tathA nakSatra prakAzamAna karate rahate haiM, eka dIrgha-kAlika svapna nahIM to aura kyA hai ? yaha cirasthAyI vizva, jise hama jAgratAvasthA meM dekhate rahate haiM, kisa prakAra svapna mAnA jA sakatA hai ? isa mahAna 'mANDUkya kArikA' meM parama-draSTA tathA AcArya zrI gaur3apAda ne ukta prazna kA uttara dene kA saphala prayAsa kiyA hai / 'kArikA' meM aneka dRSTAnta tathA yuktiyoM dvArA isa bAta ko spaSTa taH siddha kiyA gayA hai ki yaha vizva svapna' hI hai| mAna lIjie ki yaha vizva eka yathArtha tatva kA AbhAsamAtra hai / isa bAta ko socate rahane tathA samaya naSTa karane se hameM kyA lAbha hogA ? isa samasyA para vicAra karate rahane se hama nizcita rUpa se yaha pariNAma nikAla sakate haiM ki yaha saMsAra tathA isake vividha padArtha kSaNika evaM avAstavika haiM aura ina kSaNa-sthAyI sAMsArika For Private and Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vastuoM se parama-sukha kI prApti nahIM ho sktii| parama-sukha hI 'brahma' hai na ki yaha svapnila kSaNika-vizva / ____ isalie hameM sanAtana evaM sukha-nidhAna 'brahma' ko anubhava karane meM prayatnazIla rahanA cAhie jisase hama isa avinAzI tathA akSara sukha-svarUpa meM adhiSThita raha pAyeM / zrI gaur3apAda hameM isa sanAtana evaM sukhamaya 'brahma' se sAkSAtkAra karAte aura isa dizA meM hamAre lie eka Ter3he-mer3he mArga ke sthAna meM choTe tathA sIdhe mArga kI vyAkhyA karate haiM / isa adbhuta kRti 'kArikA' kI yaha mahAna vizeSatA hai| bhArata kI rAjadhAnI ke aMgrez2I-zikSita vyaktiyoM kA saubhAgya hai ki unheM svAmI cinmayAnanda jaise Adhunika zikSA se alaMkRta saMnyAsI ke mukha se 'kArikA' ke pravacana sunane kA avasara milA hai| mujhe vizvAsa hai ki ve (cinmaya) Apako Adhunika vaijJAnika paddhati se, na ki prAcIna saMskRta-paNDitoM kI paripATI ke anusAra, yaha pAThyaviSaya smjhaayeNge| saMbhava hai ina pravacanoM kA zravaNa karane se 'ajAtavAda' ApakI samajha meM AjAya aura Apa viveka dvArA isa vicAra se pUre sahamata hojAya~ ki 'turIya-brahma' hI yathArtha hai na ki tIna avasthAoM vAlA saMsAra jisakI vAstava meM koI racanA nahIM hotii| isI kAraNa yaha (saMsAra) eka dIrgha-kAlika svapna hai / "maiM 'turIya brahma' hU~", vedAnta ke isa tatva ko kevalamAtra samajha lene aura isako anubhava karane evaM isameM adhiSThita hone meM mahAn antara hai| isalie paramAtmA kA sadA smaraNa karate rahie / bhagavatkRpA se usake vAstavika 'turIya-svarUpa' kI anubhUti ho sakatI hai / paramAtmA ko prema tathA zraddhA se bhajate rheN| usake nAma kA japa kareM aura sadA usI ke dhyAna meM magna raha kara usakA guNagAna karate rheN| Apa jo bhI kArya kareM vaha usI ke arpaNa ho / isa prakAra nirantara abhyAsa karate rahane se isa vikSipta evaM malIna mana meM sthiratA tathA zuddhi A jAyegI, For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI gurudeva svAmI tapovanam (16 janavarI, 1657 ko samAdhistha hue) ko sAdara samarpita For Private and Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( ga ) tabhI Apa sanAtana evaM sukha-nidhAna 'turIya brahma' se sAkSAtkAra karane kI yogyatA prApta kara skeNge| ___ kadAcit isI vicAra se yajJa-zAlA meM 'prajAtavAda' kA upadeza dene ke sAtha-sAtha sAkAra paramezvara kA akhaNDa -kIrtana karane kA bhI vizeSa Ayojana kiyA gayA hai / maiM AzA karatA hU~ ki 'jJAna-yajJa' ke isa anuSThAna se, jisakI isa samaya zrI svAmI cinmayAnanda jI vyavasthA kara rahe haiM, dillI nivAsiyoM ko yatheSTha lAbha hogaa| bhagavAna kareM ki yaha 'jJAna-yajJa' saphalatA pUrvaka sampanna ho aura isase Apako jisa jJAna kI prApti ho usake dvArA Apa kI sAdhanA saphala ho| prema tathA zubha bhAvoM sahita, uttarakAzI 26-10-53 raulatten zAntiH zAntiH zAnti. For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir do zabda mANDUkyopaniSad kA hindI saMskaraNa pAThakoM kI sevA meM upasthita karate hue mujhe prasannatA ho rahI hai| dillI upaniSad jJAna-yajJa, jisa kA uttara kAzI ke tapasvI zrI svAmI cinmayAnanda jI mahArAja kI adhyakSatA meM pahale-pahala (1653 meM) Ayojana kiyA gayA thA, isa yajJamAlA kA tRtIya puSpa thA / dillI kA yaha yajJa 12 sitambara, 1953 se 11 disambara, 1653 taka (61veM dina) rahA jisameM 'mANDUkya paniSad' aura mahaSi gaur3apAda kI kArikA para zrI svAmI jI ke ojasvI pravacana hue / 10 pramukha upaniSadoM meM, zailI evaM viSaya kI dRSTi se, mANDUkya tathA kArikA ko kaThina mAnA jAtA hai aura sAtha hI yaha dUsare granthoM kI apekSA adhika lambA hai| svAmI jI mahArAja dvArA diye gaye pravacana prati saptAha eka pustikA ke rUpa meM chApa kara vitarita kiye gye| isa taraha dillI kI jJAna-yajJa samiti ne kula teraha pustikAe~ prakAzita kI jo vedAntapremiyoM ko niHzulka dI gayI / bAda meM zrotAoM ke anurodha para ina teraha pustikAoM ko ekatra kara ke eka pustaka kA AkAra de diyA gyaa| pahalI tIna pustikAoM meM svAmI jI dvArA prati dina diye gaye nirdezoM kA samAveza kiyA gyaa| bAda meM inheM 'dhyAna aura jIvana' pustaka ke nAma se prakAzita kiyA gayA / zeSa ATha pustikAoM meM mANDUkya kArikA kA ullekha kiyA gyaa| inhIM pustikAoM ko aba prastuta pustaka kA kalevara de kara pAThakoM ke hAtha meM pahu~cAyA jA rahA hai| hara maMtra ke nIce usakA artha diyA gayA hai jo zAbdika na ho kara adhika vyAkhyAtmaka haiM, jisase pAThaka use bhalI bhA~ti samajha ske| artha dene ke bAda usa maMtra kA prAzaya tathA rahasya vistAra se diyA gayA hai| For Private and Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isa prayAsa meM punarAvRtti ke doSa se pUrNataH bacA nahIM jAsakA / isake lie hameM doSI nahIM ThaharAnA cAhie kyoMki punara vRtti jAnabUjha kara kI gayI hai tAki vedAnta-premI isa adhyAtma-vidyA kI mukhya mukhya bAtoM se, isa pustaka ke eka hI adhyayana se, paricita hosake / ___svAmI jI mahArAja kI vAgdhArA itanI prabala evaM vegamayI hai ki hama unake sabhI vicAroM kA jyoM kA tyoM lekhanI-baddha nahIM kara ske| isa saMskaraNa meM kevala una tathyoM kA vistRta ullekha vi.yA gayA hai jinakA zrI svAmI jI ke pravacanoM se saMkalana kiyA jA sakA hai| mahArAja ne kRpA karake unheM dekha kara kahIM-kahIM parivartana karane kA sujhAva diyA hai jisake lie hama unake AbhArI haiM / ___ isa grantha ke lagabhaga 4 varSa bAda isakA hindI anuvAda prakAzita kiyA jA rahA hai| pAThakoM ko yahA~ hamAre pUjya svAmI jI ke gurudeva vandanIya evaM prAtaHsmaraNIya tapo-nidhi zrI svAmI tapovana jI mahArAja kA divya saMdeza par3hane kA saubhAgya prApta hogaa| pUjya gurudeva ke aMgrejI bhASA meM bheje gaye zrAzIrvAda kA hindI rUpAntara yahA~ diyA gayA hai / hamArI prabala icchA thI ki hama vedAnta-ziromaNi gurudeva sa isa saMskaraNa ke lie alaga 'sandeza' dene kA nivedana karate kintu unake samAdhistha hone ke kAraNa hama unakI 'AzISa' se vaMcita rahe / isa pAthiva zarIra kA tyAga karane ke bAda bhI pUjya gurudeva hama sabameM vyApaka rUpa se rahate hue hamArA patha-pradarzana kara rahe haiM, yaha hamArI prabala dhAraNA hai| gurudeva ke caraNoM meM baiTha kara unhIM ke mukhAravinda se vedAnta ke gUda rahasyoM ko sunane tathA hamAre hRdaya-paTala ko plAvita karane vAle zrI svAmI cinmayAnanda jI mahArAja saubhAgya se vidyamAna haiM / hameM pUrNa AzA hai ki unakA anupama-sandeza hameM apane vAstavika svarUpa kI jhA~kI lene meM samartha banAyegA aura hama apane sanAtana-dharma ke divya sandeza ko suna kara apane jIvana ko kRta-kRtya kara paayeNge| isa saMskaraNa ke dvArA yadi hamAre zrotAoM evaM pAThakoM ko apane yathArtha rUpa kI anubhUti karane kI preraNA mile to hamArA yaha For Private and Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 4- jantara mantara roDa, nayI dillI / 7- 11-1657 ( pUrNimA) ( ca > sImita prayAsa avazyameva saphalIbhUta hogA / apane anubhavoM tathA doSoM ko anubhava karate hue hama yaha saMskaraNa apane yogya pAThakoM kI savA meM prastuta karate haiN| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -:0:--- noTa :- 'dhyAna aura jIvana' pustaka 4 - jantara-mantara roDa, nayo dillI se mila sakatI hai| nivedikA - For Private and Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir namra sUcana isa grantha ke abhyAsa kA kArya pUrNa hote hI niyata samayAvadhi meM zIghra vApasa karane kI kRpA kareM. jisase anya vAcakagaNa isakA upayoga kara sakeM. zubha-saMdeza isa saMskaraNa meM nizcaya se una sabhI mukhya bAtoM kA samAveza kiyA gayA hai jo maiMne dillI yajJa-zAlA ke pravacanoM meM kahIM; sAtha hI yahA~ |hnd-dhrm ke punarutthAna ke mahatvapUrNa evaM mahAna pratIka kA bhI pratinidhitva kiyA gayA hai jisake lie samaya samaya para mahAnAcArya Ae tathA prayatnazIla rhe| maiM yaha bAta isa kAraNa kahatA hU~ ki inako isa yuga ke una buddhimAna vyaktiyoM dvArA 'yajJazAlA' meM noTa kiyA gayA hai jo isase pUrva na to kabhI dharma meM dRr3hatA se pravRtta hue aura na hI isa viSaya-vizeSa para manana karane kA avasara prApta kara ske| ina dinoM hamAre deza meM ghoSita dharma-nirapekSatA ke yathArtha mahatva ko na samajha sakane ke kAraNa aneka vyakti dharma ke nAma se kosoM dUra bhAga rahe haiM aura svataMtratA kA sadupayoga na karane se apane utsAha evaM viveka ko anupayogI varan ghAtaka vicAra-dhArA meM naSTa kara rahe haiN| merA saubhAgya hai ki maharSi gaur3apAda dvArA pratipAdita sarvocca mantavyoM ke pakSa tathA virodha meM diye gaye zuSka toM ke viSaya meM mujhe kucha kahane kA suavasara milaa| hindu vicAradhArA meM zrI gaur3apAda se pahale kisI mahAnAcArya ne upaniSadoM kI vicAra-likAoM ko suvyavasthita evaM sugaThita vedAnta-mAlA meM itane cAturya se nahIM piroyA jitanA unake dvArA 'mANDUkyopaniSada' kI 'kArikA' meM kiyA gayA hai| ___ "dhyAna aura jIvana" nAmaka pustaka ko isa grantha kI bhUmikA ke rUpa meM par3hA jA sakatA hai| zAstroM kA adhyayana tabhI lAbhadAyaka ho sakatA hai jaba hamAre manakA 'dhyAna' dvArA parimArjana ho jAya / saMsAra ke isa paramocca darzana-zAstra (vedAnta) ke gUr3ha vicAroM kA rahasya jAnane ke lie manana evaM dhyAna paryApta mAtrA meM apekSita hai / zAstroM kA adhyayana karane se pahale, bIca aura bAda meM dhyAna-prakriyA kI upekSA karane vAle pAThakoM ko 'vedAnta' korA AdarzapUrNa, tathA avyAvahArika For Private and Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya dikhAyo degA / vedAnta kA gahana paThana-pAThana karane vAlA vyakti yadi yaha dhAraNA rakhatA hai ki vaha apane mAnasika evaM bauddhika kSetra se sambandhita vyaktitva meM praveza kiye binA 'dharma' ke rahasya ko pUrI taraha jAna legA to vaha usa adUradarzI vyakti ke samAna hogA jo manuSya ke zarIra kA rahasya jAne binA eka kuzala DAkTara banane kA svapna le rahA ho / mujhe vizvAsa hai ki 'mANDUkyopaniSad' kA hindI saMskaraNa aMgrejI na jAnane vAle vedAnta-premiyoM meM utsAha evaM utkaNThA kA saMcAra kara degA jisase ve isa grantha ko adhika apanA skeN| ___bhArata ke pramukha nagaroM meM 'kenopaniSad', 'kaThopaniSad', 'muNDakopaniSad', 'IzAvAsyopaniSad', 'zrImadbhagavadgItA', Adi meM nihita amara-saMdeza ko sabhya zrotAoM taka pahu~cAne kA mujhe suavasara prApta huA hai; ataH yadi 'mANDUkya kArikA' kI yaha prati pAThakoM ke hAtha meM pahu~ca kara unameM Atma svarUpa kI anubhUti kI icchA prabala kara sake to maiM apane isa prayAsa ko saphala maanuuNgaa| ___isa saMbaMdha meM maiM isa pustaka kI prakAzikA zrImatI zIlA purI, zrI vRjamohana lAla (sevA-nivRtta cIpha iMjIniyara) aura anya vyaktiyoM ke prati kRtajJatA kA prakAza karatA hU~ jinake saujanya se isa bar3e grantha kA hindI saMskaraNa taiyAra ho pAyA hai| maharSiyoM kA AzIrvAda sadA hamAre sAtha rahe, yaha merI hArdika kAmanA hai| prema tathA OM sahita ApakA prAtma-svarUpa 16 pArka eriyA, karaula bAga, nayI dillii| 7-11-1657 ( pUrNimA) For Private and Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mANDUkyopaniSada 1. agama prakaraNa (zAstrIya ) OM bhadraM karNebhiH zRNuyAma devAH bhadraM pazyemAkSibhiryajatrAH / sthirairaGgaistuSTuvA : sastanUbhiravyazema devahitaM yadAyuH // svasti na indrovRddhazravAH svasti naH pUSA vizvavedAH / svasti nastAyo ariSTanemiH svastino bRhaspatirdadhAtu // OM zAntiH ! zAntiH !! zAntiH !!! he devatAo, hama (sadA) apane kAnoM dvArA zubha suneM / he pUjyavara zreSThagaNa ! hama apanI A~khoM se kalyANa (bhadra) dekheM / hama apane nirdhArita jIvanakAla meM prasanna rahate hue (ApakA) stavana karate rheN| prAcIna evaM suprasiddha indra, sarvajJa pUSaNa (sUrya), tIvra gati ke adhiSThAtA (vAyu), jo hame hAniyoM se surakSita rakhate haiM, aura bRhaspati, jo hamArI bhItarI AdhyAtmika sampatti kI rakSA karate haiM-ye saba (zAstra ko samajhane kI bauddhika zakti aura isake upadezoM kA anusaraNa karane ke lie sAhasa-pUrNa 'hRdaya' pradAna karane kI') hame zakti pradAna kreN| OM zAntiH, zAntiH, zAntiH / kisI upaniSad kA adhyayana garu aura ziSya ke pArasparika zAnti-maMtra ke uccAraNa ke binA prAraMbha nahIM hotaa| pratidina guru aura ziSya ikaTTha baiTha For Private and Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kara prArthanA karate aura bAda meM ve pravacana prAraMbha karate / Ajakala ke ghora avizvAsa vAle yuga meM hamAre 'zikSita-ajJAnI' vismiya bhAva se yaha jAnanA cAheMge ki jIvana meM prArthanA kI kyA mahattA tathA AvazyakatA hai aura isameM kitanI zakti nihita hai| hama saba na kevala prabhAva-rahita bhIru, dIrgha-nisvAsa lene aura sImita zakti vAle jIva haiM balki sarva-zakti sampanna, nirbhaya, asIma, kalyANakara aura devatva se vyApta vyaktitva bhI hama meM pAyA jAtA hai| prArthanA hI ekamAtra sAdhana hai jisake dvArA hama pUrNatA se tanmayatA prApta karake apane mana aura buddhi ko adhika se adhika sampanna banAne vAlI zakni kA AvAhana kara pAte haiN| isa taraha upaniSadoM ke dainika adhyayana ko prAraMbha karane se pahale guru aura ziSya apane bhItarI sarva-zreSTha tattva kA AvAhana karane ke uddezya se sarvajJa Izvaratva ke prati Atma-samarpaNa karate haiN| zAnti-pATha kA hareka zabda hamArI pAzavika vRttiyoM kI ghoSaNA karatA hai / hama to prArthanA dvArA Izvara ke nAma kA upayoga apane vakIla, kamIzana ejaMTa, DAkTara Adi ke rUpa meM karane lage hai balki hatyA-sambandhI kAryoM meM bhI hama usakI sahAyatA cAhate haiN| aisI pravatti kA hama meM honA prArthanA sambandhI sAdhana ke kAraNa nahIM / yadi koI nRzaMsa Aveza meM Akara apanI mAtA kI hatyA kara detA hai to kyA usake isa kArya ke lie hama usakI talavAra ko doSa dene baiThege ? aise hI prArthanA kI zakti kalyANa dene vAlI hai / hama kisI nIca prayojana ke lie prArthanA kA upayoga karate haiM to hamArI prArthanA svataH dUSita ho jAtI hai / upaniSadoM ke mahAn draSTA kisI sAMsArika icchA ko koI mahatva nahIM dete the kyoMki unhoMne anubhava dvArA yaha jAna liyA thA ki isameM koI sArthakatA nahIM hai aura na hI yaha zoka se pare hai / ve to prANImAtra ke prAdhyAtmika vikAsa ke lie kAmanA kiyA karate the / upaniSadoM ke zAnti-pATha se sambandhita sabhI zlokoM para isa rASTrIya bhAvanA kI gaharI chApa par3I huI hai| guru aura ziSya milakara sadbhAvanA se yaha kAmanA karate the ki ve apane AdhyAtmika jIvana meM 'kalyANa' ko hI dekheM aura suneM / hamArI dekhane aura sunane vAlI indriyA~ For Private and Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ve rAja-mArga haiM jinake dvArA zaitAna hamAre hRdaya-mAnasa meM, jahA~ daivI zakti virAjamAna hai, praveza karatA hai| hamArI dUsarI indriyA~ itane pratyakSa rUpa meM hamAre mAnasika ghAta meM pravR ta nahIM hotIM / doSa-pUrNa dRzya aura mUkadurbhAvanAe~ milakara hamArI zreSThatA ko dUra bhagA detI aura hamAre bhItarI adhyAtma-durga ko naSTabhraSTa kara detI hai| isa kAraNa veda-draSTAoM dvArA yaha mahatvapUrNa prArthanA kI jAtI hai ki ve bhalAI tathA pavitratA ke atirikta na kucha dekheM aura na hI kucha suneM / vaidika anubhava-kartAoM kI prArthanA meM hinduoM kI sarva-sampatti kA samAveza hai / yadi samAja kA hareka prANI niSThA evaM dRr3hatA se yaha kAmanA karatA rahe ki use kevala pavitratA kI prApti ho aura, yadi vaha isa dizA meM prayatnazIla rahe, to isa sAMskRtika yuga meM na to jeloM kI AvazyakatA rahegI aura na gandI bastiyA~ hI daSTigocara hoNgii| usa avasthA meM nirdhanatA kA astitva na rahegA tathA roga DhaMDhane para bhI na mileNge| Ajakala kI paristhitiyoM ko dekhate hue hama nirAza hokara yaha soca sakate haiM ki saMsAra meM isa prakAra kI pUrNa evaM AdhyAtmika sAmyavAditA kI sthApanA kabhI nahIM ho sktii| cAhe kucha ho, prAcIna RSiyoM ne to apanI prArthanAoM dvArA isa uddezya-pati kI kAmanA kii| unakI prArthanA spaSTa rUpa se hameM yaha batAtI hai ki unake ye dar3ha saMkalpa kitanI pUrNatA kI ora saMketa karate haiM aura unhoMne apane jIvana-kAla meM isako kitanI mAtrA meM anubhava kiyaa| sAtha hI ve na kevala pUrNa tyAga aura vizva-prema kI bhAvanA se jIvanayApana karate the balki unakI pIr3hI, jo saba prakAra se sampanna thI, kabhI zArIrika evaM sAMsArika AvazyakatAoM se udAsIna na huii| ve kabhI jIvana ke prati asantoSa prakaTa nahIM karate the| ve jIvana se samparka banAye rakhate aura usake prati apanI pipAsA ko zAnta karane ke lie sadA lAlAyita rahate / isa bAta kI puSTi unakI isa prArthanA se hotI hai ki sRSTi kA adhiSThAtA una para paryApta anugraha kare jisase ve yAvajjIvana svAsthya tathA pUrNa zakti se sampanna rheN| indra, vAyu, sUrya Adi kI stuti se hameM patA calatA hai ki zrI kRSNacandra aura anya paurANika devatAoM kI bhAvanA bahuta kAla bAda huii| ina For Private and Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 4 > devatA kA purANa-yuga meM prAdurbhAva huA / vaidika yuga meM mahAn RSimuni pA~ca tatvoM se paricita the aura inheM IzvarIya sattA se vibhUSita karake 'devatA' kA nAma diyA jAne lagA thA / yahA~ guru tathA ziSya inhIM tattvoM kI stuti karate haiM / koI zAnti pATha usa samaya taka pUrA huA nahIM mAnA jAtA jaba taka tIna bAra 'zAntiH' na kahA jAya / prAcAryoM kA mata hai ki zAstroM ke adhyayana ko abAdha gati se calate rahane kA avarodha tIna prakAra kI bAdhAoM dvArA ho sakatA hai | ye haiM -- prAdhidaivika ( Izvara kI ora se Ane vAlI ), Adhibhautika (prakRti ke tattvoM se hone vAlI ) aura AdhyAtmika (hamAre bhItara se prakaTa hone vAlI ) / zrAdhyAtmika bAdhAyoM ke lie niSkriyatA, zraddhAhInatA, avizvAsa aura hamArI nakArAtmaka pravRttiyoM se utpanna hone vAle anya doSa udAharaNa rUpa meM diye jA sakate haiM / pravacana prAraMbha karane se pahale hama bhI pratidina zAnti- pATha kiyA kreNge| jaba hama saba milakara 'zAnti' kA tIna bAra uccAraNa kareMge to niSThApUrvaka hamArI yaha kAmanA hogI ki Upara batAyI gayI trividha bAdhAoM meM se koI bhI hamAre isa sAmUhika prayAsa meM gatirodha paidA na kare / upaniSad-draSTAtroM ne AtmotkarSa kI alaukika kriyA-vidhi dvArA svAbhimAna ko bhasmIbhUta kara diyaa| jaba ve satya ke svarNa mandira ke pravezadvAra para pahu~ce to unheM isa Azcaryamaya tathya kA patA calA ki ve to Apa hI usake svAmI haiM / 'siddhi' vAlA jagata aisA hai ki vahA~ pahu~ca jAne para koI lauTatA nahIM / isa para bhI ina siddhoM meM se kucha aise vyakti niHsvArtha sevA kI mahAna icchA se prerita hokara saMsAra meM lauTa Ate haiN| jisase ve Adarza jIvana kI sthApanA karake yahA~ ke nazvara prANiyoM ko satya ke mArga para le jA sakeM / ve sAMsArika prANiyoM ke sAmane usa ramaNIya evaM alaukika kSetra kI rUparekhA khaicane aura vahA~ taka jAne ke mukhya mArga ko pradarzita karane kA prayatna karate haiM / jaba RSiyoM ko IzvarIya preraNA huI aura ve usI bhAvanA meM tanmaya ho gaye to unheM upaniSadoM sarIkhI apanI atyuttama racanAtroM ke sAtha apane nAma jor3ane kAta nika mAtra vicAra na For Private and Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 5 > Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir huA / isa prakAra hamAre pAsa upaniSadoM ke rUpa meM kaI advitIya darzana-graMtha haiM jinake racayitAoM ke nAma hameM mAlUma nahIM / hA~, hama yaha avazya jAnate haiM ki buddhi-cAturyaM se ota-prota ina ujjvala zabdoM kA srota koI aisA vyakti hogA jisane usa sAra tattva kA AtmAnubhava kiyA aura bAda meM usakA itane vistAra se varNana kiyA / vaise Apane yaha anubhava kiyA hogA ki hama jaba kabhI koI bhAva pUrNa patra yA TippaNI likha lete haiM to use dUsaroM ko dikhAne tathA hamArI sRjanakalA se hone vAle Ananda kA sA~jhIdAra banAne ke lie hama utAvale ho uThate haiM / isa taraha yaha kahanA ThIka hogA ki saba maulika citrakAra 'lakIra ke phakIra' evaM sthUla-buddhi saMsAriyoM ke lie eka jhamelA bana kara raha jAte haiM / yadi koI gAyaka apane gIta meM kho jAya to Apa apanI nirdhArita relagAr3I dvArA jAne ke saMkalpa kA bhI tyAga kara deMge / eka lekhaka taba taka Apa kA pIchA kahIM chor3egA jaba taka vaha Apako apanI racanA sunA nahIM letA / kimeDIz2a ko yaha jJAna nahIM rahA ki usake zarIra para koI vastra nahIM thA / vaha to nagara kI sar3akoM para 'yUrekA', 'yUrekA' cillAtA phirA / ye kSaNa aise haiM jaba manuSya eka nimeSa ke lie adhaH - kSetra ko chor3akara apane sImita bala dvArA 'sarvajJa' kI eka granupama razmi se prAlokita ho jAtA hai / aisA koI saccA kavi, citrakAra athavA gAyaka nahIM jo apanI sarvazreSTha kRti ke lie apane Apako pUrNa prazaMsA kA pAtra samajhe / vaha sRjana - kalA hI sarvottama hogI jisakA pradarzana karate samaya sImita ahaMbhAva kA astitva na rahe / jaba upaniSad-draSTAoM ne ahaMbhAva se pare ke sAmrAjya kA pUrNa anubhava kara liyA to unhoMne svabhAvAnusAra apanI ghoSaNAoM se nijavyaktitva ko achUtA rakhA / unhoMne apane anubhava ko cAhe kitane uttama DhaMga se prakaTa kiyA ho to bhI ve apane viSaya kI vAstavika mahattA, sundaratA tathA pUrNatA ko vyakta na kara sake / asIma ko sasIma dvArA na to svayaM samajhA jA sakatA hai aura na hI dUsaroM ko samajhAyA jA lakatA hai / "Izvara kI paribhASA karanA use dUSita karane ke samAna hai| " For Private and Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yUropa ke tarka-zAstra tathA darzana-graMthoM kI taraha bhAratIya upaniSad dhanI hone athavA prazaMsA prApta karane ke sAdhana nahIM banAye jAte / pazcimI saMsAra meM darzana-zAstroM kI gaNanA Atma-prasAda evaM prAtma-tuSTi ke sAdhanoM meM hotI hai| isake viparIta pUrvI saMsAra kA hindu-darzana RSiyoM dvArA Atma-santoSa kA srota samajhA jAtA hai| isa kAraNa aisA dikhAyI detA hai ki maharSiyoM ne apane Apako alaga rakhate hue sacce mana se isa bAta ko mahasUsa kiyA ki unake dvArA ajita jJAna vastutaH unakA apanA na thaa| jina maMtroM ko apane hRdaya meM sunane kA unheM saubhAgya milA, ve mAnoM kisI aura ne unheM sunAye the / 'zruti' kA artha bhI yahI hai- "jo sunA gayA hai|" ___ jo jo ziSya apane draSTA (guru) dvArA batAye hue satya kA apane vyaktitva meM pUrNa anubhava karatA gayA vaha yathAsamaya svayaM draSTA (guru) banakara una sAdhakoM ko isase paricita karatA rahA jo isa tathya ko jAnane ke lie usake caraNoM meM upasthita hue / isa draSTA ne vaha tattva anubhava karane kA zreya kabhI apane Apako nahIM diyA balki apane guru kA hI ullekha kiyA / isa taraha hamAre zAstroM meM Aja taka pavitratA evaM zucitA kA samAveza hai, cAhe ye guru-ziSya paramparA se bhale hI hama taka pahu~ca pAye haiM / hameM ve ghoSaNAe~ mAnya nahIM haiM jo mana tathA buddhi ke stara se kI gayI hoN| inheM hama 'sanAtana' veda kA aMga kabhI nahIM mAna sakate kyoMki aisA karane para hamAre darzana bhI pazcimI darzana-granthoM ke samAna parivartanazIla bana jAyeMge arthAt hara 15-20 varSa ke bAda unakA saMzodhana karanA Avazyaka ho jaayegaa| yUropa meM rASTrIya-jIvana ke pratyeka parivartana, yuddha, saMkalpa Adi ke sAtha bhautika padArthoM ke mUlyAMkana meM parivartana ho jAtA hai aura isake phalasvarUpa jIvana ke prati mAnasika tathA bauddhika pravRttiyoM kA dRSTi-koNa badalatA rahatA hai / yUropa vAloM ke mastiSka meM jyoM-jyoM parivartana hote gaye darzana-graMthoM kI saMkhyA meM vRddhi hotI rahI jo pleTo (aphalAtU) ke samaya se Ajataka dekhane meM AyI hai / isake viparIta bhArata ke 'sanAtana' veda aura For Private and Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir upaniSadoM meM jo 'satya' pavitra gaMgA kI suramya ghATiyoM meM prakaTa kiyA gayA vaha aAja taka jyoM kA tyoM banA huA hai| vaijJAnika pragati, sAmpradAyika jAgrati, rAjanaitika cetanA athavA antarASTrIya paristhitiyA~ sadA eka samAna prabhAva DAlatI haiM cAhe hamAre bAhara tathA bhItara ke jagata se sambandhita padArthoM, vicAroM aura pragAr3ha nidrA ke anubhavoM ke prati inakI kaisI pratikriyA kyoM na ho| bAhya jagata meM hamane cAhe kitanI unnati kI ho aura isakI bAharI rUpa-rekhA ko hama bhale hI pUrI taraha badala sake hoM to bhI nidrA kA hamArA anubhava sadA eka samAna rahatA hai| upaniSadoM meM isa dhyeya kI ora saMketa kiyA gayA hai kyoMki sthUla jagata ke hamAre jIvana meM 'satya' kA svarUpa kabhI badalatA nahIM / isa graMtha ko prAraMbha karane se pahale ucita hogA ki hama 'upariSada' kI racanA, viSaya aura kArikA para kucha prakAza ddaaleN| veda cAra haiM - Rk, yajuH, sAma aura atharva / ye saba tIna tIna bhAgoM meM vibhakta haiM-Adi-bhAga ko 'maMtra', madhya-bhAga ko 'brAhmaNa' aura antima bhAga ko 'upaniSad' athavA 'araNyaka' kahate haiN| 'maMtra' bhAga meM mukhyataH prakRti kI mahattA, zakti aura dRzyoM ko gItoM dvArA varNana kiyA gayA hai / ina gItoM se hameM ThIka patA calatA hai ki prAcIna yuga ke mahAn Arya prakRti ke asaMkhya nAma-rUpoM meM adhiSThAtR zakti kA digdarzana karate the jo dayAlu, sahanazola aura sadaya hone ke sAtha-sAtha zakti-sampanna aura kaThora zAsaka hai / 'brAhmaNa-bhAga' meM yajJa aura vividha anuSThAnoM ko sampanna karane se sambandhita vidhi ko vistAra se diyA gayA hai / 'araNyaka' to usa sattA kA dArzanika vivecana karate haiM jo dRSTa saMsAra ke anekatva kA mUla-prAdhAra hai / inameM yaha bhI batAyA gayA hai ki sAdhaka kisa prakAra isa 'tattva' ko anubhava kara sakate haiN| abhI taka kula milA kara 183 upaniSadoM kA patA calA hai jinameM 125 upaniSadoM ko rUDhiniSTha svIkAra kiyA gayA hai / inameM daza upaniSad For Private and Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 8 ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ke mahAna saba se adhika mahatvapUrNa mAne jAte haiM kyoMki ina para vartamAna yuga darzanAcAryoM ne bhASya evaM TIkAe~ likhI haiM / ina daza upaniSadoM meM 'mANDU - kyopaniSad' ko bahuta ucca sthAna diyA gayA hai / 'mANDUkyopaniSad' meM kevala 12 maMtra haiM / itanA saMkSipta hone ke kAraNa pAThaka isake viSaya ko usa samaya taka samajha nahIM pAte jaba taka isakI paryApta vyAkhyA na kI jAya / isalie zrI gaur3apAda ne, jo zrI zaMkarAcArya ke pitAmaha - guru the, isa upaniSad kI vyAkhyA 'kArikA' dvArA kI / yahI kAraNa hai ki Ajakala 'mANDUkyopaniSad' ke pATha ko usa samaya taka sampUrNa nahIM samajhA jAtA jaba taka 'kArikA' kA bhI adhyayana na kiyA jAya / sAmAnyataH 'kArikA' koI AlocanA nahIM hai / vAstava meM kArikAe~ ve smaraNIya padAvaliyA~ haiM jo chanda-racanAoM kI sahAyatA se kisI vizeSa viSaya athavA siddhAnta kA nirUpaNa karatI haiM tAki ise sugamatA se kaNThastha kiyA jAsake / 'maMtra' athavA 'sUtra' bhI isI uddezya se likhe jAte haiM parantu maMtra sAdhAraNataH gadya meM hote haiM aura inheM itane saMkSepa se lekhanI-baddha kiyA jAtA hai ki inheM saMkucita karane ke prayAsa meM kaI bAra lekhaka saMdarbha vAle zabdoM kA bhI prayoga nahIM krte| sAtha hI 'kArikAe~' kevala nirdiSTa sthala kI vyAkhyA karatI haiM jaba ki 'sUtra' samUce viSaya para prakAza DAlate haiM / upaniSadoM ke nAmoM se na to unake viSaya kA patA calatA hai aura na hI racayitA kA, yadyapi kaI upaniSadoM ke nAmoM se hamane apanA hI artha jor3ane kA prayAsa kiyA hai| asala meM upaniSadoM ke nAma unake pAThya viSaya ke pahale akSara ke anusAra hote haiM (jaise- 'IzAvAsya', 'kena' ityAdi ) / isa yuga meM jaba hama kisI sundara racanA ke lekhaka kA nAma nahIM DhUMDha sakate to hama asamaMjasa meM par3a jAte haiM / isalie zrAtma-tRpti ke lie hama usake racayitA kA koI na koI nAma gar3hane kA prayatna karate haiM aura vaha bhI upaniSad ke nAma kI sahAyatA se, jaise 'kaThopaniSad' ke racayitA 'kaka RSi' / For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hAla hI meM eka dharmazAlA ma Thahare hue eka vayovRddha saMnyAsI se bheMTa karane kA mujhe saubhAgya prApta huA / unhoMne 'mANDUkyopaniSad' ke siddhAnta kA pratipAdana kiyA jo Adhunika anusaMdhAna ke vidvAnoM ko zAyada ucita na pratIta ho kyoMki isakI puSTi meM koI santoSajanaka yukti nahIM dI jA sakatI / to bhI maiM mahasUsa karatA haiM ki usa vyAkhyA meM paryApta tathya pAyA jAtA hai jisa se sAdhaka dvArA isa upaniSad kA adhyayana karane ke lie upayukta mAnasika pRSThabhUmi taiyAra ho jAtI hai| 'maNDUka' eka saMskRta zabda hai jisakA artha hai 'meMDhaka' / isa taraha mANDUkyopaniSada kA abhiprAya meMDhaka vAlA zAstra humA / mAzA hai Apa mujhe yaha artha karane kI anumati deMge / mahAtmA ne mujhe yaha bhI batAyA ki saba jIvoM meM se maNDUka (meMDhaka) ko isa upaniSad ke nAma ke sAtha jor3anA kyoM ucina samajhA gyaa| unake zabdoM ne mere mana aura hRdaya para gaharA prabhAva galA / meMDhaka eka aisA jAnavara hai jo eka varSa ma 6-10 mahIne taka tAlAboM aura jauhar3oM ke kIcar3a athavA kUr3e Adi ke Dhera meM loTatA rahatA hai / isakA yaha artha huA ki meMDhaka varSa ke bahuta adhika bhAga meM ekAnta sevana karatA rahatA hai mAno sabhI ceSThAnoM, vAsanAoM, icchAoM Adi kA parityAga karake vaha dhyAna-magna rahatA ho / varSA kAla meM mAno vaha apanI tIkhI 'Tarra Tarra' ke dvArA varSA ke azru-plAvita dinoM ko koI sundara sandeza de rahA hai| meMDhaka kI upamA eka sacce mahAtmA se bhI dI jA sakatI hai kyoMki usakI zArIrika ceSThAe~ tathA pratikriyAe~ usa jaisI hotI haiN| vaha sadA sarvasAdhAraNa se pRthak rahatA aura himAlaya kI suramya ghATiyoM meM dhyAnAvasthita taraha kara apanA jIvana bitAtA hai / isa zreNI ke pUrNa jJAnI prAtmakendrita raha kara ekAnta meM samAdhi jamAye rahate haiM aura varSA-Rtu (cAturmAsya) meM maidAnoM meM Akara apanA divya sandeza dete haiN| unakI garjanA viSaya-vAsanA se lipta saMsAriyoM ko kaThora evaM arucikara pratIta hotI hai| ye draSTA bhAvamayI kavitA yA ullAsapUrNa gIta sunAnA nahIM jaante| unheM to kevala satya For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kA usake vAstavika svarUpa meM pradarzana karanA hai / aise vyaktiyoM ke lie, jinake hRdaya bhAvukatA tathA mAvezapUrNa mRdulatA se bhare par3e haiM, ina mahAtmAoM ke upadeza meMDhaka ke TarrAne se adhika mahatva nahIM rakhate; kintu varSA ke azruH pravAhita aura bhayaMkara bavaMDara (tUfAna) vAle dinoM meM jIvana ke ina 'meMDhakoM' kI 'Tarra-Tarra' (arthAt paig2ambaroM tathA mArga-darzakoM kA niSkapaTa 'TarrAnA') avazyameva anupama zAnti kA sundara saMdeza liye rahatI hai / vAstava meM varSA hone se pahale yA bAda jaba meMDhaka eka svara se TarrAnA prArambha karate haiM to sAMsArika vyakti yaha dhAraNA kara lete haiM ki saMtapta bhUmi para nikaTa bhaviSya meM varSA hogii| ThIka aise hI, jaba manuSya jAna bUjha kara athavA ajJAnavaza 'samAja ko' saMsAra ke kIcar3a meM dhakela dete haiM, to pRthivI para aise divya puruSa Ate haiM jo usa yuga kI ghora nindA karate tathA kaThora zabdoM meM 'satya' kA sandeza dete haiM. jaisA ki gItA meM kiyA gayA hai / 'saMsAra se prayANa karane se pahale ye divya-sandeza-vAhaka manuSyamAtra meM dharma kI punaH sthApanA kara dete haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki dharmazAlA vAle mahAtmA kI vyAkhyA ke anusAra mANDUkyopaniSad kA nAma hI vidyArthiyoM ko apanI bauddhika evaM mAnasika bhUloM se paricita hone ke lie taiyAra kara detA hai aura unheM spaSTa rUpa se yaha cetAvanI dI jAtI hai ki 'satya' kA saMdeza dete hue kisI prakAra kI bhAvukatA yA Avega kA usameM samAveza nahIM kiyA gayA balki 'satya' jyoM kA tyoM unake sAmane rakhA gayA kyoMki yaha apane akRtrima rUpa meM hI hamAre mana ko AghAta pahuMcA sakegA tAki hama nijI paristhitiyoM ko samajhate hue inake viruddha pITha ThoMka kara khar3e ho jAyeM / abhI taka to hama "mANDUkya" ke zIrSaka ke rahasya kI hI vyAkyA karate rahe haiN| sAhitya ke upavana meM Ane vAle navAgantukoM ko kadAcit 'upaniSad' zabda kI racanA ke viSaya meM kucha jAnane kI utsukatA hogI / eka vicAra se to yaha zabda upa+ni+Sad ke yoga se banA hai jisakA artha hai For Private and Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (guru ke) samIpa nimnasthAna para baiThanA (upa =samIpa; ni=nIce hokara; Sad baiThanA) arthAt guru ke pAsa baiThakara jJAna prApta krnaa| isa avasthA meM ziSya guru se kisI prakAra kI zArIrika, mAnasika aura bauddhika samAnatA rakhane kA dAvA nahIM karatA hai balki vaha Atmotsarga, zraddhA aura sammAna kI bhAvanA se usake caraNoM meM upasthita hotA hai| hara upaniSad ma eka hI zailI ko apanAyA gayA hai jo eka pipAsAkula ziSya aura eka sahAnubhUti-pUrNa, dayAlu evaM dhuraMdhara vidvAn ke bIca huaA vArtAlApa hai / kisI upaniSad meM pratyakSa athavA parokSa DhaMga se isa bAta ko pUrI taraha nahIM batAyA gayA hai ki kyA isakI pRSThabhUmi meM kisI guru aura ziSya kA astitva thA bhI yA nahIM / mANDUkyopaniSad ke prArambha meM hI batAyA gayA hai ki koI guru aura ziSya baiThe hue 'atIta' jJAna ke viSaya para vicAra-vinimaya kara rahe haiM / yadyapi pratyakSa rUpa se isa bAta ko nahIM samajhAyA gayA to bhI guru-ziSya samvAda ke bhAva kA pratipAdana kiyA gayA hai jisase bhAva-pUrNa hRdaya vAle pAThaka ise samajha kara manoraMjana prApta kara skeN| upaniSadoM ke adhyayana ke lie 'guru' kA honA anivArya hai kyoMki, yadyapi upaniSad sanAtana evaM ananta 'satya' kI vyAkhyA karane ke uddezya se likhe gaye haiM, ise kevala zabdoM dvArA hI samajhAyA jA sakatA hai / inameM paribhASA athavA spaSTa zabdoM dvArA isa satya kI vyAkhyA nahIM ho pAyI hai| kevalamAtra sAMketika zabdoM dvArA ise batAyA gayA hai| kisI zabda kA kevala artha batAne se, cAhe vaha kitanA hI upayukta kyoM na hI, upaniSadoM ke yathArtha jJAna ko samajhAyA nahIM jA sakatA / upaniSadoM meM kabhI yaha dAvA nahIM kiyA gayA hai ki 'satya' kI paribhASA sImita zabdoM dvArA kI jA sakatI hai| ye zabda-bhaNDAra to aise vicAroM kI ora saMketa karate hai jinake dvArA maharSi avarNanIya kI vyAkhyA kara sake hai arthAt unhoMne hameM parimita zabdoM dvArA asIma kA digdarzana karAyA hai / isa kAraNa Avazyaka hai ki koI patha-pradarzaka For Private and Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 12 ) sAMketika zabdoM dvArA hameM isa sanAtana tathya ko bhalI bhA~ti samajhAe / jo kucha abhI taka kahA jA cukA hai usase Apako vedoM ke vistRta - kSetra aura unake jJAna - mandira 'upaniSada' ke vAstavika rUpa kA kAfI patA cala cukA hogA / kala se hama isa grantha ko prArambha kareMge / nivedana hai ki abhI zrApa yajJa zAlA meM koI pustaka na lekara Ae~ / hama saba kAfI par3he-likhe haiM aura hameM jIvana bhara bahuta sI pustakeM upalabdha raheMgI / yahA~ hamArA kAma vidvattA kA pradarzana karanA nahIM hai varan eka sAtha mila kara isa vismRta mandira ke andhere barAmadoM meM se hote hue usa zaktizAlI AtmA ke sAmane upasthita honA hai jo sanAtana nistabdhatA meM apanA prabhutva sthApita kiye hue hai / 'muktikopaniSad' meM saMkSepa se 'mANDUkya' para sundara prAlocanA kI gayI hai / usameM yaha likhA huA hai ki kevala 'mANDUkya' dvArA sAdhaka mukta ho sakatA hai - mANDUkyam ekaM kevalaM mumukSUNAM vimuktaye / isa upaniSad meM yadyapi kevala bAraha gadya-maMtra haiM to bhI yaha samUce jIvana para vicAra karatA hai / pUrva aura pazcima ke darzana-granthoM meM to jIvana kI jAgratAvasthA kA sAmAnya rUpa se vivecana kiyA gayA hai parantu 'satya' kI dRSTi se darzana dvArA manuSya ke samUce jIvana yA anubhava kI vyAkhyA kI jAnI cAhie / zrI zaMkarAcArya tathA zrI gaur3apAda donoM ne isa vicAra kA samarthana kiyA hai | 'mANDUkyopaniSad' meM svataH spaSTa rIti se maharSi dvArA samagra jIvana kA anvIkSaNa karane ke bAda satya kI khoja karane meM sahayoga diyA gayA hai / 'mANDUkya' meM cetanA kI una tIna avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai jinameM se hote hue hama apane jIvana ke anubhava ko prApta karate haiM / isameM ina avasthAoM kA eka eka karake gahana adhyayana kiyA gayA hai / jIvana ke adhyayana meM mahAn RSiyoM ne jisa tanmayatA evaM yogyatA kA pradarzana kiyA hai vaha manuSya kI vicAradhArA kA eka anUpa aMga hai / yahA~ kisI rAga 1 For Private and Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 13 ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAvukatA aura Avega kA prakAza nahIM kiyA gayA hai| unhoMne to satya kI khoja kI jisase unheM satya ke atirikta aura kucha prApta nahIM huA / apanI isa khoja meM unheM kaI eka rucikara pariNAmoM se sAkSAtkAra karanA par3A / kintu ve inase kisI prakAra vyagra, hatotsAhita aura bhayabhIta na hue / unhoMne jJAnArjana kI pipAsA ko zAnta karane tathA apane uddezya ko prApta karane ke lie asIma sAhasa evaM vIratA kA paricaya diyA / anta meM ve 'satya' ke uttu Mga zikhara para pahu~ca gaye jahA~ se unhoMne nija udyamazIla ziSyoM ke lie saMkSipta kintu Atma-pUrita zabdoM dvArA apane anubhavoM kI tumula garjanA kI / jaisA hama pahale ('kena' aura 'kaThopaniSad' para diye pravacanoM meM ) batA cuke haiM, upaniSadoM ke racayitAoM kA sAdhAraNataH patA nahIM calatA; phira bhI hama apanI durbalatA ke kAraNa ina mahAn sAhityika kRtiyoM ke sAtha kisI na kisI kA nAma jor3ane kA prayAsa karate haiM / isa prakAra madhyAcAryya unake do ziSyoM, vyAsa tIrtha tathA zrI nivAsa, ke matAnusAra pahale pariccheda meM diye gaye gadya - anuccheda aura chandobhAga 'varuNa' dvArA meMDhaka ( maNDUka) ke rUpa meM pradAna kiye gaye / paurANika vRtti vAle to isa prakAra kI vyAkhyA se santuSTa ho jAyeMge kintu Ajakala ke vidyAlayoM meM par3hane vAle chAtra saMbhavataH isakI satyatA para itanA vizvAsa na kareM / isase mANDUkyopaniSad ke hamAre adhyayana meM eka bar3I samasyA zrA khar3I hotI hai / profesara DaoNyasana ( Deussen) jaise kucha vyakti yaha kahane kA sAhasa kara baiThate haiM ki isake bAraha gadya-anuccheda bhI zrI gaur3apAda dvArA racita haiM arthAt apanI kRti 'dI philAsfI Apha dI upaniSadddha' meM uparokta prophesara mahodaya ne yahA~ taka likhA hai ki vastutaH 'mANDUkyopaniSad' kA astitva nahIM hai balki yaha samUcA sAhitya ' prakaraNa-graMtha' ke atirikta aura kucha nahIM / apana siddhAnta kI puSTi meM ina mahAzaya ne likhA hai ki zrI 'zaMkarA 'cAryya' kI dRSTi meM yaha upaniSad bhI nahIM varan eka prakaraNa-grantha hai kyoMki For Private and Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 14 ) apanI kisI kRti meM inhoMne mANDUkya kA ullekha nahIM kiyA / isa taraha madhvAcarya aura prophesara DaoNyasana ke vicAroM meM mahAna antara hai / madhvAcArya 'kArikA' ko bhI upaniSada, mAnane kA dAvA karate haiM jaba ki prophesara mahodaya maMtroM ko bhI 'kArikA' kA aMga mAnane para bala dete hai| ___isa bAta ko bhI vistAra se samajhAne meM merA yaha uddezya hai ki Apa yaha samajha sakeM ki uccakoTi ke vidvAn tathA tIkSNa-buddhi vyakti bhI ki prakAra apanI yogyatA kA sadupayoga na kara sake jisase unheM upaniSadoM ke adhyayana se vAstavika lAbha na ho sakA / isa bArIkI vAle mAmale meM yaha kahanA, ki zrI zaMkarAcArya ne apane bhASya meM kabhI 'mANDUkya' kA havAlA nahIM diyA, eka viSama evaM sIdhe-sAdhe sAdhana ko apanAnA hai / vAstava meM zrI zaMkarAcArya se pahale kaI mahAn lekhakoM ne 'mANDUkya' dvArA upaniSadoM kA havAlA dene kA dAvA kiyA thaa| hameM zrI zaM.rAcArya ke zabdoM tathA vicAroM meM kaI jagaha 'mANDakya' kI gandha AtI hai / ___ saMbhava hai zrI zaMkarAcArya ne gadya ke bar3e-bar3e sthaloM kA ullekha isa lie na kiyA ho ki isake dvArA unake sAhityika uddezya kI pUrti na hotI ho| inake dvArA unheM apane vicAra prakaTa karane tathA apanI susambaddha evaM 'lakSya' vAlI gadya-zailI ko lekhanI-baddha karane meM koI vizeSa sahAyatA na milatI ho / yahA~ yaha kahanA ucita hogA ki zrI zaMkarAcArya na kevala eka dArzanika the varan eka projasvI lekhaka bhii| itanA choTA hone para bhI 'mANDUkyopaniSada' vedAnta-sAhitya kA eka puSpa-graMtha hai kyoMki isameM 'advaitavAda' se sambandhita nizcit tathA spaSTa zabdoM kA samAveza kiyA gayA hai / isake eka anuccheda meM eka 'mahAvAkya' kA ullekha hai jisakA ghora samAdhi ke lie prayoga kiyA jAtA hai / vedAntasAdhanA kI dRSTi se cAra vedoM se cAra mahA vAkya liye gaye haiM / atharvaveda se 'ayam atmA brahma' kA mahAvAkya isI upaniSad se liyA gayA hai| isameM batAyA gayA hai yaha 'prAtmA' brahmahai / vyaktigata 'aham' kA artha hai vizva'vyApI aham / For Private and Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vedAnta aura mImAMsA ke anuyAyI yaha bAta mAnane meM sahamata haiM ki zAstra svataH niSThA ke lie eka bar3I yukti kA mahatva rakhate haiM aura zAstroM kI sattA anullaMghanIya hai / isa para bhI ye donoM zruti kI kaI vyavasthAoM ko svIkAra karate haiM jinameM se sabase adhika mahatva vAlI vyavasthA hai 'upa-pathi' (tarka-yukta viveka) / yadi zruti-granthoM meM bAra bAra isa tathya kI ghoSaNA ko jAya ki 'agni ThaMDI hai' to bhI agni ko sparza nahIM kiyA jAyegA / aise sthaloM meM hameM yaha samajha lenA cAhie ki yaha vAkya lAkSaNika zailI meM likhA gayA hai aura isa saMdarbha meM isakA ucita artha kiyA jAya / prastuta yajJa meM hama jisa grantha kA adhyayana karane jA rahe haiM usake maMtroM meM 'satya' ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai aura 'kArikA' meM isa vicAradhArA kA anveSaNa karane kA yatna kiyA gayA hai| zrI gaur3apAda ne apanI kArikA meM hamAre mastiSka ke lie ucita sAmagrI kA saMgraha kara diyA hai, yahA~ taka ki tarka aura yukti dvArA bahuta adhika mAtrA meM hamAre lie bhojana kI vyavasthA kara dI hai| kArikA ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai / isameM kula 215 padya haiM- 'agama' prakaraNa ( zAstra -sambandhI khaNDa 28) 'vaitathya' prakaraNa ( mAyA-sambandhI khaNDa 38), 'advaita' prakaraNa ( advaitavAda khaNDa 48) aura 'alATazAnti' prakaraNa ( agni zikhA kA zAnta honA khaNDa 100) / agama prakaraNa meM isa upaniSad ke 12 maMtra diye gaye haiM aura, jahA~ jahA~ zrati kI vyAkhyA evaM sammati ko spaSTa rUpa se batAnA Avazyaka samajhA gayA, vahA~ vahA~ kArikA ke padoM kA samAveza kiyA gayA hai / hama pahale bhI kaha cuke haiM ki kArikA bhASya nahIM hai aura na hI ise TIkA samajhanA cAhie / zAstra ke kisI eka pahalU ko ThIka DhaMga se spaSTa karanA hI eka TIkAkAra kA kAma hai / usakA kartavya hai ki vaha kisI darzana-zAstra kI zailI ke aMza kI vyAkhyA kare / isake viparIta zAstra dvArA kisI vizeSa vicAradhArA ko pUrNa rUpa se samajhAne kI vyavasthA kI jAtI hai / For Private and Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pratyeka bhAga ko prArambha karane se pUrva hama prastAvanA dvArA usake viSaya ko samajhAne kA yala kareMge tAki hara pariccheda ko sugamatA se jAnane ke lie Apako paryApta sAdhana sulabha ho sake / For Private and Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir agama prakaraNa zrI gauDapAda dvArA racita ' kArikA' sahita 'mANDUkyopaniSad' ke isa adhyAya ko agama prakaraNa' kahA jAtA hai kyoMki isameM kArikA kI chandaracanA ke atirikta upaniSad ke aMza bhI milate haiM / maiM pahale kaha cukA hU~ ki prophesara DaoNyasana ke matAnusAra sAre kA sArA grantha gaur3apAda dvArA racita hai / apanI pustaka 'Dera alTeyara vedAnta' meM DAkTara vAlesara ne yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki gaur3apAdIya kArikA cAra adhyAyoM vAlI eka pustaka hai aura isase racayitA ke nAma kA kucha patA nahIM calatA / isakI rAya meM usa samaya vedAnta-mata gaur3a deza (uttarI baMgAla) meM phailA huA thA aura vahA~ ke kucha siddhAntoM ko cAra adhyAyoM meM saMhitAbaddha kiyA gayA aura inheM milA kara 'gaur3apAdIya kArikA' kA nAma diyA gayA / saMkSepa meM, "yaha eka aisI pustaka hai jisase lekhaka kA patA calatA hai na ki lekhaka ke dvArA racita pustaka kA / " isa mahAn pheJca vidvAn ko isa kAraNa yaha bhrama ho gayA ki 'gaur3apAdIya' zabda kA prayoga bahuvacana meM kiyA gayA hai / vastutaH sammAnita vyaktiyoM ko sadA bahuvacana meM sambodhita kiyA jAtA hai / yaha bAta na kevala saMskRta bhASA meM hI pAyI jAtI hai balki aMgrejI meM bhI, jaise rAjA ke lie 'hama' kA zabda | 'gaur3a' zAyada kisI jAti kA nAma ho aura 'pAda' eka pratiSThA-sUcaka zabda / isa prakAra hama isa pariNAma para pahu~cate haiM ki ( 17 ) For Private and Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 18 ) 'kArikA' ke lekhaka eka mAnanIya RSi the jo gaur3a deza ke nivAsI the / pahale adhyAya ko zAstrIya kahA gayA hai kyoMki isameM upaniSad-maMtroM ke sAtha bIca-bIca meM kArikA ke zloka diye gaye haiM / zrI gaur3apAda ke 26 zloka upaniSad ke prakaraNoM para zabdazaH TokA nahIM haiM / 'kArikA' meM to upaniSad ke bhAvoM kA isa DhaMga se punavinyAsa kiyA gayA hai ki pAThakoM ko isa graMtha kA bhAvArtha AsAnI se samajha pA jAya aura vaha hai 'turIya' arthAta pUrNa advaita satya / jina kathanoM kA bhASyakAra ke vizeSa viSaya se koI lAbhaprada sambandha nahIM hai unheM chor3a diyA gayA hai / sAtha hI 'kArikA' meM una bhAvoM ko spaSTa rUpa se samajhAyA gayA hai jinakI ora saMketa-mAtra kiyA gayA hai athavA jina ko upaniSad meM sUkSmatA se diyA gayA hai| isa adhyAya ko 'agama prakaraNa' kahA jAtA hai kyoMki mANDUkyopaniSad meM zrI gaur3apAda ne 'darzana-zAstra' kA eka anupama citrakAra kI taraha citraNa kiyA hai / prakaraNa-pustaka eka nidezikA hai jisa meM 'upadeza-grantha' kA samAveza hotA hai| isa nAma ko sArthaka karane vAlI isa pustaka ke pratyeka adhyAya ke anta meM katipaya lAbhaprada evaM atyanta prabhAvapUrNa nirdeza diye gaye haiM jinake abhyAsa karate rahane se sAdhaka paripakva avasthA ko prApta karake pUrNa satya ko, joki isa graMtha kA mUla viSaya hai, anubhava kara sakatA hai / zAstra ko AdhAra mAna kara zrI gaur3apAda ne cetanA kI tIna avasthAoM aura inake anubhavoM kA vizleSaNa karake sanAtana satya ko hamArI buddhi kI paridhi meM lA khar3A kiyA hai kyoMki yaha jAgrata, svapna aura suSupti avasthAmoM se pare prAtmA meM adhiSThita hai / ise 'turIya' kahate haiM / zAstra ke upadeza aura 'kArikA' ke vicAroM kA vizleSaNa karane se hama ina saba kI vyAkhyA kara sakate haiM jo nIce dI gayI tAlikA se spaSTa ho jAyegI : For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private and Personal Use Only mAtrA a ba ma pAda vyaSTi 'samaSTi vaizvAnara 16 mukha ( jJAna ke upakaraNoM) vAlA taijasa ( 16 mukha vAlA) prAjJa vaizvAnara virAT ( 7 aMgoM vAlA vaijJAnara) taMjasa ( 7 aMgoM sahita) hiraNyagarbha Izvara avasthA jA pra ta sva pna pti prajJa! bA hya zrA nta ri ka rUpa bhoga sthU la sU kSma grA na nda tRpti sthU la sa kSma grA na nda sthAnatraya dakSiNa (netra) 4 ma na (manaH ) da ya (prakAza) ( amAtra - AtmA - brahma - turIya) isa adhyAya ko par3ha cukane ke bAda hameM yaha patA cala jAyegA ki Upara kI tAlikA meM prAyaH una sabhI bhAvoM ko dikhAyA gayA hai jo pahale adhyAya meM samajhAye gaye haiM / ( 11 ) Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 20 ) hariH o3m / promityetadakSaramidaM sarvaM tasyopavyAkhyAnaM bhUtaM bhavadbhaviSyaditi sarvamoGkAra eva / yaccAnyastrikAlAtItaM tadapyoGkAra eva // 1 // hari : o3m / OM akSara hI saba kucha hai| isakI spaSTa vyAkhyA prAge kI jAtI hai / bhUta, vartamAna aura bhaviSya meM jo kucha bhI hai sabhI OM hai| tIna-kAla se pare jo kucha hai vaha vAstava meM OM hI hai / una vyaktiyoM ko, jinheM dIkSA nahIM dI gayI aura jo par3hane ke zaukIna haiM, dRSTi meM upaniSad ke ye prArambhika zabda prAyaH apavAda evaM vivekazUnyatA se bhare hue hoMge kyoMki inameM akasmAt yaha ghoSaNA kara dI gayI hai / vAstava meM yaha kathana bahuta krAntikArI hai aura adbhuta evaM bhayAvanA bhI mAlama detA hai kyoMki yahA~ isa satya kA sahasA visphoTana kara diyA gayA hai / jaisA maiM pahale kaha cukA hU~, hameM sadA isa bAta ko smaraNa rakhanA cAhie ki hara zruti meM zAzvat rUpa se guru aura ziSya ke bIca sajIva vArtAlApa ko lekhanI-baddha kiyA gayA hai / upaniSadoM ke zabdoM dvArA hameM himAlaya kI ghATI, jisa meM kalarava-virata, kalolinI 'gaMgA' pravAhita hai, ke manorama dRzya kI kalpanA karanI cAhie jahA~ eka choTI sI parNa-kuTI meM zAnta-citta, divya-svarUpa tathA ujjvala prAkRti vAlA eka vyakti baiThA hai / yaha manuSya, jo Izvara-jJAna se pulakAyamAna hai, nija hRdaya-sthita anubhava apane sAmane baiThe hue utsuka ziSya ko vyakta kara rahA hai / yaha ziSya divya-zakti meM apanA mana lagAye hue hai| eka sAdhAraNa sAdhaka nirAzA aura khinnatA vAle jIvana se Uba kara guru ke caraNoM meM upasthita hotA hai kyoMki vaha apane Apa ko asaphalatAoM tathA kaSToM se kAtara pAtA hai / nirAzA tathA asaphalatA ke kIcar3a meM phaMsA huA koI vidyArthI kyA adhyAtmavAda meM paripakva ho sakatA hai ? jIvana se bhayabhIta hokara bhAga jAne vAlA manuSya eka saMbhAvita sAdhaka nahIM bana sakatA / For Private and Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 21 ) jIvana kI gahanatA ko pUrI taraha anubhava karane ke bAda vaha isa tathya ko samajha cukA hotA hai ki jIvana kI samujjvala ghaTanAoM meM bhI zoka chipA rahatA hai / isa bAta se nirAzA evaM nirutsAha ko hRdaya meM sthAna nahIM denA cAhie / yaha santoSa jIvana kI asaphalatAoM ke kAraNa nahIM hotA balki isakA prAdurbhAva usa samaya hotA hai jaba manuSya jIvana kI adhika saMbhAvanAoM se paricita ho cukA ho / aise avasara para sAdhaka apanI avyakta bhAvanA athavA vicitra kIrti ko zabdoM dvArA prakaTa nahIM kara pAtA / yaha amUrta jyoti kisI vizeSa sthAna se na Ane para bhI saba ora saMketa karatI rahatI hai / yaha vicitra bhAva avaruddha hone para bhI manuSya ko prabhAvita karatA rahatA hai / isa prakAra eka prAdarzabhUt ziSya guru ke caraNoM meM tabhI upasthita hotA hai jaba vaha jIvana ko utsAha, viveka aura saccaritratA se vyatIta kara cukA ho; vaha usa divya vyakti ke caraNoM meM jAkara nivedana karatA hai, "svAmin! khAna-pAna, jIvana-maraNa, grAgama-vyaya, grAzA-nirAzA vAle isa jIvana kA kyA koI mahAn uddezya hai ? kyA yaha jIvana satata nirAzA se pUrNa eka gAthA hI hai ? jIvana-maraNa ke do choroM meM gatimAna hone vAlA yaha yAtrI kyA harSa tathA zoka se aTe hue mArga para calane ke lie hI hai ? nAza, mRtyu aura nazvaratA se vyAkula isa prANI ke lie kyA koI mukti kA patha bhI hai ? kyA koI aisA mahAn jagata hai jisameM sukRtyoM dvArA adhika zAnti tathA prasannatA kI prApti saMbhava ho sakatI hai ?" isa prakAra ke ziSya ko, jisane pArasparika jJAna se kucha varSoM meM paripakvatA prApta kara lI hai, eka dina guru apane pAsa baiThAtA aura mahAn upaniSad-jJAna dene kI vyavasthA nirdhArita karatA hai | isa prakAra upaniSad kI vAstavika ukti kA adhyayana karane se pahale yadi hama isa kathA kI pRSThabhUmi ko bhalI- bhAnti samajha leM to hameM ina prAkasmika ghoSaNAoM ke rahasya tathA sandeza kA yathArtha abhiprAya sugamatA se mAlUma ho jAyegA / For Private and Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 22 ) isa mantra ke pahale do zabdoM dvArA prAcArya prArthanA karate haiM jisakA pratidina uccAraNa karake ziSya bhagavAna kA varadAna prApta karane kI kAmanA karatA hai tAki prakaraNa meM diye gaye vAstavika jJAma se suzobhita ho kara vaha vedAdhyayana kA saphalatApUrvaka sampAdana kara sake / ___ zrI zaMkarAcArya ne prastAvanA meM kahA hai-"nAma aura nAmI eka hone para bhI yahA~ abhidAna yA nAma kI mahimA kI vyAkhyA kI gayI hai|" isa upaniSad meM pahale OM kI mAtrAoM ke prabandha ko samajhAyA gayA hai aura bAda meM inake mahatva para prakAza DAlA gayA hai / "isakI vizeSatAoM ko phira samajhAyA jaayegaa|" abhI to guma apane ziSya kI samasyA ko eka kathana dvArA hI varNana karane kA prayatna kara rahe haiM aura yaha hai-'OM' akSara hI saba kucha hai| ziSya ne guru se yaha pUchA thA ki kyA isa nazvara anekatA ke pIche koI mUla evaM vizuddha satya nihita hai jise hama apane anubhava dvArA jAna sakate haiM ? usa vidyArthI ko anekatA ke parokSa vyApta, sArabhUt satya ko samajhAne ke uddezya se prAcArya ne kahA ki yaha adhiSThAtR deva eka sarvocca tatva hai jo bAhya jagata meM anubhUta anekatA kA prAdhyAtmika sama-bhAjaka hai / jisa taraha miTTI ke lAkhoM bartana mUlataH miTTI hI hai, vaise eka hI satyasanAtana adhiSThAtA hai jisase isa anekatA-pUrNa saMsAra kI utpatti huI / bartana 'miTTI se banakara 'miTTo' meM Thaharate aura anta meM naSTa hokara isI rUpa meM samA jAte haiN| aise hI vividha rUpa vAlA yaha pratyakSa saMsAra sadA eka hI satya para AdhArita rahatA hai / yaha isa 'satya' meM sthita' rahane ke bAda isI meM lIna ho jAtA hai / isa maulika, zAzvata, vyApta 'cetanA-zakti' ko "OM" dvArA batAyA gayA hai| guru ke kathana ko sunakara vaha vismita ziSya isa kautuka-pUrNa satya ko samajha nahIM pAtA / taba vaha sahasA zaMkApUrNa dRSTi se guru kI ora dekhane lagatA hai / isa avyakta prazna ko vidyArthI ke mukha para aMkita dekha kara For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir RSi dayA-pUrNa zabdoM meM kahate haiM- "isakA spaSTIkaraNa meM bAda meM kruuNgaa|" isa mukhya ukti se ziSya sahasA yaha samajha sakatA hai ki himAlaya kI suramya ghATI ke usa pAzrama aura pavitra gaMgA meM hI OM kI sattA vyApta hai kyoMki vaha ina sthAnoM ko zraddhA-pUrNa daSTi se dekhatA hai / usake isa bhrama ko nivAraNa karane ke uddezya se prAcArya ne ''yaha saba", "bhUta, vartamAna aura bhaviSya meM kevala OM hI sattArUr3ha rahatA hai" Adi zabdoM dvArA isa rahasya ko sulajhAne para bala diyA / bhUta, vartamAna aura bhaviSya se abhiprAya isa padArthamaya saMsAra se hai jise hamAre pUrvajoM ne anubhava kiyA, jisakA hama svayaM prAsvAdana le rahe haiM aura jisakA hamArI santAna upabhoga karegI / samasta jagata kA ekamAtra AdhAra vahI hai jo tIna-kAla meM vikAra-rahita svarUpa meM rahatA hai / ise hama 'OM' kA nAma dete haiM / sambhava hai ki yahAM ziSya eka aura bhrama kA zikAra ho jAya ki yaha saMsAra 'tIna-kAla' meM hI OM para AdhArita hai aura 'kAla', 'antara' tathA 'kAraNa' se pare rahane vAlA 'anubhava-jagata' isa se pRthak hai aura usakA astitva isa parama-tattva para AdhArita nahIM hai / isa zaMkA kA samAdhAna karane ke uddezya se prAcArya ne spaSTa rUpa se yaha kahA ki 'kAla' kI paridhi meM Ane vAle athavA isase pare pAye jAne vAle saba padArthoM kA eka mAtra AdhAra 'OM' hai arthAt isakI sattA tIna-kAla se bhI pare anubhava meM AtI hai| kAla (samaya) kI dhAraNA kevala hamAre mana ke kAraNa hotI hai / mana ke binA isa prakAra kI dhAraNA kabhI nahIM ho sakatI / ma yaha bhI jAnate haiM ki mana svata: eka nizceSTha vastu hai ! cetanA ke samparka meM Ane para yaha samAna rUpa se kriyAzIla evaM spandita ho jAtA hai / ataH kAlAtIta sattA bhI vahI alaukika jIvana-sphuliMga hai jo zarIra, mana aura buddhi ko eka sthAna meM le pAtA hai / mAno yahI ekamAtra spandana-zakti hai / isa prakAra OM kA cihna aura isakI mAtrAe~ na kevala anekatA vAle For Private and Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 24 ) isa vyakta saMsAra ko prakaTa karatI haiM varan ye avyakta, advaita yathArthatA kA bhI mUla AdhAra haiM / bhItarI jagata meM bhI 'OM' hamAre sthUla AvaraNoM meM vyApta hai aura sAtha hI inake pare aAdhAtmika kendra meM vahI sattArUr3ha hai| yaha kaise hai-isa bAta ko prastuta upaniSad ke sabhI bAraha pavitra maMtroM dvArA spaSTa kiyA gayA hai| sarvaM hyetadbrahmAyamAtmA brahma so'yamAtmA catuSpAt // 2 // yaha saba 'brahma' hI hai; yaha AtmA 'brahma' hai; isa AtmA ke cAra pada haiN| ___ pichale maMtra meM prakhara-buddhi mahAn RSi ne saMkSepa meM yaha kahA thA"yaha saba 'OM' hI hai / " isa bhAva kI vyAkhyA karate hue RSi ne ziSya ko sambodhita karake kahA-"yaha saba 'brahma' hai / '' svabhAvataH maharSi apane chAtra ko yaha samajhAnA cAhate haiM ki 'yaha saba brahma' hai / " 'OM' kevala hamAre AdhyAtmika kendra kI ora saMketa nahIM karatA balki yaha anekatA vAle mAyAmaya saMsAra ke pare sthita raha kara AdhyAtmika yathArthatA kA bhI sUcaka hai / "saMsAra ke nAma aura rUpa sarvavyApaka cetana-zakti meM prArapa-mAtra hI haiN|" isa tathya kI sabhI upaniSadoM meM punarAvRtti kI gayI hai / vedAnta ke tatvAnveSaNa meM yadyapi ziSya se yaha anurodha kiyA gayA hai ki vaha apane zarIra, mana aura buddhi ko lAMgha kara apane Apako khoje, to bhI isa guhya AdhyAtmika kendra ko prApta karane ke lie ziSya kA patha-pradarzana kiyA jAtA hai| isase yaha na samajha lenA cAhie ki hamAre cAroM ora pAyI jAne vAlI dAnava-pravRttiyoM se alaga kisI vyaktigata IzvarIya-zakti ko DhUMDhane kA prayAsa kiyA jA rahA hai / aAtmAnabhati arthAt prAtmA kI phira se khoja karane kI kriyA meM sarva-vyApaka devatva ko pUrNa rUpa se anubhava karane kA bhI samAveza hai| isa bAta ko vedAnta meM 'ghaTAkAza' aura 'vyApaka-AkAza' ke udAharaNa dvArA acche DhaMga se samajhAyA gayA hai| eka kamare ke bhItara kA AkAza For Private and Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 25 ) kisI bhI avasthA meM 'vyApaka' AkAza se pRthak nahIM hai / pratyakSa AkAza kabhI sImAbaddha nahIM hogA / ise IMTa cUne kI dIvAroM dvArA pariveSThita nahIM kiyA jA sakatA hai kyoMki cAhe kamare alaga-alaga dikhAyI dete haiM, unakI cAra dIvAreM AkAza meM hI khar3I huI haiM / isa avasthA meM hama itanA hI kaha sakate haiM ki zrAkAza ko AkAza hI ghere hue hai aura AkAza ko saMsAra kA koI padArtha sImAbaddha nahIM kara sakatA / isa para bhI kamare ke bhItara vAle AkAza ne usake farza, chata aura dIvAroM se samIkaraNa karake apane Apako saMkucita samajha liyA aura "baiThaka kA AkAza", " zayana kakSa kA AkAza" Adi kaI nAma dhara liye / vAstava meM isa bhavana ke kamare banane se pahale 'AkAza' avicchinna thA aura isake gira jAne para vaha phira isI prakAra nirlipta evaM vyApaka ho jAyegA / isalie 'kamare kA zrAkAza kevala kUTa evaM zrAbhAsa-mAtra svapna hai jisakI utpatti usa samaya hotI hai jaba 'vyApaka' AkAza apane Apako chata, pharza aura dIvAroM dvArA sImita mAna baiTatA hai| kamare kA AkAza vastutaH 'vyApaka' prakAza hai / aise hI sarva vyApaka, sanAtana, ajara, amara aura asIma 'satya' zarIra, mana aura buddhi kI svaracita mAyAvI dIvAroM se ghirA rahane ke kAraNa yaha anubhava karane lagatA hai ki vaha eka pRthak vyaktitva rakhatA hai / mAyA ke sthUla AvaraNoM se sambaddha hokara vaha mRtyu ahaMkAra aura mUrkhatA se bhare hue vicAroM meM ulajha jAtA hai / isa avasthA meM sAdhaka kA eka mAtra uddezya yaha hai ki vaha isa mithyA ajJAna ko tyAga kara 'vizuddha - zAna' ke dhyeya kI ora agrasara ho / isa dizA meM 'guru' apane 'ziSya' ke sAmane upaniSadoM ke spaSTa evaM vAstavika tathya rakhatA hai / avibhakta tathA pravibhAjanIya Atma-sattA sAfa taura para hamAre zarIra kA vindu-patha mAnA gayA hai / hamArA nirdiSTa dhyeya 'brahma' hai jo sarvavyApaka tathA svatantra hone ke kAraNa nirlipta evaM janma* rahita hai / upaniSad ke kathanAnusAra "yaha AtmA brahma hai" grarthAt prANI mAtra kA vyaktigata 'aham' vizva vyApI 'aham' ke anurUpa hai / For Private and Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 26 ) 'yaha' sarvanAma vizeSa artha rakhatA hai / yadi hama isakA vistRta vivaraNa likheM, to eka bRhadAkAra pustaka kI AvazyakatA pdd'egii| yahA~ para maiM isase sambandhita mukhya bAtoM kA hI ullekha kruuNgaa| sarvanAma 'yaha' kA prayoga isake sarvanAma 'vaha' ke bheda ko spaSTa karane ke lie kiyA gayA hai| hama kahate haiM-'vaha' dIvAra aura 'yaha' pustaka / isakA artha yaha hai ki dIvAra kI apekSA pustaka hamAre nikaTa hai / yadi hama kamIz2a aura pustaka ke antara ko vyakta karanA cAheM to pustaka 'vaha' pustaka bana jAyegI aura kamIz2a 'yaha' kamIz2a / isakA kAraNa yaha hai ki hamArI pahanI huI kamIz2a hamAre adhika samIpa hai| yadi hama isa taraha vizleSaNa karate jAyeM to hamArA sthUla zarIra bhI 'vaha' zarIra hogA aura hamArA mana 'yaha' mana / bAda meM krama se 'mana' aura buddhi bhI 'vaha' sarvanAma ko grahaNa kara leNge| ataH sarvanAma 'vaha' dvArA batAye gaye sabhI dhana-padArtha saMsAra kI sthUla vastuoM kI aora saMketa kareMge aura anta meM hamAre bhItara kA kendra-vindu hI sarvanAma 'yaha' dvArA vyakta hogA / isI ko RSi 'ayam'-yaha-kaha kara pukArate haiN| isa sArabhUt 'pUrNa-tatva' se sambandha rakhane vAle viSaya ko sarvanAma 'vaha' se kabhI sambodhita nahIM kiyA jAnA cAhie / 'vaha' sarvanAma dvArA varNana kiye jAne vAle sabhI padArtha jisa vindu se Age nahIM jA sakate use 'yaha' kahA jAtA hai| isa vindu se pare koI aura kendra-vindu nahIM hai| yahI nikaTatama vindu 'prAtmA' arthAt 'yaha AtmA' kahalAtA hai / yahI pUrNatA hamAre bhItara kA prAdhyAtmika kandra hai| AdhyAtmika tatva ke zAzvata evaM sarva-vyApaka hone ke kAraNa hamArA kendra-vindu saba kA kendravindu hai / isakA yaha artha huaA ki 'vyaktigata' sattA 'vizva' sattA huI / isalie mAtA zruti kahatI hai-'yaha' prAtmA brahma hai / vedAnta ke anuyAyiyoM ne isa punaruddhRta ukti ko 'mahA-vAkya' mAnA hai / 'mahA-vAkya' vaha zAstrIya ukti hai jisameM pratiSThA athavA gaurava kA aTUTa bhaNDAra nihita ho aura For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 27 ) jisa kA dhyAna tathA manana karane se sAdhaka naye vistata kSetra meM praveza kara sake / anta meM hama usa vindu para pahu~ca jAte haiM jahA~ kisI prakAra ke vicAra utpanna nahIM ho sakate / vahA~ saba vicAra zAnta ho jAte haiM arthAt hameM AtmAnubhUti ho jAtI hai| hamAre bhItara kA divya jIvana-sphaliMga, jise hama 'apanA Apa' kahate haiM, vedAnta meM 'AtmA' ke nAma se smaraNa kiyA jAtA hai / hamAre lie ise anubhava karanA Avazyaka hai / yaha hameM pratyakSa rUpa se dikhAyA to nahIM jA sakatA; phira bhI ise saMskRta bhASA meM rahasyapUrNa zabdoM dvArA anubhava karAyA jA sakatA hai / vedAnta dvArA jisa kriyA-vidhi ko apanAyA gayA hai usake dvArA jJAna aura tarka-pUrNa vizleSaNa karake 'asIma' ko samajhAyA jA sakatA hai / isa dizA meM hameM una sabhI anubhavoM kA viveka-pUrNa parIkSaNa karanA hogA jinameM yaha jIvana-zakti nirantara hote rahane vAle kAryoM dvArA kriyAzIla hotI rahatI hai| yadi hama dUra kI kisI ghATI se dhuA~ nikalatA dekheM to hama turanta isa pariNAma para paha~ceMge ki vahA~ agni jala rahI hai| isa taraha jaba hama gatihIna jar3a-tatva ko gatimAna hote hue dekhate haiM to hama yaha niSkarSa nikAlate haiM ki cetana-zakti isa kriyamANa jar3a-tattva ke samparka meM avazya prAI hogii| isalie RSiyoM ke pAsa isa 'yathArthatA' ko samajhAne kA kevala eka hI sAdhana raha gayA aura vaha thI isakI grAhya kriyAzIlatA jisa ke dvArA yaha jar3a-tatva ko gati pradAna karatA rahatA hai / bijalI ko hama na to dekha sakate haiM aura na hI usakI vyAkhyA kara sakate hai| phira bhI hama eka navAgantuka grAmINa ko isake vividha rUpa dikhA kara vidyut zakti kA sAmAnya jJAna karA sakate haiN| yadi kisI dina saira karate hue ApakA putra samudra ke taTa para khar3A hokara yaha pUche-"pitA jI ! samudra kise kahate haiM ?" to Apake pAsa use samajhAne ke lie eka hI sAdhana hogA aura vaha samudra ke una vividha rUpoM For Private and Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 28 ) kI vyAkhyA karanA hai jinase vaha bAlaka bhalI bhA~ti paricita ho / usa samaya prApa yaha uttara deMge-jina laharoM, taraMgoM, jhAga, phena Adi ko tuma apane sAmane dekha rahe ho ve saMsAra ke una sabhI bhAgoM meM pAye jAte haiM jinheM tumane abhI taka nahIM dekhA hai / aise sabhI sAgaroM ke milane se mahAsAgara (samudra) banatA hai / kevala laharoM, tUphAnoM aura bhayAvane dRzyoM se 'samudra' kA jJAna nahIM hotaa| ve to kevala usakI sataha para dRSTigocara hote rahate haiM / inase kaI mIla nIce vaha vistRta sthiratA vidyamAna hai jise sUrya kI jyoti, laharoM kI halacala, tUfAna Adi DA~vADola nahIM kara pAte / isase bhI nIce samudra kI nidhi-amUlya motI Adi-par3e hue haiN| isa prakAra pitA ke lie usa bAlaka ko samudra ke sabhI rUpa samajhAne anivArya hoNge| anta meM vaha kahegA ki samudra vaha jala-nidhi hai jisa meM uparokta sabhI rUpa evaM sthitiyA~ vidyamAna rahatI haiN| ___isa taraha hamArI prAcIna saMskRti ke janaka RSiyoM ne sAdhakoM ke ziSya-varga kI jJAna-pipAsA ko zAnta karane kA prayAsa karate hue sanAtana 'satya'aura isakI vizeSa pratyakSa ceSThAoM kI aora anurodha-pUrNa saMketa kiyA / 'mANDUkyopaniSad' meM maharSiyoM ne hameM 'brahma' athavA 'AtmA' ko isake vividha rUpoM dvArA samajhAne kI ceSThA kI hai / isa pravacana ke lie ziSya ko taiyAra karane ke vicAra se hI kIttimAna RSi ne kahA- isa AtmA ke cAra 'pAda' haiN| ___ isase yaha na samajhA jAya ki avibhakta tatva ke bhAga kiye gaye haiM / apane bhASya meM zrI zaMkarAcArya ne vizeSa rUpa se yaha kahA hai ki yahA~ pAda' zabda kA artha 'aMga' na kiyA jAya, jaise gAya kI cAra ttaaNgeN| yadi hama zabda-koSa ke isa artha ko mAna leM to samasta vedAnta-zAstra ke maulika svarUpa tathA siddhAntoM meM avyavasthA dikhAyI degI / yadi hama yaha mAna baiThe ki "(isake) cAra aMga haiM" to usa ekarUpa 'satya' meM svagata-bheda pAyA jaayegaa| jisameM svagata-bheda pAyA jAya vaha (vastu) dravya banakara raha jaaygii| isa taraha For Private and Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 26 ) zAzvata 'satya' bhI sImita tathA nAzamAna ho jaayegaa| isa prakaraNa meM 'zruti' cAra kriyA-kSetroM kI ora saMketa karatI hai| aisA pratIta hotA hai ki prAtmA svayaM ina caturvidha kriyAoM meM gatimAna hotA hai yadyapi pahalI tIna kriyAe~ (avasthAe~) cauthI avasthA meM vilIna ho jAtI haiM / upaniSad ke maMtroM kI vyAkhyA karate hue hama isa bAta ko samajha leNge| isa samaya to itanA hI jAna lenA paryApta hogA, jaisA zrI zaMkarAcArya ne kahA hai ki ye 'pAda' mudrA-saMsAra kI rez2agArI ke sikkoM ke samAna haiN| cAra pAne eka cavannI kahalAte haiM, do cavaniyoM se eka aThannI banatI hai aura tIna cavanniyoM se bAraha Ane / yadi hama inameM eka aura cavannI jor3a deM to saba mila kara eka nayA rUpa dhAraNa kara leMge jise hama rupayA kahate haiM / isa ( rupaye ke ) sikke meM una cavanniyoM kA vyaktigata astitva nahIM rhtaa| ThIka ese hI yadi manuSya ke antarjIvana kA vizleSaNa kiyA jAya to hameM tIna cetanAvasthAoM kA jJAna hogaa| hama pratidina inheM anubhava karate rahate haiM / ye haiM-'jAgrata', 'svapna' aura 'suSupta' avasthAe~ / jaba hama ina tIna avasthAnoM se pare cauthI 'turIya' avasthA kI cetanA se inheM sambaddha kara dete hai to saba milakara eka svarUpa dhAraNa kara letI haiM / yahI vaha azeSa tatva hai / AtmA meM to jAgrata, svapna aura suSupta avasthAoM kA astitva nahIM pAyA jaataa| maMtra meM isa bhAva ko sAmane rakha kara kahA gayA hai ki prAtmA ke cAra pAda haiM / ye 'pAda' kyA haiM, kaise gatimAna hote haiM aura inake kriyA-kSetra kauna kauna se haiM-ina bAtoM ko Age samajhAyA jaayegaa| jAgaritasthAno bahiSprajJaH saptAGga ekonaviMzati mukhaH sthUlabhugvaizvAnaraH prathamaH pAdaH // 3 // prathama caraNa (pAda) ko 'vaizvAnara' kahate haiM jisakA kriyAkSetra jAgratAvasthA hai / yaha saMsAra ke bAhya padArthoM se abhinna For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 30 ) rahatA hai / isake sAta aMga haiM aura unnIsa mukha / yaha saMsAra ke sthUla padArthoM kA sevana karatA hai / ____jIvana ke ekAGka (ikAI) kA nAma hai 'anubhava' jo tIna bhAgoM ('anubhavI', 'anubhata' aura ina donoM ko milAne vAlI kriyA 'anubhava') meM vibhakta kiyA jAtA hai| isa sthUla saMsAra ke vijJAnAcAryoM ne bAhya-jagata ke padArthoM ke anveSaNa ko apanA kArya-kSetra banAyA huA hai| isake viparIta vividha dharmoM tathA nyAya-zAstriyoM dvArA bhItara ke jagata kI khoja kI jAtI hai / isa bhItarI khoja meM inhoMne jIvana-rUpI prAbhUSaNa meM tIna maNiyA~ DhUMDha nikAlIM / inheM jAgrata, svapna aura suSupta avasthAeM kahA jAtA hai / unhoMne yahabhI batAyA hai ki cetanA ke ina tIna samakSetroM meM hamArI ceSThAe~ bhinna prakAra se hotI rahatI haiM mAnoM hama tIna prakAra kA vyaktitva rakha rahe hoN| hamArA 'jAgrata' vyaktitva 'svapna' vyaktitva se sarvathA bhinna hai| isI prakAra suSuptAvasthA ke hamAre anubhava una anubhavoM se ekadama alaga hote haiM jinakI hameM pahalI do (jAgrata tathA svapna) avasthAoM meM anubhUti hotI hai / upaniSad hameM isa anubhava-kartA ke sthApana, isakI pahacAna aura kAryakSetra ke viSaya meM nizcit jAnakArI dete haiN| RSiyoM ne jAgratAvasthA ke isa anubhavI ko saMskRta meM 'vaizvAnara' kahA hai| yaha vaizvAnara (athavA vizva) jAgratAvasthA kI cetanA ko anubhava karatA tathA saMsAra ke bAhya-padArthoM kA upabhoga karatA hai / ina padArthoM se paricita hone ke sAtha vaizvAnara indriya-sukha ke kSetra meM svacchaMda rUpa se vicaratA hai| yahI zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza kA prAsvAdana karatA hai / isa paJcendriya sImita kSetra ke atirikta ise aura kisI upabhoga kA anubhava nahIM hotA / upaniSadoM ke pAraMgata vidvAnoM ne kahA hai ki 'vizva' ke sAta aMga tathA unnIsa mukha haiN| sthUla buddhi vAle vyakti isa taraha ke kathanoM ko samajhane tathA inake lAlitya kA Ananda lene meM asamartha hote haiM / ve yaha nahIM jAna pAte ki inameM kitanA mahatvapUrNa evaM sArabhUta bhaNDAra chipA rahatA hai / ve to ina zabdoM kA zabdazaH artha nikAla kara inheM For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tiraskRta samajhane lagate haiM / hama unheM aneka mukhoM vAle ajagara yA nAga kaha kara unakA apamAna nahIM karanA cAhate / hama to vartamAna yuga ke ina vaijJAnikoM tathA zikSita-varga ke sAtha sahAnubhUti rakhate haiM kyoMki ye khullamakhullA usa sAhitya kA ghora virodha karate haiM jo inheM bhISaNa ajagara kahane kI dhRSTatA karatA hai / hama kisI prakAra inakA tiraskAra na karane kI bhAvanA se isa bAta ko vistAra se samajhAyeMge / yahA~ 'mukha' zabda kA vyApaka artha liyA gayA hai arthAt upabhoga kA upakaraNa / isa artha ke anusAra hama sAdhAraNataH kaha sakate haiM ki hama saba pA~ca mukhoM (paJcendriyoM) dvArA saMsAra ke padArthoM kA upabhoga tathA anubhavoM ko prApta karate rahate haiM / isa mantra meM kahA gayA hai ki jAgratAvasthA kA anubhavI unnIsa mukha rakhatA hai jo pA~ca jJAnendriya, pA~ca karmendriya, paJcaprANa, mana, buddhi, ahaMkAra aura citta ke yoga se bane haiN| jAgratAvasthA ke anubhava prApta karane ke lie hameM apanI pA~ca jJAnendriyoM, pA~ca karmendriyoM, pA~ca prANa-zaktiyoM tathA apane bhItara ke manovaijJAnika evaM AdhyAtmika vyaktitva kI sahAyatA lenI par3atI hai| yadi inameM se eka kama ho jAya to usa anupAta se hamAre anubhava meM nyUnatA pA jaayegii| jaba hama isa rahasya ko samajha leMge to ve zabda, jinake artha nindanIya samajhe jAte rahe haiM, anupama evaM rahasyapUrNa bhAva liye hue dikhAI deNge| upaniSadoM ke vidhivat adhyayana ke lie guru kA samIpa rahanA Avazyaka hai na ki nirdezapustakoM ke bar3e Dhera kaa| prArambha meM hameM batAyA gayA thA ki prAtmA 'brahma' hai, vyaktigata ahaMkAra vyApaka ahaMkAra hai aura saMkucita AtmA vizva-vyApI AtmA hai / isa dhAraNA ke lie vedAnta ke dvArA isa siddhAnta ko apanI AdhAra zilA banAnA par3atA hai ki "vyaSTi hI samaSTi hai|" isI siddhAnta kI puSTi meM upaniSadoM meM kahA gayA hai ki jAgratAvasthA ke anubhavI (arthAt 'vaizvAnara' ke sthUla zarIra meM prakaTa hokara AtmA) ke sAta aMga bhI haiM / For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 32 ) 'sAta aMga' se sambandhita yaha ukti hameM 'chAndogya upaniSad' meM ullikhita prasiddha vyAkhyA kA smaraNa dilAtI hai / zAstrIya paramparA meM kuzala vidvAnoM ko yaha ukti 'virATa' ko jagat-sambandhI racanA kA paryApta rUpa meM smaraNa dilA degI / yadi vyaktigata ahaMkAra eka vyakti ke sImita kSetra (vaizvAnara) meM raha sakatA hai to vyApaka ahaMkAra (virAT) samasta jagata meM nizcaya rUpa se ramaNa karatA hogaa| 'virATa' kI vyAkhyA karate hue zAstra apanI pAribhASika zailI meM yaha kahate haiM-"usa vaizvAnara kA dedIpyamAna aMga usakA zira hai, sUrya cakSu hai; vAyu prANa hai; AkAza kaTibhAga hai; jala mUtrAzaya (gurdA) hai, pRthvI pA~va hai aura 'ahvanIya' agni usakA mukha hai" -- chAndogya upa0 V 18 (ii) / 'Arya' svabhAva se hI 'kavi' the aura isa sundara deza ke ramaNIya tathA upajAU gaMgA ke maidAnoM meM rahane se sambhavataH unameM isa kalA kA vizeSa vikAsa huA / apane zarIra, mana, buddhi aura saba padArthoM se achUtA rahane para bhI Arya nija mahatvapUrNa anubhavoM ko prakaTa karate hue hRdaya-sthita kavitvazakti ko gupta na rakha sake aura yaha dhArArUpa meM pravAhita hone lgii| isI kAraNa hamAre dharma-granthoM meM uktiyoM ko padAvalI dvArA lAkSaNika DhaMga se vyakta kiyA gayA hai / saMskRta bhASA meM isa zailI ko apanAnA koI kaThina kAma nahIM hai; ata: RSiyoM ne isa kA pUrA pUrA upayoga kiyaa| jaba tatkAlIna ziSya apane guru ke caraNoM meM baiTha kara 'pUrNa-tattva' kI vyAkhyA sumadhura kavitA meM sunate to ve muktakaMTha se isakI prazaMsA karane lagate / prastuta maMtra meM dArzanika abhivyakti ke sAtha sAtha kavitA kA paryApta upayoga kiyA gayA hai yadyapi 'mANDUkya' ke zabda 'saptAGgaH' (sAta aMgoM vAle) dvArA ise saMkSepa meM kahA gayA hai / 'mANDUkyopaniSad' meM aihika puruSa, vyApaka vaizvAnara, vizva-vyApI ahaMkAra kI eka eka zabda dvArA vyAkhyA 'chAndogyopaniSad' meM dI gayI vistRta vyAkhyA ke AdhAra para kI gayI hai / 'vaizvAnara' ke aihika svarUpa ko 'virATa' nAma diyA jAtA hai / aba Apa 'zrImadbhagavadgItA' meM diye gaye bhagavAna For Private and Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ke 'virATa-svarUpa' kA rahasya bhalI bhAMti samajha gaye hoNge| pichale maMtra ke mahAvAkya "yaha AtmA 'brahma' hai" meM varNita adhyAtma-tatva ke anurUpa 'sattA' kA virATa-svarUpa meM yahA~ diyA gayA varNana hai / ___ yadi kamare kA AkAza vastutaH vyApaka-AkAza hai to hama kamare ke AkAza ko vaha bAyu-maNDala kaha sakate haiM jo sImA-rahita hote hue sakala bhramaNazIla bhUmaNDala ko dhAraNa kiye rahatA hai / vAstava meM samasta vizva AkAza meM ghUma rahA hai / isa abhiprAya se prArambha meM yaha kahA gayA ki upaniSadoM meM batAye gaye 'adhyAtma-tattva' ke sAra ko samajhane aura anubhava karane ke lie korI buddhi yA viveka para AdhArita nidiSTa-siddhAnta (Data) tathA padArthamaya sAdhana hara prakAra aparyApta hoMge, cAhe vijJAna tathA tarka kI dRSTi meM ye pratItikara bhale hI hoN| nIce diye gaye maMtra meM svapna-draSTA se hamArA paricaya karAyA gayA hai: svapnasthAno'ntaH prajJaH saptAGga ekonaviMzatimukhaH praviviktabhuktaijaso dvitIyaH pAdaH // 4 // (isakA) dUsarA 'pAda' taijasa hai jisakA kriyA-kSetra svapna hai, jo bhItara ke padArthamaya jagat se abhijJa hai, jisake sAta aMga tathA unnIsa maba haiM aura jo mAnasika saMsAra ke padArthoM kA upabhoga karatA hai| jaba AtmA sthUla zarIra se samparka sthApita karake nija vAstavika svarUpa ko bhulA detI tathA sthala padArthamaya jagat ko indriyoM dvArA grahaNa karatI hai to jAgratAvasthA ke mithyA jJAna se vimar3ha hokara yaha eka nizcita vyaktitva ko apanA letI hai, jise hama vaizvAnara' kahate haiN| jaba yaha jIvana-zakti bAhya-jagat ke vinodapUrNa kSetra kA tyAga karake sUkSma zarIra se apanA sambandha jor3atI hai to isakA eka navIna vyaktitva dRSTigocara hotA hai| isako hama 'tejasa' kahate haiM jisakA apanA alaga svapna For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 34 ) kSetra hai / isa mantra meM svapna-draSTA kI vistRta vyAkhyA kI gayI hai aura usake kriyA-kSetra tathA bhogya padArthoM para prakAza DAlA gayA hai / do 'caraNoM' kI vyAkhyA kara cukane ke bAda upaniSad ke agale maMtra meM (isake) tIsare pAda 'suSupta vyakti' ko varNana kiyA jAtA hai / yatra supto na kaMcana kAmaM kAmayate na kaMcana svapnaM pazyati tatsuSuptam / tatsuptasthAna ekIbhUtaH prajJAnaghana aivA''nandamayo hyAnandabhuk cetomukhaH prAjJastRtIyaH pAdaH // 4 // 'suSupta' vaha avasthA hai jisameM sone vAlA na to kisI padArtha kI kAmanA karatA hai aura na hI kAi svapna dekhatA hai / tIsarA pAda 'prAjJa' kahA jAtA hai jisameM vaha ghora nidrA ke vazIbhUta ho jAtA hai, jisameM sabhI anubhava ekarUpa hokara bheda-rahita ho jAte haiN| vAstava ma yaha eka samAna-jAti pUNa-catanA hai aura isI avasthA sa yaha zakti pahalI do avasthAnoM (jAgrata tathA svapna) meM vyavahata hotI hai / nidrAvasthA ke viSaya meM pazcimI saMsAra ko bahuta kama jJAna hai ! pazcimI manovijJAna ke dvArA abhI taka isa mAnasika anubhava kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI hai / suSuptAvasthA ko varNana karane meM bar3A kaThinAI yaha hai ki usa samaya hame saMsAra ke viSaya meM koI anubhava nahIM hotA kyoMki hamArI sthUla indriyA~ niSkriya hotI haiM / jo kucha hameM patA cala sakA hai vaha yaha hai ki isa avasthA meM saba dRSTa-padArtha adRSTa ho jAte haiM / isa gRha rUpA zarIra ke pA~ca vAtAyanoM (indriyoM) dvArA hama jo kucha anubhava karate haiM unheM sAmUhika rUpa meM dRSTa-jagata kA jJAna kahA jAtA hai| sthala saMsAra kA hameM jitanA mAtrA meM jJAna upalabdha hai vaha hamArI pAMca indriyoM dvArA pahu~cAyA gayA jAnakArA ke anusAra hotA hai / nidrA vaha avasthA hai jisameM mana tathA buddhi vizrAma pAte hai arthAt ye khir3akiyAM banda ho jAtI haiN| For Private and Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 35 isa taraha nidrAvasthA meM hameM ajJAna athavA pUrNa abhAva kA anubhava hotA hai / soye hue hama jo kucha anubhava karate haiM usameM zabda, rUpa, gandha aura sparza kA astitva nahIM hotA / saMkSepa meM suSuptAvasthA meM hameM kevala yaha jJAna rahatA hai ki 'hama kucha bhI nahIM jAnate / " varttamAna yuga ke vijJAna - vizArada, jo anAtmavAdI haiM, bahuta samaya ke bAda hI usa upayukta bhASA kI khoja kara sakeMge jisake dvArA isa suSuptAvasthA ko (jaba indriyA~ niSkriya rahatI haiM) varNana karanA sambhava ho / Upara vAle maMtra meM suSuptAvasthA kI pratyuttama paribhASA kI gayI hai; parantu yahA~ bhI nakArAtmaka bhASA kA prayoga karake ise varNana karane kA prayAsa kiyA gayA hai / isa maMtra ke anusAra yaha avasthA aisI hai jisameM sone vAlA na to sthUla jagata ( jAgratAvasthA) auaura na hI svapna - jagata ( svapnAvasthA ) kA anubhava karatA hai / isa avasthA ko, jahA~ hama 'jAgrata' athavA 'svapna' avasthAko anubhava nahIM kara pAte, 'suSuptAvasthA' kahA jAtA hai / yadi hama pahalI do avasthAoM se isakI tulanA kareM to hameM patA calegA ki suSuptAvasthA meM manuSya kI samUcI cetanA zakti saMcita hokara surakSita rahatI hai / jAgratAvasthA meM isa zakti kA bAhya jagata meM mana tathA indriyoM dvArA hrAsa hotA rahatA hai, jisase hameM padArtha-jagata kA AbhAsa hotA hai | svapnAvasthA meM yaha cetanA mAnasika jagata ke vicAroM ko Alokita karatI rahatI hai / ise hama 'svapna' kA nAma dete haiM / jaba hama ina do pahalI avasthAoM ko lA~gha kara suSuptAvasthA meM praveza karate haiM taba hamArI cetanA zakti na to bAhya padArthoM ko jyotirmAna karatI hai aura na hI mAnasika kSetra ke sUkSma jagata ko / suSuptAvasthA meM samasta zakti ghanIbhUta hokara cetanA -puMja kI sphaTika maNi ke rUpa meM vyavahRta huI pratIta hotI hai / isa avasthA meM hameM jo anubhava hotA hai vaha cetanA ke akhaNDa rUpa meM ekatrita ho jAtA hai / ise hama 'prajJAnaghana' kahate haiM / isa ekarUpa cetanA ko 'parama sukha' samajhA jAtA hai kyoMki isa avasthA For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 36 ) meM una sabhI kAraNoM kA abhAva hotA hai jo 'jAgrata' evaM 'svapna' avasthA meM hameM mAnasika kSobha dete rahate haiM / isase yaha na samajha lenA cAhie ki usa samaya hama vastutaH usa 'parama-sukha' se paricita hote haiM jo hamAre anubhava kA mUla-kAraNa hai; kintu gaharI nidrA se jAgane para jaba hama apane ina anubhavoM kI 'jAgrata' tathA 'svapna' avasthA ke anubhavoM se tulanA karate haiM taba hama sahasA kaha uThate haiM ki suSuptAvasthA meM pUrNa sukha evaM zAnti maujUda rahatI hai| isa prakAra mahAn upaniSadoM ne saSaptAvasthA kI cetanA ko 'prajJAna-ghana' kahA hai / jaba hama yaha kahate haiM ki isa avasthA meM kisI anubhava kA kAraNa nahIM rahatA to isase yaha na samajhA jAnA cAhie ki usa samaya kevala nizcit (Positive) anubhaba vidyamAna nahIM hotA / hamAre mana meM kSobha aura asthiratA rahane kA yaha kAraNa hai ki sthala-jagata kI anekatA tathA vividha padArthoM kI hamAre mana para gaharI chApa hameM vicalita rakhatI hai| indriya-sakhoM ke sAtha apanA sambandha jor3ane para hama unheM prApta karane kI prAkA~kSA rakhate haiM aura jaba hama isa prayAsa meM asaphala rahate haiM to hameM citta-kSobha hotA hai| saMsAra ke padArtha na to hameM harSita karate haiM aura na hI udvigna / bAhyajagata ke sAtha samparka sthApita karane para jaba hama mithyA, sthala padArthoM kA mUlya prA~ka lete haiM to hameM inameM prasannatA athavA dukha dene kI zakti kA saMcAra hotA pratIta hotA hai / suSuptAvasthA meM, jaba hamArA mana gatihIna ho jAtA hai aura buddhi antarmukhI, to hama sthUla jagata se anabhijJa ho jAte haiN| inakA AbhAsa na rahane para hama inake moha-jAla meM phaMsa nahIM pAte, jisase hamArA mana calAyamAna nahIM hotaa| isa kAraNa 'zruti' dvArA isa prAvaraNa ko 'aAnandamaya' koSa kahA jAtA hai| paramAtmA kA isase sambandha hone para isa suSuptAvasthA ko 'prajJA' kahA jAtA hai / 'jAgrata' tathA 'svapna' avasthA ke anubhavoM se alaga raha kara 'prAjJa' Ananda prApta karatA hai / ise prAnanda kahane kA yaha kAraNa hai ki isameM 'zoka' kA abhAva rahatA hai / For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 37 ) ghora nidrA meM rahane vAle vyakti kI sthiti ko varNana karata hue 'zruti' kahatI hai ki 'prAjJa' jJAna ke dvAra taka jA pahu~catA hai / yahA~ uccakoTi kI kavitA dvArA isa sarva zreSTha darzana - zAstra ko samajhAyA gayA hai / yahI upaniSadoM kA vizeSa gaurava hai / prAcIna RSi nyAyAcArya hone ke sAtha bhojasvI kavi bhI the / nidrAvasthA ( cit) jo jJAna kA praveza dvAra hai, kI vizeSatA batAte hue AcArya yaha spaSTa karanA cAhate haiM ki padArtha- jJAna prApta karane vAlI samasta zakti isa sthiti meM saMcita hokara ghanIbhUta ho jAtI hai / suSuptAvasthA se bAhara nikala kara yaha zakti hamArI svapnAvasthA ko Alokita karatI hai aura jaba yaha aura Age bar3hatI aura bAhya jagata meM praveza karatI hai to hameM sthUla padArthoM ko jAgratAvasthA meM samajhane meM sahAyatA milatI hai / jaba hama jAgratAvasthA ke sthUla kSetra evaM zarIra se simiTa kara aMtarmukhI hote haiM to hamAre mana aura buddhi yutimAna hote haiN| ise hama 'svapnAvasthA' kahate haiM / jaba hama svapnAvasthA se bhI Age bhItara kI ora bar3hate haiM to hameM aisI avasthA anubhava hotI hai jisameM jAgrati tathA svapna donoM kA prabhAva hotA hai / yaha 'suSuptAvasthA' kahalAtI hai / isa taraha yaha kalpanA karanA ki nidrA vaha toraNa dvAra hai jisameM se cetanA kI tIvra razmi nikala kara 'svapna' tathA 'jAgrata' kSetroM ko jAjvalyamAna karatI hai, sarvazreSTha kavitA kA eka anupama udAharaNa hai / ise ati sUkSma darzana - zAstra ke vizleSaNa ke lie upayoga meM lAyA jA sakatA hai | saMsAra ke anubhava se samIkaraNa prApta karane para AtmA prAjJa ahaMkAra kahA jAtA hai / yaha AtmA kA tIsarA caraNa hai / eSa sarvezvara eSa sarvajJa eSo'ntaryAmyeSa yoniH sarvasya prabhavApyayau hi bhUtAnAm ||6|| yaha saba kA Izvara hai aura saba kucha jAnatA hai / yaha bhItara kA niyaMtraNa karane vAlA aura saba padArthoM kA srota hai / isa For Private and Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 38 ) rUpa se saba kI utpatti hotI hai aura isI meM saba lIna hote haiM / suSuptAvasthA meM cetanA kI sthiti ko varNana karate hue RSiyoM ne eka aura maMtra batAyA hai / sambhavataH AcArya ne yaha anubhava kiyA ki sAdhAraNa vyakti ke lie mamatA se pRthak hokara suSuptAvasthA ko anubhava karanA zrati duSkara kArya hai / jAgratAvasthA meM nija vyaktitva ko samajha lenA bahuta AsAna hai / eka sAmAnya vyakti svapnAvasthA se itanI sugamatA se paricita nahIM ho pAtA; phira bhI vaha tanika sakriya hokara isa vyaktitva ko jAna sakatA hai / usake lie suSuptAvasthA meM 'ahaMkAra' ko anubhava karanA ati kaThina hai kyoMki hama to indriyoM ke dvArA prApta kI huI vArtA kA jJAna pAne ke abhyasta ho cuke haiM / suSuptAvasthA meM jJAnendriyA~ tathA viveka kriyamANa nahIM hote / jisa kSaNa apane isa saMsAra meM hama ramaNa karate haiM, jahA~ hamArI koI jJAnendriya hamAre anubhava ke lie gatimAna nahIM hotI, hama sAmAnyataH eka vicitra ajJAta evaM na jAnane yogya kSetra meM vicarate hue pratIta hote haiM / isa taraha ziSya para anugraha karake upaniSadoM ke RSiyoM ne 'prAjJa' kI vyAkhyA karane ke uddezya se eka aura maMtra diyA hai / hama yaha kaha cuke haiM ki suSuptAvasthA meM cetanA eka rUpa hokara ghanIbhUt ho jAtI hai / usa samaya yaha kevala eka bhAva ko dIptimAna karatI hai aura vaha hai - " maiM nahIM jAnatA / " vedAnta meM isa sthiti ko 'vidyA' kahate haiM; isalie unhoMne apanI bhASA meM yaha kahA ki gaharI nidrA meM AtmA 'avidyA' arthAt 'kAraNa' zarIra se nija samparka sthApita karatA hai / isa avasthA meM hamArI cetana zakti ekatra hokara satata nakArAtmaka sthiti ko Alokita karatI hai / ise 'sarvezvara' kahA gayA hai kyoMki yadi yaha kriyamANa zakti na hotI to hama saba cetanAyukta prANI na hote / usa zakti ko 'sarvajJa' bhI kahA gayA hai kyoMki yadi yaha jAjvalyamAna jIvana sphuliMga hamArI 'jAgrata', 'svapna' aura 'suSupta' avasthAoM ko Alokita For Private and Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 36 ) tathA spandita karatA ho to hameM inakA rattI bhara jJAna na rahatA / isase isakA 'Atma-niyantA' honA svayaM-siddha hotA hai / cetana-zakti nizcaya rUpa se saba kA utpatti-sthAna (garbhAzaya) hai / yadi aisA na hotA to sUrya, candramA, tArAgaNa, sthUla evaM sUkSma jagata kA astitva na hotaa| ye saba hameM isalie dikhAyI dete haiM ki hameM ina ke astitva kA jJAna rahatA hai / yadi hama yaha kaheM ki "manuSya ke do sIMga hote haiM kintu hameM isa bAta kA jJAna nahIM" to isakA yaha artha hogA ki manuSya do sIMgoM vAlA prANI nahIM hai / aise hI yadi hama meM yaha zakti na hotI to hamAre lie samasta saMsAra isa prakAra avidya mAna rahatA jaise hamAre zira para uge hue do siiNg| yaha cetana-tatva indriya, mana aura buddhi sthUla padArtha, sUkSma jagat tathA bhAvanAoM ke dvArA kriyamANa hotA hai| yadi yaha dIptimAna tatva kisI zarIra se alaga ho jAya to usa zarIra ke dvArA bAhya-jagata ke padArtha tathA vicAra grAhya na ho paaeNge| isa taraha na kevala zAstrIya vicAra se, balki vaijJAnika tathya ke prAdhAra para bhI, hama yaha kaha sakate haiM ki isa vizuddha cetana-zakti se hamAre bAhya evaM bhotarI saMsAra kI utpani hotI hai / isake pRthak hote hI ye donoM jagat imo zakti meM vilIna ho jAte haiM / jaba razmi-rekhA prijma meM se nikAlI jAtI hai to yaha sapta-varNa razmiyA~ hokara bAhara nikalatI haiN| sAta raMgoM vAlI ye kiraNeM usa jyoti meM se nikalatI haiM jo isa meM praviSTa hotI hai / ye saba varNa-razmiyA~ sUrya kI jyoti meM pahale se thIM aura anta meM usI meM lauTa jaayeNgii| eka kiraNa ko sAta raMgoM meM vibhakta karanA usa prijma kA hI kAma thA kyoMki isa ne usa rozanI kI vAstavika dizA ko badala diyaa| isa taraha jaba hamArI cetana-zakti mana tathA buddhi-rUpI prijma meM se ho kara Age bar3hatI hai to hameM aneka rUpa saMsAra kA AbhAsa hotA hai / yaha vedAnta kA siddhAnta hai| yadi kisI AdhyAtmika sAdhana dvArA hama mana evaM buddhi ko lA~dhane meM samartha hoM to hamArI bahirmukhI cetanA 'sarva-vyApI' For Private and Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 40 ) cetanA meM vilIna ho jAyegI aura isake pariNAma svarUpa hameM sabhI nAma-rUpa padArthoM meM sarva-vyApaka 'tatva' kA darzana hogaa| isa maMtra meM yaha bhAva spaSTa taura para samajhAyA gayA hai| ( yahA~ zrI gaur3apAda kI kArikA prAraMbha hotI hai / ) bahiSprajJo vibhuvizvohyantaH prajJastutaijasaH, / ghanaprajastathA prAjJa eka eva tridhA smRtaH // 1 // prathama caraNa 'vizva' vaha zakti hai jo sarvavyApaka hote hue bAhya sthUla padArthoM ko anubhava karatI hai ('jAgane vAlA'); 'tejasa' vaha dvitIya pAda hai jo bhItara ke sUkSma padArthoM ko pahacAnatA hai (svapna-draSTA); 'prAjJa' cetanA kA ghanIbhUta puja hai / yaha 'zakti' hI tIna cetanAvasthAnoM meM tIna vividha nAma tathA rUpoM se jAnI jAtI hai| zrI gaur3apAda kI kArikA se yaha mantra sambandha rakhatA hai| isameM sarvaprathama hama isa TIkAkAra ke sambandha meM jAnakArI prApta karate haiN| hameM isake dvArA yaha bhI patA calA hai ki kisa prakAra zAstra ke gaMbhIra tathA gahana viSaya ko bar3I acchI taraha samajhAyA gayA hai / abhI taka hama isa bAraha maMtroM vAle mahAn evaM pavitra grantha ke pahale chaH mantroM kI vyAkhyA karate A rahe haiN| chaThA maMtra varNana karane ke bAda yaha TIkAkAra maMtroM meM saMketa kI huI mahatvapUrNa mukhya bAtoM kI saMkSepa se vyAkhyA karanA prArambha karatA hai / upaniSad atyanta saMkSipta grantha haiM aura hamane apanI bhUmikA meM pahala hI batA diyA thA ki hindu zAstroM meM RSiyoM ne eka nizcita zailI ko apanAyA hai / isa saMkSipta vivaraNa ke kAraNa yaha Avazyaka ho gayA hai ki sAdhAraNa vyaktiyoM ke lie bahuta vyAkhyA kI jAnI cAhie kyoMki isake binA ye grantha nirarthaka, varan hAsyAspada, jAna pdd'eNge| kArikA ke vyApAra tathA nirmANa kI vyAkhyA karate hue hama isake aura bhASya ke bheda ko samajhA cuke haiN| bhASyakAra kA uddezya grantha athavA For Private and Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maMtroM kI paribhASA tathA pratyeka zabda ko vistAra pUrvaka samajhAnA hai| isake viparIta kArikA yA TIkAkAra usa samaya apane uddezya meM saphala ho jAtA hai jaba vaha una pAribhASika zabdoM, kathanoM Adi kI vyAkhyA kara latA hai jinheM varNana karanA vaha Avazyaka samajhatA hai / isa taraha zrI gaur3apAda ne sAdhAraNa pAThakoM ko samajhAne ke lie zAstrIya viSaya se sambandhita kaThina pAvazyaka zabdoM kI vyAkhyA taka nahIM kii| isameM TIkAkAra meM kisI prakAra kI kamI na samajhI jAnI cAhie kyoMki kArikA ke vyApAra ko samajhane se hama aisI dhAraNA nahIM kara sakate / yadi koI mahAn prAcArya 'zruti' ke isa abhiprAya ko spaSTa rUpa se samajhAne meM samartha ho jAya ki manuSya apane pArthiva jIvana ke pratyeka kSaNa meM anubhava prApta karatA rahatA hai to usakA saba prayAsa saphalatA pUrvaka sampanna ho jAtA hai / manuSya kI jIvana se maraNa paryanta yAtrA anubhava-pUrNa hotI hai / vaha prati-kSaNa bAhya padArthoM ke samparka meM Akara anubhava prApta karatA rahatA hai / jaba ye anabhava use prApta nahIM hote, usakI jIvana lIlA samApta ho jAtI hai| pazcimI darzanAcArya tathA bahuta se bhAratIya naiyAyika apane vicAroM ko jIvana ke eka hI pakSa para kendrita rakhate haiN| yaha hai jAgratAvasthA; kintu yaha jIvana kevala indriya-padArthoM vAlI jAgratAvasthA para nirbhara nahIM rhtaa| jIvana to sabhI pahaluoM kA yogaphala hai| isameM jAgrata, svapna tathA suSupta tInoM avasthAoM ke anubhavoM kA samAveza hai / yadi hama kevala jAgratAvasthA ke sthUla saMsAra ko samajhane ke lie padArthoM tathA unake sAtha hamAre sambandha kA vizleSaNa kareM to hamArA yaha prayAsa jIvana ke eka aMza kA mUlyAMkana karane vaka sImita rhegaa| yadi koI jauharI eka sundara tathA kImatI AbhUSaNa meM jar3e hue eka hIre ke kisI pahalU ko dhyAna meM rakha kara hI usakA mUlya A~katA athavA use kharIdatA hai to use eka saphala svarNakAra nahIM kahA jaayegaa| usake lie yaha Avazyaka hogA ki vaha saba paristhitiyoM tathA vividha prakAra kI rozanI meM usa hIre ke sabhI pAzvoM ko parakhe / aise hI yadi koI dArzanika For Private and Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 42 ) niSpakSa bhAva se jIvana kA mUlyAMkana karanA cAhe to use samUce jIvana ke saba aMga-pratyaMgoM kA adhyayana karanA hogA / usake lie una sabhI anubhavakSetroM tathA cetanAvasthAoM ko dhyAna meM rakhanA hogA jinase manuSya apane jIvana ke pratyeka kSaNa meM sAkSAtkAra karatA hai / sambhavataH saMsAra ke sAhitya meM sabase prathama dharma-grantha 'mANDUkyopaniSad' hai jisameM jIvana ke sabhI pakSoM para vicAra kiyA gayA aura jisase prApta kiye gaye vistRta jJAna se RSiyoM ne apane tatvoM kA nirUpaNa kiyA / prastuta grantha meM hamane vividha prakAra ke mamatva kI pUrI vyAkhyA kI hai / jAgratAvasthA ke hamAre grahaMbhAva kI kriyA dUsarI do avasthAnoM ke mamatva se bhinna hai / hamameM jAgane vAlI cetanA svapna tathA suSuptAvasthAnoM kI zakti se spaSTata: alaga hai / isa maMtra meM TIkAkAra tattvoM ke mahatva kA nirUpaNa karane kA prayAsa kara rahA hai jise hamAre maharSiyoM ne itane ghora parizrama ke bAda hamAre lie ekatrita kiyA hai / isa mantra ke antima bhAga meM balapUrvaka kahA gayA hai ki ina tIna avasthAoM meM kriyamANa hone vAlo mahAn zakti eka hI hai / " 1 isakA yaha abhiprAya hai ki hamameM eka hI jIvana-tattva athavA vizuddha cetana-zakti vyApta hai / sthUla zarIra se sambandha jor3a lene se yaha zakti bAhya padArthoM kA digdarzana karatI hai / jisa avasthA meM yaha bAhya jagata kA jJAna rakhatI hai use 'jAgrata' avasthA kahate haiM / yahI cetana zakti hamAre zarIra se simiTa kara mana evaM buddhi se samparka sthApita kara letI hai / ise taba 'svapnadraSTA' kahA jAtA hai kyoMki yaha zakti sthUla jagata se bhinna mAnasika saMsAra kI chApa se sambandhita dRzya ( svapna ) dekhatA hai / sthUla aura sUkSma zarIra se alaga hokara jaba hamArI 'cetanA' kAraNa- zarIra ke anurUpa hotI tathA ghora nidrA meM praveza karatI hai to isa tattva-jJAna sambandhI cetanA ko 'suSuptAvasthA' kahate haiM / isa taraha apane vividha samparkoM dvArA hama yaha anubhava prApta karate dikhAyI dete haiM ki ina tIna avasthAoM meM hamArA alaga-alaga vyaktitva kriyamANa hotA hai / vaise yaha tathya sabhI buddhimAnoM dvArA mAnya hai ki ina For Private and Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 43 ) tIna vividha avasthAoM ko spandita tathA pralokita karane vAlA jIvana-tattva eka hI hai aura yaha ina tIna anubhava kSetroM meM mamatva kI bhAvanA kA saMcAra karatA hai / yaha kevala siddhAnta nahI balki anubhava karane yogya vastu hai / yaha andha-vizvAsa nahIM apitu ghoSaNA aura buddhi ke lie eka lalakAra hai / IsAiyoM tathA musalamAnoM ke dharma granthoM ke viparIta hindu zAstroM meM dharma meM andha-vizvAsa rakhane vAloM kI prazaMsA nahIM kI jAtI balki isa bAta para bala diyA jAtA hai ki sAdhaka tarka-buddhi se kAma lekara vyaktigata nizcaya kI prApti kareM / hama yaha bAta yukti-pUrNa DhaMga se kaha sakate haiM ki ina tIna cetanAvasthAoM meM anubhavI athavA draSTA eka hI hotA hai / hama dUsaroM ke anubhavoM ko smaraNa nahIM rakha sakate / udAharaNa ke taura para Apa mere kisI anubhava ko yAda nahIM rakha sakate aura na hI zrApake kisI anubhava ko maiM smaraNa rakha sakatA hU~ / isake viparIta maiM apane anubhavoM ko isI taraha yAda rakha sakatA hU~ jaise Apa apane anubhavoM ko / yaha bAta svAbhAvika hai kyoMki smaraNa zakti se sambandhita siddhAnta ke anusAra smaraNa-karttA tathA anubhavI abhinna haiM / yadi prApa isa sAmAnya, vyAvahArika tathA ucita mata se sahamata hoM to grApako isa tarka ko mAna lene meM koI kaThinAI nahIM hogI ki tIna cetanAvasthAnoM para eka hI zakti kA prAdhipatya svIkAra karanA anivArya hai / siddha nahIM hotI ki kyA mujhe yaha svaraNa nahIM ki kala maiM kitanA jAgA aura kaba taka soyA tathA maiMne kyA kucha khAyA ? yadi maiM gata 24 ghaMToM meM ina tIna avasthAoM ko yAda rakha sakatA hU~ to kyA yaha bAta ina anubhavoM ko prApta karane vAlI sattA eka hI hai / mere jIvana ke tIna kriyA-kSetroM ke anubhavoM ko jAnane vAlA samabhAjaka vahI 'zraham' hai jise zuddha cetana zakti kahA jAtA hai / isa maMtra meM TIkAkAra ne hamAre mana meM yaha vicAra bharane kA prayatna kiyA hai ki vAstavika tatva tathA jIvana-zakti eka hI hai yadyapi yaha vividha For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 44 ) avasthAoM meM aneka prakAra se kriyamANa hotA hai aura aisA pratIta hotA hai ki ise alaga-alaga tIna prakAra ke anubhava prApta hote haiN| isa bAta kI phira vyAkhyA kI jAyegI ki yaha sama-bhAjaka tatva kyA hai / usa maMtra ko samajhAte hue hama isa para pUrA prakAza ddaaleNge| dakSiNAkSimukhe vizvo manasyantastutaijasaH / AkAze ca ha di prAjJastridhA dehe vyavasthitaH // 2 // 'vizva' dAI aA~kha se kriyamANa hotA hai, 'tejasa' mana se aura 'prAjJa' hRdaya-sthAna se; isa taraha yaha dhAraNA kI jAtI hai ki eka ( prAtmA ) hI tIna spaSTa rUpoM meM tIna pradhAna staroM se gatimAna hotA hai| 'mANDUkyopaniSada' meM isa bAta kA koI spaSTa pramANa nahIM milatA ki tIna cetanAvasthAoM meM trividha-ahaMkAra kriyAzIla hotA hai| kArikA meM zrI gaur3apAda ne hameM 'vizva,' 'tejasa' aura 'prajJA' ke samIkaraNa tathA utpatti-sthAna se paricita karAyA hai aura yaha bAta ThIka bhI hai / 'kArikA' ko zAstra nahIM kahA jA sktaa| 'zAstra' meM nyAya-darzana ke sabhI pahaluoM kA vaijJAnika DhaMga se vivecana kiyA jAtA hai kintu 'kArikA' meM isake kisI eka aMga kA vistRta varNana hotA hai| isalie 'kArikA' ko sAmAnya grantha kahane ke sthAna meM eka 'upadeza-grantha' kahanA upayukta hai| isa kAraNa zrI gaur3apAda ne sAdhaka ko AdhyAtmika patha para calane tathA abhyAsa karane phA vistAra se parAmarza diyA hai| yaha bAta dUsare adhyAyoM meM bhI spaSTa rUpa se dekhI jA sakatI hai / 'kArikA' ke pratyeka adhyAya ke anta ma AdhyAtmika jIvana se sambandhita pUrI hidAyateM pAyI jAtI haiN| eka TIkAkAra hone ke nAte zrI gaur3apAda ne eka vyakti ke trividhaahaMkAra ke kriyA-kSetra ko vizeSa DhaMga se varNana kiyA hai| ise jAnanA dhyAna, vizleSaNa aura vAstavika jJAna meM sahAyaka hotA hai / jaba hama yaha par3hate haiM ki jAnatAvasthA ke ahaMkAra ( vizva ) kA nivAsa sthAna dAIM A~kha hai to hameM For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 45 ) prAcIna RSiyoM kI isa prakAra kI uktiyA~ hAsyAspada dikhAyI detI hoNgii| jaba Adhunika-yuga kA koI zikSita vyakti jaldabAjI meM relave buka sTAla se kharIde gaye upaniSad-grantha se, jisameM maMtroM kA zabdazaH artha diyA gayA hai, isa taraha ke gUr3ha-rahasya ko turanta jAna lene kA prayAsa karatA hai to use ina bAtoM para ha~sI Ane lagatI hai| aisA besamajha vyakti zAstroM meM dI gayI bAtoM ko zabda-jAla, nirarthaka tathA sArahIna samajha baiThatA hai-isameM Azcarya kA koI kAraNa nahIM / pAie, hama ise bhalI bhAMti samajhane kA yatna kreN| hamAre jAgratasaMsAra ko anubhava karane vAlA 'vizva' hai| jAgratAvasthA meM zarIra se sIdhA samparka hone ke kAraNa hama bAhya-jagat ke vividha sthUla padArthoM ko hI jAna pAte haiM / dRSTa jagata ko jAgratAvasthA meM hI jAnanA saMbhava hai / aba RSi gaur3apAda ne hameM pratyeka 'ahaMkAra' ke vAstavika-sthAna ko dikhAne kI koziza kI hai| yaha ahaMkAra nizcaya rUpa se koI vizeSa vindu nahIM hai jaise koI aMgUThI yA baTana / yaha zakti sAre zarIra meM vyApaka hai; to bhI jaba hama jAgratAvasthA kI sthiti kA parIkSaNa karane tathA isake kendra-sthAna ko, jahA~ se bAhara nikala kara yaha gatimAna hotA pratIta hotA hai, jAnane kA prayatna karate haiM to hameM yaha patA calatA hai ki hamArI sabhI indriyoM meM 'netroM' kA vizeSa mahatva aura lAbha hai| ___ yadi hama donoM netroM kI tulanA kareM to hameM patA calegA ki bAI A~kha kI apekSA dAI A~kha meM adhika sAmarthya hotI hai| kisI aura aMga ke na hone para hama bAhya-jagat se itanA anabhijJa nahIM hote jitanA A~kheM na hone para / yadi hamAre netra ThIka haiM to hama vadhira tathA 'lakavA' hone para bhI saMsAra ko eka netra-hIna vyakti kI apekSA adhika mAtrA meM anubhava kara sakeMge / isa prakAra vizleSaNa karane se hama yaha niSkarSa nikAla sakate haiM ki (1) hamAre netra vaha mukhya-sthAna haiM jahA~ se jAgratAvasthA kA 'ahaMkAra' vibhinna anubhava prApta karatA hai aura (2) donoM A~khoM meM 'dakSiNa' netra 'vizva' For Private and Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 46 ) kI kriyA-zakti kA mukhya kendra hai| isa vicAra se mANDUkya kArikA meM 'vizva' kA nivAsa-sthAna dAI A~kha batAyA gayA hai| 'tejasa' svapna-draSTA hai / svapnAvasthA meM 'ahaMkAra' mAnasika-kSetra meM praveza karake svapna-jagata ko dekhatA hai / isalie mana ko 'tejasa' kA pradhAnasthAna kahanA upayukta hai / jaba hama 'jAgrata' tathA 'svapna' avasthA se simiTa kara suSaptAvasthA meM praveza karate haiM to hamArI samUcI cetana-zakti ekarUpatA (prAjJa) meM ghanIbhUt ho jAtI hai / yahI kAraNa hai ki hRdaya ko 'prAjJa' kA nivAsa-sthAna kahA gayA hai| Ajakala ke jIva-vidyA-vizAradoM ko hamAre RSiyoM kI ina uktiyoM se, jo unheM nirarthaka dikhAyI detI haiM, AghAta pahu~catA hai / unheM yaha bAta yAda rakhanI cAhie ki prAcIna RSi itane jJAna rahita na the| ve manuSya ke zarIra vijJAna se aparicita na the aura prAyaH saba pazcimoya-vijJAna unheM bhalI bhA~ti jJAta thA / mahAn upaniSad-granthoM se to yaha bhI patA calatA hai ki ve pRthvI ke gurutvAkarSaNa aura bahuta se aise aneka vijJAna-sambandhI viSayoM se paricita the jo pazcimo-jagata ke vaijJAnikoM ke hAla ke anveSaNa kahe jAte haiM / isa para bhI hRdaya-sthAna kI ora saMketa kiyA gayA hai / isase yaha na samajha liyA jAya ki ve isa tatva se anabhijJa the ki manuSya ke hRdaya meM kisI vastu kA praveza nahIM ho sakatA / vAyu ke eka bulabule ke hRdaya meM praviSTa hote hI manuSya ko turanta mRtyu ho jAtI hai / ataH 'hRdaya-sthAna' se unakA abhiprAya isake zAbdika artha se nahIM hai| ___ 'hRdaya' manuSya ke dayAlu-svabhAva tathA anya daivI guNoM kA adhiSThAna hai / yaha hamAre bhAva, * pAvega aura dayAlatA, prema tathA dayA sarIkhI komala bhAvanAoM kA nivAsa-sthAna hai| hamAre zira meM tarka tathA vivekapUrNa buddhi kI sattA pAyI jAtI hai| prAcIna maharSiyoM kI yaha dhAraNA thI ki vAstavika buddhi kA adhikaraNa 'hRdaya' hai / isakA yaha artha thA ki ananya prema, sahaja sahanazIlatA aura dayA-pUrNa santoSa vAle vAyu-maNDala kI usI samaya racanA ho sakatI hai jaba manuSya kA hRdaya tarka-zakti se otaprota ho| For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 47 ) jisa prakhara-buddhi vyakti meM ina hRdaya-pradhAna lakSaNoM kA abhAva ho use saMsAra bhara meM samAja kA eka anupayogI, aniSTa kara tathA ghAtaka aMga samajhA jAtA hai / aisA manuSya korI buddhi kI sahAyatA se kevala siddhAntoM kA pratipAdana karatA rahatA hai / asaMskRta evaM nakArAtmaka buddhi to eka mAtmaghAtI viSa ke samAna hai| sarpa kA apanA viSa use samApta nahIM karatA, isakA kAraNa yaha hai ki yaha viSa usake phanoM meM surakSita rahatA hai| yaha viSa vahA~ se usa kSaNa bAhara nikalatA hai jaba sA~pa ke dA~ta kisI ko kATa rahe hoN| yadi yaha bAta na hotI to usa viSa se vaha svayaM mara jAtA / ThIka aise hI jisa manuSya ke hRdaya-koSa meM ye vizeSa guNa nahIM pAye jAte vaha tarka evaM viveka-pUrNa vizeSatA rakhatA humA bhI vinAza ke gaDDhe meM jA giratA hai| saMsAra kI vartamAna burAiyoM meM se eka burAI yaha bhI hai| hamAre 'mastiSka' ne 'hRdaya' kI apekSA bahuta adhika unnati kara lI hai aura hama kevala buddhi ke bala para apanI gRha-sambandhI, sAmAjika, sAMskRtika aura prAthika samasyAoM kA punarsamaMjana karane nikala khar3e haiM jaba ki hamameM hRdaya se sambandha rakhane vAle vizeSa guNoM kA abhAva rahatA hai / yahI kAraNa hai ki bharasaka prayatna karane para bhI hama usa anupama aAdarza kI prApti nahIM kara pAye haiM jo hameM vAstavika sukha dekara zAnti tathA jJAna ke vAyu-maNDala kI sthApanA kara sake jisase hama adhika se adhika AdhyAtmika unnati karane meM samartha hoN| isa sthala meM zrI gaur3apAda vizaddha cetanA athavA cetana-tattva ke lie hRdaya-sthAna kI ora saMketa karate haiN| isase unakA yaha abhiprAya hai ki isa viveka-buddhi kI hRdayastala meM sthApanA kI jAnI caahie| isa trividha-ahaMkAra ke tIna sthAnoM ko 'dhyAna' ke prasaMga meM yahA~ vyAkhyA kI gayI hai / pratyaka dIkSita sAdhaka dhyAna-magna hone ke lie kisI na kisI nizcita sthAna ko jAnA caahegaa| vizvo hi sthUlabhuGa nityaM tejasaH praviviktabhaka / prAnandabhuktathA prAzastriyA bhogaM nibodhata / / 3 / / For Private and Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 4 ) inheM trividha anubhava jAnie / 'vaizvAnara'sadA sthUla padArthoM ko anubhava karatA hai; 'tejas' sUkSma-jagat ke padArthoM kA upabhoga karatA hai aura 'prAjJa' parama sukha kA / sthUlaM tarpayate vizvaM praviviktaM tu taijasam / Anandazca tathA prAjJa tridhA tRpti nibodhata // 4 // inheM trividha-tRpti jAnie / 'vaizvAnara' sthUla padArthoM se santuSTa hotA hai, 'tejas' sUkSma padArthoM se tRpta hotA hai aura 'prAjJa' paramasukha meM vicaraNa karatA hai| upaniSad ke tatsambandhI sthaloM kI vyAkhyA karate hue hama ina do maMtroM meM diye gaye vicAroM ko pahale vistAra se spaSTa kara cuke haiN| isa bAta ko pUrI taraha samajhAne ke uddezya se hamane prastAvanA vAle adhyAya ke Adi-bhAga meM eka tAlikA dI hai ( dekhie pRSTha 16) jisameM bhoga, tRpti, sthAnatraya ke vicAra se isakA vargIkaraNa kiyA gayA hai| zrI zaMkarAcArya ne isa para koI TIkA-TippaNI na karake kevala yaha likhA hai ki ina paribhASAoM kI pahale vyAkhyA kI jA cukI hai| triSu dhAmasu yadbhojyaM bhoktA yazca prakIrtitaH, vedaitadubhayaM yastu sa bhujAno na lipyate // 5 // jo vyakti Upara batAye gaye anubhavI tathA anubhUta ko tIna uparokta avasthAnoM meM kriyamANa hote hue jAnatA hai usa para inakA koI prabhAva nahIM par3atA cAhe vaha ina tIna ( 'jAgrata', 'svapna' aura 'suSupta') avasthAoM se sambandhita jagat ke kitanA hI samparka meM kyoM na prAtA rhe| yahA~ hameM yaha na samajha lenA cAhie ki isa vividha-ahaMkAra ko samajha lene tathA upaniSad-jJAna prApta kara lene se hI hama usa sampUrNatA se sampanna ho jAyeMge jahA~ hameM hamAre karma athavA nazvara anubhava lipyamAna nahIM kara sakate / udAharaNa ke taura para Apa ne upaniSad ke jJAna ko sunA aura samajhA For Private and Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 46 ) hai, kintu isase yaha nahIM samajhA jA sakatA ki Apane jIvana kI sabhI sthitiyoM meM santulana prApta kara liyA hai / isake lie Apako asAdhAraNa prayatna karake 'dhyAna-kriyA' dvArA isa sajIva anubhava ko aMgIbhUta karanA hogA / pAka-vijJAna kI pustaka ko par3ha lene se hamArI kSudhA kabhI zAnta nahIM hogii| isa taraha hamane trividha ahaMkAra kI gati ko bhalI bhA~ti samajha liyA hai / jaba hameM yaha tattva-jJAna ho jAyegA ki vizuddha cetanA (aAtmA) ke binA ina tIna avasthAoM kA koI astitva nahIM aura samAdhistha hone para hama apane sahaja-guNa prAtmA' se sAkSAtkAra karate haiM to ina avasthAoM se prApta kiye gaye anubhava hameM harSa-viSAda meM nahIM phaMsA skeNge| asIma ko sImita udAharaNoM dvAra samajhAnA eka niSphala evaM nirAzAjanaka prayatna hai / to bhI yadi hama apane mana kI usa sthiti ko samajhAnA cAheM jisase anubhava karate hue bhI hama achUte rahate haiM to hamAre lie aisI svapnAvasthA ko jAnanA hogA jisase hameM apane 'jAgrata' ahaMkAra kA pUrNa jJAna rahatA hai / kalpanA kIjie ki apanI jAgratAvasthA ke anubhavoM kA zAna rakhatA huaA meM svapna-jagat meM bhI bhramaNa kara sakatA hU~; usa avasthA meM svapna-janita anubhava mujhe sparza taka nahIM kareMge / svapna meM rAjA banane para bhI maiM usase koI prasannatA na prApta kara pAU~gA / aise hI yadi svapna meM koI siMha mere pIche bhAga rahA ho to maiM apanI prANa-rakSA ke lie nija vAstavika sthAna se eka iMca bhI idhara-udhara nahIM kUda sakatA; kAraNa yaha hai ki mujhe yaha jJAna hai ki vaha siMha mithyA evaM mere svapna-jAla kA eka tantamAtra hai| sinemA ghara meM dekhe jAne vAle calacitra kA yahA~ udAharaNa denA bhI yaktipUrNa hogA / kisI citra ke sukhAnta evaM dukhAnta dRzyoM kA hama para koI prabhAva nahIM par3atA / yadi kisI vizeSa dRzya meM hama kisI hatyAkANDa ko dekha rahe hoM to usakA hameM vaha bhAvukatA-pUrNa prAghAta nahIM pahu~cegA jo mArga For Private and Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir meM vAstavika hatyA ko dekhane pr| isakA kAraNa yaha hai ki sinemA meM baiThe hue hameM pUrA jJAna rahatA hai ki usa calacitra ke vividha dRzya hamAre manoraMjana ke lie dikhAye jA rahe hai aura unase hamArA koI sambandha nahIM hotaa| isake viparIta Apake pAsa baiThA humA eka choTA bAlaka apane vAstavika vyaktitva ko bhUla kara una vividha dRzyoM se harSa, viSAda, bhaya, karuNA prAdi rasoM kA pradarzana karane lagatA hai| isa taraha prAcIna prAcAryoM ne spaSTa zabdoM meM kahA ki prAtmasAkSAtkAra ke bAda jaba hama apane bhItara ke jIvana-kendra kA anubhava kara lete haiM to ina tIna cetanAvasthAnoM meM jIvana-krIr3A karate rahane para bhI hama unameM lipta nahIM hote, cAhe hama kitane iSTa evaM aniSTa anubhavoM ke samparka meM kyoM na Aye hoN| ____ svAmI rAmakRSNa paramahaMsa ko gale meM kainsara (Cancer) hone para bhI yaha anubhava 'vaizvAnara' dvArA bhukta pratIta hotA rhaa| IsA masIha kI yAtanAeM kevala usake zarIra, mana aura hRdaya se sambandha rakhatI thI na ki usakI AtmA se| inase pathaka raha kara hI hama virakta bhAva se saMsAra ko dekha sakate haiN| isa avasthA meM hI hameM yaha patA calegA ki yaha saMsAra to hamAre manoraMjana ke lie vividha dRzya prastuta kara rahA hai / isa bhAva ko samajhAne ke uddezya se hI yahA~ kahA gayA hai ki aisA manuSya saMsAra ke padArthoM kA upabhoga karane para bhI unameM lipta nahIM hotaa| prabhavaH sarvabhAvAnAM satAmiti vinizcayaH / sarvaM janayati prANazcetozUnpuruSaH pRthak // 6 // yaha bAta svataH siddha hai ki yathArtha kAraNa se hI 'kArya' kI utpatti ho sakatI hai; 'prANa' sabhI cetana-padArthoM ko prakaTa karatA hai; 'puruSa' cetanAyukta prANiyoM kI sRSTi karatA hai jo aneka nAmarUpa se kriyAzIla hote rahate haiN| For Private and Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 51 ) yahA~ zrI gaur3apAda ne prastuta prasaMga ke sthAna meM 'sRSTi' ke bhAva kI vyAkhyA kI hai / jaba hama 'aham' arthAt 'kartA' ke viSaya meM jAnakArI prApta karane kA manoratha karate haiM to hamAre lie sarva-prathama isa siddhAnta ko pUrI taraha samajhanA Avazyaka hai ki saMsAra ke padArtha mithyA haiM aura ye usa samaya hamAre anubhava meM Ate haiM jaba cetanA 'kartA' se nikala kara mAnasika saMkSetra (mind-prism) meM praveza karatI hai| jaba taka yaha anyamanaskatA (distraction) rahatI hai taba taka hama mithyA jagat se bAhara nahIM nikala sakate aura na hI apane bhItara ke 'kartA' arthAt 'AtmA' ke kSetra meM praveza karake ise jAnane kI ora agrasara ho pAte haiN| isalie pratyeka mahAnAcArya ne sthUla jagat ke kAraNa, gati aura maulika svarUpa kI vyAkhyA karanA Avazyaka samajhA / zAstroM ke isa paramparAgata sAdhana kA anukaraNa karate hue zrI gaur3apAda ne bhI kucha mantroM meM sthUla saMsAra tathA isakI utpatti ke sambandha meM prAcIna AcAryoM kI vividha uktiyoM ko saMkSepa se varNana kiyA hai| sampUrNa prAtma-tattva meM kriyAzIlatA tathA cetanA donoM kA astitva vidyamAna hai / isakI kriyAzIlatA ko hama 'prANa' kaha sakate haiN| isake cetanasvarUpa ko hama 'cetanA' kA nAma dete haiM / pratyakSa saMsAra meM 'sthAvara' evaM 'jaMgama' kA astitva hai / bhinna prakAra ke do 'pariNAma' dekhane para hama apane sImita anubhavoM kA yaha niSkarSa nikAla lete haiM ki unake do alaga-alaga kAraNa hoMge kyoMki eka hI kAraNa se do vibhinna phala prApta nahIM ho skte| 'sthAvara' aura 'jaMgama' meM pArasparika virodha pAyA jAtA hai; isalie unakI utpatti ke do alaga-alaga kAraNa hone Avazyaka haiN| yahA~ zrI gaur3apAda ina kAraNoM kI vyAkhyA karane kA prayAsa kara rahe haiN| unake vicAra meM vAstavikatA ke kriyamANa svarUpa (prANa) se saMsAra ke acetana padArthoM kI utpatti hotI hai aura isake cetana-svarUpa (puruSa) se cetanAyukta prANiyoM kA udbhava hotA hai / For Private and Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 52 ) vibhUti prasavaM tvanye manyante sRSTicintakAH svapnamAyAsarUpeti sRSTiranyaivikalpitA // 7 // kaI sRSTi-tattva jJAnI yaha dhAraNA karate haiM ki yaha (sRSTi) Izvara kI daivI zakti kA 'Aropa' hai / dUsare (vidvAna) isa saMsAra ko svapna-jagat ke samAna mithyA samajhate haiM / darzana-zAstra meM varNita sRSTi-sambandhI vividha siddhAntoM kI samIkSA karate hue zrI gaur3apAda ne prArambha meM hI yaha saMketa kiyA thA ki 'sRSTi-siddhAnta' meM unakA rattI bhara vizvAsa nahIM hai| unake apane vicAra meM 'parama-tattva' ajanmA hai aura isake dvArA jagat kI sRSTi kabhI nahIM huI / saMsAra ke dRSTapadArtha hamArA apanA prAropa-mAtra haiM / ise 'amAtavAda' siddhAnta kahA jAtA hai| __'mANDUkya kArikA' tathA 'yoga-vasiSTha' jaise vedAnta ke prAdi-granthoM meM mukhyataH 'prajAtavAda' siddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai jaba ki aAdhunika vedAnta ke zrI zaMkarAcArya sarIkhe vidvAnoM ne hamAre dRSTigocara hone vAle daSTa-padArthoM meM bhI AMzika vAstavikatA kA nirUpaNa kiyA hai| ina do siddhAntoM meM vastutaH koI maulika bheda nahIM hai| hameM inakA sahAnubhUti-pUrNa adhyayana avazya karanA cAhie / 'prajAtavAda siddhAnta' ke samarthaka bhI saMsAra ko eka dIrgha-svapna kahate haiM / Age calakara hameM patA calegA ki 'jAgrata' evaM 'svapna' avasthA ke anubhavoM kA tulanAtmaka vivecana karate hue zrI gaur3apAda ne bhI anta meM yaha siddha kiyA hai ki kisI tarka-pUrNa dRSTi se bhI hama 'jAgrata' saMsAra ko 'svapna' jagat se adhika vAstavika nahIM kaha sakate / jaba 'sRSTi' siddhAnta ke samarthaka saMsAra ko svapnamAtra kahate haiM to ve svapna-jagata ko eka mAnasika mithyAtva nahIM mAnate balki unake matAnusAra yaha svapna prAdi-anta taka vAstavika hotA hai| For Private and Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratavarSa ke vicArakoM kA eka samudAya svapna kI yathArthatA meM vizvAsa rakhatA hai / inake mata meM svapna-draSTA vAstava meM svapna dekhatA hai / inakI yaha dhAraNA hai ki tAMtrika camatkAroM ke sadRza svapna bhI usa kSaNa taka astitva rakhate haiM jaba taka svapna-draSTA inheM anubhava karatA rahatA hai / jaba taka hama kisI vastu kA bodha rakhate tathA usa ke viSaya meM koI dhAraNA karate haiM taba taka usa padArya kA astitva banA rahatA hai, cAhe yaha anubhava-kAla kitanA hI kama kyoM na ho| ___isa vicAra se yahA~ sUkSma saMsAra kI sthUla-jagat ke sAtha tulanA kI gayI hai| icchAmAtraM prabhoH sRSTiritisRSTau vinizcitaH kAlAtprasUti bhUtAnAM manyante kAlacintakAH // 8 // 'sRSTivAda' ke vidvAnoM kA yaha mata hai ki paramAtmA kI icchA para sRSTi kA honA nirbhara hai| 'kAla' kI vAstavikatA meM vizvAsa rakhane vAle anya vyakti isa vicAra meM AsthA rakhate haiM ki saba padArthoM kI utpatti kAla se huii| usa samaya ke saSTi-sambandhI do anya siddhAntoM kA saMkSepa meM varNana karate hue TIkAkAra ne kahA hai ki paramAtmA ke dRr3ha saMkalpa se sRSTi kI utpatti huI hai / dUsare vicAraka 'kAla-tattva' ko hI sabhI nAma-rUpa padArthoM kA sraSTA samajhate haiM kyoMki ye 'kAla' para hI Azrita rahate haiN| darzana ke starIya bhAvoM ko yahA~ eka sAtha rakhakara zrI gaur3apAda ne anta meM ina siddhAntoM ko nirmUla siddha kiyaa| isake pariNAmasvarUpa RSi ne vizuddha vedAnta ke mahatva kA spaSTIkaraNa karane kA prayatna kiyaa| vidyArthI ke mana baddhi meM vedAnta ko kUTa kUTa kara bharane kA yahI ekamAtra saphala sAdhana hai / Ane vAle maMtra meM yaha batAyA jAyegA ki zrI gaur3apAda ne isa bAta ko kitane cAturya se spaSTa kiyA / bhogArthaM sRSTirityanye krIDArthamiti cApare / devasyaiSa svabhAvo'yamAptakAmasya kA spRhA // 6 // For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dUsare yaha samajhate haiM ki isa sRSTi kI racanA paramAtmA ke manoraMjana ke lie kI gayI hai; eka aura vicAra-dhArA vAle ise bhagavAna kI krIr3A se sambandhita kriyA kA hI phala kahate haiM; kintu yaha to usa divya-zakti ke svabhAva ke kAraNa hI astitva meM AyI / jisa kI kAmanA evaM icchA pahale se hI phalIbhUt ho cukI hai bhalA usa paramAtmA ko kisa prakAra kI icchA ho sakatA hai ? __kaI vidvAna yaha vizvAsa rakhate haiM ki isa sRSTi kI racanA kisI vizeSa uddezya se huI aura vaha thI bhagavAn kI tuSTi athavA usakA manoraMjana / ina cha: vividha siddhAntoM kI aora saMketa karane ke bAda zrI gaur3apAda ne isa mantra ke uttarArddha meM apanA vicAra prakaTa karake hameM yaha batAyA hai ki vedAnta dvArA sRSTi kI racanA hone ke vicAra meM bhI vizvAsa nahIM kiyA jaataa| isa RSi ke vicAra meM sRSTi kI eka hI tarka-pUrNa vyAkhyA kI jA sakatI hai aura vaha hai 'parama-tattva' ke sahaja svabhAva kI pratikriyA / koI vastu apane mUla-svabhAva se pRthak nahIM raha sakatI / asoma kA svabhAva sImita se kor3A karanA hai| ___ise eka udAharaNa dvArA adhika samajhA jA skegaa| samudra apanI laharo kI svayaM racanA nahIM karatA kintu laharoM kA honA hI usakI prakRti hai / kevala laharoM se samudra kA samUcA jJAna nahIM hotaa| samudra kI kaI mola ko gaharAI meM jo gambhIratA evaM sthiratA pAyI jAtI hai vahI usakA vAstavika svabhAva athavA dharma hai / isa prakAra tApa (garmI) agni kA dhama hai aura usake binA agni kA koI astitva nahIM raha pAtA / ThIka isa taraha 'divya-tattva' kA yaha svabhAva hai ki vaha 'gati' tathA 'cetana' meM apane Apako prakaTa kare / isake phalasvarUpa kriyamANa padArtha tathA 'cetana' prANI dRSTigocara hote haiM / For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 55 ) yaha paramAtma-tattva svayaM koI icchA athavA kAmanA nahIM rkhtaa| hama meM kisI padArtha ke lie kAmanA usI samaya hogI jaba usake lie hamAre mana meM lAlasA pAyI jAya : yadi maiM peTa bhara kara svAdiSTa bhojana khA kara phala Adi bhI sevana kara lUM to koI vyakti cAhe kitane hI svAdu vyaMjana mere sAmane rakha de, maiM yahI kahU~gA, 'basa, basa / mujhe kucha nahIM cAhie / ine le jaaie|" usa samaya bhojana ke lie mujhe rattI bhara lAlasA na rahegI kyoMki mujhameM usakA prabhAva nahIM hai / isa prakAra jaba paramAtmA svayaM paripUrNa' hai to use koI icchA kaise ho sakatI hai ? upaniSad-prAcAryoM ne spaSTa rUpa se kahA hai ki icchA-rahita honA 'pUrNAvasthA' kA dyotaka hai| isa kAraNa yahA~ zrI gaur3apAda ne saSTi-racanA ke mithyA vicAra kA khaMDana karate hue yaha prazna kiyA hai- bhalA use koI icchA kaise ho sakatI hai jo svayaM paripUrNa hai ?" .. yahA~ yaha TIkAkAra isa dhAraNA kI puSTi karanA cAhate haiM ki 'paripUrNa' ma koI kAmanA nahIM raha sakatI; isa kAraNa yaha kisI kI racanA nahIM kara sakatA / yadi koI vyakti zrI gaur3apAda ke isa siddhAnta kA khaNDana karane kA sAhasa karatA hai to use pahale isa prazna kA uttara dene ke lie taiyAra rahanA hogA ki "bhagavAn ne kisa prayojana se isakI racanA kI ?" yadi hama yaha uttara deM ki paramAtmA ne kisI vizeSa icchA kI pUrti ke lie yaha kArya kiyA to hama isake sAtha sAtha yaha bAta nahIM kaha sakate ki parama-tattva 'paripUrNa' hai| isa matabheda ko prakaTa karane ke bAda zrI gaur3apAda ne isa upaniSad ke pahale chaH mantroM se sambandhita apanI TIkA samApta kara dii| aba hama 'mANDUkyopaniSad' ke sAtaveM mantra meM cetanA kI 'turIyAvasthA' kI projasvI vyAkhyA ko smjhaayeNge| nAntaH prazaM na bahiSprajJaM nobhayataH prajJaM na prajJAnaghanaM na prazaM nAprajJaM / adRSTamavyavahAryamagrAhyamalakSaNacintyamavyapadezyamekAtma For Private and Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 56 ) pratyayasAraM prapaMcopazamaM zAntaM zivamadvaitaM caturtha manyate sa prAtmA sa vijJeyaH // 7 // yaha vaha tatva nahIM jo bhItarI, bAhya aura ina donoM saMsAroM se paricita ho| yaha na cetana hai aura na acetana / yaha kisI indriya dvArA dekhA nahIM jA sakatA, na kisI se vyavahAra karatA aura na mana dvArA grahaNa kiyA jA sakatA hai| yaha lakSaNa aura vicAra se rahita hai / ise varNana karanA asaMbhava hai; yaha nizcaya rUpa se prAtmA se abhinna hai| isameM koI prapaMca nahIM pAyA jAtA / yaha zAnta, kalyANakArI aura advaita hai / ise 'turIya' (caturtha) avasthA kahA jAtA hai| yahI prAtmA hai jisakA sAkSAtkAra karanA hamArA dhyeya hai| paramAtmA ko zabda-baddha nahIM kiyA jA sakatA kyoMki zabdoM dvArA kisI padArtha ke guNa, dharma kriyA Adi kI vyAkhyA hI kI jA sakatI hai| satyasanAtana tatva nirguNa aura kriyA-rahita hai / dhana-padArthoM ko prAkRtika vijJAna dvArA guNa-yukta kahA gayA hai aura ye anitya hote haiM / yadi hama isa paramatatva meM kisI guNa kA samAveza kareM to yaha paramocca sthAna se gira kara sImAbaddha ho jAyegA / isa prakAra yaha amara tattva maraNa ke stara para aajaayegaa| isa kAraNa 'tarIya' (caturtha) avasthA ko kevala nakArAtmaka bhASA dvArA samajhAyA jA sakatA hai / isa paramAtma-tattva ko varNana karane kA yaha ekamAtra sAdhana hai / saMsAra ke kisI deza tathA bhASA ke darzana-zAstra meM ise itanI sundaratA se varNana nahIM kiyA gayA hai| isake dvArA bhASA ko sAdhanamAtra banA kara yaha rahasya samajhAyA gayA hai / isa taraha 'advaita' tattva meM sabhI dRSTa-padArthoM ; bhAvanAoM aura kriyAoM kA prabhAva dikhAyA gayA hai| For Private and Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 57 ) hama bAhya-saMsAra ko apanI jJAnendriyoM kI sahAyatA se anubhava karate haiN| mana tathA buddhi hamAre bhAva evaM vicAra-jagat se hamArA paricaya karAte haiN| isa sthUla saMsAra ko hama apanI jJAnendriyoM dvArA anubhava karate haiM aura mana tathA buddhi hamAre vicAra evaM bhAva-kSetra meM praveza karate rahate haiM / samasta pratyakSa saMsAra tathA ve sabhI sAdhana, jinakI sahAyatA se hama apane dainika jIvana ke anubhava prApta karate haiM, padArthamaya jagat ke varga meM Ate haiN| 'kartA' (anubhavI) eka nitya-tattva hai jo hameM jIvana-prANa pradAna karatA hai| yaha zuddha-cetana tathA jJAna-svarUpa hai jise anubhava karane ke lie hameM anubhava-kSetra ke sabhI padArthoM kA atikramaNa karanA cAhie / __ andhere meM par3A huA eka rassI kA Tukar3A sA~pa, char3I, pAnI kI dhArA yA bhUmi meM par3I huI darAr3a samajhI jA sakatI hai / isa taraha ke bhrama meM par3e hue vyaktiyoM ko usa rajja (rassI) kA svarUpa samajhAne kA eka mAtra upAya yaha hai ki unake mana se isa prakAra kI bhrAnti kA nivAraNa kara diyA jAya / prAyaH sabhI dharma-granthoM meM satya-sanAtana kI paribhASA karane ke lie isa vidhi ko adhikatara apanAyA jAtA hai / manuSya ke anubhavoM kI vyAkhyA karate hue upaniSadoM ne AtmA ke cAra 'pAda' mAne haiM jinameM se pahale tIna kI vyAkhyA kI jA cukI haiM / ye haiM 'jAgrata' 'svapna' aura 'suSupta' avasthA / prastuta maMtra meM caturtha pAda (turIyAvasthA) ko vistAra se varNana kiyA gayA hai / pichale mantra meM ukta tIna avasthAoM ke vyakta guNa, anubhava-kSetra, bhoga, tRpti Adi kI vyAkhyA kI gayI hai; kintu caturtha avasthA ko samajhAne ke lie RSi ne eka vicitra zailI ko apanAyA hai / yaha hai nakArAtmaka bhASA kA prayoga / aisA karane kA vizeSa kAraNa hai| anubhavI (kartA) indriya, mana tathA buddhi kA jJAna-viSaya nahIM hai / isa rahasya ko hama dUrabIna ke udAharaNa dvArA pahale samajhA cuke haiM / dUrabIna meM dekhane vAlA vyakti usake dvArA saba For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 58 ) kucha dekhatA hai parantu vaha apane Apako isa upakaraNa dvArA nahIM dekha sakatA / ThIka isI prakAra buddhi dvArA prAtmA kA darzana nahIM kiyA jA sakatA kyoMki jyoMhI AtmA se alaga hokara buddhi ise dekhane kA prayAsa karatI hai usI kSaNa yaha cetanA-rahita ho jAtI hai / buddhi ko viveka-zakti pradAna karane vAlI yaha divya-jyoti 'prAtmA' hai aura isake binA vaha niSkriya ho eka ghana-padArtha bana kara raha jAtI hai| ___RSi ne bar3e cAturya se nakArAtmaka bhASA kA upayoga karake sAdhakoM ko isa satya-sanAtana tattva kI, jo saba prANiyoM ko zakti sampanna karatA hai, eka pUrNa paribhASA dI hai| nAntaH prAjJa--yaha hamAre bhItarI jagata ko nahIM jAnatA / yahA~ zruti hameM yaha batAnA cAhatI hai ki 'turIya' svapnAvasthA nahIM hai / jaisA pahale kahA jA cukA hai 'tejasa' vaha cetana-zakti hai jise hamAre bhItarI jagat arthAt svapna saMsAra kA jJAna rahatA hai| ise 'nAntaH prAjJa' kaha kara RSi ne yaha bAta spaSTa kI hai ki manuSya kI jIvana-zakti (AtmA) ko svapna-draSTA nahIM kahA jA sktaa| na bahiSprajJa--yaha bAhya padArthamaya saMsAra kA bhI jJAna nahIM rkhtaa| isakA yaha abhiprAya hai ki turIyAvasthA ko 'vaizvAnara' bhI nahIM kahA jA sakatA / hama yaha jAnate haiM ki yaha 'jAgane vAlA' pratyakSa saMsAra kA pUrAparA jJAna rakhatA hai| na ubhayataH prajJa-yaha ina donoM se anabhijJa hai / jaba hama yaha kahate haiM ki bAhara aura bhItara ke jagat kA ise jJAna nahIM to ziSya ke mana meM svataH yaha zaMkA uTha sakatI hai ki taba yaha ina donoM ( 'jAgrata' aura 'svapna') avasthAoM kI madhyavartI avasthA kA jJAna rakhatA hogaa| usa avasthA meM hameM 'jAgrata' evaM 'svapna' donoM avasthAnoM kA alpa jJAna rahatA hai / hama bahudhA usa madhyavartI avasthA ko anubhava karate rahate haiM / peTa bhara kara bhojana karane ke bAda hama eka aisI avasthA ko anubhava karate haiM jisameM hama na to bAhya For Private and Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 56 ) saMsAra se pUrA sambandha rakhate haiM aura na hI bhItarI jagat se pUrNataH pRthak hote haiM / yahA~ isa yavasthA ko bhI nakArAtmaka bhASA dvArA batAyA gayA hai| na jJAnaghanaM-yaha cetanA kA ghana nahIM hai| jaba yaha 'vaizvAnara', 'tejasa' aura ina donoM kI madhyavartI avasthA nahIM to svabhAvataH yaha 'prAjJa' (suSuptAvasthA vAlA) hogA--aisI dhAraNA sAdhaka meM ho sakatI hai / isase pahale hama 'prAjJa' se sambindhata mantra meM yaha batA cuke haiM ki isa (prAjJa) avasthA meM hamArI samUcI cetana-zakti sthUla aora sUkSma zarIroM se simiTa kara ghanIbhUt ho jAtI hai / isa bAta ko dhyAna meM rakhate hue RSi ne kahA hai ki 'turIya' avasthA 'prAjJa' se bhI acha tI hai / na prajJa-yaha ('turIya') sAdhAraNa cetanA bhI nahIM rakhatA / isa nakArAtmaka zabda-zRMkhalA se vidyArthI eka hI sambhAvanA kara sakatA hai / vaha yaha hai ki AtmA eka sAdhAraNa cetanA hai / hindu darzana-zAstra ke mahAna vicAra nirbhayatA se apane prApta kiye hue jJAna ke maMca para dRr3hatA pUrvaka sthira rahe haiN| yukti evaM tarka ke amApa astra se susajjita raha kara unhoMne yaha ghoSaNA kI hai ki hamArI AtmA ke lie cetanA' jaise zabda kA bhA prayoga karanA ayukta hai / yaha isalie kahA gayA he aparimita tattva kA kisI sImita 'guNa' dvArA varNana karanA use sAmita karane kA ho prayAsa hogaa| 'cetanA' zabda kA prayoga kevala usaka viparotArthaka zabda ke prasaMga meM kiyA jAtA hai / 'sUrya' ke sAtha 'jyoti' zabda ko jor3anA eka vyartha kriyA hogo kyoMki sUrya svataH teja-ja hai; isalie jyotirmAn sUyyaM kahanA nirarthaka hai| isa taraha 'cetana' prANI kA to saMsAra meM kucha na kucha mahatva samajhA jAtA hai kyoMki yahA~ jar3a-padArthoM kA bhI astitva rahatA hai / 'turIya' to jar3a aura cetana donoM ko prakAzita karatA hai / na aprajJa-yaha jar3a bhI nhiiN| aba isa tatva ko kevaja jar3a mAnA jA makatA hai, yahA~ yaha bhAva bhI amAnya hai| hama yaha pahale jAna cuke haiM ki For Private and Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 60 ) zrAtmA 'nAntaH prAjJa', 'na bahiSprajJaM', 'na ubhayataH prajJa', 'na prajJAdhanaM', 'na prajJa', aura 'na prajJa" hai / isa kAraNa ise 'jar3a' hI mAnA jA sakatA hai / RSiyoM ne isa saMbhAvanA kA bhI khaMDana kiyA hai / isa maMtra ke pUrvArddha meM nakArAtmaka bhASA dvArA yaha batAyA gayA hai ki 'turIya' ina tIna vidita avasthAoM se pare hai / yahA~ isa bAta ko dRr3hatApUrvaka batAyA gayA hai ki 'asIma' kI paribhASA 'parimita' zabdoM dvArA nahIM kI jA sakatI / mantra ke uttarArddha meM tatva - vettA ne zrAtmA ke kucha nizcit vizeSaNoM kI ora saMketa kiyA hai / hameM yahA~ bhI isa bAta ko smaraNa rakhanA cAhie ki 'nakArAtmaka' zabdoM meM isa bhAva ko samajhAyA gayA hai| yahA~ diye gaye pratyeka zabda meM eka vyApaka rahasya chipA hai aura ise pUrNa rUpa se samajhane ke lie hameM 'turIya' kA yathArtha lakSaNa jAna lenA cAhie / aSTa- --na dekhA jAne vAlA / yahA~ kahA gayA hai ki 'AtmA' ko indriyoM dvArA dekhA nahIM jA sakatA / zradRSTa kA artha kevala yaha nahIM ki 'AtmA' prakAra-rahita hai balki isase yaha bhI jAna lenA cAhie ki nakArAtmaka zabdoM ko prayoga meM lAkara yaha kahA gayA hai ki yaha indriyoM dvArA agamya hai / ise hamArI kisI bhI jJAnendriya dvArA anubhava nahIM kiyA jA sakatA / avyavahArya-binA kisI sambandha ke / isakA artha yaha hai ki 'AtmA' sarva-vyApaka hone ke kAraNa saMsAra ke kisI padArtha se sambaddha nahIM hai balki saMsAra ke saba jar3a tathA cetana isa se vyavahAra karate haiN| udAharaNa ke taura para 'AkAza' ko liijie| 'AkAza' kA kisI padArtha se koI bhI padArtha isake binA nahIM raha sakatA / ThIka aise hI 'AtmA', jo akSara evaM pramRta hai, jagata ke saba nAma rUpa ke vyavahAra kA ekamAtra sAdhana hai aura isake kAraNa jagat kA mithyA vyApAra cala rahA hai / vyavahAra nahIM, yadyapi agrAhya - jise grahaNa nahIM kiyA jA sakatA / Upara diye gaye AtmA ke do lakSaNa isa bAta kI puSTi karate haiM ki mana dvArA 'AtmA' ko anubhava For Private and Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nahIM kiyA jA sakatA kyoMki mana to unhI padArthoM kI pahacAna kara sakatA hai jo indriyoM dvArA usa taka pahu~ca pAte hoM / yadi 'prAtmA' indriya-viSaya bane tabhI ise indriyoM dvArA grahaNa kiyA jA sakatA hai| netra, kAna, nAka, jihvA aura tvacA---paJca karmendriyA~, kevala apane viSaya-dharma ko anubhava karane meM samartha haiM jo kramazaH rUpa, zabda, gandha, rasa aura sparza haiN| 'AtmA' na to indriya-viSaya hai aura na hI indriyoM se sambandhita; ata: yaha mana dvArA gamya nhiiN| __ alakSaNaM-binA lakSaNa ke / yadi hama kisI padArtha ko apane sAmAnya indriya-sAdhana dvArA nahIM jAna sakate to use jAnane ke lie hameM kevala anumAna kA hI sahArA lenA hotA hai / rasoI meM jala rahI agni ke sAtha dhUmA~ bhI Upara uThatA rahatA hai| isase hamane isa tathya kA nirUpaNa kiyA hai ki jahA~ dhUA~ hai vahA~ agni kA honA anivArya hai / jaba hama dhUA~ Upara uThatA dekhate haiM to hama sahasA kaha dete haiM ki usa sthAna para agni jala rahI hai, cAhe vaha (agni) dUra uTha rahe dhUe se DhakI huI kyoM na ho| yahA~ agni ke hone kA anumAna isake prabhAva 'dhUe~' se huA jise hamane eka dUra ke sthAna para Upara uThate hue dekhA / ise saMskRta meM 'lakSaNa' kahate haiM / AtmA kA aisA koI prabhAva nahIM jisa ke dvArA isake astitva kA patA cala sake / ataH upaniSadoM ke mahAnAcAryoM ne prAtmA ko 'alakSaNam' kahA hai| acintya-binA soce jAne ke| Upara dI gayI vyAkhyA se yaha bAta svataH siddha ho gayI ki jo tattva adRSTa, agrAhya aura alakSa Na haiM vaha svabhAvataH acintya bhI hogaa| avyapadezya-avarNanIya / yaha bAta tarka dvArA puSTa hai ki ina paristhitiyoM meM 'AtmA' kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI kyoMki hama kevala usa anubhava ko varNana kara sakate haiM jo hamArI indriyoM yA mana athavA buddhi ke kriyAkSetra meM AtA ho| For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 62 ) ekAtmapratyayasAraM-nizcaya se AtmA kA sAra / jaba hama Upara ke nakArAtmaka zabdoM ko samajhate hue isa pariNAma para pahuMca cuke haiM ki paramAtma-tattva avaNanIya hai to prakhara buddhi vAle vidyArthI ke lie yaha bAta aspaSTa evaM nirAzA-pUrNa bana kara raha jAtI hai aura usakI isa dayanIya avasthA meM usake mukha ko dekha kara guru isa vAstavika-tattva kI savistAra vyAkhyA karane kA prayAsa karate haiN| AcArya ne kahA ki prAtmA zuddha, cetana tattva hai / hameM saMsAra kA jJAna prApta hotA hai / jagat ke padArya athavA hamAre bhAva yA vicAra hI hamAre sAMsArika jJAna ke mUla-srota haiM / hama kisI dhvani yA kisI dUsarI indriya ke anubhava se apane bhAva yA vicAra se pUrNataH paricita rahate haiM; kintu hameM yaha jJAna nahIM hai ki vaha kauna sI zakti hai jisake dvArA hameM padArtha, bhAva aura vicAra ke kriyA-kSetroM kA patA cala sakatA hai| yahA~ RSi ne kahA hai ki yaha parama-tattva hI vaha jJAna-zakti hai aura yaha saba padArthoM se achUtA hai / yaha ekamAtra zuddha jJAna hai jisa ke dvArA pAlokita ho kara saba indriyA~ apane apane vyApAra karatI haI pratyeka padArtha ko prakAzamAna karatI rahatI haiN| aise sabhI guNoM tathA vizeSaNoM kA AtmA meM astitva na mAnate hue, jina ke dvArA hama padArthamaya jagat ko sAmAnyataH anubhava karate haiM, maharSi aba 'AtmA' ke kaI nizcita lakSaNa dene kA prayatna karate haiN| yahA~ bhI hameM yaha samajha lenA cAhie ki yadyapi RSi ne nizcita zabdoM kA prayoga kiyA hai tathApi unakA uddezya unake viparIta artha ko samajhAnA hai / prapaMcopazamaM-saba prapaMcoM se rahita / 'turIyAvasthA' vaha kSetra hai jisa meM yaha nAzamAna-saMsAra aura isake adhUre anubhava praveza nahIM kara pAte / ina aneka anubhavoM kA apUrNa jJAna hameM kevala 'turIya' ke praveza dvAra taka hI hotA hai / isa nAzamAna padArthamaya saMsAra kI tIna avasthAoM meM hI prapaMca pAyA jAtA hai / jyoMhI hama unako pAra kara lete haiM tyoMhI hama usa For Private and Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vAstavika kSetra meM praveza karate haiM jahA~ (turIyAvasthA meM) isa nazvara saMsAra ke vikAra, duHkha, apUrNatA, chala-kapaTa, yAtanAnoM Adi ke lie koI sthAna nahIM / zantama ---jo zAnta hai / pahale yaha kahA jA cukA hai ki azAnti tathA manovega kevala hamAre rAgadveSa Adi bhAvoM ke kAraNa hameM asta-vyasta rakhate haiM / jaba hama isa dvaita saMsAra se nikala kara 'AtmA' ke sAmrAjya meM praveza karate haiM, hameM zAzvata evaM pUrNa zAnti kA anubhava hone lagatA hai / zivama-jo sarva kalyANakArI hai / zAnti meM sukha aura kalyANa pAyA jAtA hai / sukha vAstava meM baha santulana-sthiti hai jo hameM zAnta rakhane ke sAtha pUrNa kalyANa pradAna karatA hai / akalyANa athavA apriya sthiti kevala vAstavika saMsAra meM raha sakatI hai / isa kAraNa hama 'turIyAvasthA' ko 'kalyANa' kA adhiSThAna kahate haiN| advataM---binA dvaita bhAva ke / jaba hameM khambhe ke svarUpa kA jJAna ho jAtA hai to usameM se vaha 'bhUta' bAhira nikala bhAgatA hai jisakA hamane usa khambhe meM grAropa kiyA huA thaa| usa samaya hameM ekamAtra khambhe ke darzana hote haiM / 'jAprata' tathA 'svapna' avasthA meM hI jagata ke dvaitabhAva kA hameM jJAna hai / suSuptAvasthA meM ekarUpatA kA astitva hotA hai yadyapi hama ise usa samaya anubhava nahIM kara pAte / 'turIyAvasthA' meM praveza karane ke bAda samasta jagat adRzya ho jAtA hai aura hama isa satya-sanAtana 'advaita' tattva ko anubhava karane lagate haiN| ___turIya' avasthA kI nakArAtmakatA kI isake vizeSa lakSaNoM dvArA paribhASA karane ke bAda RSi ne anta meM kahA ki yahI 'turIya' avasthA hai| isa maMtra meM yadyapi isa vAstavika tattva ke sundara vizeSaNa diye gaye haiM to bhI isakI pUrNa paribhASA nahIM kI jA skii| ise to nakArAtmaka bhASA meM varNana karane kA prayAsamAtra kiyA gayA hai| ina sAMsArika padArthoM kA AtmA se koI sambandha nahIM hai-isa bAta ko samajhAne ke bAda prAcArya 'jAgrata', For Private and Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 64 ) 'svapna' tathA 'suSupta' avasthA se pare kI avasthA kI ora saMketa karate hue ziSya se kahate haiM-"yahI AtmA hai|" yaha kaha kara mAno guru apane ziSya ke sammukha 'prAtmA ko rakha kara ise prApta karane kA Agraha kara isa mantra ke antima bhAga ke ina zabdoM (sa AtmA sa vijJeyaH) kA eka vizeSa tathA pavitra mahatva hai / isa prakAra isa 'paramAtma tattva' kI yathAsambhava paribhASA karane kA prayAsa karate hue guru ne ziSya se kahA, "jise tumane aba apanI buddhi dvArA samajhA hai use kevala zAstrAdhyayana se prApta nahIM kiyA jA sakatA' / zAstroM ke rahasyapUrNa bhAva ko nissandeha viveka-buddhi kI sahAyatA se samajhA jAtA hai kintu itane para hI hama 'brahma-vidyA' kI parAkASThA para nahIM pahuMca pAte / isa rahasya para manana karanA nitAnta Avazyaka hai| yaha bAta tabhI sambhava hogI yadi sAdhaka ina bAhya prAvaraNoM se alaga raha kara apane bhItara ke vyApaka evaM pavitra Atma-tattva kI phira se khoja tathA prApti kare / sthUla jagata ke aneka padArthoM kA cintana karate rahanA 'maga-taSNA' ke sadRza hai / bhalA marusthala meM pratIta hone vAlI usa 'jala-dhArA' se siktA (reta) kA eka bhI kaNa kyA siMcit ho sakatA hai ? yahA~ jo kucha batAyA gayA hai usase yaha samajhA jAtA hai ki dRSTa-jagat se pare rahane vAlA advaita-tattva hamAre bhItara hI anubhava kiyA jA sakatA hai / jIvana ke isa lakSya kI prApti kevala adhyayana tathA vicAra kI sahAyatA se nahIM ho sakatI / AdhyAtmika jIvana ke isa dhyeya ko prApta karane kA ekamAtra sAdhana 'dhyAna' ke rAja-mArga ko apanAnA hai / nivRttaH sarvaduHkhAnAmIzAnaH prabhuravyayaH / advaitaH sarvabhAvAnAM devasturyo vibhuHsmRtaH // 10 // isa 'paramAtma-tattva' meM, jo parivartana-rahita hai, saba duHkha pUrNa rUpa se zAnta ho jAte haiM / isa nAma-rUpa jagat meM 'advaita' tattvoM For Private and Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 65 ) yahI hai / ise 'turIya' kahA jAtA hai jo divya tathA sarva vyApaka hai / isa ' kArikA' meM jina zabdoM tathA vizeSaNoM kA ullekha kiyA gayA hai ve gata mantra meM varNita bhAva kI dRSTi meM svataH siddha haiM / upaniSad meM 'AtmA' kI jo paribhASA kI gayI hai usake mukhya aMgoM kI TIkAkAra (zrI gaur3apAda) ne vyAkhyA karane kA prayatna kiyA hai / pichale mantra meM upaniSad ne jina anupama zabdoM dvArA 'AtmA' kI paribhASA kI hai usane eka asaMbhava bAta ko bhI prAyaH saMbhava banA diyA hai / ise hama yathArtha rUpa se paribhASA nahIM kaha sakate kyoMki kisI vastu yA rUpa kI paribhASA karanA use pUrNa rUpa se zabda baddha karanA hai / hama yaha bhI jAnate haiM ki pichale mantra meM 'turIya' ko spaSTa rUpa se nizcita vizeSaNoM dvArA itanI saphalatA se samajhAyA nahIM jA sakA jitanA nakArAtmaka zabdoM ke prayoga dvArA | ke svAbhAvika hai ki eka aisA vidyArthI, jise abhI dIkSA nahIM dI gayI hai, isa guhya jJAna ko itanI sugamatA se prApta nahIM kara paataa| aise avasara para 'guru' anugraha kI AvazyakatA hai jisase vicAra tathA tarka dvArA yathArtha mArga kA pradarzana kiyA jA sake kyoMki aisA hone para hI ina zabdoM ke gUr3ha rahasya ko jAnA jA sakatA hai / eka TIkAkAra ke nAte zrI gaur3apAda apanA kartavya samajhate haiM ki vaha hamArA ucita patha pradarzana kreN| nIce diye gaye mantroM ne hameM vaha mArga dikhAyA hai jisa para niSThApUrvaka calate rahane se hama upaniSadoM ke ina saMketamAtra zabdoM ko ThIka taraha samajha kara apane nizcit dhyeya kI ora agrasara ho skeN| * kAryakAraNabaddhau tAviSyete vizvataijasau / prAjJaH kAraNabaddhastu dvau tau turye na sidhyataH // 11 // 'vizva' tathA 'tejasa' donoM kAraNa aura kArya dvArA ba~dhe hue For Private and Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haiM; kintu 'prAjJa' kA srota kevala kAraNa hai| 'turIya' meM ina donoM (kAraNa tathA kArya) kA astitva nahIM hotaa| kAraNa vaha sthiti hai jisake antanihita usakA kArya hotA hai / jaba kAraNa se 'kArya' kI utpatti hotI hai to vaha kAraNa svataH kArya meM pariNata ho jAtA hai / 'vizva' (jAgratAvasthA) meM kAraNa aura kArya donoM kA astitva rahatA hai / AdhyAtmika jagat meM hamAre vAstavika svarUpa kA ajJAna (avidyA) hI kAraNa hotA hai / hama isa tathya ko nahIM jAnate ki hama sanAtana, zAzvata, sarvavyApaka, zuddhacaitanya svarUpa haiM aura hama apanI icchA se padArtha jagat ko anubhava karate rahate haiN| aisA karate hue hama ina padArthoM ke jAla meM pha~sa kara rAga aura dveSa ke zikAra ho jAte haiM / isa rAga-dveSa se pUrNa 'jAgrata' avasthA meM hama sukha tathA duHkha ke bIca bhaTakate hue vyAkula evaM saMtapta rahate haiM / isa taraha 'vizva' ahaMkAra meM kAraNa (avidyA) tathA kArya (padArthamaya jagat) donoM vidyamAna rahate haiM / isa padArthamaya jagat meM sthUla saMsAra kI jar3a vastuoM tathA cetana prANiyoM ke sAtha sAtha hamAre mana, buddhi aura avidyA kI bhI gaNanA kI jAtI hai / yaha 'jAgane' vAlA na kevala bAhya padArthoM evaM paristhitiyoM dvArA prabhAvita hotA hai balki hamAre mAnasika tathA vijJAnamaya vyaktitva ke prAghAta bhI sahana karatA rahatA hai / prastuta maMtra meM diyA gayA yaha bhAva kevala uma vidyArthI kI bhalI bhA~ti samajha meM AyegA jisameM svayaM ati-sUkSma manana zakti ho / zrI gaur3apAda kahate haiM ki yahA~ upaniSada kI isa ukti kA yaha abhiprAya hai ki 'turIya' avasthA meM bAhya evaM prAntarika padArthoM kA kiJcidapi jJAna nahIM rhtaa| dUsare zabdoM meM isakA yaha artha hai ki 'turIya' na to 'vizva' hai aura na hI "tejasa" / TokAkAra yaha samajhAnA cAhate haiM ki jaba yaha 'parama-tattva' vizva nahIM to aura kyA ho sakatA hai / jAgratAvasthA meM hama avidyA se ghire rahate haiM / isa avidyA se hama meM svAbhimAna kI utpatti hotI hai jo hamAre mana, buddhi aura mAyAmaya bAhya saMsAra ko dUSita kara detA hai / For Private and Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svapnAvasthA (tejasa) meM jaba AtmA sUkSma zarIra ke sAtha samparka sthApita karatA hai to ise sthUla saMsAra kA koI jJAna nahIM rahatA kintu yaha svapna-jagat ke padArthoM se lipta ho jAtA hai| isalie zrI gaur3apAda ne kahA hai ki 'tejasa' meM bhI kAraNa tathA kArya kA astitva rahatA hai / ise hama mana ke bhItara kA padArthamaya-jagata kahate haiM / jaba 'vizva' tathA 'tejasa' donoM meM kAraNa aura kArya bane rahate haiM to 'prAjJa' ina donoM se kisa bAta meM bhinna hogA ? yahA~ yaha kahA gayA hai ki suSuptAvasthA (prAjJa) meM kevala 'kAraNa' rahatA hai| isa avasthA meM hameM nAnA padArthoM vAle sthUla saMsAra tathA sUkSma jagat kA koI jJAna nahIM rahatA / usa samaya to hama kevala isa vanIbhUta nakArAtmaka ekarUpatA se paricita rahate haiM jise "maiM nahIM jAnatA" bhAva se spaSTa kiyA jAtA hai / yahI bhAva nirantara hamameM banA rahatA hai / ataH jAgratAvasthA meM hameM kevala ajJAna (avidyA) kA prAbhAsa hotA hai / yahI avidyA jagat kI mAyA aura bhrAnti, anekatA tathA nazvaratA kI jananI hai / isalie avidyA vaha kAraNa hai jisase nAnA dRSTapadArthoM (kArya) kA prAdurbhAva hotA hai| yadi prAcArya kA yaha kathana satya hai ki 'vizva' tathA 'tejasa' meM kAraNa aura kArya donoM bane rahate haiM aura 'prAjJa' meM kevala kAraNa maujUda rahatA hai to yaha pUchA jA sakatA hai ki turIya (caturtha) avasthA kA vAstavika svarUpa kyA hai / isa mantra meM yaha bhAva saMkSepa meM samajhAyA gayA hai| yahA~ spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki turIya (zAzvata) meM 'kAraNa' tathA 'kArya' donoM nahIM raha sakate / jahA~ taka khambhe kA sambandha hai usake astitva para bhayAvane bhUta ke vividha aMga, vastra, rUpa yAdi koI prabhAva nahIM DAla sakate ; khambhe meM to bhUta hai hI nhiiN| khambhe meM bhUta kA pAropa karanA eka mithyA bhAva hai aura avAstavika padArtha (mAyA) kA vAstavika svarUpa (AtmA) para koI prabhAva nahIM par3a sakatA / yaha kahA jA cukA hai ki marusthala kI bhrAnti pUrNa jala-dhArA reta For Private and Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ke eka kaNa ko bhI gIlA nahIM kara sakatI / isa prakAra 'kAraNa' aura 'kArya', jinakA kriyA-kSetra 'jAgrata', 'svapna' aura 'suSupta' avasthA taka sImita rahatA hai, ina tInoM se pare rahane vAlI vAstavika (turIya) avasthA meM kabhI praveza nahIM kara sakate / yaha bAta kahane se TIkAkAra kA abhiprAya hai ki jAgrata, svapna aura suSuptAvasthAe~ kevalamAtra 'turIya' (prAtmA) para Aropa haiM / nA''tmAnaM na parAMzcaiva na satyaM nApi anRtam / prAjJaH kiMcana saMvetti turya tatsarvadRksadA // 12 // . 'prAjJa' satya pra vA asatya ke viSaya meM kucha nahIM jAnatA aura na hI AtmA yA anAtmA ke sambandha meM use koI jJAna hai / 'prAjJa' ina sabase anabhijJa hai / 'turIya' saba se paricita hai aura yaha sarvajJa evaM sarva-draSTA hai| Upara jisa ajJAna (mavidyA) kI vyAkhyA kI gayI hai vaha vAstava meM prAtmA ke vAstavika svarUpa ko na jAnanA hai| isase mAyA-pUrNa padArthamaya saMsAra kI utpatti hotI hai / isa prabhAva (kArya) ko ajJAna kahA jA sakatA hai jo hamAre jIvana meM bhrAnti ko janma detA hai / 'jAgrata' tathA 'svapna' avasthAoM ko anubhava karane vAle ko sadA ajJAna (avidyA) tathA bhrAnti kA anubhava hotA rahatA hai / suSuptAvasthA meM yaha (prAtmA) kevala 'avidyA' kI sthiti meM rahatI hai / gata kArikA meM isa bAta ko samajhAyA jA cukA hai| jaba hama yaha kahate haiM ki turIyAvasthA meM 'avidyA' tathA 'bhrAnti' donoM vidyamAna nahIM hote to yaha zaMkA uTha sakatI hai ki turIya (prAtmA) aura suSuptAvasthA (prAjJa) meM kyA bheda hai / ___ nakArAtmaka bhASA ke prayoga se sadA yaha bhaya banA rahatA hai ki chAtra 'parama-tattva' ko vaha sattA mAnatA rahe jisakI isa (nakArAtmaka) bhASA dvArA For Private and Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 66 ) paribhASA na kI jAya / isa sthiti meM vidyArthI sahasA yaha pariNAma nikAla sakatA hai ki suSuptAvasthA meM ahaMkAra kA kriyamAna honA hI AtmA kA sUcaka hai / isa mithyA bhAvanA ko dUra karane ke lie isa mantra meM aura adhika vyAkhyA tathA yuktiyoM kA samAveza kiyA gayA hai| yahA~ 'jAgrata' avasthA ke sthUla saMsAra kI 'suSupta' avasthA ke 'rikta' jagata se tulanA kI gayI hai / jaba hama suSuptAvasthA ko itanA adhika nahIM jAna sakate to upaniSadoM dvArA varNita suSuptAvasthA ke rahasya ko samajha sakanA eka viphala prayAsa hI hogaa| isa maMtra meM TIkAkAra suSuptAvasthA ke ahaMkAra (prAjJa) kI vyAkhyA kara rahe haiM / inake vicAra se isa avasthA meM satya athavA asatya kA patA nahIM calatA aura yukta-ayukta tathA prAtmA-anAtmA kA rattI bhara jJAna nahIM rhtaa| isa ko hama pUrNAvasthA nahIM kaha sakate aura na hI yaha vizuddha cetanA kI sthiti hai / suSuptAvasthA meM hameM "sAkSAt avidyA" kA hI jJAna hotA hai / andhakAra ko dekhanA jyoti ke darzana karane se sarvathA bhinna hai| 'turIya' zAzvata evaM sanAtana jJAna kA adhiSThAna hai / 'turIya' tathA 'prAjJa' meM vahI bheda hai jo 'jyoti' aura 'andhakAra' meM / suSuptAvasthA meM hameM yaha jJAna hotA hai ki "hama kucha bhI nahIM jAnate / " isake viparIta turIyAvasthA meM hameM nirantara yaha jJAna rahatA hai ki "hama saba kucha jAnate haiN|" zuddha jJAna hone ke kAraNa 'turIya' svayameva jJAna-svarUpa hai / ___ jyoti ko prajvalita karane ke lie kisI aura jyoti kI AvazyakatA nahIM hotI / isa lie jyoti-svarUpa 'jJAna' (AtmA) ko jAnane ke lie koI anya jJAna Avazyaka nahIM hai / 'AtmA' ke anubhava ke lie kisI dUsare anubhava-kartA se sahAyatA nahIM mila sakatI / prAtmA (turIya) 'jJAna' hai; isalie TIkAkAra ne spaSTataH kahA hai ki 'turIya' sadA sarva-draSTA hai| dvaitasyAgrahaNaM tulyamubhayo prAjJaturyayoH / bIjanidrAyutaH prAjJaH sA ca turye na vidyate // 13 // For Private and Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 70 ) 'suSuptAvasthA' aura 'turIya' meM samAna rUpa se 'dvaita' ko anubhava nahIM kiyA jA sakatA kintu gaharI nidrA lene vAlA kAraNa dvArA prabhAvita hotA hai jaba ki yaha kAraNa (avidyA) turIyAvasthA meM vidyamAna nahIM hotaa| pichale do maMtroM para gaharA vicAra karane ke bAda eka zaMkA utpanna ho sakatI hai jisakA yahA~ samAdhAna kiyA jAtA hai / vaha saMdeha yaha hai ki yadi suSaptAvasthA tathA turIyAvasthA meM samAna rUpa se 'dvaita' bhAva nahIM rahatA to 'turIya' 'suSupta' se kisa bAta meM bhinna huI ? saMkSepa meM prazna-kartA yahA~ yaha siddha karane kA prayAsa kara rahA hai ki isa dizA meM ina donoM avasthAoM meM samAnatA hone ke kAraNa 'turIya' bhI 'suSupta' kA rUpa huii| saMsAra ke nAstika, vizeSatayA sAmyavAdI (kamyUnisTa), apane aspaSTa evaM bhrAntipUrNa uddezya kI pUtti ke kAraNa dharma ko rItA tathA nirarthaka siddha karanA cAhate haiN| ve mahAna zAstroM kA gaharA adhyayana na kara ke apanA hI pariNAma nikAla baiThate haiN| mujhe aneka sAmyavAdI vyaktiyoM se bAta karane kA avasara milA hai / unakI dhAraNA yaha hai ki jaba saba bAtoM ko kahA aura samajhA jA sakatA hai to vedAntI vartamAna yuga vAloM ko mukti kA mArga itane vaijJAnika evaM vijJAnamaya DhaMga se kyoM dikhAte haiM / unake isa tarka kI viphalatA una ke rikta jJAna kA pratibimba hai / veda-zAstroM ke gar3ha rahasya ko samajhane ke lie kevala buddhi sahAyaka nahIM ho sakatI, cAhe adhyayana karane vAlA eka prakANDa vidvAna kyoM na ho / suSThutayA manana evaM anukaraNa dvArA hI hama vedAnta meM nihita rahasya ko samajhane meM samartha ho sakate haiN| yahA~ 'suSupta' tathA 'turIya' ke mukhya bheda ko spaTaStayA samajhAyA jA rahA hai| eka saSapta vyakti ko paramAtma-tattva ke vAstavika svarUpa kA lezamAtra jJAna nahIM hotA aura yahI azAna anekatA kI pahacAna karane kA kAraNa hotA hai / 'turIya' avasthA meM isa sanAtana tattva kA anubhava hotA rahatA hai jisakA suSuptAvasthA meM pUrNa prabhAva rahatA hai / ataH ina donoM avasthAoM meM samAnatA nahIM hotii| For Private and Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 71 ) aAtma-sAkSAtkAra ke saubhAgyazAlI kSaNoM meM abAdha rUpa se ima divyatattva kA pUrNa jJAna rahatA hai aura yahA~ timira ke lie koI sthAna nahIM / yaha zAzvata, sarva-vyApaka, ananta aura sanAtana vizuddha jJAna hai / ataH turIyAvasthA meM kAraNa-sthiti ke lie koI sthAna nahIM / turIya' sampUrNa jJAna hai jahA~ prajJAna kA astitva nahIM rhtaa| svapnanidrAyutAvAdyau prAzastvasvapnanidrayA / na nidrAM caiva ca svapnaM turye pazyanti nizcitAH // 14 // pahalI do avasthAnoM 'vizva' tathA 'tejasa' kA svapna tathA nidrA se sambandha rahatA hai / 'prAjJa' meM svapna-rahita nidrA kA anubhava hotA hai / jina vyaktiyoM ne sanAtana-tattva ko anubhava kiyA hai unheM 'turIya' avasthA meM nidrA tathA svapna kI anubhUti nahIM hotii| hama jAnate haiM ki jaba vAstavika tatva 'AtmA' sthUla zarIra ma se bAhya saMsAra kI ora abhimukha hotA hai to ise 'jAgratAvasthA' ke aneka anubhava prApta hote haiN| yahI jAgrata vyakti kA jIvana hai / jaba yaha sthUla zarIra kA tyAga karatA hai to padArthamaya saMsAra bhI lupta ho jAtA hai / taba yaha sUkSma zarIra se saMparka sthApita karatA hai jahA~ mana tathA buddhi kA sAmrAjya hai / ise 'svapnAvasthA' kahate haiM, jisake apane anubhava alaga dRSTigocara hote haiN| TIkAkAra ke yaha kahane kA, ki 'jAgrata' tathA 'svapna' avasthAoM ko anubhava karane vAlA prANI svapna evaM nidrA kI anubhUti karatA hai, yaha abhiprAya hai ki ina donoM avasthAoM meM 'kAraNa' tathA 'kArya' donoM bane rahate haiM / ise bhrAnti aura ajJAna kahA jAtA hai / suSuptAvasthA meM manuSya svapna-rahita nidrA ko anubhava karatA hai / isakA yaha artha hai ki yaha sthiti bhrAnti ke binA kevala ajJAna (avidyA) ke kAraNa anubhava kI jAtI hai / dUsare zabdoM meM suSuptAvasthA meM kevala avidyA vidyamAna rahatI hai aura isa para For Private and Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 72 ) sthUla saMsAra tathA sUkSma jagat kA koI prabhAva nahIM par3atA kyoMki ina donoM kA udgama vahI ajJAna (avidyA) hai / isa kArikA meM zrI gaur3apAda hamAre lie una avasthAnoM, jinheM hama apane sAdhAraNa jIvana meM anubhava karate rahate haiM, aura upaniSadoM meM varNita vAstavika tattva kI ajJAta evaM vicitra anubhUti (turIya) ke bheda ko spaSTa karane kA bharasaka prayatna kara rahe haiM / isI kAraNa yahA~ para kahA gayA hai ki turIyAvasthA meM nidrA athavA svapna ke lie koI sthAna nahIM hai / isa bAta ko siddha karane ke lie ki yaha dhAraNA koI vijJAnamaya svayaMsiddha vicAra athavA naiyAyika siddhAnta nahIM, balki hara sacce sAdhaka ke lie anubhava karane kA viSaya hai, tattvadarzI RSiyoM ne yaha ghoSaNA kI hai ki 'turIya' avasthA meM na to svapna (bhrAnti) pAyA jAtA hai aura na hI nidrA (ajnyaan)| ata: isa maMtra se hameM yaha samajha lenA cAhie ki 'turIya' kI paripUrNa avasthA ko upaniSadoM ne pahalI do anubhUta avasthAtroM se bhinna batAyA hai / isa mahAn 'satya' ko anubhava karane ke lie aise upakaraNa se kisI prakAra kI sahAyatA nahIM mila sakatI jo jJAtavya padArtha ko apane sammukha dekhatA rahatA hai / 'turIya' vaha sthiti hai jisameM kartA (draSTA) aura karma (dRSTa) paraspara mila kara ekarUpa zuddha jJAna meM ghanIbhUta ho jAte haiM / yahI parama-jJAna (AtmA) hai| Age Ane vAle vividha maMtroM meM yaha batAyA jAyegA ki yaha bAta kisa prakAra saMbhava hai| anyathA gRhNataH svapno nidrA tatvamajAnataH / viparyAse tayoH kSINe turIyaM padamaznute // 15 // svapna kA kAraNa vAstavika jJAna kA mithyA AbhAsa honA hai / nidrA vaha sthiti hai jisameM isa 'tattva' kA jJAna hI nahIM hotA / jaba do prakAra kI yaha bhrAnti dUra ho jAtI hai to 'turIya' kI anubhUti hotI hai| For Private and Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cetanA kI caturtha avasthA kA anubhava kaba hotA hai ? isa bAta ko yahA~ samajhAyA gayA hai / yahA~ svapna evaM nidrA kA inake AdhyAtmika rUpa meM varNana kiyA gayA hai, jise hama 'bhrAnti' tathA 'ajJAna' kahate haiM / yahA~ jAgratAvasthA ko vizeSa rUpa se varNana nahIM kiyA gayA hai kyoMki 'svapna' ma jAgratAvasthA kI bhI gaNanA kI gayI hai| isakA kAraNa yaha hai ki ina donoM avasthAoM meM hameM sanAtana-tattva ke prati bhrAnti hotI hai / yadi koI vyakti rajju (rassI) meM 'sarpa' ko dekhatA hai athavA eka 'char3I' ko to donoM avasthAoM meM vaha bhrAnti kA zikAra banA rahatA hai / aise hI 'jAgrata' evaM 'svapna' se sambandhita hamAre sabhI anubhava mithyA hote haiM aura hama parama-tattva ko jAna nahIM paate| isa maMtra meM hameM yaha batAyA jA rahA hai ki 'turIya' isa mithyAtva se pare hai| yahA~ nidrA kA prayoga bhrAnti ko dikhAne ke lie kiyA gayA hai / hama pahale yaha batA cuke haiM ki 'satya' ke prati jJAna kA abhAva hone se 'jAgrata' evaM 'supta' avasthA meM hama dRSTa tathA sUkSma jagat meM bhinna-bhinna anubhava prApta karate rahate haiM / isalie ina donoM avasthAoM meM mithyA jJAna anubhava karane kA mUla-kAraNa ajJAna (avidyA) hai / jaba hama 'kAraNa' (apane vAstavika svarUpa ke prati ajJAna) ko laoNpa lete aura sAtha hI isake kArya (vividha mithyA anabhavoM vAle saMsAra) kI vAstavikatA ko jAna jAte haiM to hameM caturtha avasthA 'turIya' kA anubhava ho jAtA hai| 'jJAna svarUpa' ko jAna lene para ajJAna (avidyA) kA nAza ho jAtA hai / 'kAraNa' ke binA kArya' kA astitva nahIM raha sakatA / ajJAna ke dUra ho jAne para sUkSma saMsAra evaM sthUla jagat tathA inase prApta hone vAle aneka anubhava lupta ho jAte haiN| anAdimAyayA supto yadA jIvaH prabudhyate / ajamanidamasvapnamadvaitaM budhyate tadA // 16 // For Private and Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 74 ) jaba prANI anAdi mAyA-rUpI nidrA kA tyAga kara detA hai to yaha nidrA-svapna se rahita apane nitya tathA advaita svarUpa ko jAna letA hai / ___ 'svapna' tathA 'suSupti' kA abhiprAya vAstavika tattva kA mithyA jJAna aura avidyA hai, yaha batA cukane ke bAda TIkAkAra hameM yaha vizvAsa dilAnA cAhate haiM ki aisA samaya AtA hai jaba hama mahAn satya ko, jo cetanA kI caturthI avasthA hai, anubhava kara sakate haiM aura vedAnta-sAdhanA tathA dhyAna dvArA isa divya cetanA ke prati jAgarUka ho jAte haiM / yahA~ AcArya ne isa tathya para prAgrahapUrNa bala diyA hai ki upaniSadoM meM nihita satya mithyA nahIM balki ye aise anubhava haiM jinako pratyeka sAdhaka apane jIvana meM DhAla sakatA hai| __manuSya prAtma-pravaMcanA ke kAraNa suSuptAvasthA ko anubhava karatA rahatA hai / isakA yaha artha hai ki use yaha jJAta nahIM hotA ki vaha svayaM sarva-vyApaka cetanA hai / sRSTi ke nirmANa se hI manuSya ke bhAgya meM yaha krama ghaTita ho rahA hai / sRSTi kA sRjana hone ke bAda hI samaya kA prAdurbhAva huA / isa kAraNa sRSTi ko 'anAdi' kahA gayA hai / sRSTi ke Adi se isa kSaNa paryanta hama 'suSupti' kA anubhava karate Aye haiM arthAt hameM apane vAstavika svarUpa kA jJAna nahIM rahA / jaba yaha mithyAbhimAnI jIva isa ghora nidrA kA tyAga karake nija vAstavika svarUpa ko jAna legA taba yaha isa advaita, anAdi tathA svapna-rahita tattva ke prati jAgarUka ho jaayegaa| svapna-rahita kA artha yaha hai ki 'satya' kA anubhava hone para ajJAna (avidyA) kI samApti ho jAtI hai / dUsare upaniSadoM, vizeSataH RSiyoM kI "uttiSThata, jAgrata" kI zAstrIya cetAvanI meM isI bhAva kI punarAvRtti kI gayI hai / jaba hama svapnayukta hote haiM taba hamAre bhrAnti-pUrNa svapna-jagat kA anta ho jAtA hai / isa prakAra apane sahaja svarUpa se sAkSAtkAra kara lene para nazvaratA, alpajJatA, mRtyu Adi se sambandhita hamArI sabhI dhAraNAe~ lupta ho jaayeNgii| For Private and Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 75 ) 'jIvAtmA' ke lie hI saMsAra kA astitva hai aura isakA ahaMbhAva naSTa ho jAne para ina mithyA dhAraNAoM evaM sImita zaktiyoM kA anta ho jAyegA / isase pahale yaha batAyA jA cukA hai ki isa mithyAbhimAna kA nirmANa kisa prakAra hotA hai aura hameM isa mAyA-rUpI pRthakatva kA AbhAsa kaise hone lagatA hai / jaba hameM isa vAstavika tattva kA jJAna ho jAtA hai taba hameM cetanA kI turIyAvasthA kA jJAna hotA hai / usa samaya 'satya' ke prati na to koI mithyA jJAna hotA hai aura na hI pravidyA | prapaJco yadi vidyeta nivarteta na saMzayaH / mAyAmAtramidaM dvaitamadvaitaM paramArthataH // 17 // yadi dRSTa-prapaJca ( anekatA ) vAstavika hotA taba yaha avazya adRzya ho jAtA / dRSTigocara hone vAlA yaha dvaita kevala bhrAnti yA mAyA hai / prata hI parama satya hai / pichale maMtra meM hameM yaha batAyA gayA hai ki jaba anekatA vAlA 'dvaita' lupta hotA hai taba hamAre anubhava kA eka mAtra viSaya advaita raha jAtA hai / yahA~ isa bAta ko samajhAyA gayA hai| yadi yaha bahu-rUpa saMsAra vAstavika hotA to aisI zaMkA nyAya saMgata hotI / yaha saba mithyA hai, jaise rajju meM sarpa-darzana / isalie isakA astitva nahIM / jisa samaya hama isa parama tattva ko samajha lete haiM usa samaya saba mithyA padArtha pradRSTa ho jAte haiM / yaha una vyaktiyoM ke lie upayukta uttara hai jo isa anekatA vAle saMsAra meM hI vizvAsa banAye rakhate haiM aura kahate haiM ki jisa 'advaita' ko ve dekha nahIM pAte usakI sattA meM kaise vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? zrI zaMkarAcArya ne apane bhASya meM isa maMtra kI 'rajju meM sarpa-darzana' kA udAharaNa de kara vyAkhyA kI hai / mAyA se mugdha hone para hameM sarpa, na ki rassI, dikhAyI detI hai kintu jisa kSaNa hama isa bhrAnti pUrNa sarpa ke parokSa padArtha ( rajju) ko jAna lete haiM tabhI hameM usa pradvaita-rUpI rassI ke darzana ho jAte haiM / yahI bAta isa sthUla saMsAra ke viSaya meM ghaTita hotI hai / For Private and Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 76 ) prastuta maMtra ke pUrvArddha meM 'anukUla-tarka' vidhi ko apanAyA gayA hai jisakA bhAratIya dArzanikoM dvArA upayoga kiyA jAtA hai / isa paMkti meM vastutaH yaha kahA gayA hai ki "saMsAra kA astitva nahIM hai maura yadi hai to vaha bhI dUra ho jAyegA / yaha lupta nahIM hotA; isalie isakI sattA nahIM hai / " vividha padArthamaya saMsAra kI yadi sattA hai to vaha nizcaya se adRzya ho jAyegI; kintu yaha hai hI nahIM kyoMki dvaitabhAva mithyA hai / yadi vAstavika . sattA hai to vaha kevala "advaita-tattva" kI hai| vikalo vinivarteta paripato yadi kenacit / upadezAdayaM vAdo jJAte dvaitaM na vidyate // 18 // (isa sambandha meM) yadi kisI ne vividha saMkalpa-vikalpa kiye hoM to ve dUra ho sakate haiM / yaha vyAkhyA to upadeza dene ke lie kI jAtI hai / isameM dvaitabhAva ke viSaya meM jo kucha kahA gayA hai vaha 'parama-satya' kA jJAna hone para jAtA rahegA / pichale maMtra para jo vAda-vivAda huA hai use suna kara isa satsaMga ke koI eka sajjana yaha Apatti uThA sakate haiM--"mahArAja ! jaisA Apane kahA hai yadi dRSTa-saMsAra mithyA tathA mAyA-svarUpa hai to kyA hama guru, ziSya aura isa grantha arthAt saba ko 'mithyA' nahIM kaha sakate haiM ?" __vedAnta vAle sadA eka hI uttara deMge / satya-sanAtana kA jJAna hone para prAcArya, ziSya, dharma-grantha Adi ke viSaya meM mithyAtva kI bhAvanA avazyameva ho jAyegI / 'AtmA' meM guru, ziSya aura zAstroM kA astitva nahIM hai / ina tInoM kI dhAraNA isa uddezya se kI jAtI hai ki ina upakaraNoM kI sahAyatA se 'parama-pada' kI prApti karake use anubhava kiyA jaay| jisa samaya sAdhaka ko isa tattva kA pUrNa anubhava ho jAtA hai usI kSaNa sabhI vividhatA kI itizrI ho jAtI hai / Atma-tattva (kartA) meM kisI vastu (karma) ke lie koI sthAna nahIM hai| For Private and Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 77 ) yahA~ eka 'tarka' uThatA hai / isa maMtra ke pUrvArddha meM tarka se sambandhita eka udAharaNa milatA hai / darzana-zAstra meM pAye jAne vAle aneka siddhAntoM meM isa 'tarka' kA prAyaH prayoga kiyA jAtA hai| yukti isa prakAra dI jAtI hai-"yadi yaha vizva mithyA hotA to yaha sahasA lupta ho jAtA; kintu yaha bAta ghaTita nahIM hotii| isa kAraNa ise mithyA kahanA anucita hai / " isa yukti se yaha siddha kiyA jAtA hai ki 'vizva' sattAmaya hai / isa vicAra se advaitavAdI sahamata nahIM haiN| vAstava meM zrI gaur3apAda kI kArikA dvArA racita vedAnta-durga kI durbhedya prAcIroM (dIvAroM) meM cheda karane (doSa DhUDhane) ke uddezya se kucha pAlocaka yaha yukti prastuta kiyA karate haiN| isa maMtra ke yathArtha rahasya ko ye pAlocaka samajha nahIM pAte / yahA~ isa kA yaha artha kiyA jAyegA ki "yadi kisI ne padArthamaya saMsAra kI dhAraNA kI ho to vaha jAtI rahegI / vastutaH isakI kevala pratIti hotI hai| isakI vAstavikatA nahIM hai / jaba hama 'dhyAna' dvArA parama-tattva ko anubhava kara leMge to 'vaita' kI pratIti bhI na raha paayegii|" isa maMtra ke antima bhAga meM yaha bAta pUrNa rUpa se siddha hotI hai ki isa 'satya' kA anubhava kara lene para padArthamaya saMsAra sarvathA lupta ho jAtA hai| so'yamAtmA'dhyakSaramoGkAro'dhimAtraM pAdA mAtrA mAtrAzca pAdA prakAra ukAro makAra iti // 8 // mAtrA ke vicAra se yaha prAtmA hI OM hai / mAtrAoM ke anusAra isake pAda kiye jAte haiM / isake pAda mAtrAeM haiM aura mAtrAe~ pAda / yahA~ akSara 'a', 'u' aura 'm' haiM / __isa maMtra meM sanAtana-dhvani 'OM' kI phira vyAkyA kI gabI hai| prAtmA kI vyAkhyA karate hue pichale maMtroM meM OM kA pUrA varNana kiyA gayA thA / yahA~ OM kI tIna mAtrAmoM (a, u paura ma) kA artha spaSTa rUpa se samajhAyA jA rahA hai| isase pahale hamame OM kI tIna mAtrAoM (a, u aura m) meM jAgrata, svapna aura suSupti kI tIna avasthAnoM kA Aropa kiyA thA / isa prakAra For Private and Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aba taka hameM OM ke rahasya para hI vicAra karane kA avasara milA hai / aba OM kI tIna mAtrAoM para vicAra karate hue hama isa kA artha jAnane kA prayatna kreNge| yahA~ upaniSada dvArA hameM batAyA jA rahA hai ki ye tIna mAtrAe~ hI tIna pada haiN| jAgaritasthAno vaizvAnaro'kAraH prathamA mAtrA''pterAdimatvAdvApnoti ha vai sarvAnkAmAnAdizca bhavati sa eva veda // 6 // (OM kI) 'a' mAtrA jAgratAvasthA ke vaizvAnara ko prakaTa karatI hai kyoMki yaha sarva-vyApaka OM kA prathamAkSara hai / donoM meM yaha vizeSatA samAna rUpa se pAyI jAtI hai| jo vyakti ise jAna letA hai usakI sabhI kAmanAe~ pUrNa hotI haiM aura vaha sarvaziromaNi ho jAtA hai| hama pahale batA cuke haiM ki jaba AtmA sthUla zarIra se prapanA sambandha jor3a kara padArthamaya bAhya -saMsAra ko dekhatA hai to ise jAgratAvasthA (vaizvAnara) ke anubhava hone lagate haiN| dhyAnAvasthA meM jAgratAvasthA ke jIvAtmA kA OM kI 'a' mAtrA meM Aropa kiyA jAtA hai|| kisI vastu meM vizeSa artha athavA bhAva kA aAropa karanA eka guhya sAdhana hai jise hama 'mUrti-pUjA' kahate haiM / eka golAkAra patthara ke khaNDa meM hama kailAzapati bhagavAna ziva kI dhAraNA karate haiN| aise hI kraoNsa meM, jo asahya yAtanA kA sUcaka hai, IsAI IsAmasIha ke divya rUpa kI dhAraNA karate haiM / jyoMhI ve kisI bar3e athavA choTe kraoNsa ko dekhate haiM tyoMhI unameM divya bhAvanA kA saMcAra ho jAtA hai aura unheM aisA pratIta hotA hai mAno "IsA' svayaM unheM AzIrvAda de rahe hoM / vedAnta ke vidyIrthI ke lie bhI, cAhe use amUrta-tattva (prAtmA) kA dhyAna dharane ke lie vizeSa sAdhana ko apanAnA hotA hai, pahale-pahala kisI aise padArtha athavA 'lakSya' kI AvazyakatA hotI hai jise apane sAmane rakhate For Private and Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 76 ) hue vaha dhyAnAvasthita hone kA abhyAsa kara sake / isa sambandha meM yahA~ zAstroM ne eka pavitra mUtti kI vyavasthA kI hai jisakI vyAkhyA karate hue 'OM' para dhyAna karane kI vidhi batAI gaI hai / svarUpa ke sthAna meM dhvani hone ke kAraNa OM para dhyAna jamAnA eka kaThinatara kriyA hai| yahA~ OM ke pAda samajhAne ke badale isakI uccAraNa karane vAlI mAtrAmoM kI vyAkhyA kI gayI hai aura inameM hI manuSya ke vyaktitva ke vividha aMgoM kA Aropa kiyA gayA hai| vedAnta ke vidyArthI ke lie dhyAna kI prArambhika avasthAnoM meM manovaijJAnika evaM sthUla bhAva rakhane vAle padArthoM meM OM kI mAtrAmoM kA Aropa karane kA abhyAsa karanA Avazyaka hai / prastuta maMtra tathA agale do maMtroM meM isa vidhi kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| do vastuoM kI tulanA karate samaya hameM yaha dekhanA hai ki unameM kisa kisa bAta meM samAnatA pAyI jAtI hai / yadi ina donoM meM koI samAna vizeSatA na ho to inameM tulanA karane kA prayAsa viphala hogA / hama dUdha ko madhu ke samAna nahIM kahate kintu candramA kI chaTA ko isase (dUdha se) upamA dete haiN| isa prakAra yadi 'zruti' jAgratAvasthA ke vaizvAnara kI OM kI 'a' mAtrA se tulanA karanA cAhe to ise una vizeSatAoM kA ullekha karanA hogA jo ina donoM meM samAna rUpa se hoN| isa maMtra meM ina vizeSa guNoM kI vyAkhyA kI gayI hai / RSi ne kahA hai ki vaizvAnara tathA mAtrA 'a' meM sarvavyApakatA pAyI jAtI hai aura ye donoM pahale Ate haiN| ___saba dhvaniyoM kA mUla 'a' hai| manuSya tanika mukha khola kara bAhira kI ora vAyu nikAlane se 'a' kA uccAraNa kara sakatA hai / saMsAra kI prAyaH saba bhASAmoM ko varNamAlAmoM kA pahalA akSara 'a' hai| navajAta zizu ke prathama rudana kA zrI gaNeza 'a' dhvani se hI hotA hai / isa taraha sabase pahalA uccAraNa kiyA jAne vAlA akSara 'na' hai aura hamArI anubhava-zRMkhalA kI pahalI kar3I jAgratAvasthA hai kyoMki svapnAvasthA meM hama unhIM vAsanAoM ko prakaTa karate haiM jinheM hama jAgratAvasthA meM prApta kara cuke hote haiN| For Private and Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 80 ) 'a' kI vyApakatA bhI svayaM-siddha hai kyoMki saba dhvaniyoM meM 'a' vidyamAna rahatA hai| vaizvAnara bhI samasta vizva meM vyApta rahatA hai / isa bAta kI tuSTi 'zruti' kI ghoSanAmoM se hotI hai kyoMki kahA gayA hai ki "vaizvAnara AtmA kA zira evaM divya svarga hai" ityAdi / prastuta upaniSad meM isa samAnatA ke mahattva ko dikhAyA gayA hai / zAstra kahate haiM ki 'a' mAtrA se nija jAgratAvasthA ko jisa vyakti ne milA diyA hai usakI sabhI kAmanAe~ pUrI ho jAtI haiM aura vaha saMsAra kA ziromaNi bana jAtA hai arthAt apane yuga meM usa kI kItti-patAkA phaharAtI hai / upaniSadoM meM isa DhaMga ko una sthAnoM para apanAyA gayA hai jahA~ ve kisI prAdhyAtmika sAdhana kA varNana karate haiM tAki vidyArthI ko ina AdhyAtmika sAdhanoM ke sakriya prayoga meM protsAhana mile kyoMki isa prayAsa kA vizeSa mAhAtmya batAyA jAtA hai| yadi hama isa bAta ko pakSapAta kI bhAvanA se jAnane kA prayatna kareM to sahasA hama yaha samajha baiTheMge ki sAdhaka ko AdhyAtmika jIvana ko utsAhapUrvaka vyatIta karane kI preraNA dene ke lie prAcIna RSiyoM ne isa apariSkRta upAya kA upayoga kiyA hai; kintu vartamAna saMsAra tathA isake manovijJAna ke viSaya meM hameM jo kucha jJAna hai usake AdhAra para hama nizcaya se kaha sakate haiM ki kArya-virata saMsAra meM isI prathA dvArA manuSya ke vyaktitva ko vikasita kiyA jAtA hai / mana meM niyamita rUpa se OM kA japa karate rahane ke sAtha yadi manaSya nija jAgratAvasthA ko bhI dhyAna meM rakhatA hai to usake mana tathA buddhi donoM vikasita hote haiM aura isa prAtma-vikAsa ke pariNAmasvarUpa usakA jAgratAvasthA kA vyaktitva nizcaya rUpa se santulita tathA manohArI kriyAzIlatA meM pariNata ho jAtA hai / isa bAta ko samajhAne ke lie kisI darzanAcArya kI AvazyakatA nahIM ki aise vyaktitva vAlA manuSya lolapatA evaM spardhA pUrNa vartamAna saMsAra meM sarvAMgIna saphalatA prApta karatA hai| isameM tanika bhI sandeha nahIM hai / sAmAnya yogyatA vAlA koI prANI isa sAdhana kA niSkapaTa bhAva se satata upayoga karake eka uccakoTi kA buddhimAna vyakti bana sakatA hai / krodhI, ayogya aura asahAya rahate hue hamameM nakArAtmaka pravRttiyoM kA samAveza ho jAtA hai / For Private and Personal Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yadi hama eka bAra kisI vyakti ko apane durguNa evaM durbalatAoM tathA mAnasika vyastatAoM ko lA~gha lene kI zikSA de deM to usakI sabhI mAnasika truTiyA~ tathA durbalatAe~ dUra ho jAyeMgI aura vaha mahAn zaktizAlI, kuzala, vidvAn aura nirbhIka puruSa siddha hogA / isalie svabhAvataH vaha jIvana ke sabhI aMgoM meM khyAti prApta kara legaa| svapnasthAnastaijasa ukArA dvitIyA mAtrotkarSAdubhayatvAdvotkarSati ha vai jJAnasaMtati samAnazcabhavati nAsyAbrahmavitkule bhavati ya evaM veda // 10 // tejasa'kahA jAne vAlA svapnAvasthA kA anubhavI jIvAtmA OM kA dUsarA akSara 'u' hai kyoMki yaha zreyasa hai athavA (OM kI) do mAtrAmoM ke madhya AtA hai / ise jAnane vAlA vyakti uccatara jJAna prApta kara letA hai| usase saba samAna vyavahAra karate haiM aura usake kula meM koI aisA vyakti nahIM pAyA jAtA jo brahma ko nahIM jaantaa| marti-pUjA ke sAdhana ko samajhAte hue hameM vistAra se yaha samajhAyA jA rahA hai ki OM kI dUsarI mAtrA 'u' meM hama kisakA prAropa kreN| hamAre sUkSma zarIra se samparka sthApita karane vAlA ahaMkAra, jise svapna-draSTA kahate haiM, svapna ko anubhava karate samaya hamAre bhItarI jagata ke sUkSma padArthoM meM vicaratA rahatA hai / usa kA OM kI dUsarI mAtrA 'u' meM Aropa kiyA jAtA hai| svapna-draSTA tathA mAtrA 'u' meM jo mamAnatA pAyI jAtI hai use RSi ne isa uddezya se samajhAyA hai ki ziSya sugamatA se OM meM dhyAna lagA ske| kahA gayA hai ki ina donoM meM eka samAnatA yaha hai ki ye zreyasa haiN| 'u' akSara 'ma' ke bAda pAne ke kAraNa varIyasa hai| isa prakAra svapnAvasthA taijasa ko bhI jAnatAvasthA (vaizvAnara) se zreyasa kahA gayA hai kyoMki dUsarI For Private and Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 82 ) avasthA pahalI avasthA ke bAda hI anubhava meM AtI hai / padArthamaya saMsAra se prApta anubhavoM dvArA 'vizva' apane mAnasika kSetra kI vAsanAmoM kA bAhyasaMsAra meM nikSepa karatA hai / inhIM vAsanAmoM se bhrAnti kI utpatti hotI hai jo svapna-draSTA ke lie mithyA-jagata ke svapnoM kI racanA karatI hai| ina donoM meM eka aura samAnatA pAyI jAtI hai aura vaha ina donoM ( 'u' tathA 'svapnAvasthA' ) kA madhyavartI honA hai| eka 'a' aura 'm' ke bIca meM hai aura dUsarI 'jAgrata' tathA 'suSupti' ke madhya vidyamAna rahatI hai / jo vyakti OM kA utcAraNa karate samaya usakI mAtrA 'u' tathA sUkSma zarIra se samparka sthApita karate haiM unake mana evaM buddhi asAdhAraNa rUpa se vikasita hote haiM jisase unakI saMsAra ke asAmAnya prakhara-buddhi vyaktiyoM meM gaNanA hotI hai / isa saMsAra meM bhI jahA~ lobha tathA pArasparika pratiyogitA hI manuSyoM ke mukhya vyavasAya haiM, isa koTi ke vizeSa buddhi-cAturya vAle manuSyoM kA bar3A sammAna hotA hai / 'DAlara' kI Izvaravat pUjA karane vAle deza meM bhI mastiSka-nidhi (Brain Trust) ko saba apanA zira jhukAte haiM / ___ vaidika yuga meM sarva-sAdhAraNa logoM meM paryApta prAdhyAtmika pUrNatA thI; isalie usa kAla kI prArya-saMskRti bahudhA AdhyAtmika-jIvana kI dRr3ha nIMva para khar3I thI / isI kAraNa taba eka gRhasthI ko yaha upadeza vizeSa protsAhana detA thA ki OM kA uccAraNa karane se usake vaMza meM pavitratA tathA prAdhyAtmika saMskRti kA saMcAra hogaa| Ajakala bhI hama yaha dekhate haiM ki eka iMjinIyara pitA kama se kama eka putra ko iMjIniyara banAnA caahegaa| hameM yaha bAta bhI vidita hai ki yadi koI pitA kisI vizeSa vyavasAya (jase vakAlata athavA DAkTarI) meM saphala hotA hai to usakI santAna ko bhI isa vyavasAya meM ruci hotI hai / manuSya kI isa manovaijJAnika vaMza-paramparA (haredity) ko dhyAna meM rakhate hue upaniSad kahatA hai ki jisa vaMza meM isa ucca koTi ke prakANDa paNDita kA janma hotA hai usameM koI vyakti saMskRti-prema tathA dharma-ruci meM korA nahIM pAyA jaayegaa| For Private and Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir suSuptasthAnaH prAjJo makArastRtIyA mAtrA miterapItervAminotI ha vA ida" sarvamapotizca bhavati ya evaM veda // 11 // 'prAjJa', jisakA kriyA-kSetra suSuptAvasthA taka sImita rahatA hai, OM kI tIsarI mAtrA 'm' hai kyoMki ye donoM 'mApaka' haiM aura inameM saba eka-rUpa ho jAte haiM / jo koI 'prAjJa' ke isa svarUpa tathA 'm' ko anubhava kara letA hai vaha saMsAra ke prANiyoM evaM padArthoM ko samajha letA hai aura sabako vaha apane Apa meM dekhane lagatA hai| jina pAThakoM ne pichale do mantroM ko dhyAnapUrvaka samajhA hai ve sugamatA se suSuptAvasthA tathA 'm' mAtrA meM samAnatA pAyeMge / yahA~ bhI upaniSad dvArA ina donoM meM do vizeSa samAna-guNa batAye gaye haiM / saMskRta ke 'miti' zabda kA artha 'mApaka' hai ; jaise eka auMsa kA mApagilAsa, jise drava-padArtha ko mApane ke lie prayoga meM lAyA jAtA hai / isakI sAdhAraNa vidhi yaha hai ki jisa gilAsa meM binA nApA huA jala par3A hai usameM se isa auMsa -gilAsa meM jala DAla kara ise pahale nApe hue jala ke gilAsa meM u~Dela diyA jAya / isa kriyA ke dvArA drava-padArtha pahale-pahala isa gilAsa ko bhara detA hai aura bAda meM yaha rikta (khAlI) ho jAtA hai / isa krama se yaha bharatA tathA khAlI hotA rahatA hai| aise hI OM meM 'm' kI mAtrA aura suSuptAvasthA donoM kI tulanA kI jA sakatI hai / ye donoM Upara batAye gaye auMsa -gilAsa kI bhA~ti haiM / yaha isa prakAra hai-OM kA uccAraNa karate samaya isakI pahalI do mAtrAe~ ('a' tathA 'u') tIsarI mAtrA ('m') meM samA jAtI haiN| jaba hama phira OM kA uccAraNa karate haiM to isakI tIsarI mAtrA 'm' se 'a' tathA 'u' kI utpatti hotI pratIta hotI hai / pahalI tIna avasthAoM para vicAra karane para hameM aisA pratIta hotA hai ki suSuptAvasthA meM bhI pahalI donoM ('jAgrata' tathA 'svapna') For Private and Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 84 ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir avasthAe~ samA jAtI haiN| jaba hama gaharI nidrA se jAga uThate haiM to isameM se 'jAgrata' evaM 'svapna' kA prAdurbhAva hotA dikhAyI detA hai / isI samAnatA ko dikhAne ke lie ina donoM kI 'sa' gilAsa se tulanA kI gayI thI / yaha bAta spaSTa hai ki OM kI antima mAtrA 'm' tathA suSuptAvasthA se pahale-pahala anekatA aura viSamatA kA anubhava hotA hai aura bAda meM ina donoM meM vyApta hokara eka hI svarUpa ko dhAraNa kara lete haiM / jo manuSya isa samAnatA ko jAna letA hai vaha sabhI rahasyoM ko jAna kara 'viveka' se yukta ho jAtA hai / isa taraha vaha apane bhItara aura bAhira saba padArthoM evaM tattvoM ko jAna kara unakA mUlya A~ka letA hai / sAtha hI apane bhItara ke anubhava prApta karake vaha saba viSama samasyAnoM ko hala kara lene kI yogyatA rakhatA hai / usake lie koI vastu jAne binA nahIM rahatI aura na hI vaha kisI sthiti ko durgama pAtA hai / kArikA vizvasyAtvavivakSAyAmAdisAmAnyamutkaTam / mAtrA saMpratipattausyAdApti sAmAnyameva ca // 16 // jaba 'vizva' tathA 'a' mAtrA meM samAnatA batAyI jAya to ina donoM ke 'pahale' Ane aura sarva vyApakatva ke bhAva ko dhyAna meM rakhanA cAhie / aba zrI gaur3apAda hameM upaniSadoM ke usa bhAga kA bhAvArthaM samajhAte haiM jisameM RSi dvArA OM kA dhyAna karane kI kriyA-vidhi nirdhArita kI gayI hai / upaniSad ke ina maMtroM kI saMkSipta vyAkhyA karane kA prayAsa karate hue zrI gaur3apAda ne isameM kucha parivartana kara diyA hai - aisA hameM pratIta hotA hai / upaniSad ke naveM mantra meM 'pra' tathA jAgratAvasthA meM samAnatA dikhAte hue RSi For Private and Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ne kahA hai ki ye donoM pahale pAte athavA vyApakatva rakhate haiM; kintu isa mantra meM yaha batAyA gayA hai ki 'vizva' tathA mAtrA 'a' isa kAraNa samAna haiM ki ye donoM 'pahale Ate tathA sarva-vyApaka' haiN| upaniSad tathA zrI gaur3apAda kI vyAkhyA meM isa bheda ke kAraNa kaI AlocakoM kI yaha dhAraNA hogayI hai ki pahale 'kArikA' likhI gayI aura bAda meM upaniSad ke gadya-maMtra / yaha bAta ThIka nahIM aura kama se kama isa prakAra kA jaghanya pariNAma nikAla lenA to hamAre pavitra deza kI paramparAgata AsthA ke sarvathA viruddha hai / yahA~ upaniSadoM dvArA athavA kA prayoga tathA ke samAna hI bala rakhatA hai| TIkAkAra kA yaha kAma hai ki vaha pAThakoM ke sAmane upaniSadoM kI uktiyoM, inake rahasya tathA zreSTha sujhAvoM kA artha pUrI taraha rakhe / sAdhAraNataH upaniSadoM kA dhyAnapUrvaka pATha karane vAlA vidyArthI upaniSad meM athavA ke prayoga se yaha samajha legA ki yahA~ yaha zabda 'vikalpa' (alternative) ke bhAva ko spaSTa karane ke lie likhA gayA hai na ki samuccayabodhaka (Conjunction) ke rUpa meM / isa prakAra eka yathArtha TIkAkAra hone ke nAte zrI gaur3apAda ne prastuta maMtra meM isa rahasya ko samajhAne ke lie eka aise zabda kA prayoga kiyA hai jo pratyakSataH upaniSad ke zabda se bhinna dikhAyI detA hai / isalie yaha kahanA, ki upaniSad se pahale kArikA likhI gayI, eka asaMgata bAta kI puSTi karanA hai| phira bhI kucha AlocakoM ne ghor3e ke Age gAr3I rakha kara ulTI gaMgA bahAne kA viphala prayAsa kiyA hai| taijasasyotvavijJAna utkarSodRzyate sphuTam / mAtrAsaMpratipattau syAdubhayatvaM tathAvidham // 20 // yaha bAta vyakta hai ki 'tejasa' tathA OM kI 'u' mAtrA meM samAnatA hai / ye donoM ucca koTi ke haiM aura sAtha hI inakI sthiti madhyavartI hai / For Private and Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 86 ) makArabhAve prAjJasya mAnasAmAnyamutkaTam mAtrA saMpratipattau tu layasAmAnyameva ca // 21 // 'prAjJa' aura 'm' donoM spaSTa rUpa se samAna haiM kyoMki ye donoM 'mApaka' haiM aura sAtha hI prAjJa' tathA 'm' meM sabhI kucha samA jAtA hai / triSu dhAmasu yattalyaM sAmAnyaM vetti nizcitaH / saH pUjyaH sarvabhUtAnAM vandyazcaiva mahAmuniH // 22 // jo manuSya ina tIna mAtrAtroM aura tIna avasthAnoM ke samAna guNoM ko nizcayapUrvaka jAna letA hai vaha saba prANiyoM dvArA pUjya evaM vandanIya hotA hai aura vAstava meM vaha saba se mahAn RSi hotA hai / Upara likhe cAra mantroM kI vyAkhyA jAnabUjha kara nahIM kI gayI hai kyoMki upaniSadoM ke sAnurUpa gadya mantroM meM isa sambandha meM bahuta kucha kahA jA cukA hai / prakAro nayate vizvamukArazcApi tejasam / makArazca punaH prajJaM nAmAtre vidyate gatiH // 23 // ( sAdhaka ) mAtrA 'a' dvArA sahAyaka jAgratAvasthA ke santulita vyaktitva ( vizva ) ko prApta karatA hai; 'u' mAtrA usake mana evaM buddhi kA vikAsa karake use 'tejasa' kI padavI detI hai aura 'm' kI mAtrA kA dhyAna karane se vaha 'prAjJa' bana jAtA hai / 'zramAtrA' meM use kucha prApti nahIM hotI / isa mantra meM OM kI tIna mAtrAtroM (zra, u aura m) kI vyAkhyA karane vAle upaniSada-mantroM dvArA jo lAbha hote haiM unakI pravRtti kI gayI hai / ise pahale hI varNana kiyA jA cukA hai / OM ke pramAtra - bhAga' kA dhyAna karane For Private and Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 87 ) se sAdhaka ko isa nAzamAna saMsAra ke kisI vizeSa padArtha kI prApti nahIM hotI aura na hI koI lAbha hotA hai; kintu isase vaha paramocca avinAzI tasva kA AdhyAtmika jJAna prApta karatA hai / ise nIce diye mantra meM varNana kiyA gayA hai| amAtrazcaturthovyavahAryaH prapaJcopazamaH zivo'dvaita evamoMkAra Atmaiva saMvizatyAtmanAtmAnaM ya evaM veda // 12 // jo akhaMDa, anuccAraNIya, acintya, indriyoM se pare, sabhI prapaJcoM ko zAnta karane vAlA, kalyANakArI aura advaita OM hai vaha 'caturtha' hai / yaha vastuta: 'prAtmA ke anurUpa hai / jo ise anubhava karatA hai vaha paramAtma-tattva meM isa prakAra samA jAtA hai jaise samaSTi meM vyaSTi / ____ abhI taka to upaniSad meM OM kI tIna mAtrAoM kI vyAkhyA kI gayI hai aura hameM yaha savistAra batAyA gayA hai ki uccAraNa tathA dhyAna karate samaya inameM kisa prakAra prAropa kiyA jAnA cAhie; kintu OM kI tIna mAtrAoM kA uccAraNa prArambha karane taka kucha zAnti ke aise kSaNa prAte haiM jinakI pora una vyaktiyoM kA sahasA dhyAna nahIM hotA jo isa pavitra mantra kA uccAraNa binA soce samajhe karate haiN| bAra bAra OM kA uccAraNa karate hue do uccAraNoM ke bIca nistabdhatA kA honA anivArya hai, cAhe hameM isakA jJAna bhale hI na ho / yahA~ RSi apane ziSyoM ko isa 'amAtrA' kA rahasya samajhAne kA prayana kara rahe haiM aura vaha yaha bAta spaSTa karanA cAhate haiM ki 'anAdi-tattva' kI isa nistabdhatA kA dhyAna karane se sAdhaka ko parama sukha kI prApti kisa prakAra hotI hai| isase pahale hama batA cuke haiM ki hamArI cetanA sthUla zarIra se sambandha jor3a kara padArtha maya saMsAra kA anubhava karatI hai; isa avasthA meM ise 'jAgrata' kahA jAtA hai / jaba yaha sthUla zarIra tathA bAhya saMsAra se dhyAna haTA kara For Private and Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 88 ) sUkSma zarIra se samparka sthApita karatI hai to isa cetanA ko bhItarI padArthoM kA anubhava karane ke kAraNa 'svapna-draSTA' kahate haiN| jisa samaya yaha uparokta vAstavikatA ke prati bhrama paidA karane vAlI avasthAoM se bhI simiTa kara inake utpatti-kSetra meM praveza karatI hai to ise 'suSupta' kahA jAtA hai / avidyA se prota-prota isa avasthA meM hameM tIsarI sthiti kA anubhava hotA hai jisameM hama pratidina viharaNa karate rahate haiM / aba hameM yaha batAyA jAtA hai ki 'vizva', 'tejasa' aura 'prAjJa' vastutaH parama-tattva meM Aropa mAtra haiM / isa caturtha avasthA ko 'turIya' kahA jAtA hai jo anAdi, ajara, sarvavid aura saba prakAra se 'sukhamaya' hai / / dhyAna kI kriyA-vidhi, jo aba taka samajhAthI jA cukI hai, kA uddezya OM ke tIna akSaroM meM 'vizva', 'tejasa' tathA 'prAjJa' ke hamAre vyaktitva kA Aropa karanA hai| aba RSi dvArA OM ke amAtra bhAga ke icchita dhyeya ke sambandha meM, jo AtmA kA anurUpa hai, hameM saMketa diyA jA rahA hai / yaha OM kA avicchinna bhAga hai aura ise OM ke do uccAraNoM kI madhyavartI nistabdhatA meM anubhava kiyA jAtA hai / ise hama ThIka taraha se samajha nahIM pAte kyoMki usa samaya hamArI koI indriya kriyamANa nahIM hotI aura hama para isakI kisI prakAra kI chApa nahIM pdd'tii| 'avyavahArya' zabda se hameM yaha patA calatA hai ki amAtra OM mana dvArA grAhya nhiiN| yadi yaha nistabdhatA hamAre indriya-mana se pare hai to isakA yaha abhiprAya hai ki usa avasthA meM inakI kriyA samApta ho jAtI hai / svabhAvataH yaha avasthA pUrNa sukhamayI hai kyoMki saMsAra ke vividha vikSepa usa asthAyI anekatA ke kAraNa hote haiM / yaha mArI isa mithyA bhAvanA se anubhava meM AtI hai ki inake upabhoga se hameM nitya tathA zAzvata santoSa prApta hogA; kintu hameM isakI prApti nahIM ho pAtI jisake phala-svarUpa hama bhayabhIta, AtaMkita tathA asantuSTa rahate haiN| mahAnAcArya ne hameM yaha parAmarza diyA hai ki amAtra OM ko 'turIya' ke anubhava ke sadRza samajhA jAya / ziSyoM se yaha kahA gayA hai ki isa vidhi For Private and Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 86 ) ko apanAte hue ve 'turIyAvasthA' kA, jise ve maMtra meM vistAra se nakArAtmaka bhASA meM samajhAyA jA cukA hai, isa amAtra OM meM Aropa kreN| jisa prakAra OM kI tIna mAtrAoM para dhyAna jamAne se hone vAle lAbha kA pichale maMtroM meM ullekha kiyA gayA hai usI prakAra yahA~ prAcArya ne ziSya se kahA hai ki OM kI nistabdhatA-pUrNa avasthA kA niyama-pUrvaka dhyAna karate rahane se sAdhaka kA pRthakatva bhAva isa divya, sanAtana tathA anAdi sarvAtmA tattva meM samA jAtA hai| yahA~ 'jAgrata', 'svapna' aura 'suSupti' kA koI bhautika lAbha prApta nahIM hotA / yaha bAta svataHsiddha hai kyoMki hamAre dhyAna kA viSaya dRSTa-jagat se pare (prapaJcopazamaH) hai / isalie jaba hama isa para dhyAna jamAte haiM taba hameM kisI sAMsArika lAbha kI prApti nahIM ho sakatI; kintu yaha 'dhyAna' akAratha nahIM jA sakatA / yaha niyama aTala hai ki sAdhaka jisakA dhyAna karatA hai vaha usI kA svarUpa ho jAtA hai / amAtra OM kA dhyAna karane kA usakA yaha uddezya hai ki isa vidhi ko apanA kara vaha apane vividha AropoM tathA mithyAbhimAna kA anta kara detA hai kyoMki sanAtana-tattva hI alaukika, sarvavyApaka aura paripUrNa hai / dUsare upaniSadoM meM bhI isa vicAra ko kaI bAra punarAvRtti kI gayI hai / aisA pratIta hotA hai ki mahAn RSiyoM ne apane anathaka prayAsa se ziSya ko dhyAna kI aisI avasthA taka pahu~cA diyA jahA~ usane kama se kama eka nimeSa ke lie bhUta-bhaviSyat ko bhulA kara vAstavikatA kI jhalaka le lI / RSi yaha cAhate the ki apane jIvana meM vaha ziSya eka kSaNa ke lie 'kAla' kI sabhI avasthAoM ko lA~gha le / isI kAla-vindu meM avinAzI-tatva adhiSThita hai| anAdi evaM ananta tattva kisI vizeSa kAla athavA yuga meM nahIM prApta hotA / ise hama isa kSaNa anubhava kara sakate haiM / hamAre jIvana kA pratikSaNa devI tathA pavitra hai, jisameM isa anAdi kA nivAsa rahatA hai; kintu hama ise anubhava nahIM kara pAte / hama to gar3e murdo ko ukhAr3ane athavA bhaviSya ke garbha For Private and Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (60 ) meM viharaNa karane meM nirantara vyasta rahate haiM aura isa taraha bhaTakate hue hama apanI AzAnoM, yojanAoM tathA utkaNThAnoM kI tuSTi ke lie lAlAyita rahate haiN| jaba hama do bAra OM kA uccAraNa karate hue madhyavartI nistabdhatA meM vyApta hone kA prayatna karate haiM to hamArA mana evaM buddhi donoM sthira tathA kuzAgra ho jAte haiN| isa taraha dhyAnAvasthA meM hama zanaiH zanaiH kAlAtIta hote haiM tAki uccastara ko prApta karate hue hama 'anAdi deva' meM hI samA jAe~ / yahI hamArA saMkalpa tathA dhyeya hai jise, yadi hama aAja na bhI prApta kara sake, kabhI na kabhI avazya kareMge aura yaha usa samaya hogA jaba mRtyu, nazvaratA, zoka aura nirAzA ke hamAre bandhana kaTa jaaeN| itanA hone para hama apane paripUrNa, sarvajJa tathA sarva-vyApaka svarUpa se sAkSAtkAra kara sakate haiM / yaha aisI sthiti hai jahA~ zoka, kleza Adi kA praveza asaMbhava hai / yahA~ mANDUkyopaniSad samApta hotA hai / zeSa bhAga meM zrI gaur3apAda kI kArikA do gayI hai jisameM upaniSadoM kI prabhAvazAlI kintu saMkSipta uktiyoM ke gUr3ha tattva aura antanihita siddhAntoM kA rahasyodaghATana kiyA gayA hai / isa vedAnAcArya ne prastuta upaniSad kA sAra nija asAmAnya buddhi-kuzalatA se diyA hai arthAt 'bhANDUkya' ke 12 maMtroM kI vyAkhyA 12 laghu khaNDoM meM kI hai| jyoM jyoM hama inakA vistRta varNana kareMge tyoM tyoM hameM patA calegA ki zrI gaur3apAda ne kisa prakAra pAThaka kI amUlya sahAyatA kI hai / 'mANDUkya' ke gUr3ha rahasyoM kA hameM kitanA adhUrA jJAna hotA yadi isa prakaNDa vidvAn ne 'kArikA' dvArA inako bhalI-bhAMti samajhAyA na hotA / isa viSama mArga para 'kArikA' hI hamArA yathArtha patha-pradarzana karatI hai / oMkAraM pAdazo vidyAt pAdAmAtrA na saMzayaH / oMkAraM pAdazo jJAtvA na kiMcidapi cintayet // 24 // 'OM' ko isake hara pAda dvArA jAnA jAe / nissandeha ye pAda isa kI mAtrAoM ke anurUpa haiM / isa taraha OM ke pUrNa rahasya For Private and Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 1 ) ko jAna lene ke bAda kisI aura vastu kI cintA nahIM karanI caahie| zAstra' vaha grantha hai jo siddhAntoM kI vyAkhyA karane ke sAtha sAtha vAstavika tattva ko varNana karatA hai / 'prakaraNa' vaha grantha hai jo na kevala darzana ke gar3ha rahasyoM ko samajhAe balki apane mArga para calane ke lie sAdhakoM kA spaSTa rUpa se patha-pradarzana kare tAki ve (sAdhaka) apanI rakSA apane Apa kara sakeM / prastuta 'kArikA', jo eka prakaraNa granya hai, ke isa adhyAya ke antima maMtroM meM zrI gaur3apAda hameM vistAra-pUrvaka yaha batA rahe haiM ki kisa prakAra hameM OM meM dhyAna lagAnA caahie| maMtroM kI vyAkhyA, jo abhI taka kI jA cukI hai, se tathA maMtroM se hameM isa tathya kA patA cala gayA hogA ki sAdhaka ke vyaktitva kI kauna-kauna avasthA hai aura OM kI kauna-kauna dhvaniyA~ haiN| hameM 'amAtra' OM kA bhI jJAna hai jo hara vyakti kI AtmA kA pratinidhitva karatA hai / aba zrI gaur3a. pAda dhyAnAvasthA meM baiThe hue sAdhaka kA patha-pradarzana karate hai| __RSi kA yahA~ ziSya ko isa bAta kA saMketa dene kA prayojana hai ki dhyAnAvasthita ziSya ko nirantara mana meM OM kA uccAraNa karate rahanA cAhie aura sAtha hI OM kI dhvani ke prAroha, sama tathA avaroha ko anubhava karanA cAhie / OM kA uccAraNa karate samaya use isa ke 'a', 'u' aura 'm' bhAga para kramazaH apanI 'jAgrata', 'svapna' tathA 'suSupta' avasthAoM kA Aropa karanA cAhie / isake bAda yaha Avazyaka hai ki vaha 'a', 'u' aura 'm' kA eka dUsare meM isa prakAra samAveza kare / 'a' ko 'u' aura 'u' ko 'm' meM) jaise 'jAgratAvasthA' 'svapnAvasthA' meM aura 'svapnAvasthA' 'suSuptAvasthA' meM simiTa jAtI haiM / do 'OM' kI madhyavartI nistabdhatA ke sAtha use samparka sthApita karanA cAhie / yaha kAma itanA sugama nahIM hai / yaha to sUkSmatama patha hai jisa para calanA eka AsAna bAta nahIM hai / isa bAta ko apanAne ke lie hameM asAdhAraNa taiyArI karanI hogii| isakA hamAre mana tathA buddhi se sambandha hai / isa bAta ko For Private and Personal Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 12 ) bhAne vAle maMtroM meM samajhAyA jAyegA / abhI to hameM yaha bAta smaraNa rakhanI cAhie ki isa bhItarI nistabdhatA ko anubhava karate samaya ziSya apane mana meM dUsarI vicAra-dhArA na Ane de / use to isa nistabdhatA ke abAdha pravAha meM DubakI lagA kara vahA~ adhika se adhika samaya taka sthira rahane kA prayatna karanA cAhie | vaha apane mana meM kisI prakAra ke aise vicAra na Ane de jo usake prAcIna saMskAroM ke viSamaya kIcar3a se utpanna hote haiM / isa upacetana zakti ko dabA dIjie / apane kriyamANa mana ko nizcala evaM sthira rakhie aura kisI anya vicAra ko pAsa na Ane dIjie / yuJjIta praNavecetaH praNavo brahma nirbhayaM / praNave nityayuktasya na bhayaM vidyate kvacit // 25 // mana ko OM kI dhvani meM nimagna kareM aura isa ( mana ) ko OM kI dhvani meM lipta kareM / OM hI nirbhaya 'brahma' hai / jo ( sAdhaka ) sadA OM se tAdAtmya karatA hai use kisI prakAra kA bhaya nahIM hotA / prArambhika vyAkhyAnoM meM yaha batAyA jA cukA hai ki AdhyAtmika sAdhana meM prayatnazIla honA vicAroM kI utpatti ko kama karanA aura mana ke vicArapravAha ko niyamita tathA niyaMtrita karanA hai / isa taraha jaba mana ananya bhAva se OM kA nirantara japa tathA anubhava karatA rahegA aura sAtha hI vijAtIya vicAra-dhArA kA pravAha ruka jAyegA taba yaha ( mana ) ekAgratA prApta kara ke OM kI taraMgoM meM lIna ho jAyegA / jisa vega se koI kAmanA hamAre mana meM uThatI hai usI anupAta se hama usakA anubhava karate haiM / kalpanA kIjie ki eka vizeSa vicAra hameM eka saikaNDa meM bIsa hajAra bAra zrAtA hai aura dUsarA utane hI samaya meM dasa haz2Ara bAra / usa avasthA meM pahale vicAra kI anubhUti dUsare vicAra kI apekSA dviguNa mAtrA meM hogI / isa taraha hameM patA calatA hai ki saMsAra bhara ke sabhI anubhavoM meM, jinakA hameM jJAna hai, pUrNatA tabhI A For Private and Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sakegI jaba hameM Atma-jJAna hogaa| hameM saba se adhika jJAna apane abhimAnI 'vyaktitva' kA hai kyoMki 'maiM' tathA 'mere' kI bhAvanA hamAre mana meM anya sabhI bhAvanAoM se adhika dRr3hatA se banI rahatI hai / aise hI yadi hama apane mana meM OM ke uccAraNa ko utanA hI sthAna deM jo aba hamane 'maiM' aura 'mere' ko diyA huA hai to hama OMko ThIka usI taraha samajha pAyeMge jisa taraha hama isa samaya apane mithyAbhimAna ko samajha rahe haiM / yahA~ kArikA kA yaha parAmarza, ki hameM OM meM nimagna honA cAhie, isI bhAva ko spaSTa kara rahA hai / ___ jaba hama OM meM (jo 'brahma' hai-jisakI vyAkhyA hama pahale kara cuke haiM) lIna ho jAte haiM to OM kA anubhava 'brahma' ke anubhava ke samAna hotA hai| ___ita taraha isa satya-svarUpa prAtmA kA anubhava karane ke bAda, jo sarvavyApaka, sanAtana aura sarvajJa hone ke sAtha-sAtha merA apanA hI svarUpa hai, koI bhaya nahIM raha pAtA kyoMki saba nAma-rUpa kA ekamAtra AdhAra yaha tattva hai / bhaya tabhI hotA hai jaba koI aura prANI athavA vastu mujha se bhinna ho / jaba isa advaita AtmA se koI alaga vyakti athavA vastu vidyamAna nahIM to bhaya se kyA kAma ? jo apane Apa hI astitva rakhatA hai bhalA use kisI dUsare kA kyA bhaya ho sakatA hai ? bhaya kyA hai ? yaha hamAre mana kI vicAra-dhArA meM avarodha hone kI avasthA hai / mana kI sattA bane rahane para hI vicAra avaruddha ho sakate haiM / yadi mana hI nahIM to vicAra kase hoMge aura phira unameM avarodha kaise A sakegA? mere hAtha, pA~va, nAka Adi se to vicAra nahIM uThate / inake lie to mana kA kSetra hI urvarA bhUmi hai / eka hI vicAra ke pravAhita hone para mana kA astitva samApta ho jAtA hai| jisakA mana OM meM vyApta ho jAtA hai usa vyakti ke bhItara koI vizeSa vicAra-kendra nahIM raha pAtA / ataH jahA~ mana nahIM vahA~ bhaya jaisI mAnasika viSamatA nahIM raha sakatI / For Private and Personal Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 > isa prasaMga meM bhaya ke lie mAnasika Avega ke sImita artha na lene cAhie~ / yahA~ bhaya se abhiprAya ve sabhI kAmanA, vAsanA tathA AzAe~ haiM jina kI utpatti isa (bhaya) se hI hotI hai / dhana ke lie tRSNA hI liijie| yaha tRSNA isa bhaya ke kAraNa hotI haiM ki yadi hamAre pAsa dhana na ho to hamArI kyA avasthA hogI / AhAra, AvAsa, vastra Adi ke lie, jinheM hama sAmAnyataH jIvana kI upayogI vastue~ kahate haiM, hamArI AkAMkSA kA udgama yahI bhaya hai / AvAsa rahita honA, bhUkhA maranA aura naMgA rahanA -- ye tIna prakAra ke bhaya haiM jo hameM AhAra, AvAsa aura vastrAdi ko upalabdha karane ke lie bAdhya karate haiM / jIvana ke saba duHkhoM, isakI parimitatA evaM nazvaratA se hama tabhI baca sakate haiM jaba hamArA mana OM ko dhvani tathA isake marma ko pUrNa rUpa se samajha le / praNavo hyaparaM brahma praNavazca paraH smRtaH / pUrvo'nantaro'bAhyo'naparaH praNavovyayaH ||26|| 'OM' apara ( choTI zreNI kA ) brahma hai aura ise parama brahma bhI kahA gayA hai / praNava (OM) apUrva hai, ananta hai aura sAtha hI prabhAvahIna tathA aparivartanIya / zrI gauDapAda, guru vasiSTha aura dUsare prAcIna advaitavAdI vedAnta kI usa vicAra-dhArA se sambandha rakhate haiM jo dRSTa-saMsAra kI vAstavikatA ko sApekSa rUpa se svIkAra karate haiM / unakA mata hai ki yaha saMsAra nimna zreNI kA brahma hai jo apane guNa, svabhAva, karma Adi ke kAraNa paramAtmA kA pratyakSa karAtA pratIta hotA hai / vedAnta meM 'apara' brahma kI pUjA ke lie mUrti kI vyavasthA kI gayI hai / bAda meM vedAnta bhASA meM ise 'saguNa' brahma kahA jAne lagA / vedAnta kI yaha vicAra dhArA, jise mukhyataH zrI gaur3apAda tathA muni vaziSTha ne janma diyA, 'apara' brahma ko nahIM mAnatI kintu prAgraha pUrvaka yaha kahatI hai ki yaha (brahma) pratyakSa kadApi nahIM huA / isa mata bAle, jo sRSTivAda siddhAnta ke For Private and Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir virodhI haiM, 'khambhe' tathA 'bhUta' meM koI sambandha nahIM dekhate / unake vicAra meM 'bhUta' ko 'khambhe' kA nimna stara para svarUpa nahIM kahA jA sktaa| isa bhAva ke viruddha vedAnta kI eka Adhunika vicAra-dhArA, jisakI zrI zaMkarAcArya tathA unake anuyAyiyoM ne nIMva DAlI hai, pratyakSa saMsAra kI sApekSa sattA ko svIkAra karatI hai / yaha bAta isalie nahIM mAnI jAtI ki zrI zaMkarAcArya kisI avasthA meM saMsAra kI sattA meM koI vizvAsa rakhate the| ina do vicAra-dhArAoM meM kisI taraha kI pArasparika hor3a nahIM pAyI jaatii| vastutaH ve eka dUsare kI anupUraka haiN| zrI zaMkarAcArya kA prayAsa 'sAdhaka' ke vyakta saMsAra se avyakta sanAtana-tattva kI ora mArga dikhAnA hai / ___ isa maMtra meM zrI gaur3apAda ne isa bhAva para bala diyA hai ki praNava (OM) na kevala parama-tattva (para-brahma) kA pratinidhitva karatA hai balki yaha isa dikhAyI dene vAle apara-brahma kI ora bhI saMketa karatA hai / sabhI prANiyoM kI kriyAoM kA udgama yaha sarva vyApaka aura vizuddha cetana 'anAdi-tattva' hI hai| isa bhAva ko TIkAkAra yahA~ samajhA rahe haiM / isake lie prastuta maMtra kI dUsarI paMkti meM vizeSa sundara uktiyoM kA cayana kiyA gayA hai jo adhikatara zAstrIya sAhitya se sambandha rakhatI hai / ina uktiyoM ke mahattva ko dhyAnapUrvaka samajha lene para hameM inakI bhASA ke saundarya, lAlitya tathA prabhAva kA patA cala jaayegaa| 'apUrva'- anupama, 'brahma' se pUrva koI nahIM huA arthAt isakA koI kAraNa nahIM hai / pratyeka jAta-prANI athavA nirmita vastu kA kAraNa hotA hai / usase pUrva kisI anya prANI yA vastu kI sattA rahatI hai / 'brahma' kAraNarahita hai / yaha janma-maraNa tathA vikAra se rahita hai / yaha apUrva hai; phira bhI yaha zaMkA uTha sakatI hai ki kAraNa-rahita brahma nizcaya se kArya kA kAraNa hogA / 'sRSTi' ke vicAra ko svIkAra na karate hue hameM eka sAdhAraNa choTe se zabda (anapara) meM isa bhAva kA virodha milegA / isakA artha yaha hai ki isake bAda koI aisA svarUpa nahIM huA jisakA yaha (brahma) kAraNa ho / anantara-jisa ke sadRza aura kucha nahIM / yahA~ zrI gaur3apAda isa bhAva For Private and Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ko spaSTa karanA cAhate haiM ki sarva-vyApaka tattva ke atirikta aura koI vastu nahIM pAyI jaatii| isa advitIya tathA sanAtana 'AtmA' ke bhinna koI vijAtIya vastu nahIM hai jo ise sImita kara ske| isakA yaha abhiprAya hai ki 'AtmA' se bAhara kisI prANI yA vastu kI pRthak sattA nahIM hai / yaha eka rUpa hai aura isameM svagata-bheda nahIM pAyA jaataa| yadi yaha bAta mAna lI jAe ki isakA na koI 'kAraNa' hai aura na hI 'kArya' to isa bheda-rahita 'prAtmA' ke sivAya aura kisI kI sattA nahIM raha sakatI, jisase yaha 'tattva' avyaya (parivartana-rahita) siddha huA / sarvasya praNavo hyAdimadhyamantasthaiva ca / evaM hi praNavaM jJAtvA vyaznute tadanantaram // 27 // OM hI saba kA Adi, madhya tathA anta hai / OM ko nizcayapUrvaka jAnane vAlA isa 'paramAtma-tattva' ko turanta prApta (anubhava) kara letA hai / jaba hama khambhe meM bhUta kA Aropa kara baiThate haiM taba usameM dikhAyI dene vAle bhUta ke sabhI aMga vAstava meM khambhe ke vividha bhAga hote haiM / isa taraha usa khambhe kA pratyeka bhAga na kevala 'bhata' kA AdhAra hotA hai balki bhata kI bhAvanA usI meM hone lagatI hai / vaha (bhUta) usa (khambhe) meM hI prakaTa hotA hai / jitanA samaya hameM usa bhUta kA AbhAsa rahatA hai utanA samaya khambhe kI sattA nahIM hotI; kintu jisa kSaraNa hameM 'khambhe' kA patA cala jAtA hai usI kSaNa 'bhUta' usa khambhe meM samA jAtA hai / aise hI 'brahma' kA sAMketika cihna praNava (OM) 'Adi', 'madhya' tathA 'anta' meM sanAtana rUpa se sattArUr3ha rahatA hai| janma, vikAsa tathA maraNa (Adi, madhya aura anta) kI isa jIvanalIlA kA sUtra OM hI hai --- isa bhAva ko jAna lene ke bAda jJAtA 'brahma' hI ho jAtA hai / vedAnta tathA iha-loka ke vividha kSetroM ke jJAna meM mahAn antara hai / vedAnta meM jAnane kA artha hai anubhava karanA arthAt tAdAtmya honaa| For Private and Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 67 ). ise kevala viveka, adhyayana aura manana dvArA prApta karanA saMbhava nahIM / isase yaha bAta samajha lenI cAhie ki 'prAtmA' ko jAna lene se hI vedAntI sAdhaka pUrNatA ko anubhava nahIM kara sakatA / usake lie yaha Avazyaka hai ki vaha apane jIvana ko isake anukUla DhAlane ke lie tatpara ho aura nitya-prati dhyAnAvasthita hone meM prayatnazIla rhe| isase usake zuddha mana aura buddhi U~ce uTha kara sarva-vid, sarva-vyApaka cetanA-zakti ke vizuddha stara para pahu~ca jAyeMge / vedAnta kI bhASA meM jAnanA' zabda kA artha prAtmAnubhUti ko prakaTa karanA hai| praNavaM hIzvaraM vidyAt sarvasya ha.di saMsthitam / sarvavyApinamoGkAraM matvA dhIro na zocati // 28 // OM ko hI Izvara jAno jo sabake hRdaya meM sadA vidyamAna rahatA hai / viveka-zakti ke dvArA sarvavyApaka OM ko anubhava karane vAlA kabhI zoka ko prApta nahIM hotaa| isa adhyAya meM OM ke vistAra tathA mahatva kI vyAkhyA kI gayI hai| zrI gaur3apAda ne 'jAgrata', 'svapna', 'suSupta' tathA 'turIya' avasthAoM meM mAtrA vAle aura amAtra OM ke abhiprAya ko samajhA kara yaha sahaja ghoSaNA kI hai ki vyApaka rUpa OM meM vaha kriyamANa zakti vidyamAna hai jo saba prANiyoM ke hRdaya meM sattArUr3ha hai / nArada-bhakti-sUtroM aura anya bhakti siddhAtoM meM bhagavAna ko antaryAmI bhI kahA gayA hai / yahA~ hameM batAyA gayA hai ki OM 'Izvara' hai jo sabake hRdaya meM sarvadA vidyamAna rahatA hai / isa bhAva kI zrImadbhagavadgItA ma bhI vyAkhyA kI gayI hai| bhagavAna ko saba nAma-rUpa meM dekhanA hI anubhUti athavA pUrNatA hai / isa prakAra hama sarvatra pUrNatA ko anubhava kara lete haiM / isa pUrNatA kI apane vyaktitva meM anubhUti hameM sarva-vyApaka paripUrNatA ko anubhava karane meM sahAyaka hotI hai / jJAnI kI dRSTi meM yaha saba laya, eka-rUpa tathA sundaratA se yukta hai| aisA jJAnI vibhinnatA meM abhinnatA, asundaratA meM saundarya tathA duHkha meM For Private and Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (68 ) paripUrNatA ke darzana karatA hai / vaha jo kucha dekhatA hai usameM 'satya' tathA 'paramasukha' kI mUla-sattA nihita hotI hai / isa prakAra OM ko sarva-vyApaka 'brahma' jAnakara vaha buddhimAn vyakti jIvana kI kisI viSama-sthiti meM zokAtura nahIM hotA / satya kI yaha antarmaya tathA bAhya anubhUti kevala usa saubhAgyazAlI vyakti-vizeSa ko ho sakatI hai jisakI viveka-buddhi pUrNarUpa se vikasita ho cukI ho| isa kAraNa mAtA 'zruti' ne aAgraha-pUrvaka kahA hai ki aisA vyakti kabhI duHkhI nahIM hotA / vAstava meM vedAnta vaha mArga hai jo tarka tathA yakti kI uttuga zRMkhalAoM kA bhedana karake pUrNatA ke sarvocca zikhara taka pahu~catA hai| amAtro'nantamAtrazca drutasyApazamaH zivaH / oMkAro vidito yena sa munirnetaro janaH // 26 // jisane mAtra tathA amAtra OM ko jAna liyA hai / (jo dhvani-yukta tathA dhvani-rahita hai) jo dveta rahita hona ke kAraNa sadA ziva-svarUpa hai, vaha muni hai na ki koI aura vyakti / amAtra kA artha hai dhvani-rahita OM arthAt turIyAvasthA / 'mAtrA' kA artha hai 'miqadAra' / jisakI aparimita miqadAra hai vaha 'ananta-mAtra' kahA jAtA hai / isakA yaha artha hai ki "isake parimANa ko nirdhArita karane ke lie koI aisA mAna-daNDa upalabdha nahIM jo isake ora-chora ko nApa sake''yaha vicAra zrI zaMkarAcArya kA hai / yaha saba prakAra pavitra hai kyoMki sabhI mithyA nAma-rUpa vAle jagata isake antanihita haiN| isa tathya ko anubhava kara lene ke bAda manuSya apane Apako sarva-vyApaka cetanA samajhane lagatA hai jisase use saMsAra meM svabhAvataH koI harSa-viSAda yA iSTa-aniSTa dikhAyI nahIM detaa| jo koI isa 'prokAra' (na kevala OM balki isake rahasya) ko anubhava kara letA hai vaha yathArtha AtmAnubhUta vidvAna muni hai| isa para bala dene tathA apane una ziSyoM ko, jo kevala pustaka-jJAna dvArA 'muni' banane kA svapna lete For Private and Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( haha > | protsAhana dene ke vicAra se zrI gaur3apAda ne kevala isa koTi ke vyaktiyoM ko munitva kA sarvocca pada diyA hai " na ki kisI aura " ko / cAhe manuSya apane yuga meM kitanA hI mAnya tathA prakhara buddhi ho vaha kevala nija pANDitya, vyAkhyAna, lekha athavA vedAnta ke siddhAntoM se sambandhita kisI AkarSaka tarka Adi ke dvArA parama pada ko prApta nahIM kara sakatA / 'muni' vaha hai jisane apane vAstavika satya- sanAtana svarUpa ko jAna liyA hai aura jo OM kI mAtrAoM dvArA sUcita sarva vyApakatA evaM ananta sarvajJatA se pUrNa paricita hai / itanA kahane ke bAda zrI gaur3apAda ne mANDUkyopaniSada ke prathama adhyAya se sambandhita kArikA ko samApta kara diyA hai / 11:01 For Private and Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dUsarA adhyAya vaitathya prakaraNa (mAyA) isa adhyAya meM zrI gaur3apAda ne padArthamaya dRSTa-jagata ke mithyAtva para prakAza DAlA hai / isa anyAya aura gata adhyAya meM krama tathA sAhityika sambandha spaSTa karate hue zrI zaMkarAcArya kahate haiM- "yadyapi prathama adhyAya meM yaha kahA gayA hai ki 'dvaita' kA astitva nahIM hai tathApi yaha saba agama prakaraNa ko sAmane rakha kara kahA gayA hai / dUsare adhyAya meM tarka tathA yukti ke AdhAra para isI mithyAtva kI puSTi kI gayI hai / " prastuta prakaraNa meM 'dvaita-bhAva' ko yukti dvArA mithyA siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai / isa adhyAya meM mukhyataH 'jAgrata' tathA 'svapna' avasthA meM hone vAle anubhavoM kI tulanA karake isa tarka-yukta spaSTa pariNAma taka pahu~cane kA prayAsa kiyA gayA hai ki ina donoM avasthAoM ke anubhavoM meM koI bheda nahIM hai| yadi jAgratAvasthA vAstavika hai to svapnAvasthA bhI vaisI honI cAhie / jaba hama svapna kI avasthA ko mithyA mAnate haiM to jAgratAvasthA ko bhI usI mAtrA meM avAstavika samajhanA cAhie / isa tathya ko siddha karane ke uddezya se zrI gaur3apAda ne aneka tarkapUrNa yuktiyoM tathA jIvana kI AtmAnubhUtiyoM ko zRMkhalAbaddha karake ina do avasthAoM kA spaSTIkaraNa kiyA hai| hama isa bAta ko turanta mAna lete haiM ki svapnAvasthA ke anubhava mithyA haiM kintu jaba hameM yaha kahA jAtA hai ki jAgratAvasthA bhI mithyA hai taba hama svabhAvataH ise svIkAra karane meM saMkoca karate haiM kyoMki hama 'jIvana' zabda ko sunane tathA jAnane ke itane abhyasta haiM ki hama isa ukti para vizvAsa hI ( 100 ) For Private and Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 101 ) nahIM kara pAte / hamAre lie to 'jIvana' kA artha jAgratAvasthA ke anubhavoM kI prApti hai| jIvana bhara tInoM (jAgrata, svapna aura suSupta) avasthAoM ko nirantara anubhava karate rahane para bhI hama anya do kriyA-kSetroM tathA unake anubhavoM ko vismaraNa kara dete haiM, kevala jAgrata anubhavoM ko hI hama smaraNa rakhate haiM / jIvana kI samIkSA tathA vizleSaNa karane meM hama aisI hI dhAraNA rakhate haiM / isa kAraNa hama zrI gaur3apAda ke isa tathya ko samajha nahIM pAte aura kaI bAra to hama jIvana ke sukhamaya mUlyAMkana meM phaMsa kara isa vicAra ke prati vidroha kI bhAvanA bhI kara dete haiN| isa vicAra ke samarthana meM zrI gaur3apAda ne kaI yuktiyA~ dI haiN| unhoMne sahRdayatA kA paricaya dete hue isa satya ko prakaTa kiyA hai / eka nyAyAcArya dUsaroM ko prasanna karane ke uddezya se kisI bAta ko nahIM kahatA aura na hI vaha sarva-sAdhAraNa ke jIvana kA mUlyAMkana karane ke lie koI yukti detA hai / vaha apane yuga meM jIvana ke prati pAyI jAne vAlI mithyA bhAvanA ke pakSa meM kucha nahIM kahatA / usakA ekamAtra uddezya yaha hai ki vaha Atma-tatva kA anubhava karake dUsaroM ko usase paricita kre| yaha siddhAnta cAhe kitanA amAnya ho aura yuga vizeSa meM yaha satya kitanA hI asAdhAraNa kyoM na pratIta hotA ho, vaha (darzanAcArya) kisI aupacArika DhaMga ko nahIM apanAtA / vaha to apane niSkarSa evaM anubhava saMsAra ke samakSa rakha detA hai / isa bAta ko spaSTa karane se advaitavAdiyoM kA dRDhatA tathA nirbhIkatA se pUrNa yaha siddhAnta pakke se pakke dvaitavAdiyoM kI bhI samajha meM A jaayegaa| saMsAra ke darzana-granthoM meM jIvana kI itane vistAra se aura kahIM vyAkhyA nahIM kI gayI hai jitanI 'mANDUkyopaniSad' meM / mAnava itihAsa meM yaha vicAra sabhI yugoM meM prAtA rahA hai / samaya samaya para saMsAra ke dArzanika tathA vicArajJa kisI na kisI prakAra isa vicAra ko apane sAmane rakhate Aye haiM; kintu ve ise spaSTa na kara pAe / yaha zaMkA jAgratAvasthA kI sadAzayatA ke prati hai| For Private and Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 102 ) hamAre dharma-granthoM meM mahArAja janaka kI eka kathA kahI gayI hai / unheM eka bAra yaha svapna pAyA ki vaha svayaM eka akAla-pIr3ita deza meM pIr3ita hue / nidrA se jAgane para janaka mahArAja ne cintita hokara pUchA ki kyA unakA svapna vAlA vyaktitva jAgratAvasthA meM bhI banA rahA athavA jAgane para unheM apanI pUrva-sthiti kA anubhava hone lgaa| aise hI eka prAcIna cInI yAtrI ne eka bAra kahA ki-"kala svapna meM maiM eka titalI thaa| aba mujhe yaha jJAna nahIM ki kyA maiM aba titalI ke veSa meM apane manuSya hone kA svapna dekha rahA hU~ yA manuSya hone ke nAte mujhe titalI hone kA svapna pA rahA hai ?" ___ isa adhyAya meM hama ina donoM avasthAoM ke anubhavoM ko jitanA adhika samajhAyeMge utanA adhika hameM yaha patA calegA ki yadyapi jAgratAvasthA ke hamAre anubhava hameM vAstavika pratIta hote haiM to bhI inameM utanI hI yathArthatA pAyI jAtI hai jitanI svapnAvasthA ke hamAre anubhavoM meM / vaitathyaM sarvabhAvAnAM svapna AhurmanISiNaH / antaHsthAnAtta bhAvAnAM saMvRtatvena hetunA // 1 // manISiyoM ne yaha ghoSaNA kI hai ki svapnavartI padArtha mithyA haiM / ve saba zarIra ka bhItara vidyamAna tathA sImita rahate haiM / ___ isa 'mAyA' se sambindhita adhyAya kA zrI gaNeza karate hue zrI gaur3apAda ne yaha mahAn ghoSaNA kI hai ki jAgratAvasthA ke hamAre anubhava utane hI mithyA haiM jitane svapnAvasthA ke / yahA~ RSi ne padArthamaya jagata ko mithyA siddha karane ke lie tarka kA Azraya liyA hai / yaha vidhi gata adhyAya kI vidhi se bhinna hai jahA~ isake samarthana meM mukhyataH prAcIna RSiyoM ke siddhAntoM kA pratipAdana kiyA gayA thA / zrI gaur3apAda ne 'jAgrata' tathA 'svapna' avasthA meM samAnatA dikhAne ke lie hindu dArzanikoM kI paramparA ko apanAyA hai aura apane For Private and Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 103 ) siddhAnta kI puSTi meM una vidvAnoM ke siddhAntoM kI sahAyatA lI hai| hindu dharma-zAstroM meM yaha eka pavitra paramparA hai / yahA~ darzana-sambandhI tathyoM ko kisI vizvasta AcArya-vizeSa ke vaiyaktika vicAroM kI pRSThabhami para prakaTa nahIM kiyA jAtA / Aja kala ke naiyAyika to vyaktigata adhikAra se apane siddhAntoM kA prakAza karate haiN| bahuta se vidvAn 'apane' anubhavoM kI AdhAra-zilA para jina siddhAntoM kA nirmANa karate haiM, hinduoM ke vicAra meM yaha vidhi kiso prakAra mAnya nahIM hai| kisI siddhAnta ko isa kAraNa svIkAra nahIM kiyA jA sakatA ki usase sambandhita tathyoM ko nIMva kisI vizeSa manuSya ke kevala apane anubhava haiN| yahA~ hama yaha kaha sakate haiM ki yadi zrI gaur3apAda ke apane anubhava saMsAra ke mithyAtva para sthita haiM to eka sAmAnya vyakti ke lie yaha anubhUta saMsAra yathArtha hai / ataH RSi ke apane anubhava ko hI paryApta na samajhate hue hameM isa vicAra kI puSTi meM anya mahAna vicArajJoM ke mata bhI prastuta karane hoMge / yadi hama kisI eka kA anubhava mAnya samajhate haiM to dUsare kI anubhUti ko bhI hameM usI mAtrA meM mAnanA hogA / yadi hama kisI puruSa-vizeSa ke vicAra ko svIkAra karate haiM to hameM isakA kAraNa spaSTa zabdoM meM batAnA hogaa| isa taraha zAstroM meM bhI hama dekhate haiM ki samaya samaya para AcArya apane ziSyoM ko yaha parAmarza diyA karate the ki-''yaha bAta mujhe mere guru ne batAyI hai / guru jI ne mujhe kahA thA ki ise unhoMne apane prAcArya se sunA thA / " ___ isa prakAra hama kevala una ghoSaNAoM ko zAstrIya (agama) mAnate haiM jo hama taka guru-ziSya paramparA meM pahu~cI haiN| isa paramparA ke anusAra zrI gaur3apAda ne prathama maMtra meM kahA hai ki prAcIna vidvAn nizcaya se svapna-jagata ko mithyA kahate Aye haiM / yaha ghoSaNA tarka evaM yukti para AdhArita hai| prastuta maMtra meM jo kAraNa batAye gaye haiM ve svataH svIkArya haiN| antaH sthAnAtu-bhItara pAyA jAne vAlA / svapna-jagata ko mithyA mAnane ke lie jo kAraNa prAcIna vidvAnoM dvArA diye jAte haiM unameM eka For Private and Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 104 ) kAraNa yaha hai ki svapnAvasthA meM pratyakSa hone vAle sabhI padArtha zarIra meM bane rahate haiN| manuSya apane zarIra athavA bAhya-saMsAra (jAgratAvasthA) se anabhijJa rahatA huA A~kheM mUMde leTA hotA hai| tabhI use svapnAvasthA kA anubhava hotA hai / isalie svAbhAvika hai ki vaha svapna-jagata meM saba kucha apane zarIra meM hI dekhatA hai / hameM bhalI bhAMti vidita hai ki hamAre zarIra meM yAna, bhavana, parvata, nadI athavA jAnavaroM ke lie rattI bhara sthAna upalabdha nahIM hai / svapna kI bRhadAkAra vastue~ to eka aora rahIM, yahA~ (zarIra meM) eka bAla gharane ke lie bhI koI jagaha nahIM hai| ___saMvRtatvena-eka sthAna meM hI sImita rahane ke kAraNa svapnAvasthA ko mithyA kahane kA eka aura kAraNa hai / manuSya ke hRdaya meM svapna meM dekhI jAne vAlI vastue~ samA nahIM sktiiN| isalie svabhAvataH isameM ve vastue~ nahIM A sakatIM jo hameM svapnAvasthA meM yathArtha dikhAyI par3atI haiN| pradIrghatvAcca kAlasya gatvA dezAnnapazyati / pratibuddhazca vai sarvastasmindeze na vidyate // 2 // bahuta kama samaya hone ke kAraNa svapna-draSTA svayaM jAkara ina vastuoM ko dekha nahIM pAtA / jAgane para vaha svapna-draSTA apane Apa ko usa sthAna para nahIM pAtA jahA~ vaha svapna dekhate hue vidyamAna thA / 'darzana' se sambandhita saMskRta ke dharma-granthoM meM lekhakoM ne apane ziSyoM ko kisI vizeSa bhAva kA digdarzana karAne ke lie eka bar3e upayukta sAdhana ko apanAyA hai / yaha hai darzanAcArya dvArA batAye gaye tathyoM para hone vAlI pAlocanA kI pahale se kalpanA kara lenA aura una TIkA-TippaNiyoM kA svataH samAdhAna kara denA / isa mantra meM usa sambhAvita Apatti kA uttara diyA gayA hai jo pahale mantra ko par3hane ke bAda uThAyI jA sakatI hai / pichale maMtra meM zrI gaur3apAda ne yaha siddha karane kA prayAsa kiyA thA ki manuSya ke hRdaya meM aisA koI sthAna nahIM hai jahA~ spapna meM dIkhane vAlI vastue~ For Private and Personal Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 105 ) pAI jA sakeM / eka Alocaka kI dRSTi meM yumita ThIka nahIM baitthtii| vaha to yaha kahatA hai ki svapna-draSTA ina padArthoM ko apane bhItara nahIM dekhatA balki dUrastha sthAnoM meM; isakA kAraNa yaha hai ki kaI bAra vaha dUra-dUra ke sthAnoM tathA unameM pAye jAne vAle vividha padArthoM ko dekhane lagatA hai / yadi vaha svapna meM dUra-dUra taka ur3AneM bhara sakatA hai to ve vastue~ nizcaya se vahA~ (dUra sthAnoM meM) hI hoNgii| ___isa zaMkA kA samAdhAna karate huha zrI gaur3apAda ne ve yuktiyoM dI haiM jinake dvArA svapna meM lambI yAtrAe~ karate tathA dUra-dUra sthAnoM para rahane vAle vyaktiyoM ko dekhate hue bhI hama svapna ko mithyA mAnate haiM / 'svapna' kA anubhava karane ke lie svapna-draSTA apane zarIra ko chor3a kara kahIM aura sthAna para nahIM jAtA kyoMki jisa kSaNa vaha nidrA kI goda meM pahu~ca jAtA hai tabhI se vaha saiMkar3oM mIla ke dUravartI sthAnoM ko dekhane lagatA hai / 'kAla' ko AdhAra mAna kara aisI bAta ko mAnanA yathArtha nahIM dIkhatA kyoMki 'jAgrata' tathA 'svapna' avasthA ke bIca kA antara itanA kama hotA hai ki isa (samaya) meM kisI vyakti ko usa ke zarIra sahita dUra ke sthAnoM para nahIM pahu~cAyA jA sktaa| sAtha hI svapna draSTA nidrA se jAgane para apane kamare meM hI leTA hotA hai na ki apane usa mitra ke ghara meM jisake pAsa vaha svapna meM baiThA huprA thA / vAstava meM vaha usI sthAna para par3A hotA hai jahA~ vaha soyA thA, cAhe svapna meM usane uttarI athavA dakSiNI dhruva taka lambI ur3AneM kyoM na bharI hoM / isa lie zrI gaur3apAda ne kahA hai ki svapna meM hama dUrastha pradeza meM kyoM na ghUmate rahe hoM kintu vAstava meM hama eka hI sthAna para par3e rahate haiM / yaha anubhava to hamAre apane bhItara prApta hotA hai jisase hama svapnAvasthA ko pravAstavika kaha sakate haiM / isa prakAra 'kAla' tathA 'antara' ke vicAra se svapna ke anubhava yathArtha nahIM haiM, jisa kAraNa hamAre svapna ke sabhI vyApAra pUrNa rUpa se mithyA siddha hue| For Private and Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 106 ) prabhAvazca rathAdInAM zrUyate nyAyapUrvakama / vaitathyaM tena vai prAptaM svapna pAhuH prakAzitam // 3 // tarka tathA yukti ko apane samakSa rakha kara 'zruti' ne una ratha Adi kI sattA ko svIkAra nahIM kiyA hai jinheM svapna-draSTA ne svapna meM dekhA / ataH (mahAn ) draSTAoM ne 'zruti' dvArA kathita svapna ke anubhavoM ke mithyAtva kA samarthana kiyA hai / isa bhAva kI tarka aura yukti se bhI puSTi hotI hai / 'bRhadAraNyaka upaniSad' meM kahA gayA hai ki svapna meM dekhe gaye ratha Adi meM koI vAstavikatA nahIM pAyI jaatii| yahA~ zrI gaur3apAda ne isa tathya kA ullekha karate hue yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki svapna kA koI astitva nahIM hai / yaha bAta una vyaktiyoM ke lie kahI gayI hai jo svapna kI sattA meM vizvAsa rakhate haiN| jina 'draSTAnoM' ne pUrNa sAkSIbhAva se saMsAra ke padArthoM kA vizleSaNa karake isa para manana kiyA hai unakI dRSTi meM ye dRSTa padArtha mithyA haiM / zrI zaMkarAcArya ne bhI apanI 'brahma jJAnAvalI' meM isa vicAra kI puSTi kI hai / unake vicAra meM samUce dRSTa padArthamaya jagat ko do bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai -- 'dRSTa padArtha' aura 'draSTA kA jagat' / vedAnta ne kahA hai ki draSTA hI sanAtana-tattva hai aura dRSTa-padArtha prAropamAtra haiM / isase yaha samajhanA ucita hogA ki na kevala svapna meM dikhAyI dene vAlI vastue~ avAstavika haiM balki ve sabhI padArtha mithyA haiM jinheM hama jAgratAvasthA meM indriyoM ke dvArA dekhate haiM / isase yaha siddha huA ki ye zarIra, mana aura buddhi bhI mithyA padArtha haiM jo hamAre vAstavika svarUpa AtmA ko hamase chipAye rakhate haiM / antaHsthAnatta bhedAnAM tasmAjAgaritesmRtam / yathA tatra tathA svapne saMvRtatvena bhidyate // 4 // svapna meM dikhAyI dene vAle vividha padArtha mithyA haiM kyoMki For Private and Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 107 ) ye sattA vAle pratIta hote haiM / aise hI jAgratAvasthA ke dRSTapadArtha bhI mithyA kahe gaye haiM / ina donoM avasthAnoM meM padArtha samAna-rUpa hote haiM / bheda kevala itanA hai ki svapna ke padArtha sImita hote aura zarIra ke bhItara dekhe jAte haiM / yadi hama isa maMtra ko gata maMtra ke sAtha par3eM to isakA samajhanA kaThina nahIM hogA kyoMki isase sambandhita vicAra para prakAza DAlA jA cukA hai| yahA~ hameM isa bAta ko jAna lenA cAhie ki zrI zaMkarAcArya ne isa maMtra para jo bhASya kiyA hai usameM eka sundara saMvAkya (syllogism) (tarka) diyA gayA hai / yaha isa prakAra hai| hamane yaha ('pratijJa'-vicAraNIya samasyA) siddha karanA hai ki jAgratAvasthA ke sabhI padArtha mithyA haiM kyoMki ve dikhAyI dete haiM (hetu-kaarnn)| ye padArtha una padArthoM kI taraha haiM jo svapna meM dikhAyI par3ate haiM (dRssttaant)| jisa taraha svapna meM dRSTigocara hone vAlI sabhI vastue~ mithyA haiM usI prakAra jAgratAsthA ke padArtha bhI mithyA hue kyoMki ye bhI svapna kI vastuoM kI bhAMti dikhAyI dete haiM (upanaya--jisakA samasyA aura udAharaNa (dRSTAnta) ke bIca sambandha hai) / isa prakAra pratyakSa saMsAra kI vastue~ bhI mithyA siddha huIM (nigamana-puSTIkaraNa / isa yukti ke dvArA zrI zaMkarAcArya isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki 'ina donoM avasthAnoM meM dikhAyI denA' aura 'mithyAtva' samAna rUpa se vidyamAna rahate haiN|' svapnajAgaritasthAne okamAharmanISiNaH / bhedAnAM hi samatvena prasiddha naiva hetunA // 5 // vicAravAna vyakti kahate haiM ki 'jAgrata' aura svapna' avasthA meM samAnatA pAyI jAtI hai kyoMki ina donoM ke dRSTa-padArtha eka taraha hI anubhava meM Ate haiN| sAtha hI ise siddha karane ke lie kaI anya kAraNa batAye jA cuke haiM / vidvAnoM ne jo niSkarSa pahale nikAlA hai use isa kArikA meM spaSTa rUpa se samajhA diyA gayA hai / 'jAgrata' aura 'svapna' avasthA kI vastuoM kI For Private and Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 108 ) anubhUti hameM isa kAraNa hotI hai ki hamAre ye anubhava 'kartA' tathA 'karma ke pArasparika sambandha para sthita haiM / vedAnta kA yaha siddhAnta hai ki pratyakSa saMsAra ke padArtha hamArI AtmA para AropamAtra haiM aura ye (padArtha) apane AdhAra (AtmA) ke binA koI astitva nahIM rakha sakate / isa vicAra se dRSTa-padArtha hamAre naTakhaTa mana kI hI upaja haiM / kevala 'AtmA' anAdi tathA sarva-vyApaka vAstavika tatva hai| AdAvante ca yannAsti vartamAne'pi tttthaa| vitathaiH sadRzAH santo'vitathA iva lakSitAH // 6 // jisakA Adi aura anta nahIM usakA vartamAna bhI nahIM hogA / sabhI dRSTa-padArtha mithyA haiM to bhI inheM vAstavika samajhA jAtA hai| ___ isa maMtra meM zrI gaur3apAda ne daSTa-padArthoM ko avAstavika siddha karane ke lie eka aura yukti dI hai / jo pahale nahIM rahA aura Age na hogA, bhalA vaha madhya meM kaise raha sakatA hai ? eka udAharaNa lIjie / jaba koI vyakti rajju (rassI) meM marpa ko dekhatA hai to usase pUrva usameM sarpa nahIM thA / yaha jAna lene para ki vastutaH vaha rassI hai sA~pa kA AbhAsa nahIM hogA / isa taraha hama usa vastu ko 'mithyA' kahate haiM jo pahale nahIM thI aura jo yathArtha jJAna ho jAne para hamArI dhAraNA ke anusAra nahIM raha paatii| yahI dazA jAgratAvasthA kI hai / jina siddha puruSoM ne prAtma-sAkSAtkAra kara liyA hai unakI dRSTi meM hamArI 'jAgratAvasthA' ke sabhI dRSTa-padArtha mithyA hote haiN| zrI gaur3apAda, jinhoMne aAtma anubhava ko prApta kiyA thA, isa dRSTi se jAgratAvasthA ke saba padArthoM ko mithyA kahate haiN| unake vicAra meM pratyakSa saMsAra eka bar3A svapna hai / saprayojanatA teSAM svapne vipratipadyate / tasmAdAdyAntavattvena mithyeva khalu te smRtAH // 17 // svapnAvasthA meM prApta kiye gaye anubhavoM se yaha kabhI siddha For Private and Personal Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nahIM hotA ki jAgratAvasthA ke padArtha hamAre lie koI prayojana rakhate haiM; isalie (ina donoM avasthAoM meM) Adi aura anta hone ke kAraNa yaha padArtha nizcita rUpa se prasAra haiN| itanA muna lene ke bAda aisA pratIta hotA hai ki koI satsaMgI uTha khar3A hotA hai aura yaha zaMkA karatA hai| prAcArya ko, jisane jAgratAvasthA ke sabhI dRSTa-padArthoM ko mithyA kahA hai, isa zaMkA se bar3A dhakkA lagatA hai / isa taraha vaha eka aura yukti dvArA yaha siddha karatA hai ki jAgratAvasthA ke saMsAra ke vividha padArthoM meM eka vizeSa guNa pAyA jAtA hai jisase hama inheM svapna-jagat kI vastuoM kI apekSA vAstavika samajhate haiM / zaMkA karane vAle ke vicAra meM jAgratAvasthA ke padArtha -- khAna-pAna, yAna Adi-vAstava meM kucha aMza taka nizcita mahattva rakhate haiM / bhojana se hamArI bhUkha, jala se pyAsa aura yAna dvArA preyasI ke ghara taka jAne kI lAlasA zAnta hotI hai; kintu svapna ke padArthoM se yaha tRpti nahIM ho sakatI / isa kAraNa dhAraNA vAle vyaktiyoM ke svapna meM dikhAyI dene vAlI vastuoM ko apekSA dRSTa-saMsAra padArthoM kI vAstavikatA kahIM adhika hai| yahA~ zrI gaur3apAda ne isa dhAraNA ko nirAdhAra batAyA hai kyoMki jAgratAvasthA kI vastuoM se hone vAlA lAbha svapnAvasyA meM sthira nahIM raha paataa| jAgate hue hama jo bhojana karate haiM usake dvArA hamArI bhUkha nissaMdeha zAnta ho jAtI hai; kintu isa tuSTi ke pratikUla anubhava hameM svapnAvasthA meM hotA hai / peTa bhara kara bhojana kara lene ke thor3A samaya bAda hama svapna meM bhUkhA hone kA anubhava karane lagate haiN| isa taraha hama yaha kaha sakate haiM ki jAgratAvasthA meM jisa bhojana ne hameM santuSTa kiyA thA vahI bhojana svapnAvasthA kI hamArI bhUkha ko dUra karane meM asamartha rahA; isase yaha samajhA jA sakatA hai ki bhojana dvArA tRpta hone ke tathya meM svapnAvasthA meM vaparItya pAyA jAtA hai / sAtha hI yaha kahanA bhI yakta hogA ki svapnAvasthA meM sevana kiye For Private and Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 110 ) jAne vAle bhojana se hamArI svapnavartI kSudhA zAnta ho jAtI hai / isakA yaha artha huA ki svapna-draSTA kI svapnavartI bhUkha ko svapna ke bhojana ne hI zAnta kara diyA / ataH sabhI dRSTa-padArtha isa kAraNa mithyA mAne jAte haiM kyoMki ve Adi aura anta sahita haiN| hamAre svapna ke anabhava utanI mAtrA meM yathArtha hai jitanI mAtrA meM hamAre jAgratAvasthA ke aneka padArtha / eka avasthA ke padArtha dUsarI avasthA meM koI lAbha nahIM dete ; isa kAraNa ye saba mithyA hI hue / ataH jAgratAvasthA ke dRSTa-padArthoM meM utanI hI yathArthatA hai jitanI svapna jagat kI vastuoM meN| apUrva sthAnidharmo hi yathA svarganivAsinAM / tAnayaM prekSate gatvA yathaiveha suzikSitaH // 8 // jaba svapna -draSTA dvArA dekhe gaye padArtha jAgratAvasthA meM sulabha nahIM hote taba (hama yaha kaha sakate haiM) inakA astitva svapnadraSTA ko kSaNika mAnasika kriyA para AdhArita hotA hai jaisA svarga meM nivAsa karane vAloM kI avasthA meM hotA hai / svapnAvasthA se saMparka sthApita karake svapna-draSTA ina (padArthoM) ko ThIka isa prakAra anubhava karatA hai jaise vaha vyakti jo pUrI hidAyateM lene ke bAda eka sthAna se dUsare sthAna ko jAtA hai aura vahA~ kI vastuoM ko dekhatA hai| ___ yahAM yaha kahA jA sakatA hai ki vedAnta kA udAharaNa ThIka nahIM jaMcatA / vedAnta ke dvArA yahA~ kahA jA rahA hai ki jAgratAvasthA utanI hI mithyA hai jitanI svapnAvasthA / zaMkA karane vAle ko bhI svapnAvasthA mithyA dikhAyI detI hai kintu jAgratAvasthA aisI (mithyA) nahIM kyoMki usake vicAra meM svapnAvasthA meM aneka padArtha hamAre anubhava meM Ate haiM / aise kaI udAharaNa diye jA sakate haiM jinameM hamAre mitroM ne vicitra anubhava prApta kiye, jaise AkAza meMur3anA, cAra sUDoM vAlA hAthI yA pA~ca zira kA kITANu dekhanA Adi / For Private and Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 111 ) Adi / isa lie kahA jAtA hai ki svapna jhUThA hai aura isa meM dekhI jAne vAlI vastue~ vicitra evaM mithyA haiM / isa ke viparIta jAgratAvasthA ke saMsAra meM adhika ekarUpatA tathA laya pAI jAtI hai aura yaha (saMsAra) apanI sthiti banAye rakhatA hai / isa lie (yaha kahA jAtA hai) 'jAgrata' tathA 'svapna' saMsAra kI tulanA karanA eka asaMbhava bAta hai| yahA~ zrI gaur3apAda ne isa prazna kA bahuta upayukta uttara diyA hai / RSi kahate haiM ki svapna ke dRzya isa kAraNa vicitra pratIta hote haiM ki usa samaya svapna-draSTA svayaM eka adbhuta sthiti meM hotA hai / svapna-draSTA vaha vyakti hai jisa ne sthUla zarIra se apanA sambandha viccheda kara ke apane manomaya tathA vijJAnamaya koza se saMparka sthApita kara liyA hai aura yaha sthiti bhI usa samaya hotI hai jaba usa kI buddhi kA adhikAMza suSuptAvasthA kI niSkriyatA meM magna ho cukA hotA hai| __isa taraha jaba mana meM viveka-zakti bahuta kama mAtrA meM raha jAtI hai taba yaha (mana) idhara-udhara bhaTakatA phiratA hai aura bahuta samaya taka ba~dhA rahane para koI kutA jaMjIra khole jAne para binA kisI prayojana idhara-udhara bhAgane lagatA hai / svapnAvasthA meM mana apanI aneka vAsanAoM ko viveka-zakti ke binA idhara-udhara svacchanda rUpa se ghUmate dekhatA hai / ina para viveka-zakti kA niyaMtraNa nahIM hotA jisa se hama vicitra dazya dekhane lagate haiN| isa bhAva ko hama isa prakAra bhI samajha sakate haiM ki svapna-draSTA svapna-jagat kI vicitra sthiti ke kAraNa adbhuta dRzya dekhatA rahatA hai / zrI gaur3apAda ne isa prasaMga meM yaha udAharaNa diyA hai- 'jaise svarga ma nivAsa karane vAloM kI avasthA meM hotA hai|" hameM vidita hai ki prAcIna purANoM meM devatAoM ke adhipati 'iMdra' ko sahasra netroM vAlA, 'brahmA' ko caturmukha, 'viSNu' ko caturbhuja aura 'bhagavAna zaMkara' ko vyambaka (tIna netra vAle) kahA gayA hai / ye bAteM isa kAraNa ThIka dikhAyI detI haiM kyoMki ina devatAoM ko apane apane loka meM vizeSa sattA tathA zakti prApta hai / aise hI For Private and Personal Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAgane vAlA eka vyakti svapnAvasthA meM vicitra mithyA padArtha dekha sakatA hai kyoMki svapna dekhate samaya cetanA-zakti kI vicitra avasthA hotI hai aura isakA usa (svapna-draSTA) para vizeSa prabhAva par3atA hai / isa taraha jIvAtmA sthUla zarIra se apanA sambandha jor3a kara jAgratAvasthA ko anubhava karatA hai aura svapna-jagata meM praveza karake svapna-draSTA kA nATaka khelatA tathA vicitra dRzyoM ko dekhatA hai / isa bhAva ko eka bar3e sundara udAharaNa dvArA spaSTa kiyA gayA hai / eka vyakti yAtrA para jAne ke bAda videza meM praveza karatA hai jahA~ use vicitra pradeza, nivAsiyoM tathA dRzyoM kA anubhava hotA hai / aise hI jIvAtmA 'jAgrata' 'svapna' aura 'suSupta' avasthA ke vividha kSetroM meM praveza kara ke bhinna-bhinna anubhava prApta karatA hai / isa paristhiti meM vedAnta ke isa siddhAnta ko nirAdhAra kahanA ucita nahIM hai ki jAgratAvasthA kA saMsAra utanA yathArtha hai jitanA svapnAvasthA kA jagata / svapnavRttAvapi tvantazcetasA kalpitaM tvasat / bahizcetogRhItaM sadRzTaM vaitathyametayoH // 6 // jAgravRttAvapi tvantazcetasA kalpitaM tvasat / bahizceto gRhItaM sadyuktaM vaitathyametayoH // 10 // svapnAvasthA meM bhI svapna-draSTA apane mana meM jo kalpanA karatA hai vaha mithyA hotI hai aura svapna meM use apane bAhira jo kucha dikhAyI detA hai vaha use vAstavika pratIta hotA hai; kintu vAstava meM ye donoM mithyA haiM kyoMki inakA sambandha svapna se hai| aise hI jAgratAvasthA meM mana meM jo kalpanA uThatI hai vaha mithyA hai aura mana ke bAhira jo kucha dikhAyI detA hai vaha vAstavika mAlama detA hai; parantu ye donoM usI prakAra mithyA hone cAhie~ / For Private and Personal Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ina do mantroM meM zrI gaur3apAda hamAre samakSa jIvana ke do pahaluoM (padArthasaMsAra tathA vicAra-jagata) ko rakha rahe haiN| svapna meM bhI svapna-draSTA apane vicAra tathA padArthoM kA pRthak jagata rakhatA hai / vaha svapna-jagata meM svapna dekhatA huA dRSTa-padArthoM ko vAstavika samajhatA hai / apane vicAroM tathA kalpanAoM ko vaha (svapna-draSTA) asat mAnatA hai / ina mantroM meM 'asat' zabda kA artha jagata kA na honA nahIM samajhanA cAhie apitu isakA mithyA honA / bhojana kI meja para prApake sAmane pleTa meM par3e laDDU vAstavika haiN| yadi Apake manameM laDDuoM kA dhyAna AtA hai to vaha 'asat' hogaa| isa taraha yahA~ TIkAkAra ne vicAra-jagata tathA padArtha-saMsAra meM spaSTa bheda kiyA hai| ina donoM meM antara batAne ke bAda RSi ne hameM yaha samajhAyA hai ki svapna meM hama vicAra-jagata tathA padArthamaya saMsAra donoM kA anubhava karate haiM aura jaba taka svapna dikhAyI detA hai taba taka svapna-draSTA svapna ke padArthoM ko vAstavika samajhatA hai aura use kalpanA evaM vicAra-jagata ke mithyAtva kA dhyAna rahatA hai / jaba vaha nidrA kA tyAga kara detA hai taba use ina donoM pahaluoM (padArthamaya saMsAra tathA usake mAnasika vicAroM) ke mithyAtva kA jJAna ho jAtA hai kyoMki ina saba kI sthiti svapna meM hI hai / ThIka isa taraha jAgratAvasthA meM bhI bAhya-saMsAra kA anubhava hotA hai jisakI dRSTa-padArthoM tathA hamAre mAnasika Avega evaM vicAroM ke saMmizraNa se racanA hotI hai aura inhIM kI sahAyatA se hama padArthamaya saMsAra kA vyaktigata mUlyAMkana karate haiN| eka sAdhAraNa vyakti isa bAta ko svIkAra karegA ki usakI sabhI kalpanAe~ usake mana kI taraMgoM ke kAraNa uThatI haiM; ata: ve mithyA haiN| itanA hone para bhI vaha apane mAnasika-jagata kI apekSA bAhya-saMsAra ke sthala padArthoM ko adhika mAtrA meM vAstavika samajhatA hai| isa sambandha meM zrI gaur3apAda kahate haiM ki Atma-tattva ke stara para jAgra tAvasthA ke ye donoM pakSa ThIka vaise hI asat haiM jaise svapnAvasthA ke vicAroM kA padArthamaya jagata aura svapna-jagata ke vicAra / For Private and Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 114 ) jo yathArthavAdI jAgratAvasthA ke anubhavoM ko adhika mahatva dete haiM unake prazna kA uttara prastuta mantra meM mila jAnA caahie| unake vicAra meM jAgratAvasthA meM do bAteM pAyI jAtI haiM--- 'vAstavika ' saMsAra aura 'pravAstavika' grAvegamaya jagata | isakA samAdhAna zrI gaur3apAda ne isa prakAra kiyA hai-- svapna jagata meM bhI svapnadraSTA ke Avega tathA vicAroM para AdhArita 'avAstavika' jagata kI anubhUti hotI hai / yadi hamAre svapna-jagata kI Upara kahI gayI donoM bAteM mithyA haiM to jAgratAvasthA ke vAstavika dRSTa-padArtha aura 'avAstavika' vicArajagata donoM nizcaya se mithyA hoMge / ubhayorapi vaitathyaM bhedAnAM sthAnayoryadi / ke etAnyudhyate bhedAnko vai teSAM vikalpakaH // 11 // yadi 'jAgrata' tathA 'svapna' avasthA meM dRSTigocara hone vAle padArtha mithyA haiM to kauna inheM anubhava karatA hai aura kauna inakI kalpanA karatA hai / zaMkA karane kAlA yaha prazna kara sakatA hai jise isa mantra meM samajhAyA gayA hai / to samasyA yaha huI ki yadi vedAntavAdiyoM ke matAnusAra 'jAgrata' aura 'svapna' avasthA ke dRSTa-padArtha tathA mAnasika vicAra mithyA haiM taba kisI aise anubhava karane vAle kI avazya sattA hogI jo ina donoM kA jJAna rakhatA hai | yahA~ zaMkA karane vAle yaha prazna karate haiM ki yadi saba kucha mithyA hai to inake pIche koI na koI vAstavika tatva avazyameva hogA / yadi aisA hai to ina padArthoM kA draSTA, mAnasika taraMgoM ko anubhava karane vAlA tathA vicAroM kA jJAtA kauna ho sakatA hai ? yahA~ isa prazna ko pUchane meM eka gUr3ha rahasya nihita hai / yadi vedAntAnuyAyI isa vAstavika sattA ko na batA pAe~ to ve svayameva 'AtmA' se sambandhita ukti kA khaNDana kara deNge| kisI bAta ko smaraNa rakhane tathA jJAna prApta karane ke lie kisI karttA ( anubhavI ) kA honA anivArya hai / padArtha jJAna ke lie bhI kisI jJAtA kA honA zrAvazyaka hai / isa vicAra se For Private and Personal Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yahA~ yaha prazna uThAyA jA rahA hai ki isa mithyA saMsAra kA draSTA athavA jJAtA kauna hai ? jo vyakti sAmAnya padArthoM kI vAstavikatA ko siddha karane ke lie buddhi kA prAzraya lete haiM ve vedAnta-zAstra ke anuyAyiyoM ko khule rUpa se apanA mata mAnane lie bAdhya karanA cAhate haiN| kalpayatyAtmanAtmAnAmAtmA devaH svamAyayA / sa eva budhyate bhedAniti vedAnta nizcayaH // 12 // vedAnta-darzana meM yaha bAta nizcaya-pUrvaka kahI gayI hai ki divya AtmA apanI mAyA-zakti ke dvArA apane-Apa meM svayaM sabhI padArthoM kI kalpanA karatA hai aura vaha bAhya evaM bhItara ke jagata meM vyaktigata anubhava prApta karatA rahatA hai / jina padArthoM kI vaha (AtmA) sRSTi karatA hai unakA yaha ekamAtra jJAtA hai / pichale mantra meM hamane dekhA ki eka vyakti dvArA yaha prazna kiyA gayA ki bAhara aura bhItara ke jagata kI anubhUti athavA ise prakAzamAna karane vAlA kauna hai / isa mantra meM RSi ne isa zaMkA kA samAdhAna kiyA hai| vedAnta meM padArthamaya dRSTa saMsAra ko mithyA kahA gayA hai kyoMki yaha jIvanasphuliMga prAtmA para AropamAtra hai / zuddha caitanya AtmA apanI mAyA ke dvArA mugdha hokara apane Apa padArthamaya saMsAra kI sRSTi karatA hai jo usake binA aura kucha nahIM hai kyoMki yaha (AtmA) sarvavyApaka tathA anAdi hai| hamAre lie isa sthiti ko, jisameM hama svayaM mAyA-vimugdha ho kara padArthamaya saMsAra kI sRSTi karate haiM, sahasA samajha lenA itanA sugama na hogaa| yadi hama apane bhItara svapna ke anubhava kA vizleSaNa kareM to hameM isa bAta kA spaSTa rUpa se patA cala jAyegA / svapna-draSTA kA anubhava usa kSaNa prArambha hotA hai jaba vaha apane vyaktitva ko bhUla jAtA hai / apane Apa ko bhUla kara anubhava hone vAle jagata meM praveza karane vAlI usakI zakti kahIM bAhira se nahIM AyI; vAstava meM yaha zakti usake apane bhItara vidyamAna hai aura isake dvArA hI vaha svayaM ThagA jAtA hai / For Private and Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir apanI isa mAyA-zakti ke vaza meM hokara vaha nija sahaja-svabhAva ko bhUla jAtA hai aura isake pariNAmasvarUpa vaha mithyA jagata meM praveza karake 'svapna' meM aneka asat anubhavoM ko prApta karatA rahatA hai / svapna dekhate hue use nizcaya hotA hai ki vaha amuka sthAna para khar3A huprA apane cAroM ora vizeSa DhaMga ke prANI tathA padArthoM kA vAtAvaraNa pAtA hai| cAhe vaha kaisI hI paristhiti meM kyoM na ho usake svapna kA pratyeka dRSTa aMga usake apane vyaktitva kA hI vistRta rUpa hotA hai / svapna meM dikhAyI dene vAle jaMgala ke vRkSa, bhUmi para par3I zilAe~, pravahamAna nadI kA jAla, mitra, zatru, hiMsra jantu-yahA~ taka ki AkAza, candramA, tAre-ye saba svapna-draSTA ke apane mana kA bRhad-svarUpa hI hote haiN| jAgratAvasthA meM bhI aisA anubhava hotA hai / apane vAstavika svarUpa kA zAna na hone se hama bhrama-vaza dRSTa-saMsAra meM praveza karate haiM jo usa samaya taka vAstavika pratIta hotA hai jaba taka hama isa (jAgrata) avasthA ko anubhava karate rahate haiN| vAstava meM bAhya saMsAra ke sabhI padArtha isa sarva-vyApaka yathArthatattva kA hI rUpa haiM / advaita prAtmA meM Aropa karane ke kAraNa hI hameM anekatva kA anubhava hotA hai| __ prastuta mantra meM zrI gaur3apAda ne pahalI bAra hamAre jAgrata saMsAra kI vyAkhyA kI hai / 'mANDUkyopaniSad' athavA kArikA meM sAmAnyataH isa siddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai ki vAstava meM yaha sRSTi mAyA hai jo tIna-kAla meM mithyA evaM avAstavika hai| kabhI kabhI to zrI gaur3apAda ne apane uccastara se nIce prAkara hamAre dRSTa-saMsAra kI ora saMketa karake hameM yaha samajhAne kA anugraha kiyA hai ki isa (padArtha maya-saMsAra) ko utpatti hamArI bhrAnti ke kAraNa hI huI hai / ___hamAre sAhitya meM isa mantra kI bar3I khyAti hai aura bahudhA isakA ullekha lekhaka, vaktA aura nyAyAcAryoM dvArA kiyA jAtA hai / . sRSTi-siddhAnta ke anusAra abhI isa prazna kA uttara diyA jAnA zaSa hai ki "isa mAyA svarUpa saMsAra kA draSTA, jJAtA tathA upabhoktA kauna For Private and Personal Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hai ?'' yahA~ RSi ne spaSTa rUpa se isakA yaha uttara diyA hai ki "vaha AtmA hI hai / " apane bAhira athavA bhItara ke jagata meM hameM jo bhrAnti hotI rahatI hai usako prakAzamAna karane vAlI yaha cetana-svarUpa AtmA hai / vastutaH isa viSaya para upaniSadoM ne aneka yuktiyA~ dI haiM jinake dvArA yaha siddha kiyA gayA hai ki sabhI padArtha zuddha-caitanya AtmA ke dvArA prakAmAna hote haiM / inhoMne to yahA~ taka kaha diyA hai ki AkAza ko dedIpyamAna karane vAle ravi, zazi tathA tAre bhI isa sanAtana-tatva se jyoti prApta karate haiN| yaha bAta ThIka bhI hai kyoMki yadi yaha zAzvata tatva na hotA to sUrya, candramA aura tAre kabhI prakAzamAna na hote / sUrya ko jyotirmAna karane vAle hama (prAtma-svarUpa) hI haiM kyoMki arddhanimIlita netroM vAlA mRta-vyakti sUrya ko nahIM dekha sakatA / isa prakAra hama dekhate haiM ki jisa zarIra se prANa palAyana kara cuke hoM usake lie to sUrya bhI eka niSprANa vastu bana kara raha jAtA hai| yadi hama prANa-hIna ho jAye to ravi, zazi aura tAre saba apanA mahatva khokara adRzya ho jAe~ge / ataH zuddha cetana-svarUpa hI sarvatra prakAzamAna tatva hai| ataeva vedAnta meM yaha sarva-mAnya ghoSaNA kI gayI hai ki hamAre jIvana kI cetanA-zakti bAhya saMsAra ke padArthoM tathA vividha vicAra, Avega, bhAva Adi ke antargravAha ko jAnatI rahatI hai / hamArA svapna-jagata bhI isa tejomayI cetanA dvArA prakAzamAna hotA hai / yaha AtmA kI jyoti hai jo hamAre lie jAgratAvasthA meM dina kI sthUla rozanI ko jyotirmAna karatI hai| vikarotyaparAnbhAvAnantazcitta vyavasthitAn / niyatA~zca bahizcitta evaM kalpayate prabhuH // 13 // adhiSThAtR-deva 'prAtmA' apane mana ko antarmukhI karake bAhya saMsAra tathA bhItarI jagata ke vibhinna padArthoM ko kalpanA karatA hai / ye donoM (jagata) mana kI vAsanAoM yA saMskAroM For Private and Personal Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 118 ) athavA kAmanAoM ke rUpa meM pahale se hI vidyamAna hote haiM / aise hI 'AtmA' apane mana ko apane bhItara karake vividha bhAvoM tathA padArthoM kI kalpanA karatA hai| ___ hamAre bhItarI mithyA jagata kA draSTA, jJAtA aura sAkSI kauna hai ? isa prazna kA uttara dete hue zrI gaur3apAda yahA~ dRr3hatApUrvaka kahate haiM ki yaha 'AtmA' hI draSTA hai / vedAnta kA adhyayana karane ke nAte hameM isa mantra se kisI prakAra kA bhrama nahIM honA cAhie kyoMki yahAM kahA gayA hai ki "prAtmA apame mana ko antarmukha' karatA hai / vAstava meM AtmA kA koI mana nahIM hai / mana to AtmA meM AropamAtra hai aura jaba yaha (mana) bahirmukha hotA hai to vividha sthUla padArtha dRSTigocara hote haiM / AtmA to sarvavyApaka hai / isakA yaha artha hai ki hamArI cetanA-zakti mana tathA buddhi ko upAdhi prahaNa karake (arthAt jIvAtmA ke rUpa meM) bAhya saMsAra ko dekhatI rahatI hai jisase ise padArthamaya saMsAra bhAsita hotA hai| isa taraha mana evaM baddhi ke upakaraNa se apanA sambandha sthApita karane para 'AtmA' eka pRthak vyaktitva grahaNa kara letA hai jise 'jIva' kahA jAtA hai| yaha jIvAtmA apanI vAsanAmoM meM se dekhatA huA vividha padArthamaya antarjagata ko anubhava karake isameM apane rAga-dveSa,spRhA-IrSA Adi asaMkhya AvegoM kA Aropa karatA rahatA hai / isa prakAra ise aneka anubhava prApta hote haiM / ina mithyA anubhavoM kA yoga-phala hI jovana kahA jAtA hai jisakI jAgratAvasthA meM hameM anubhUti hotI rahatI hai / yadi yaha jIvana-kendra 'prAtmA' kriyamANa na ho to hamArA mana isa zarIra kI sahAyatA se kucha bhI na dekha pAyegA jisase hameM kisI bhI anubhava kI prApti na ho sakegI / isa kAraNa yaha kahanA nyAya-saMgata hogA ki sabhI mithyAtva tathA asat anubhavoM kI mUlaAdhAra yaha divya cetanA-zakti hI hai / vAstava meM bahirmukhI hone se hI anekatA kA anubhava ho pAtA hai / isa bhAva ko anya upaniSadoM meM bhI bar3I yogyatA se samajhAyA gayA hai / For Private and Personal Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 116 ) 'kaThopaniSad' meM vizeSa rUpa se kahA gayA hai ki yaha "bahirmukhI dRSTi' hI pratyeka vyakti ko mugdha rakhatI hai aura isase bacane kA ekamAtra upAya 'antarmukhI dRSTi' ko apanAnA hai / jaba yaha cetanA-zakti bAhya saMsAra ke sAtha sAtha zarIra, mana aura buddhi se apanA sambandha viccheda karake antarmukhI hotI hai to yaha Atma-jJAna kI sthiti ko prApta kara letI hai arthAta yaha apane vAstavika svarUpa se sAkSAtkAra kara letI hai / ise 'AtmAnubhUti' kahA jAtA hai aura isa vidhi ko apanAne se hama vividha padArthoM vAle mithyA-jagata se mukta ho sakate haiN| cittakAlA hi ye'ntastu dvayakAlAzca ye bahiH / kalpitA eva te sarve vizeSo nAnyahetukaH // 14 // jaba taka hamAre mana meM kAmanA banI rahatI hai taba taka hama apane bhItara bahuta kucha anubhava karate haiM aura do kAla meM dikhAyI dene vAle bAhya indriya-viSaya kI anubhUti karate rahate haiM; kintu ye donoM (jagata) kalpanAmAtra ha / ina donoM ke pArasparika bheda ko jAnane ke lie koI vizeSa upakaraNa nahIM hai / jo vyakti 'vedAnta' meM AsthA nahIM rakhate ve yahA~ zaMkA karate haiM ki jAgratAvasthA aura svapnAvasthA ke dRSTa-padArthoM meM bheda pAyA jAtA hai / isa vicAra-dhArA vAle kahate haiM ki hamAre bhItara kA jagat kevala eka kAla-vindu para Azrita hai jaba ki sthUla saMsAra ke padArthoM meM kAlAntara pAyA jAtA hai| ___ ye vyakti aisI dhAraNA karate haiM ki hamAre mana ma uThane vAlA koI saMkalpa usa samaya taka vahA~ raha tathA prakaTa ho pAtA hai jaba taka usako sattA banI rahatI hai; kintu sthUla saMsAra ke padArtha, cAhe ye prakaTa hoM yA nahIM, kucha kAla taka avazya bane rahate haiM / isa vicAra vAle vidvAna kahate haiM ki hameM For Private and Personal Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 120 ) svapna taba taka dikhAyI detA hai jaba taka yaha bhAvanA hamAre mana meM dRr3ha rahatI hai; parantu isa pratyakSa saMsAra meM eka vastu ko dhAraNA kisI aura samaya kI dUsarI vastu ke prasaMga meM kI jA sakatI hai / isa taraha hama yaha kaha sakate haiM ki"surendra basa ke Ane taka yahA~ rhegaa|" yahA~ surendra kA jAnA basa ke Ane para nirbhara hai aura yaha bAta bhaviSya meM ghaTita honI hai| isalie yahA~ para yaha Apatti kevala 'jAgrata' aura 'svapna' avasthA ke bheda ko dikhAne ke lie kI jAtI hai| yaha bAla kI khAla utAranA nahIM to aura kyA hai ? Upara batAyI gayI vicAra-dhArA vAle 'jAgrata' saMsAra ko isa kAraNa mAnate haiM ki yahA~ samaya ke antara kI dhAraNA kI jAtI hai arthAt do ghaTanAoM ko unake ghaTita hone ke kAlAntara kI dRSTi se jAnA jA sakatA hai jaba ki svapna-jagat ke padArtha hamAre mana meM hI sImita rahate haiM aura hamAre mana meM koI aura vicAra Ane para ye turanta lupta ho jAte hai| zrI gaur3apAda ne isa yukti kA balapUrvaka khaNDana kiyA hai kyoMki una ke vicAra meM yaha yuvita pUrNa rUpa se amAnya hai / RSi kahate haiM ki jAgratAvasthA ke jisa kAlAntara kA havAlA diyA jAtA hai vaha kevala hamArI mAnasika kalpanA ke kAraNa pratIta hotA hai / yaha usI prakAra mithyA hai jisa prakAra hamArA svapna-jagat / ataH inhoMne yaha pariNAma nikAlA hai ki ina donoM ('jAgrata' tathA 'svapna') avasthAoM ke dRSTa-padArthoM meM uparokta aAlocaka kisI prakAra kA bheda nahIM batA pAye haiN| avyaktA eva ye'ntastu sphuTA eva ca ye bahiH / kalpitA eva te sarve vizeSastvindriyAntare // 15 // mana ke bhItara hI rahane vAlI kalpanAe~, jo avyakta rUpa se vahA~ banI hotI haiM, tathA aise vicAra jo bAhya saMsAra meM prakaTa ho kara hameM dRSTa-padArthoM kA jJAna karAte haiM--ye donoM mithyA haiM / yadi inameM koI bheda pAyA jAtA hai to yaha hai ki inheM anubhava karane vAlI indriyA~ vibhinna haiM jisa kAraNa bAhya saMsAra vAstavika pratIta hotA hai| For Private and Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 121 ) sthUla saMsAra tathA sUkSma jagat meM bheda dikhAne ke uddezya se aba eka aura zaMkA uThAyI jAtaM hai / vaha yaha hai ki yadi ina donoM (avasthAoM) kI tulanA kI jAe to ina meM kama se kama yaha bheda to avazya pAyA jAyegA ki jAgrata-saMsAra vyakta hai aura svapna-jagata pUrNa rUpa se avyakta hai| ataeva aisA dikhAyI detA hai ki aAlocaka pratyakSa saMsAra meM vAstavikatA kahIM adhika mAtrA meM pAtA hai|" . isa prazna kA uttara dete hue yahA~ zrI gaur3apAda ne kahA hai ki ye donoM avasthAe~, cAhe ve vyakta hai athavA avyakta. kalpanAmAtra hai / hama inako vyakta yA avyakta isa kAraNa dekhate haiM ki inheM anubhava karane vAlA hamArI indriyA~ vibhinna hai / hamAre bhItarI jagat ke vicAra avyakta hote hai kintu jaba ye prakaTa rUpa meM Ate haiM taba inheM hamArI jJAnendri yA~ grahaNa karatA tathA samajhatI hai / svapna-jagat meM dikhAyI dene vAle padArtha assaSTa, AveSThita tathA sArahIna pratIta hote hai kyoMki inheM pahacAnane kA ekamAtra upakaraNa mana hotA hai aura usa meM bho niyaMtraNa evaM viveka zakti kA abhAva hotA hai / isake viparIta 'jAgrata' saMsAra ke sthUla-padArtha apekSataH adhika spaSTa, vAstavika aura sArayukta mAlUma dete haiM kyoMki 'jAgane vAlA' inheM jJAnendriyo ke dvArA vizeSa rUpa se pahacAnatA hai / ina indriyoM ke kArya meM hamArI sakriya viveka-buddhi bhI sahAyaka hotI hai / jaba hamArI kriyamANa viveka-zakti ina zaktizAlI upakaraNoM ko sahAyatA se bAhya-padArthoM ko anubhava karatA hai taba hame ye svabhAvataH adhika spaSTa rUpa meM dikhAyI dete haiM jisa kAraNa hama ina vastuoM kI vAstavikatA meM adhika vizvAsa rakhate haiM / vastutaH ina donoM meM samAnatA pAyI jAtI hai aura vaha hai isa kA mithyA honA kyoMki inakI utpatti hamAre mana ke khela ke kAraNa hI hotI hai| jIvaM kalpayate pUrva tato bhAvAnpRthagvidhAn / bAhyAnAdhyAtmikAMzcaiva yathA vidyastathA smRtiH // 16 // pahale-pahala 'jIva-bhAvanA' kI kalpanA hotI hai aura tatpazcAt For Private and Personal Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 122 ) bhItarI tathA bAharI bhAvoM kA alaga-alaga prakAza hotA hai / (jisa vastu kA) hameM jitanA jJAna hotA hai (usa vastu kI) utanI hI smRti rahatI hai / ___aba prazna yaha uThatA hai ki yadi hamAre bAhya-saMsAra evaM bhItarI jagat kI sabhI vastue~ korI kalpanA haiM tA isa (kalpanA) kA Adi-srota kyA huA? aisA dikhAyI detA hai mAno zaMkA karane vAlA vyakti vedAnta kI isa zakti kA samarthana karatA hai ki jAgratAvasthA ke saMsAra ko hama utanA hI mahattva de sakate haiM jitanA svapna-jagat ko / aba yaha pAlocaka vedAnta ke dRSTikANa ko samajhane kA yatna kara rahA hai aura isa taraha prazna karatA hai-"he vedAnto ! jaisA Apa kahate haiM, yadi hamAre bhItara tathA bAhara ke dRSTa-padArtha kalpanA ke binA aura kucha nahIM haiM to inakA Adi-srota kyA huA ? yaha kevala mana nahIM hai kyoMki yaha to niSprANa evaM niSkriya jar3a-padArtha hai| yadi hama 'AtmA' ko isakA udgama mAneM to yaha bhI ayukta hogA kyoMki yaha (AtmA) to vizuddha jJAna hai aura isa (jJAna) meM mithyAtva kA astitva nahIM raha sktaa|" isa zaMkA kA samAdhAna karate hue zrI gaur3apAda kahate haiM ki 'AtmA' se 'jIva-bhAvanA' kA pRthakatva kalpanAmAtra hai / jIvAtmA pRthakatA kA bhAva liye prakaTa hotA hai / isake bAda mana kI utpatti huI aura taba mana kI cetanA apane vicAra-dhArA rUpI tar3Aga meM pratibimbita huI / aba jIvAtmA, jo vAstavika dikhAyI detI hai, apane prAcAra aura vyavahAra ko usa pratibimba ke upakaraNa 'mAnasika sthiti) ke anusAra badala detA hai / jhola-rUpI mana meM pratibimbita hone vAlA 'jIva' kartA tathA upabhoktA hotA hai / yahI duHkha sahana karatA tathA isase mukti pAtA hai aura yaha 'jIva' hI sAdhaka aura 'siddha' kI padavi prApta karatA hai / jaba isa jova-bhAvanA kA Aropa AtmA meM hotA hai to isase aneka prakAra kA bhrama ho jAtA hai aura yaha bhrAnti-pUrNa AvaraNa hameM apane vAstavika svarUpa se chipAye rakhatA hai / pariNAmata: yaha vimUr3ha For Private and Personal Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 123 ) jIvAtmA indriyoM tathA mana kI sahAyatA se svaracita svapna-jagat meM praveza karake vividha nAma-rUpa padArthoM kA anubhava karatA hai| vastutaH yaha (jIvAtmA) svayaM inakI vyavasthA karatA hai aura isakI icchA sambandhita vyakti kI avyavata vAsanAmoM para nirbhara hotI hai| zrI gaur3apada ne isa sUkSma bhAva ko isa saMkSipta ukti dvArA bar3e cAturya se varNana kiyA hai - "kisI vastu kI hameM utanI hI smRti hotI hai jitanA usakA jJAna / " yaha eka mahAn manovaijJAnika tathya hai jisameM amUlya rahasya nihita hai / ghaTanA-krama, jo hameM karma-bandhana meM phaMsAye rakhatA hai, isa prakAra samajhAyA jA sakatA hai / Aie, ise eka udAharaNa dvArA spaSTa kareM / eka grAmINa, jo kabhI sinemA ghara meM nahIM gayA, apane mana meM kaI AkA~kSAe~ rakhatA hai parantu usakI ina icchAoM meM sinemA ghara jAne kI prAkA~kSA kA samAveza nahIM hogA / yaha ThIka isa taraha hogA jaise hama dillI meM rahate hue aneka icchAe~ rakhate haiM kintu inameM barpha para calane kI icchA kA astitva nahIM raha sktaa| yadi yaha grAmINa kisI nagara meM Akara bAra-bAra sinemA ke viSaya meM bAteM sune to usameM sinemA kI bhAvanA kA saMcAra ho jAyegA aura taba vaha sinemA dekhane ke lie vahA~ se cala par3egA / sinemA ghara se lauTane para use usa mano-vinoda kA jJAna ho jAyegA aura bAda meM vaha sinemA se sambandhita apane jJAna dvArA prerita ho kara rajata-paTa ke AhlAdakArI citra dekhane ke lie sinemA ghara jAne lgegaa| isa taraha hama dekhate haiM ki usakI smRti kA niyaMtraNa tathA nideza usake 'anubhUta' jJAna dvArA hotA hai| ___ aba vaha grAmINa sinemA ghara jAne tathA usase Ananda lene, jo 'kAraNa' aura 'kArya' hai, kI donoM kriyAoM ko paraspara milA detA hai / tadanantara yaha jisa kSaNa pariNAma kI prApti kA icchuka hogA For Private and Personal Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 12 / usI kSaNa vaha una kAraNoM ko pratyakSa rUpa se apane samakSa rakhane ke lie prayatnazIla rahegA aura jaba taka use uparokta phala prApta nahIM hotA taba taka ve kAraNa usa ke mAnasika kSetra meM mukhya rUpa se kriyamANa hote rheNge| ___ parizrama karane, khAne-kamAne tathA prApta karane ke lie hameM do bhAva prerita karate rahate haiM / ve haiM 'bhojana kA jJAna' aura 'tuSTi kA jJAna' / hama bhojana prApta karane ke lie ghora prayatna isa kAraNa karate haiM ki isake dvArA hameM santoSa milegA / hamArI saba prakAra kI icchAoM aura icchA dvArA cAlita kriyAnoM meM yaha niyama pUrNa rUpa se lAgU hotA hai / isase yaha bAta spaSTa ho gayI ki (kisI vastu ke) jJAna ke anupAta se hI (usa vastu kI) smRti hotI hai / yadi hameM kisI vastu kA jJAna hI nahIM to bhalA hama use kisa prakAra smaraNa rakha sakate haiM ? hamArA jJAna hI hamArI smRti kI upAdhi grahaNa karatA hai| anizcitaH yathA rajjurandhakAre vikalpitA / sarpadhArAdibhirbhAvastadAtmA vikalpitaH // 17 // jisa taraha andhere meM rassI ko, usake vAstavika svarUpa ko na samajhate hue, sA~pa, jala-dhArA Adi jAnA jAtA hai vaise hI 'AtmA' kI bhI vividha prakAra se kalpanA kI jAtI hai / yaha kahA jA cukA hai ki 'jIva-bhAva' kI kalpanA karane se hI anya vicAra evaM bhAvoM kI utpatti hotI hai| to phira yaha jova-bhAvanA kisa kAraNa hotI hai ? isa prazna kA uttara eka udAharaNa dvArA diyA jAtA hai jo samace vedAnta-zAstra meM suvikhyAta hai| andhakAra meM jaba hama rassI ko samajha nahIM pAte to hame isase sarpa kA mithyAbhAsa hotA hai| dikhAyI dene vAle sarpa ke AkAra Adi kI bhAvanA kevala hamAre mana dvArA kalpita kI jAtI hai aura vaha sarpa-darzana vastutaH usa rassI ke yathArtha-svarUpa meM AropamAtra hai / eka vyakti ise sA~pa samajhatA hai, dUsarA eka char3I, tIsarA jala kI rekhA For Private and Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 125 ) aura cauthA bhUmi kI sataha para hone vAlo eka darAr3a / ye vividha kalpanAe~ isa kAraNa huI ki ina vyaktiyoM ko prArambha meM hI rassI ke vAstavika svarUpa kA jJAna na thA / yadi inheM rassI kA pUrNa jJAna hotA to usameM anya padArthoM kA 'darzana' kabhI nahIM ho sktaa| aise hI 'AtmA' kI bhinna-bhinna vyaktiyoM dvArA vividha rUpa se vyAkhyA kI gayI hai / kisI ne ise jIvAtmA kahA hai, kisI ne 'prANa' aura kisI ne mana / saMkSepa meM ise jIva, prANa, mana, buddhi, zarIra Adi bhI samajhA gayA hai / avidyA ke ghora timira meM par3e hue jaba hama isa prakAra kI aneka kalpanAoM kA 'AtmA' meM Aropa karane lagate haiM to hameM harSa-viSAda, vidyAavidyA, jaya-parAjaya, pAzA-nirAzA Adi vividha bhrAntiyA~ 'AtmA' meM ho prativimbita hotI pratIta hotI haiM / vAstava meM yaha vizuddha, cetana-zakti (AtmA) ina lakSaNoM se sarvathA achUtI hai kyoMki ye to isa vAstavika tattva meM Aropa hI haiN| isa prakAra ke bhrama hameM isa kAraNa hote haiM ki hama sarva-vyApaka 'AtmA' ke zaddha svabhAva kA jJAna nahIM rakhate / sabhI upaniSadoM ne isa tathya kA pUrNa rUpa se samarthana kiyA hai / jisa kSaNa hameM prAtmA ke vAstavika svarUpa kA jJAna hogA usI kSaNa hameM janma, buddhi, roga, jarA, mRtyu Adi ke viSaya meM patA cala jAyegA ki vastutaH inakI AtmA meM sthiti nahIM balki ye saba AtmA meM AropamAtra haiN| itanA hone para bhI sA~pa kA mRdula carma, usakA ujjvala prAkAra, bhayAnaka phana aura viSaile dA~ta-ye saba mithyA sarpa meM lupta ho jAyage na ki usa rassI meM, kyoMki rassI meM hI sarpa kA Aropa kiyA gayA thA / rajju meM 'sarpa' kI bhAvanA hone se hama usake lezamAtra aMza ko bhI mithyA siddha nahIM kara skte| nizcitAyAM yathA rajjvA~ vikalpo vinivartate / rajjureveti cAdvaitaM tadvadAtmA vinizcayaH // 18 // For Private and Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 126 ) jaba rassI kA vAstavika svarUpa jAnA jAtA hai taba usase sambandhita sabhI bhrAntiyA~ dUra ho jAtI haiM / usa samaya (hameM) yaha dRr3ha vizvAsa ho jAtA hai ki yaha eka aparivartanIya rassI hai / vizuddha jJAna-svarUpa 'AtmA' ke sambandha meM yahI bAta ghaTita hotI hai / jaba taka hameM rasmI ke yathArtha svarUpa kA jJAna nahIM ho jAtA taba taka hameM usameM sarpa yA char3I athavA jala-rekhA yA phaTI huI bhUmi kI bhrAnti hotI rahatI hai / jaba hama isa bhrama kI jAnakArI prApta karake isake vAstavika svarUpa (rassI) ko jAna lete haiM to usameM hamAre sabhI prAropa turanta adRzya ho jAte hai| Thoka aise AtmA kI khoja kara lene para (isameM) hamAre sabhI Aropa isa prakAra lupta ho jAte haiM mAno kisI ne jAdU vAlI char3I kA sparza kara diyA ho / jaba hama viveka-pUrNa vizleSaNa dvArA indriyoM meM lipta mana ko haTA lete haiM aura sAtha zarIra, mana tathA buddhi sarIkhe nikaTatara upakaraNoM se apane vyaktitva ko alaga kara dete haiM taba hamArI cetanA-zakti apane kendra kI ora hI AkarSita ho jAtI hai / aise saubhAgyazAlI avasara para jJAna-svarUpa prAtmA svayameva pAlokita ho uThatI hai / ___yadi hama eka bAra isa zAzvata devI jIvana-tattva ko jAna lete haiM (arthAt hameM apane svarUpa kA jJAna ho jAtA hai), jo hamArI jIva-bhAvanA tathA bhrAnti kA AdhArabhUta hai, to isa aneka rUpa vAle mithyA saMsAra tathA anya bhrAntiyoM ke bandhana se hameM mokSa mila jAtA hai| prANAdibhiranantazca bhaavairetviklpitH| mAryaSA tasya devasya yayA saMmohitaH svayam // 16 // vividha bhAvanAoM se 'prAtmA' ko prANa prAdi mAnA jAtA hai / yaha saba apane Apa prakAzamAna AtmA kA jJAna na hone ke kAraNa (arthAt 'mAyA' ke dvArA) hotA hai / isa (mAyA) se hI For Private and Personal Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 127 ) yaha bhra nti utpanna hotI rahatI hai / advaitavAdiyoM ko chor3a kara bhArata ke sabhI dharma-grantha aura darzanAcArya bAhya padArthamaya saMsAra kI vAstavikatA meM vizvAsa rakhate haiM aura isa kAraNa ve hameM yaha batAte haiM ki isa (saMsAra) kI utpatti kisa prakAra aura kyoM huii| ___ isa taraha hama dekhate haiM ki koI dArzanika kRti usa samaya taka pUrNa nahIM mAnI jAtI jaba taka usameM sRSTi, anubhava tathA prApti ke upAyoM se sambandhita siddhAntoM kA pratipAdana na kiyA gayA ho / yahA~ sRSTi-sambandhI vicAroM ko eka-eka kara ke liyA gayA hai jisase hama vividha vicAra-dhArAoM aura una ke vibhinna sAdhanoM ko bhalI-bhA~ti samajha sakeM / ina sabakA yahA~ isa uddezya se saMkalana kiyA gayA hai ki hama inakI anupAdeyatA ko jAna kara inheM tyAjya mAna leM / vAstavika-sattA ke dRSTikoNa se sRSTi-siddhAnta amAnya hai| advaitavAdiyoM kA mata hai ki 'AtmA' hI aneka nAma-rUpa upAdhiyA~ grahaNa karatA hai, jaise 'prANa', 'puruSa' ityAdi / eka vicAra dhArA ke anusAra isa (AtmA) kA kriyamANa pakSa 'prANa' hai jo saMsAra ke sabhI jar3a padArthoM ko cetanA pradAna karatA hai; jaba ki pUrNa-svarUpa 'puruSa' (AtmA) dvArA cetanAyukta prANiyoM kI sRSTi kI jAtI hai / isa prakAra dvaitavAdiyoM ne prAtmA ke vAstavika svarUpa ke viSaya meM sahasroM kalpanAe~ kI hai| isake viparaM ta vedAntI yaha kahate haiM ki padArthamaya sRSTi kevala bhAsamAna hotI hai jaba ki hama Atma-svarUpa 'AtmA' kI yathArthatA ko bhUla kara isa (vizva) kI sattA ko dekhate pratIta hote haiN| ___vaise upaniSad tathA anya granthoM meM asaMkhya sRSTi-sambandhI siddhAnta batAye gaye haiM / kaI zrutiyoM meM kevala tIna tattvoM kA bakhAna kiyA gayA hai aura kahIM to pA~ca tattvoM kI vyAkhyA kI gayI hai| katipaya grantha hameM yaha batAte haiM ki sarva-zaktimAn paramAtmA ke spandita hone ke phala-svarUpa sRSTi prakaTa huI jaba ki kaI jagaha yaha kahA gayA hai ki sRSTi sahasA daSTi gocara huI hai| For Private and Personal Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 128 ) jo vyakti yaha vizvAsa rakhate haiM ki yaha sRSTi tathA isake vividha padArtha mithyA hai unakI dRSTi meM sRSTi se sambandhita aneka siddhAnta koI mahatva nahIM rakhate to bhI adhyayana kI prArambhika avasthA meM sAdhaka ko isa sambandha meM kucha na kucha jAnakArI dI jAtI hai| vidyArthI kI pravRtti manovaijJAnika hone ke kAraNa padArthamaya jagata kI saSTi kI vyAkhyA kI jAtI hai kyoMki usake mAnasika vikAsa ke prArambha meM yaha (saMsAra) use vAstavika dikhAyo detA hai / vastutaH sabhI 'upaniSad' anta meM vidyArthiyoM ko paramAtma-tattva ke uccatama stara taka pahu~cA dete haiM jahA~ se yaha saMsAra tathA isake vibhinna nAma-rUpa mithyA aura avAstavika dikhAyo dete haiN| agale mantroM meM hameM sRSTi ke prAya. 35 aise siddhAntoM athavA dRSTikoNoM kA patA calegA jo zrI gaur3Ada ke jIvana kAla meM pracalita the / ye sabake saba dArzanika bhAvoM se pUrNa nahIM haiN| inameM se kucha to usa samaya adhika prasiddha the / RSi ne inheM kramAnusAra vyavasthita karane kA rattI bhara kaSTa nahIM kiyA / apane vicAroM ko lekhanIbaddha karate samaya unheM jisa jisa mata kA dhyAna AyA use unhoMne likha diyA / ve to virakti bhAva se inako chandobaddha kara pAe / aisA karanA ThIka bhI thA kyoMki khambhe meM bhAsamAna hone vAle 'bhUta' kA jIvana-caritra likhanA kyoMkara sambhava ho sakatA hai ? zrI zaMkarAcArya ne bhI apane bhASya meM ina tuccha evaM mahatvahIna bAtoM ko ora tanikamAtra dhyAna nahIM diyA / __itanA hone para bhI hamAre yuga ke kutUhala-pUrNa vidvAnoM kA ina vicAroM ko par3hane se paryApta manoraMjana hogaa| isalie hama bIca bIca meM ina vicAradhArAoM kA vizleSaNa kareMge / isase zAyada hameM yaha patA cala sake ki prAdhyAtmika sAhitya kI racanA kisI vidvAna vyakti dvArA sahasA isalie nahIM kI gayI hai ki usa yuga ke logoM kI anabhijJatA kA anucita lAbha uThAte hue unheM dhokhA diyA jAya / isake viparIta yuga yuga meM vicAravAn prakharabuddhi vyakti jIvana kI vividha samasyAoM kA vizleSaNa evaM gahana For Private and Personal Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 126 ) adhyayana karate Aye haiM tAki ve jIvana ke uddezya kA yathArtha rUpa se nirNaya kara ske| prANa iti prAgavido bhUtAnoti ca tadvidaH / guNa iti guNavidostatvAnIti ca tadvidaH // 20 // prANa ko jAnane vAle prAtmA ko 'prANa' kahate haiM / bhUtoM ko jAnane vAle ise 'bhUta' kahate haiM / jo vyakti guNoM se paricita haiM ve AtmA ko 'guNa' kahate haiM aura tatva-vid isako 'tattva' kA nAma dete haiN| jaisA gata mantra meM kahA gayA hai, aba zrI gaur3apAda 'vAstavika-tattva' se sambandhita aneka vicAroM tathA advaitavAdiyoM dvArA pratipAdita vibhinna sRSTisiddhAntoM para prakAza DAlate haiN| isa samaya dRSTa-saMsAra se sambandha rakhane vAle 35 vividha siddhAntoM kA ullekha kiyA jA rahA hai| vaizeSika mata ke anuyAyI samUce saMsAra ke vividha nAma-rUpa kA AdhAra 'prANa' ko mAnate haiM / yahA~ prANa kA artha vaha vAyu nahIM jo hama dina-rAta apane bhItara khecate tathA bAhira pheMkate rahate haiM aura jisa zvAsa-kriyA ke dvArA hama jovita haiM / isa zabda kA yahA~ dArzanika vicAra se prayoga kiyA gayA hai / isakA artha hai sAmUhika mana arthAt hiraNyagarbha (sraSTA), jise vedAnta dvArA 'sUtrAtmA kahA gayA hai| kucha vyakti hiraNyagarbha meM itanI adhika AsthA rakhate haiM ki ve usakI 'paramAtmA' ke rUpa meM arcanA karane lagate ha / ina manuSyoM ko hindu-darzana meM 'hiraNyagarbha' kahA jAtA hai| ____ zrI gaur3apAda ne yahA~ hara mantra meM cAra vibhinna siddhAntoM para prakAza DAlA hai isa taraha prati paMkti meM do siddhAntoM ko prora saMketa kiyA gayA hai athavA hara paMkti ke pada meM eka siddhAnta batAyA gayA hai| prastuta mantra kI pahalI paMkti ke dUsare 'pada' meM cAravAka siddhAnta kA varNana kiyA gayA hai jo sRSTi ke anekatva kA mUla-prAdhAra hai| isake anu For Private and Personal Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 130 ) yAyI kahate haiM ki samasta saMsAra kI utpatti pA~ca tatvoM se huI hai / isa vicAradhArA vAle vyaktiyoM ko 'lokAyata' kahA jAtA hai ! yahA~ yaha kahanA hAsyAspada pratIta hogA ki apanI vizeSa anubhUti meM ye 'AkAza' jaise sUkSma tattva ke astitva meM bhI vizvAsa nahIM rakhate / isa taraha 'lokAyata kevala vAyu, agni, jala aura pathvI nAma ke cAra tattvoM ko saMsAra kA udgama mAnate haiN| isake viparIta 'sAMkhya' yaha mAnate haiM ki saMsAra kI utpatti tIna guNoM ('satva', 'rajas' aura 'tamas') se huI hai / ye tIna guNa manuSya ke mana kI pravRtti ko prakaTa karate haiM / inake vicAra meM 'pralaya' saMsAra kI vaha antima sthiti hai jisameM yaha (saMsAra) avyakta ekarUpatA meM sthita rahatA hai / taba ye tIna guNa santulita rahate haiN| jaba inakA santulana bigar3a jAtA hai taba ye vividha nAma rUpa meM pariNata hokara padArthamaya sRSTi bana prakaTa hote haiM / 'zava', jo dakSiNa bhArata meM adhika hai, yaha vizvAsa karate haiM ki 'vAstavika tattva' tIna tattvoM ke milane se banatA hai jo 'AtmA', 'avidyA' aura 'ziva' haiN| pAdA iti pAdavido viSayA iti tadvidaH / lokA iti lokavido devA iti ca tadvidaH // 21 // jo (vyakti) pAda (arthAt tIna bhAga) se paricita haiM ve AtmA ko 'pAda' kahate haiM / indriya-viSaya meM AsthA rakhane vAle AtmA ko 'viSaya' kahate haiM / 'loka' parama-tattva ko 'loka' kahate haiM aura 'deva' ise isI (deva) nAma se pukArate tathA sRSTi kA racayitA mAnate haiN| ___ 'pAda aisA vizvAsa rakhate haiM ki 'AtmA' ke tIna bhAga haiM / ina tInoM ko OM kI upAsanA kI vyAkhyA karate hue vistAra se samajhAyA jA cukA hai / isa prakAra yaha kahA jAtA hai ki parama-tatva kA nirmANa 'jAgrata', 'svapna' aura 'suSupta' avasthA ke kAraNa hotA hai / 'vAtsyAyana' aura anya RSiyoM ke vicAra meM vAstavika svarUpa' zabda, For Private and Personal Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 131 ) rUpa rasa, gandha aura sparza se hI banA hai / - paurANikoM kI dRSTi meM isa parama-sattA kA astitva 'bhUH', 'bhuvaH' aura 'sva:' nAma ke tIna lokoM meM hai / ___mImAMsika, jo vedoM ke yajJa-bhAga (karma-kANDa) meM vizvAsa rakhate haiM, isa sanAtana-satya ko agni, indra Adi devatAoM ke svarUpa meM dekhate hai / ve ina devoM ko isalie sattAvAna mAnate haiM kyoMki ye karma-phala dAtA hai| vedA iti vedavido yajJA iti ca tadvidaH / bhokteti ca bhoktRvido bhojyamiti ca tadvivaH // 22 // vedoM ke jJAtA isa (AtmA) ko vedoM meM dekhata hai; yajJa karane vAle ise pavitra yajJoM meM mAnate haiM; bhoktA isako 'bhoktA' kahate haiM aura bhojya padArtha ko jAnane vAle ise bhojya (padArthoM) meM vidyamAna pAte haiM / / isa prasaMga ko jArI rakhate hue zrI gaur3apAda yahA~ cAra anya siddhAntoM kI ora saMketa karate haiM / vedoM ke jJAtA to yaha vizvAsa rakhate haiM ki 'veda' hI isa parama-satya ke mUla-prAdhAra hai| bodhAyana tathA anya prakANDa vidvAna isa 'sattA' ko yajJoM meM mAnate haiM / unakA yaha mata hai ki vartamAna saMsAra tathA isake vividha prANI, padArtha Adi kI sRSTi kA kAraNa ve pavitra yajJa haiM jo pahale-pahala veda-vidhi ke anusAra satya bhAvanA tathA zraddhA se kiye gaye / dArzanika vicAra se yaha ThIka nahIM ho sakatA kyoMki sanAtana-tatva, jo asIma zakti hai, kA nirmANa aise yajJoM ke dvArA nahIM kiyA jA sakatA jinake ye tIna aMga hote haiM -Ahuti, AvAhana para Ane vAle devatA aura yajamAna / isase yaha batAne kA yatna kiyA jA rahA hai ki parimita (sattA) kI prApti karanA eka asambhava bAta hai| sAMkhyakI paramAtmA kI 'bhoktA' meM dhAraNA karate haiM / unakA yaha vizvAsa hai ki 'prAtmA' kartA athavA abhikartA nahIM balki 'bhoktA' hai / For Private and Personal Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 132 ) yahA~ sAMkhya mata vAloM ke siddhAnta kI ora saMketa kiyA gayA hai / eka aura vicAradhArA vAle, jinhe 'sUpakAra' kahate haiM, isa anAdi tattva ko bhojya padArthoM meM dekhate haiM / yaha vicAra aisA hai mAno kisI hoTala vAle se yaha kahA jA rahA ho ki rasoI ghara meM banAye gaye bhojya padArthoM kI sUcI hI paramAtmA ke samAna mahatva rakhatI hai / sUkSma iti sUkSmavidaH sthala iti tadvidaH / mUrta iti mUrtavido'mUrta iti ca tadvidaH ||23| sUkSmavettA ise 'sUkSma' kahate haiM zrIra sthUlavid ise sthUla' kahate haiM / mUrti-pUjaka ise mUrti maM dekhate haiM aura nirAkAra ke upAsaka isako 'nirAkAra' kahate haiM / isa mantra meM naiyAyikoM ke siddhAnta kA havAlA diyA gayA hai / unake vicAra meM yaha saMsAra paramAtmA kA 'pariNAma' hai / ye 'pariNAma' sAmAnyataH tIna prakAra kA hotA hai - 'praNa', 'madhyama' aura 'vibhu' | 'aNu' pariNAma ke samarthaka yaha dAvA karate haiM ki sanAtana tattva kA svarUpa atyanta sUkSma hai aura usakA adhiSThAna hamAre hRdaya kI guphA ke sUkSma bhAga meM hai / isa bhAva ko yahA~ 'aNu' se bhI sUkSma kaha kara samajhAyA gayA hai / bhautikavAdI 'lokAyata' kahate haiM ki isa jIvana meM hama isa parama-zakti ko apane sthUla zarIra meM prApta kara sakate haiN| hindunoM ke darzana zAstroM meM bhautikavAdiyoM ko tona spaSTa zreNiyoM meM vibhakta kiyA gayA hai / ye isa parama sattA ko vividha prakAra se mAnate haiM / kucha vyaktiyoM ko 'dehAtmavAdI ' kahA jAtA hai kyoMki ye zarIra ko hI AtmA samajhate haiM / 'indriyAtmavAdI' ve haiM jo indriyoM ko 'AtmA' mAnate haiM | tIsarI zreNI vAle 'mana zrAtmavAdI' haiM kyoMki unake vicAra meM 'mana' hI AtmA hai / 'agama' meM AsthA rakhane vAle AgamI paramAtma-tattva ko mUrti ma dekhate haiM, jaise trizUladhArI 'mahAdeva', sudarzana cakradhArI 'viSNu', dhanurdhArI 'rAma' aura vaMzIdhara 'kRSNa' Adi / For Private and Personal Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bauddhoM meM nihila' kahe jAne vAloM ne yaha ghoSaNA kI hai ki 'AtmA' vastutaH zUnya hai / unake matAnusAra yaha 'asat' hai kintu isameM se vividha nAmarUpa prakaTa hue haiN| kAla iti kAlavido diza iti ca tadvidaH / vAdA iti vAdavido bhuvanAnIti tadvidaH // 24 // kAlavattA isako 'kAla' kahate haiM aura dik-vettA ise 'dizA' kahate haiN| vAda-vidyA vizArada ise 'vAda' mAnate haiM tathA bhuvanoM (loko) ko jAnana vAle isa tattva ko 'bhuvana' kahate haiN| jyotiSa tathA khagola ke vidvAn 'AtmA' arthAt 'kAla' ko saMsAra kA sraSTA, pAlanakartA tathA saMhattA mAnate haiM; ataH ve 'kAla' ko hI satya-sattva svIkAra karate haiM / inake isa siddhAnta ko radda karanA kaThina bAta nahIM hai kyoMki hama sabhI rAta-dina anubhava karate hai ki 'kAla' arthAt samaya parivartanazola hai| jo svayaM badalane vAlA ho bhalA vaha zAzvata tathA aparivartanazIla (AtmA) ko kisa prakAra utpanna karegA ? __eka aura vicAra-dhArA vAle, jinheM 'svarodayavAdI' kahA jAtA hai aura jo pazu-pakSiyoM ko vANI ko sunakara vartamAna tathA bhaviSya kA anumAna lagAne meM kuzala haiM, isa sarva-sattA ko 'dsh|' para avalambita samajhate haiN| ye vyakti jisa dizA se ye svara sunAyI detA hai usa ora jAkara vizeSa anumAna karate tathA asAdhAraNa jJAna prApta karate haiN| kaI anuvAdakartAoM ne isa zabda (vAda) kA jo artha kiyA hai vaha vivAdAspada hai / jaba hama ise eka vaijJAnika kI dRSTi se dekhate haiM to kisI vivAda ke lie sthAna nahIM rhtaa| yahA~ 'vAda' zabda kA pAribhASika artha kiyA gayA hai / zrI Anandagiri ne isakA artha 'dhAtuvAdI', 'mantravAdI' Adi ko vidyA kiyA hai / sphaTika-maNi (Crystals), maMtra, jar3I-bUTI Adi ko sahAyatA se ye kautuka-vidyA kA pradarzana karate haiM / inakI vidyA ko vAda kahA jAtA hai / isa nazvara padArthamaya sRSTi meM inheM apanI vidyA meM hI 'AtmA' kA darzana hotA hai / For Private and Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 134 ) 'bhuvanarozavAdI' arthAt bhaugolika kahate haiM ki yaha parama-tattva vAstava meM 14 lokoM kA hI svarUpa hai / ina 14 lokoM kA purANoM meM ullekha kiyA gayA hai| mana iti manovido buddhiriti ca tadvidaH / cittamiti cittavido dharmAdhamau ca tadvidaH // 25 // mana kI sattA meM dRr3ha vizvAsa rakhane vAle ise 'mana' kahate haiM aura 'buddhi' ko mAnane vAle isa ko 'buddhi' kahate haiM / mana kI 'cit' vRtti ko mAnane vAle ise 'cit' tathA dharma evaM adharma meM AsthA rakhana vAle isako 'dharma' aura 'adharma' kahate haiM / isa maMtra meM zrI gaur3apAda dvArA unake samaya meM pracalita siddhAntoM meM se hameM cAra aura siddhAnta batAye gaye hai| ajJAna meM paribhramaNa karane vAle mana ke isa prakAra ke vikAra tathA bhrama vastutaH hAsyAspada hai| bhautikavAdiyoM ke vicAra meM saMsAra bhara meM astitva mana kA hI hai kyoMki isa (mana) ke na hone para hama isa saMsAra ke bhinna anubhava kabhI prApta na kara pAte / eka aura vicAra-dhArA vAle, jinameM adhika saMkhyA bauddhoM kI hai, kahate hai ki AtmA yadi kahIM hai to vaha buddhi hai / unheM isa bAta kA dhyAna nahIM rahatA ki suSuptAvasthA meM mana tathA buddhi kA abhAva hotA hai / isakA yaha abhiprAya huA ki isa parama-sattA (mana aura buddhi) kA suSuptAvasthA meM astitva nahIM rhtaa| bauddhoM meM eka sampradAya yogacaroM' kA ha jo 'cit' ko paramAtmA mAnate haiN| unakA yaha kahanA hai ki cAhe 'mana' vividha padArthoM ko kitanA jAna le aura 'buddhi' inameM viveka kA kitanA upayoga kare to bhI hameM usa samaya taka koI anubhava prApta nahIM ho sakatA jaba taka inheM prakAzamAna karane vAlA tattva 'cit' ina donoM kI sahAyatA na kare / For Private and Personal Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 135 ) prastuta maMtra meM tIna vicAradhArAoM kI ora saMketa kiyA gayA hai| inheM hama 'bhautika' kaha sakate haiM / inameM yadi koI bheda hai to kevala yaha ki ye apane apane vicAra ke anusAra paramAtmA ko antaHkaraNa ke eka na eka upakaraNa kA rUpa dete haiM / eka zreNI vAle 'saMkalpa-pradhAna mana' ko mahatva dete haiM, dUsare 'nizcaya-pradhAna mana' ko yathArtha mAnate haiM aura tIsare mana ke prakAzamAna guNa meM vizvAsa rakha kara 'cit-pradhAna mana' ko pramukha sthAna dete haiN| jisa kisI ne cetanA-zakti ( jIvana ) se hIna 'jar3a' tathA 'cetana' padArthoM ko dekha liyA hai ve kabhI ina vicAra-dhArAoM se sahamata nahIM hoNge| isa maMtra meM eka aise siddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai jise sAmAnyataH mImAMsakoM ne apanAyA hai / ve sRSTi kA mUla kAraNa dharma (puNya) tathA adharma (pApa) mAnate haiM / inakI yaha dhAraNA hai ki saMsAra kI sRSTi, sthiti tathA iti hamAre pUrva-karmoM ke dvArA niyamita, niyaMtrita tathA zAsita rahatI hai aura isa samaya kiye jAne vAle hamAre 'puNya' tathA 'pApa' bhaviSya ke saMsAra kA nirmANa kreNge| hama yaha jAnate haiM ki 'dharma' aura 'adharma' kI sattA pArasparika hai| eka ke binA dUsare kA banA rahanA asambhava hai| isa taraha inakI sthiti pArasparika viSamatA para nirbhara hai; ataH ina donoM ko sanAtana-tattva nahIM kahA jA sktaa| ekahI deza para rAjya karane vAle do rAjAoM ko rAjA kI upAdhi nahIM dI jA sakatI kyoMki ye donoM eka dUsare kI rAjya sImA kA atikramaNa kreNge| paJcaviMzaka ityeke SaDviMzaH iti cApare / ekatrizaka ityAhurananta iti cApare // 26 // kaI kahate haiM ki yaha 'vAstavika-tattva' 21 prakAra kA hai; dUsare ise 26 prakAra kA mAnate haiM; tIsare isako 31 prakAra For Private and Personal Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 136 ) kA mAnate haiM aura cauthI vicAradhArA vAle ise ananta mAnate haiM / zrI gaur3apAda ne ina vargoM ko ekatra karake aura sAtha hI inakI vicAradhArAoM ko samajhAne ke lie 'gaNita' ko ora saMketa karake ina para AkSepa kiyA hai / sAMkhyakI kahate haiM ki paramAtma-tattva kA nirmANa 25 vividha tattvoM ke milane se huA hai / unake vicAra meM mUla prakRti meM vikRti Ane para 'mahat', 'ahaMkAra' aura '5 tanmAtrAe~' bana jAtI haiM / inheM prakRti kI vikRti kahate haiM / inameM se pratyeka meM phira parivartana (vikAra) hotA hai, jaise 'mahata' kA 5 jJAnendriyoM, 'ahaMkAra' kA 5 karmendriyoM, paJca tanmAtrAoM kA 5 viSaya-padArtho aura paJca tanmAtrAoM kA sUkSmatama sattva, jise 'mana' kahate haiM, meM parivartana hotA hai / kula milA kara ye 16 vikAra hue / isa taraha sAMkhya-mata vAloM ke anusAra mUla prakRti, sAta vikRtiyA~, solaha vikAra aura 'puruSa' (25 tattva ) dRSTa-saMsAra ke mUla tattva hai jinake yogaphala ko 'paramAtmA' kahate haiM / ve yogI, jinakA pratinidhitva muni pAtaJjali karate haiM, ina 25 tattvoM meM 'Izvara-tattva' ko milAkara 26 tattvoM ke yoga ko vAstavika tattva mAnate haiM / eka aura vicAradhArA vAle, jinheM 'pAzupata' kahate haiM, 31 tattvoM ko milA kara 'AtmA' kA rUpa dete haiM / jaba hama inake granthoM kA gahana adhyayana karate haiM taba hameM kula milA kara 36 tattvoM kA patA calatA hai / ye haiM(1) ziva, (2) sukha, (3) sadAziva, (4) Izvara (5) vidyA, (6) puruSa, (7) mAyA, (8) kAla, (6) niyati, (10) kalA, (11) avidyA, (12) rAga, (13) avyakta prakRti, (14) mahata, (15) ahaMkAra, (16) manas, (17) se (21) pA~ca jJAnendriyA~, (22) se (26) pA~ca karmendriyA~, (27) se (31) pA~ca tanmAtrAe~ aura (32) se ( 36 ) paMca tatva | yahA~ zrI gaur3apAda ne 31 tatvoM For Private and Personal Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 137 ) kA varNana kiyA hai / sambhava hai unhoMne uparokta pAMca tatvoM (kAla, niyati, kalA, avidyA aura rAga ) kI, jo mAyA ke antargata mAne jAte haiM. alaga gaNanA na kI ho aura kevala 'mAyA' kA ullekha karanA paryApta samajhA ho / kucha vyakti kahate haiM ki asaMkhya tattva mila kara isa parama sattA ko prakaTa karate haiM / lokA~llokavidaH prAhurAzramA iti tadvidaH / strIpu napuMsaka liMgAH parAparamathApare // 27 // laukika, jo dUsaroM ko prasanna karanA jAnate haiM. isa (paramatattva ) ko loka (saMsAra) ko prasanna karane kI kriyA kahate haiM ; jo grAzrama-dharma kA pUrNa rUpa se pAlana karate hai, ve 'Azrama' mAnata haiM / vayAkaraNoM kI dhAraNA hai ki yaha puliMga, strIliMga aura napuMsakaliGga ho hai aura dUsare isa ko 'para' tathA 'apara' kahate haiM / samAja-sevA tathA rASTra ke hitoM kI cintA meM rata raha aura apanI pUrI zakti lagA kara saMsAra ko samRddhizAlI banAne vAle 'laukika' kalyANakArI para sevA ko hI 'paramAtmA' mAnate haiM / rAjA dakSa prabhRti purANa-kAla ke vidvAn kahate haiM ki apane-apane prAzrama meM raha kara sabhI grAzrama dharmoM kA vidhi pUrvaka pAlana karanA hI 'sanAtana-tattva ' kA rUpa hai aura isa padArthamaya jagat meM isI sAdhana ko apanAnA zreyaskara hai / vyAkaraNAcAryo kI dRSTi meM yaha mahAn zakti puliGga, strIliGga aura napuMsakaliGga meM vidyamAn hai / eka aura vicAradhArA vAle, jo vedAnta mata vAloM meM pAye jAte haiM, yaha vizvAsa karate haiM ki sarvazaktimAn ke do rUpa haiM jinheM hama 'para' zrIra 'apara' brahma kahate haiM / For Private and Personal Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 138 ) sRSTiriti sRSTivido laya iti ca tahidaH, sthitiriti sthitividaH sarve ceha tu sarvadA ||28|| sRSTivettA isa ko 'sRSTi' kahate haiM aura laya meM zraddhA rakhane vAle ise 'laya' kahate haiM / ( vizva kI ) sthiti ko mAnane vAle ise 'sthiti' kahate haiM / vAstava meM ye saba vicAra 'AtmA' ke kalpita nAma hai / isa aMtima maMtra meM zrI gaur3apada ne apane samaya meM pracalita siddhAntoM kI vyAkhyA ko samApta kara diyA hai / purANa mata ke anuyAyI tIna daloM meM vibhakta kiye gaye haiM / kucha to yaha vizvAsa karate haiM ki isa saMsAra kI prati-kSaNa sRSTi hotI rahatI hai; dUsare ise nirantara lIna hote dekhate haiM aura tIsarI vicAradhArA vAle saMsAra kI sthiti meM ho AsthA rakhate haiM / isa taraha ye paurANika parama-tattva ko saMsAra kI sRSTi, sthiti aura laya meM dekhate haiM / yaM bhAvaM darzayedyasya taM bhAvaM sa tu pazyati / taM cAvati sa bhUtvA'sau tadgrahaH samupaititam // 26 // sAdhaka kevala usa bhAva ko anubhava karatA hai jise usake guru ne usa samajhAyA hai / usa anubhava padArtha kA svarUpa 'AtmA' dvArA dhAraNa kiyA jAtA hai jisase usa ( sAdhaka ) kI rakSA hotI hai / usa bhAva ke upakaraNa se hI vaha ( sAdhaka) ekamAtra satya ko anubhava kara letA hai / sRSTi ke vibhinna siddhAntoM kI vyAkhyA karane ke bAda aba zrI gaur3apAda ina saba ko nirarthaka siddha karate haiM / yahA~ eka hI vidvattApUrNa bhAva se una saba siddhAntoM ko, jo AtmA ke guNa, svabhAva, vizeSaNa Adi para AropamAtra haiM, ekadama radda kara dete haiM / RSi kI rAya meM ina siddhAntoM ke mAnane vAle dvatavAdI, jo paraspara vAda-vivAda meM vyasta rahate haiM, eka mithyA zrAdhyAtmika pravRtti kA zikAra ho rahe haiM / For Private and Personal Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 136 ) __ sAdhaka ko usakA guma cAhe koI bhAva samajhAe usakA ekamAtra uddezya 'AtmA' ko anubhava karanA hai parantu isa bAta ko samajha lene ke bAda vaha apane saMkIrNa vicAra meM itanA lIna ho jAtA hai ki isa andha-vizvAsa ke kAraNa vaha 'satya' ko nahIM jAna pAtA / isa prakAra vaha na kevala isa vAstavika tattva ko anubhava karatA hai balki apane mArga para calate-calate usa 'satya' kI AtmAnubhati bhI kara letA hai| ___ saMmAra meM isa prakAra ke aneka udAharaNa mila sakate haiN| isa tathya ke samarthana meM kaI aitihAsika pramANa diye jA sakate haiN| eka samaya vaha thA jaba manuSya vividha devI-devatAmoM meM vizvAsa karate aura apane yuga ke dRSTikoNa ko apana te the / Ajakala bhI himAlaya kI suramya ghATiyoM meM kaI aise dUrastha gA~va hai jinake nivAsI aise devI-devatAoM kI upAsanA karate haiM jinakA paurANika athavA bauddha granthoM meM koI ullekha nahIM / ye grAmINa apane devIdevatAoM se bhayabhIta rahate haiM aura jaba ve ina 'sthAnIya' daivI zaktiyoM se varSA athavA dhUpa kI yAcanA karate haiM, inako icchAe~ phalIbhUta ho jAtI haiM / yaha bAta mAnya hai ki manuSya nirantara eka vicAra kA zraddhA-pUrvaka anukaraNa karane se pAzcaryajanaka saphalatA prApta kara sakatA hai| "jaisI dhAraNA, vaisI anubhUti' yaha jIvana kA eka aTala niyama hai / ___ hama vyaktigata rUpa se nirmANa athavA vinAza kI kSamatA rakhate haiM / zuddha, tarka-yukta tathA prabala vicAroM ko vRddhi dete hue hama bar3I mAtrA meM zAnti tathA sthiratA prApta kara sakate haiN| isake viparIta mithyA evaM AdarzamAtra bhAvoM ko nirantara bar3hAte rahane se hama apanI kuvAsanAoM ko protsAhana de sakate haiM yadyapi bAda meM hameM ina kI arucikara pratikriyA ko bhI bhoganA par3atA hai| prastuta maMtra meM jisa viveka-pUrNa satya kA digdarzana karAyA gayA hai vaha uparokta sabhI siddhAntoM ko Alokita karane vAlA devI sphuliMga hai / apane mana kI vRtti ke anukUla bhAvoM para manana karate rahane se hama AtmA meM aneka For Private and Personal Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 140 ) Aropa kara baThate aura apane mithyA bhAva ke pakSa meM aneka yuktiyA~ dene kA Agraha karate haiM / sar3aka ke kinAre pAna vAlI dUkAna meM lagA huA bar3A darpaNa kisI vastu kA pratibimba dikhAne meM manamAne DhaMga ko nahIM apanA sakatA / jo usake sAmane AtA hai usakA pratibimba usameM sahasA dIkha par3atA hai, cAhe vaha koI grAhaka ho athavA sAmane se jAne vAlI moTara gAr3I, rikzA, bAisikala athavA koI aura vastu / usame sAmane khar3I huI bhaiMsa itanI hI spaSTa dikhAI degI jitanA koI gadhA / isa prakAra 'satya' AdhArabhUta hai aMra, mana cAhe kisI aora bahirmukha ho, satya kA prAbhAsa he nA avazyambhAvI hai / isake viparIta yadi hama apane mana ke astitva ko miTA kara isa vAstavika tattva ko anubhava karane meM saphala ho sake to hameM ima satya-sanAtana kI vAstavika jhalaka dikhAI degii| yadi hamArA zuddha tathA ekAgra mana usa paramAtma-tattva ko jAnane meM prayatnazIla rahe, jo saba nAma-rUpa meM vyApta hai, to hama isa anAdi tattva se sAkSAtkAra kara sakate haiM / sthUla padArthoM se virakta raha kara hama zanaiH zanaiH isa anubhUti meM sudRr3ha ho jAte haiM / isa sAkSAtkAra ke lie mana kisI prakAra sahAyaka nahIM hotA jisa kAraNa koI mAnasika vAsanA isa 'satya' ko vikRta tathA ise varNana nahIM kara paatii| vedAnta ke dvArA apanAyI gayI isa vidhi ke dvArA yaha anubhava nizcit rUpa se prApta ho jAtA hai / isa anubhUti kA artha hai sarpa, char3I, jala-rekhA aura phaTI bhUmi ke mithyA AbhAsa meM rassI kA darzana karanA / ye vividha nAmarUpa kevala rassI ke vAstavika svarUpa para AropamAtra haiM / jaba hama rassI ko pahacAna lete haiM taba usase sambandhita sabhI mithyA bhAvanAe~ turanta dUra ho jAtI hai| aise hI mana tathA buddhi kA atikramaNa karane para hameM 'satya' ko anubhUti hotI hai / isa kAraNa sabhI yugoM ke mahAn vicArajJoM ne isa anAditattva se sambandhita vedAnta ke siddhAnta ke anubhava kI vyAkhyA kI hai jisa meM saMsAra ke vividha padArthoM kA lezamAtra mahattva nahIM raha paataa| vizva kI isa pahelI ko hala karane kA ekamAtra upAya AtmAnubhUti hai| For Private and Personal Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 141 ) etaireSa 'vRthAbhAvaH pRthageveti lakSitaH / evaM yo veda tattvena kalpayetso'vizaGkitaH // 30 // ina saba se pRthak na hone para bhI prAtmA spaSTa rUpa se pRthak dikhAyI detI hai / jo isa tattva ko jAna letA hai vaha kisI zaMkA ke binA 'veda' ke bhAvArtha ko spaSTa kara sakatA hai / isa maMtra meM zrI gaur3apada dvaitavAdiyoM aura unake siddhAntoM ke prati udAratA kA pradarzana karate hai / upaniSad eka stara se advitIya tathA sanAtana divya tatva kI sattA kA puSTikaraNa karate haiM / ise anubhava karane vAle prAcAryoM ne samaya-samaya para saMsAra meM A kara apane anubhavoM kA rahasyodghATana kiyA tathA isa sanAtana-tattva kI asIma sattA kI puSTi kI hai / yadi yaha tathya mAna liyA jAya to asaMkhya advaitavAdiyoM ke isa tarka ko kase svIkAra kiyA jA sakatA hai ki 'Atma tatva' vibhinnatA dhAraNa kiye hue hai / isa zaMkA kA samAdhAna karane ke uddezya se zrI gaur3apAda ne kahA hai ki padArthamaya saMsAra se abhinna rahane para bhI 'AtmA' inase pRthak dikhAyI detA hai / 'prANa' Adi isase alaga na hone para bhI alaga pratIta hote haiM / rassI ke sarpa kA astitva usa (rassI) se alaga nahIM hai, to bhI hamArI bhrAMti meM isa kA pRthakatva dikhAI detA hai| jisa siddha puruSa naM isa tathya ko jAna liyA hai ki kevala 'AtmA' kI sattA kI sarvatra anubhUti hotI hai vaha mahAn-draSTA 'vedoM' ko vyAkhyA karane tathA inakI yathArthatA ko caritArtha karane kI zakti rakhatA hai / jo vyakti kevala buddhi-cAturya se 'vedoM' ko samajhane kA prayAsa karate haiM unheM vAstavika satya kA jJAnamAtra hotA hai na ki anubhUti / anubhava prApta karane vAle tattva-vettAoM kI bhA~ti ye manuSya upaniSadoM ke sandeza kA prAtma-vizvAsa se prasAra karane meM asamartha hote haiN| isaliye RSi ne kahA hai ki kevala ve saubhAgya-zAlI advaita prAtma-draSTA vedoM ke upaniSad bhAga ko vizvAsa, dRr3hatA tathA spaSTatA se samajhA aura dUsaroM ko usakA anubhava karA sakate haiN| For Private and Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 142 ) svapnamAye yathA dRSTe gandharvanagaraM yathA / tathA vizvamidaM dRSTaM vedAnteSu vicakSaNaH // 31 // jisa taraha mithyA svapna meM gandhoM kI vizAla nagarI dikhAyI par3atI hai vaise hI anubhava prApta karane vAle vedAntI ko yaha vizva mithyA dRSTigocara hotA hai / dvaitabhAva ko yahA~ tarka dvArA samajhAyA gayA hai / isake dvArA hameM dRSTasaMsAra kA svarUpa batAyA gayA hai / prathama adhyAya meM zAstroM ke kathana kI dRSTi meM pratyakSa saMsAra ko prasAra kahA gayA thA / prastuta adhyAya meM sthUla saMsAra kI avAstavikatA ko tarka evaM pramANa dvArA spaSTa karane kA prayAsa kiyA jAtA hai / yadi padArthamaya saMsAra ko prasAra mAnA jAe to hameM yaha jAnanA hogA ki isa (saMsAra) ko hama apane ajJAna ke kAraNa hI pratyakSa rUpa meM dekhate haiN| hamAre jIvana meM aisI aneka ghaTanAe~ ghaTita hotI rahatI haiM jaba hama zAnta bhAva se soca-vicAra karane para una saba vastuoM ko sArahIna samajhate lagate haiM jinheM hama mAnasika bhrAnti ke kAraNa vAstavika samajhate Aye haiN| pratyakSa saMsAra ke aneka dRzyoM ke viSaya meM vedAnta-zAstra kA mata hai ki ye saba hamAre mana kI bhrAnti kI upaja haiM / sAdhaka ke isa vizvAsa ko dRr3ha karane ke uddezya se udAharaNa diye jAte haiN| svapna ke prabhAva se hama aise anubhava-kSetra meM praveza karate pratIta hote haiM jisakA koI AdhAra nahIM aura jo svapna dekhane ke samaya vAstavika dikhAyI detA hai / ThIka isa taraha prakRti ke sabhI niyamoM ke pratikUla eka aisA taMtrajAla bichA huA hai mAnoM kisI jAdUgara ne yaha saba ADambara raca diyA ho / yadyapi hama isa sthUla saMsAra ko mithyA jAnate haiM tathApi dekhane meM yaha vAstavika hI mAlUma detA hai / kabhI-kabhI jaba hama AkAza ke bAdaloM ko dekhate haiM to vahA~ hameM vividha For Private and Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 143 ) prAkAra aura raMga ke dRzya dikhAyI par3ate haiM / kahIM (hama bAdaloM se banI) indrajAla kI nagarI dekhate haiM jisameM aneka vastuoM se bharI dUkAneM, makAna, mahala, grAma, strI-puruSa Adi dRSTigocara hote haiM / ina dRzyoM ko gandharva nagarI kahate haiM / yaha kriyA vastutaH havAI qile banAne ke samAna hai| yadyapi ye saba hamArI kalpanA-zakti kI upaja haiM to bhI ina dRzyoM kI vAstavikatA kucha samaya taka bhAsamAna hotI rahatI hai kyoMki kevala bhrAnti ke kAraNa hama inheM dekha pAte haiN| upaniSad-sAhitya meM jisa sanAtana-tattva kA nirUpaNa kiyA gayA hai usa ko anubhava karane vAle siddha puruSoM ne yaha niSkarSa nikAlA hai / apane zarIra, mana aura buddhi kA atikramaNa karake unhoM ne 'atmA ' ko sampUrNa cetanAtattva meM pAyA aura apane naye ucca stara se jaba unhoM ne saMsAra para dRSTipAta kiyA taba unheM saMsAra eka-rasa (arthAt abhinna) dIkha pdd'aa| isa paristhiti meM upaniSad-draSTAoM evaM maharSiyoM ne eka svara se ghoSaNA kI hai ki padArthasaMsAra kI koI sattA nahIM / kAyA, mana tathA buddhi dvArA sthUla saMsAra ko dekhate rahane se hameM yaha vAstavika dikhAI detA hai / __yahA~ TIkAkAra ne vAstavika pratIta hone vAle nAma-rUpa kI vyAkhyA kI hai / RSi kahate haiM ki vastuproM ko dekhane mAtra se saMsAra kI yathArthatA kA bhAna nahIM ho sakatA / isa dizA meM prayatnazIla rahate hue vyakti jisa niSkarSa para pahu~ca pAte haiM vaha yaha hai ki sthUla saMsAra vAstavika-tattva meM prAropamAtra hai aura yaha usa kSaNa dRSTigocara hotA hai jaba hama usako mana aura buddhi ke vikRta upakaraNoM se dekhate haiN| na nirodho na cotpattirna baddho na ca sAdhakaH / na mumukSurna vai mukta ityeSA paramArthatA // 32 // sRSTi-pralaya, bandhana-mukti, sAdhana-siddhi-ina saba kA koI astitva nahIM hai / yadi kisI kA astitva hai to vaha parama-tattva hI hai / For Private and Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 144 ) vedAnta ke isa koTi ke maMtroM ke rahasya kA vizleSaNa karane tathA inheM bhalI-bhA~ti samajhane ke lie eka sAdhAraNa vidyArthI ko guru dvArA sahAyatA milanI anivArya hai | Ajakala ke mudraraNa- pradhAna yuga meM pustakoM kI bharamAra hai jisase ina granthoM ko kisI pustaka bhaNDAra se kharIdA jA sakatA hai / Adhunika zikSita evaM supaThita navayuvaka aise maMtroM ko par3hate hI yaha AtmaghAtI pariNAma nikAla lete haiM ki ve svayaM satya sanAtana haiM / ataH unheM kisI dizA meM prayatnazIla hone kI AvazyakatA nahIM hai / kucha hone kI dhAraNA kara baiThanA eka qhatare vAlI bAta hai kyoMki pratyeka dizA meM apUrNa hone ke kAraNa hameM abhI aneka upAyoM dvArA apane Apa ko sudhAranA hai / isa prasaMga meM isa zreNI ke maMtroM ko, jo mahAnAcAryoM ke Antarika jIvana para prakAza DAlate haiM, hamAre lie acchI taraha samajhanA atyanta zrAvazyaka hai / isa dizA meM hamArA patha-pradarzana kevala ve Adhunika guru kara sakate haiM jinhoMne svayaM isa mArga para cala kara 'satya' ko anubhava kiyA hai / yahA~ hameM isa bAta ko smaraNa rakhanA cAhie samAna stara para Akara grapane dRSTikoNa ko samajhAne kA prayAsa zrI gaur3apAda ne bahuta kama bAra kiyA hai / unhoMne apane ziSyoM ke stara para Akara apane vicAroM ko spaSTa karane ke lie kabhI utsAha nahIM dikhAyA / isake viparIta ucca stara para khar3e rahakara RSi ne apane ziSyoM ko sadA unake apane unnata dRSTikoNa ko samajhane kA protsAhana diyA hai / unake paramopadeza kA sAra yaha hai ki hama 'satya' ke mArga kA anusaraNa karake apane vAstavika dhyeya 'satya' kI prApti kareM / prAdianta paryyanta zrI gaur3apAda ne isa satya-mArga kI vyAkhyA 'satya' se prota-prota bhASA dvArA kI hai / isalie 'kArikA' ko pUrI taraha samajhane ke lie isa divya bhASA tathA avidyA kI bhASA ko jAnane vAle vyaktiyoM ke lie TIkATippaNI se paricita honA nitAnta Avazyaka hai / vAstavika-tatva ke dRSTikoNa se prastuta mantra yathArthatA ko liye hue hai / For Private and Personal Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 145 ) jisa siddha ne parama-jJAna ko prApta kara liyA hai usakI dRSTi meM janma-maraNa, bandhana Adi ke lie koI mahatva nahIM hai| dhyeya kI prApti ke bAda koI vAsanA nahIM raha pAtI aura na hI makti se prApta hone vAlI prAtma-tuSTi kA kA koI aMza zeSa rahatA hai / aise virale vyakti ko jaba muktAvasthA kI anabhati ho jAtI hai taba usake lie padArthamaya saMsAra aura usake zarIra, mana tathA buddhi kI kisI mA~ga kI patti kA koI mahatva nahIM rahatA / atmAnubhUti se vaha svayaM prAtma-tatva ho jAtA hai jisase usameM sarva-vyApaka divya-svarUpa kI sabhI vizeSatAe~ svataH A jAtI hai / -- 'jIvAtmA' ko hI bandhana-mukti Adi kI anubhUti hotI rahatI hai / eka uccAtmA meM 'ahaMkAra' kabhI Thahara nahIM pAtA kyoMki ise prakaTa karane vAle usake mana evaM buddhi ke upakaraNa atIta ko prApta kara cuke hote haiN| jaba taka kisI upakaraNa ko jIvana kI cetanA-zakti spandita nahIM karatI taba taka vaha koI ceSTA nahIM kara sakatA / Apa bijalI ke balba ko hI liijie| hama yaha kaha sakate haiM ki balba bijalI ko prakaTa karane kA eka sAdhana hai kyoMki isake dvArA hI bijalI kI rozanI dikhAI detI hai / aise hI yaha jIvanadAyinI zakti (AtmA) jaba mana evaM buddhi meM pratibimbita hotI hai tabhI 'jIvAtmA' vyakta rUpa meM A jAtA hai / bandhana kI bhAvanA jIvAtmA meM hI hotI hai aura yahI mukti ke bhAva ko apanAtA hai / parama-tattva kI dRSTi meM hama saba Atma-svarUpa, sanAtana tathA nitya-mukta hai / prAtmA kisI bandhana meM jakar3A nahIM jA sakatA jisase isako mukta karane kA prazna hI nahIM uThatA / yaha to nitya-mukta hai / ___ vaise hotA yaha hai ki bhautika AvaraNoM dvArA DhakA rahane ke kAraNa 'AtmA' meM pRthakatva kI bhAvanA kA saMcAra ho jAtA hai jisase jIvAtmA apanI manovRttiyoM tathA uneka upakaraNoM ke dvArA apane-Apa ko parimita evaM duHkhI dekhane lagatA hai / yaha manobhAvanA hI jIvAtmA aura usake vAstavika svarUpa ke bIca eka pardA lA khar3A karatI hai jisase yaha mugdha mithyAbhimAna, sAntvanA evaM mukti kI kAmanA karane lagatA hai / isa samaya taka sabhI pAThaka, jinheM kaI yuktiyoM dvArA yaha batAyA jA cukA hai ki dRSTa-saMsAra ke sabhI padArtha 'AtmA' meM AropamAtra haiM, (jaise rassI For Private and Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir meM sarpa) isa tathya ko pUrNa rUpa se samajha cake hoNge| yahA~ yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki yadi saba nAma-rUpa aAropamAtra haiM to yaha mala-tattva hI avAstavika hogaa| yaha zaMkA karake grAlocaka ne vAstavika evaM sarvAdhAra satya ko hI mithyA samajha liyA hai / isa zaMkA samAdhAna karane ke uddezya se hI zrI gaur3apAda ne spaSTa-zabdoM meM yaha kaha diyA hai ki-"yahI pUrNa satya hai / " __yaha mUla-AdhAra mithyA, aspaSTa aura kAlpanika nahIM hai kyoMki yaha to hamAre mastiSka kI bar3I se bar3I ur3Ana se pare hai / sabhI mAdhanoM kA dhyeya manuSya ko usakI kalpanA se mukta karanA hai / hamAre mana evaM buddhi meM saMkalpavikalpa tathA vicAroM kI jo dhArA pravAhita hotI hai, vaha hamase divya-jyoti ko chipAye rakhatI hai / jisa kAraNa hama isa parama-tattva ko samajha nahIM paate| mana aura buddhi ko lA~gha lene para koI aigA sAdhana nahIM rahatA jo hama meM ina kalpanAmoM kI agni ko prajjvalita kara sake / isalie kalpanA. manodvega, vicAra tathA vividha AropoM kI dhudha ke dUra ho jAne para hama 'matya' kA spaSTata: anubhava kara sakate haiN| bhAvairasadbhirevAyamadvayena ca kalpitaH / bhAvA apyadvayenaiva tasmAdadvayatA zivA // 33 // isa prAtmA kI kalpanA mithyA dRSTa padArthoM meM kI jAtI hai aura sAtha hI advaita meM / advaita-tattva meM ina padArthoM kI kalpanA kI jAtI hai| isalie svabhAvata: advaita-tattva sarva-zreSTha evaM kalyANakArI hai| marusthala meM bhaTakane vAle yAtrI ko mRgatRSNA dvArA pIr3ita hote hue kaI dRSya dikhAI dete haiM jaise lahara, babud, jhAga Adi / vAstava meM ye saba kalpanAmAtra haiN| zrI gaur3apAda kahate haiM ki vividha dRSTa-padArthoM vAlA yaha saMsAra tathA parama-tattva ke advaita hone se sambandhita hamArI bhAvanA kalpanAmAtra hai| paramAtmA meM koI vizeSa guNa nahIM pAyA jAtA / isake guNa evaM svabhAva kI paribhASA karanA vastutaH ise sarvocca stara se nIce le AnA hai / ise zabdoM dvArA varNana karanA isako sImita, nAzamAna tathA parivartanazIla For Private and Personal Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 147 ) banA denA hai / isa parama-tattva ko advaita kahanA kevala yaha saMketa dene ke lie hai ki yaha sarva-zaktimAna hai| advaitavAda kA vicAra karane para ise advaita kahA jAtA hai; kintu jisa kSaNa dvaitabhAva kA mithyA honA siddha hotA hai, usI kSaNa 'advaita' zabda kA koI mahatva nahIM rahatA / 'advaita' tathA 'anekatA' donoM kA prAdhAra yaha yathArtha tattva hai| ina donoM ko prakAzita karane vAlI cetanA-zakti eka hI hai aura yahI sanAtana tathA parva vyApaka hai / apane bhItara isa paramAtmA kI ana bhati karane se sambandhita apanI yAtrA meM hameM sarva-prathama sthUla saMmAra se apanA dhyAna haTAnA hogA tAki hama apane vAstavika svarUpa ko, jo ekamAtra advaita tattva hai, pUrNa rUpa se jAna sakeM / isa taraha sthala iMdriyA~ tathA mana donoM isa prayAsa meM hamAre rattI bhara sahAyaka nahIM ho sakate / isa ora prayatnazIla rahate hue jaba hamAre mana kA astitva nahIM raha pAtA taba hameM sanAtana-tattva kA anubhava hone lagatA hai| nA''tmabhAvena nAnedaM na svenApikathaMcana / na pathaGaH nApathaMkiMcit iti tattvavido viduH // 34 // prAtmA kI dRSTi meM isa dvitva bhAva kA koI astitva nahIM hotA aura na hI isakI koI pRthak sattA hai / yaha brahma se alaga nahIM aura na hI yaha anekatA isase bhinna hai-upaniSad-tattva ko jAnane vAle vidvAnoM kA yaha mata hai / bhrAnti-pUrNa evaM avAstavika sarpa kI sattA rassI se pRthaka sambhava nahIM hai| rassI ko sarpa nahIM kahA jA sakatA aura na hI marpa ko rassI kA nAma diyA jA sakatA hai / vastutaH vaha 'sarpa' rassI hai / isa prakAra padArthamaya saMsAra vAstava meM yaha parama-tattva hai| isa para bhI saMsAra meM koI vAstavikatA nahIM milatI aura na hI yaha sanAtana tattva saMsAra hai / sAtha hI yaha anekatAmaya vizva vAstavika-svarUpa ke binA koI pathaka astitva nahIM rkhtaa| yahA~ padArthamaya saMsAra kA eka sundara zabda (idam) dvArA saMketa kiyA gayA hai / dRSTa-saMsAra ke lie 'idam' (yaha) zabda kA upayoga karane kA abhiprAya yaha hai ki 'ise' dekhane para hama padArthamaya saMsAra se sambandhita jJAna prApta karate haiN| For Private and Personal Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 148 ) isase pahale hama batA cuke haiM ki samasta jagata ko do vargoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai- draSTA kA jagata aura dRSTa-saMsAra / upaniSada-draSTA hameM bAra bAra batA cake haiM ki dRSTa-padArtha kevala vAstavika tattva meM Aropa hai aura yadi koI vAstavikatA pAyI jAtI hai to vaha kevala 'draSTA' hai / isa prakAra 'yaha' athavA 'vaha' kahe jAne vAle sabhI padArtha nizcaya se dRSTa-saMsAra ke varga ke hoNge| isa se yaha na samajha liyA jAya ki kevala dUrastha parvata-zRMkhalAe~, vRkSa, manuSya tathA Thosa padArtha avAstavika hai balki 'yaha' zarIra, 'yaha' bhAva (yahAM taka ki 'yaha' avidyA) sabhI dRSTa-saMsAra se sambandha rakhate hai / isa para hama sahasA yaha socane lageMge ki 'AtmA' ke nikaTatara hone ke kAraNa hamArA zarIra, mana aura baddhi saMsAra ke sthala padArthoM kI apekSA vAstavika hai, kintu jo saccA sAdhaka nirantara parizrama karate hue 'AtmA' se sAkSAtkAra karanA cAhatA hai usakI dRSTi meM mana evaM buddhi mithyA tathA tyAjanIya haiM kyoMki paramatattva ke stara se dRSaTa-saMsAra ko dekhane para use sarvatra isa paramAtmA kA anubhava hotA rahatA hai| __ isa ukti kA yaha abhiprAya nahIM ki isa tathya ko sunakara hama ise turanta mAna leN| zrI gaur3apAda isa bAta se bhalI bhAMti paricita haiM ki hamAre manovaijJAnika vyaktitva para dvaitabhAva kI itanI gaharI chApa par3I haI hai (kyoMki hama mana tathA buddhi ke upakaraNoM dvArA vividha anubhava prApta karate rahate haiM) ki hama sarva-vyApaka tathA nitya 'advaita tattva' ko AsAnI se samajha nahIM paate| ___ isalie RSi kahate haiM ki isa parama-sattA meM padArSamaya dRSTa-saMsAra kA astitva nahIM hai / isa kAraNa saMsAra ke sabhI mahAn-draSTAoM ne prAgraha-pUrNa zabdoM meM kahA hai ki paripUrNatA kI isa sthiti ko prApta karanA saMbhava hai| yahA~ hameM isa bAta ko samajha lenA cAhie ki prAtmAnubhUti meM sudRr3ha rahane para bhI zrI gaur3a pAda jaise mahAnAcArya ne nija vyaktigata anubhava kI ora tanikamAtra saMketa nahIM diyA / inhoMne to dharma-granthoM ke mahAn tattva-vettAoM ke vicAroM kA ullekha karate hue itanA kahanA paryApta samajhA ki-"yaha viAdvanoM kA mata hai|" For Private and Personal Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 146 ) abhI hamane kahA hai ki hameM koI aisA dArzanika tathya mAnya nahIM jo kisI vizeSa darzanAcArya ke vyaktigata anubhava athavA mata para AdhArita ho / hindu dharma-zAstroM kI isa mahAna maryAdA kA pAlana karate hue zrI gaur3apAda ne apane anubhava kA koI havAlA nahIM diyA balki prAcIna prAcAryo tathA draSTAoM kA mata diyA hai| vItarAga bhayakrodhairmunibhirvedapAragaiH / / nirvikalpo hyayaM dRSTaH prapaMcopazamo'dvayaH // 35 // prAcIna mahAn tattva-vattAnoM ne, jo rAga, bhaya aura krodha se rahita the aura jinhoMne upaniSad ke tathyoM ko samajha liyA thA, isa AtmA ko anubhava kiyA jo kalpanAtIta, mAyA ke prapaJcoM se rahita aura zAzvata evaM advaita hai| jisa grantha kI hama vyAkhyA kara rahe haiM vaha 'prakaraNa grantha' (nirdeza-pustaka) kahA jAtA hai| yaha koI zAstra nahIM jisameM siddhAntoM kA savistAra pratipAdana kiyA gayA ho / 'prakaraNa grantha' meM AcAryoM ko sambandhita sAhityika kRti ke paramparAgata niyamoM kA pAlana karate hue sAdhana ke vividha DhaMgoM ko samajhAnA par3atA hai| hamane bAra-bAra kahA hai bhArata ke darzana-siddhAnta kevala andha-vizvAsa tathA AdhyAtmika pracAra ko protsAhana dene ke uddezya se nahIM race gaye / vyavahAra-kuzala Arya kisI darzana-siddhAnta ko usa samaya taka svIkAra nahIM karate the jaba taka isa antargata viSaya meM jIvana ke usa sAdhana kI vyavasthA nahIM kI jAtI jisako prayoga meM lAne se vaha pUrNatA ke stara taka U~ce uTha ske| aise grantha meM cAhe kitane mahAn evaM zubha dRSTi-koNa kI vyAkhyA kI gayI ho kintu uparokta vyavasthA ke abhAva meM vaha sarvathA amAnya hogaa| isase hameM yaha patA calatA hai ki jisa hindu darzana-zAstra meM AtmapUrNatA ke sAdhana kA samAveza na kiyA gayA ho vaha grantha adhUrA hI samajhA jaayegaa| jaba hama isa dizA meM dekhate haiM to hindanoM ke bhautikavAdI cArvAka ke mata ko bhI SaDdarzanoM meM sthAna denA ucita pratIta hotA hai kyoMki 'cArvAkagranthoM' meM na kevala vizeSa dArzanika dRSTi-koNa kA vistAra se varNana kiyA For Private and Personal Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 150 ) gayA hai (ki zarIra hI vAstavika-tattva hai aura jIvana kA ekamAtra dhyeya indriyasukha hai| balki jIvana ke usa mArga kI bhI vyAkhyA kI gayI hai jisa para cala kara adhika se adhika indriya-bhoga kA Ananda liyA jA sake / 'prakaraNa-grantha' kI sAhityika jijJAsA ko apane sAmane rakhate hue zrI gaur3apAda ne vedAnta ke vidyArthI ke lie prAdhyAtmika sAdhana se sambandhita vistRta hidAyateM dI haiM / pratyeka adhyAya ke anta meM kucha aise zloka diye gaye haiM jina meM vistRta nirdeza spaSTa bhASA meM pAye jAte haiN| prastuta adhyAya meM Upara diye gaye maMtra sahita cAra mantroM kI krama-mAlA kI vyavasthA kI gayI hai jisa meM usa sAdhana kA nizcita varNana hai jise apanAne se sAdhaka mithyA saMsAra se Upara uThakara sarvavyAgaka 'advaita-tattva' ko anubhava kara sakatA hai| pichale maMtra meM hameM una vidvAnAcAryoM kA mata batAyA gayA thA jinhoMne upaniSadoM meM varNita mahAna dhyeya kI anumati kii| isa vicAra kI vyAkhyA karane ke sAtha sAtha yahA~ mana evaM buddhi ko una aAvazyaka vizeSatAoM kA ullekha kiyA gayA hai jinheM dhAraNa karane para hama RpiyoM ke ucca stara taka pahu~ca sakate haiM / yahA~ vistAra se ina mahAn-draSTAnoM ke jIvana kA mUlyAMkana kiyA gayA hai| yahA~ ina suvikhyAta tattva-vattAnoM ko "rAga, bhaya tathA krodha se rahita' kahA gayA hai / hamAre mAnasika kSetra meM avidyA tathA mithyAtva kA sAmrAjya sthApita rahatA hai arthAt hamAre bhItara nakArAtmakatA kA puja vidyamAna rahatA hai| jaba hama meM pAzavika pravRtti adhika mAtrA meM pAyI jAya taba hama apane ajJAna kA ucita anumAna lagA sakate haiN| hamArI nakArAtmakatA athavA avidyA hamAre jIvana meM usa samaya prakaTa hotI hai jaba hamArA AdhyAtmika evaM vijJAnamaya vyaktitva rAga, dveSa Adi kI bhAvanA ko vyakta kare / hamArI pazu-pravRtti ko protsAhana dene kA sAdhana 'rAga' hai| kisI bAhya-padArtha ko prApta karane kI lAlasA isalie phUTa par3atI hai ki hama indriyoM dvArA grAhya sthUla padArthoM ko hI 'pUrNa-tattva' mAna baiThate haiN| abhI taka hamArA kisI aise vyakti se paricaya nahIM huA jo apanI chAyA se isalie prema karane lagA ho ki yaha usakA apanA hI svarUpa hai / For Private and Personal Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 151 ) bAhya-padArthoM ko isa chAyA kI bhAMti avAstavika samajha lene para hameM inake prati kisI taraha kA 'rAga' nahIM rahegA / jahA~ 'rAga' nahIM vahA~ 'dvaiSa' kaise A sakatA hai ? 'dveSa' ke lie 'rAga' hI upajAU bhUmi hai| 'dveSa' tathA 'krodha' eka hI zreNI se sambandha rakhate hai / 'rAga' ke sAtha 'bhaya' kA honA anivArya hai / isalie upaniSadoM meM isa sanAtana tathya ko prakaTa kiyA gayA hai ki paramAtma-tattva hI 'nirbhaya' hai / bhaya to use hogA jisakA koI pratidvandvI ho / jo ekamAtra sattA hai bhalA use kisase bhaya ho sakatA hai / / jisa vartamAna avasthA meM hama saba prakAra ke bhaya se mokSa pAte haiM vaha pragAr3ha-nidrA kI avasthA hai jisameM hameM kevala ekarUpatA kA anubhava hotA rahatA hai| jisa kSetra meM kisI aura kA praveza ho vahA~ 'bhaya' kA honA svAbhAvika hai / ata: 'sAdhana' ke prArambha meM rAga, krodha aura bhaya para vijaya pAnA Avazyaka hai kyoMki unako tyAgane para hama 'sAdhana' meM pragati kara sakate haiN| isa prayAsa meM saphalatA prApta karane ke lie 'tapa', 'vrata', 'sevA' athavA AdhyAtmika pUrNatA ke kisI anya sAdhAraNa upAya se hameM koI sahAyatA nahIM milegii| inameM se koI bhI sAdhana hamArI maulika avidyA ko dUra nahIM kara sakatA kyoMki isa dizA meM hameM upaniSadoM kA paryApta jJAnopArjana karanA hogA / isalie yahA~ kahA gayA hai ki mahAn RSi vedoM ke pramata-jJAna ke pAraMgata vidvAna hai| prastuta maMtra meM sAdhaka ko eka zubha evaM guhya saMketa diyA gayA hai jo yaha hai ki jJAna-mArga ko apanAne kA sAhasa karane vAlA sAdhaka upaniSadoM ke sAhitya kA pUrNa rUpa se adhyayana kare / jaba koI sAdhaka upaniSadoM ke yathArtha marma ko jAna letA aura manana tathA dhyAna ke dvArA rAga-dveSa Adi ( apane bhItarI doSoM) para vijaya prApta kara letA hai taba usakA ucchaM, khala mana usake vaza meM ho jAtA hai / hamArI kalpanA hI hameM asaphala banAtI tathA bhaya ko utpanna karatI hai| kalpanA para vijaya pAne para hI hama apane mana ko jIta sakate haiM / jaba mana pUrNatayA hamAre vaza meM A jAtA hai tabhI hameM prAtmAnubhuti hotI hai / pichale mantra meM padArthamaya-saMsAra ke lie 'idam' zabda kA prayoga kiyA For Private and Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 152 ) gayA thaa| darzana-zAstra meM yaha zabda kitanA sundara evaM upayukta hai-isa bAta kA bhI hameM patA cala cukA hai / isa maMtra meM zrI gaur3apAda ne 'AtmA' ke lie isI zabda kA prayoga nahIM kiyA balki ise samajhAne ke jie 'ayam' zabda likha kara nija buddhi-cAturya kA pramANa diyA hai| hama pahale batA cuke haiM ki 'prAtmA' ko 'ayam' kisa prakAra kahA gayA hai| yaha zabda yahA~ vizeSa mahatva rakhatA hai / 'kartA' hone ke nAte 'AtmA' hamAre nikaTatama hai aura isase Age koI anya vastu nahIM hai jisa se isakI dUrI ko batAyA jA ske| yahA~ hameM isa bAta ko smaraNa rakhanA cAhie ki 'idama' zabda kA upayoga sthala saMsAra ke lie kiyA gayA hai, jaba ki Atma-kSetra kA sUcaka zabda 'ayam' hai| ___isa antartama kendra (AtmA) ko jAnane ke lie hameM tana, mana aura buddhi para pUrNa vijaya pAnI hogI aura isa dhyeya kI prApti pratyeka yuga ke sarva-zreSTha vIra puruSa hI kara pAte haiN| mAU~Ta evaresTa ke zikhara para pahu~cane ke lie jitanA sAhasa, parizrama aura prayatna Avazyaka hai usase kahIM adhika nirbhIkatA isa dizA meM honI cAhie / isa kaThora parizrama ke sAmane tIna-loka kA rAjA banane se sambandhita sabhI prayatna phIke par3a jAte haiM - yaha hamAre zAstroM kA nizcita mata hai / isa paristhiti meM isa zaMkA kA, vizeSataH nAstikoM ke mana meM, uThanA svAbhAvika hai ki balavAna mana evaM buddhi para vijaya prApta karane se hameM kyA lAbha hogA / isakA samAdhAna una vizeSatAoM dvArA kiyA gayA hai, jina se 'AtmA' ke lakSaNa prakaTa kiye gaye haiM / ____ 'AtmA' ko 'prapaJcopazama' arthAt aneka prakAra ke mithyAtva se rahita kahA gayA hai / upaniSadoM dvArA jisa dhyeya kI ora saMketa kiyA gayA hai usakI sImA meM hamAre azru tathA vilApa kA praveza honA asambhava hai| Atma-svarUpa kI anubhUti ho jAne para mRtyu evaM parimitatA ke hamAre sabhI bandhana TUTa jAyeMge jinake kAraNa hama jIvana bhara yAtanAe~ sahana karate Aye haiM / taba hama pUrNAvasthA ke svatantra kSetra meM padArpaNa karate haiN| Atma-satA advaita hai kyoMki yaha 'jagata' kI anekatA se achatA hai| isake samAna aura koI nhiiN| For Private and Personal Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tasmAdevaM viditvenaM advaite yojayetsmRtim / advaitaM samanuprApya jar3avallokamAcareta // 36 // ataeva aise guNa-svabhAva vAle AtmA ko anubhava kara lene ke bAda isase ekarUpatA sthApita karo aura isa adva ta-tattva kI pUrNAnubhUti prApta karake saMsAra meM cetanAhIna vyakti kI bhA~ti vyavahAra kro| ___'ataeva' zabda se patA calatA hai ki prastuta maMtra pichale maMtra ke krama meM likhA gayA hai aura vahI vicAra yahA~ prakaTa kiyA jA rahA hai / vedoM ke jJAtA mahAn RSiyoM ne nakArAtmakatA para vijaya prApta karane ke bAda usa pUrNa-sthiti ko anubhava kiyA jahA~ unakI mithyA kalpanAoM kA astitva nahIM raha paayaa| ataeva yahA~ sAdhakoM se Agraha kiyA gayA hai ki ve Atma-zuddhi dvArA zAstroM ke vidvattA-pUrNa vicAroM kA nirantara manana kreN| vicAra tathA sAdhana dvArA ina ucca bhAvoM ko bhalI bhA~ti samajha lene para sAdhaka kA vyaktitva kalpanA, bhaya, rAga aAdi se bandhana-mukta ho jAtA hai aura usa samaya use Atma svarUpa kI anubhUti hotI hai / jJAna-mArga para calane vAloM ke lie isa mantra meM zAstroM ke adhyayana kI mahattA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ise apanAne ke lie dharma-vijJAna se pUrA paricita honA nitAnta Avazyaka hai| zrI zaMkarAcArya tathA anya suvikhyAta advaitavAdiyoM ne zAstroM ke adhyayana ke mahatva para vizeSa bala diyA hai aura unake vicAra meM jJAna-mArga para calane vAloM ke lie zAstrAdhyayana anivArya hai| sanAtana-tattva kA anveSaNa mukhyataH zAstroM ke par3hane se kiyA jAtA hai| zAstra tathA tarka dvArA isa vAstavika svarUpa ko samajha lene para hameM 'advaita' para dhyAna jamAnA cAhie / 'advaita-brahma' ke viSaya meM paryApta manana karane se hama nAma-rUpa jagata kI pRSTha-bhUmi 'Atma-zakti' se adhikAdhika paricita ho jAyeMge kyoMki yaha ekamAtra sanAtana tathA paripUrNa tattva hai / jisa samaya hamArI buddhi isa tathya ko grahaNa kara legI taba isa mantra ke anusAra hamArA mAnasika evaM zArIrika astitva hamArI vijJAnamayI dhAraNA ke anurUpa ho jaayegaa| For Private and Personal Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 154 ) prastuta mantra ke uttarArddha kA artha karane meM vartamAna paNDita varga ne anartha kiyA hai / kyoMki isameM unhoMne aneka prasaMgata dhAraNAoM kA samAveza kara diyA hai / udAharaNa rUpa se isa samudAya kA yaha bhAva hI lIjie"gaur3apAda yahA~ kahate haiM ki advaita tattva ko anubhava kara cukane ke bAda siddha puruSa jar3avata jIvana vyatIta kare / usa samaya aise vyakti ke lie apane yuga ke sarva sAdhAraNa kA patha-pradarzana karane se sambandhita koI kAryyaM zeSa nahIM raha jAtA / " jaba pUrNatA, tyAga tathA jJAna se yukta siddhAcArya apane bhaktoM ko zuddha zAstra jJAna dene ke lie saMsAra meM kriyAzIla hote haiM taba Upara kahe gae 'paNDita' isa mantra kA yaha artha karake ise manavAnA cAhate haiM, aisA honA svAbhAvika hai kyoMki jaba 'janatA' zAstroM kA yathArtha jJAna prApta karake dharma-vijJAna se paricita ho jAtI hai taba svArthAndha 'paNDita' zraddhAlu prazikSita samAja ko dhokhA nahIM de sakate / vastutaH itihAsa aise mahAn draSTAyoM se sambandhita aneka udAharaNoM se bharA par3A hai / inheM hama jitanA adhika samajhate hai utanA adhika hameM yaha patA calatA hai ki saMsAra ke sAMskRtika vikAsa kA samUcA itihAsa inhIM prAdhyAtmika vyaktiyoM ke amUlya aMzadAna se banA hai / yadi hama saMsAra ke sabhI mahAn dharmoM meM se manuSya ko diye gaye kalyANamaya tattvoM ko eka ora nikAla kara rakha deM to zeSa aisA avyavasthita samAja raha jAyegA jisa meM pAzavika pravRtti vAle nara-dAnava aziSTatA kA jaghanya tANDava karate dikhAyI deMge / to phira maharSiyoM ke ina zabdoM kA kyA artha huA ki "saMsAra meM cetanAhIna vyaktiyoM kI taraha vyavahAra kro|" isakA yahI artha ho sakatA hai ki isa zreNI kA mahAn vyakti (anubhava prApta kara lene para ) na to sAMsArika samasyAoM se duHkha anubhava karegA aura na hI vaha kisI sAmayika tattvajJAna ko binA soce samajhe turanta svIkAra kara legA / ina donoM pahalunoM meM mAnasika tathA vivekapUrNa santulana rakha kara vaha jIvana kI samasyAnoM se jUjhatA huA ina duHkhoM ke srota ko samajhane meM prayatnazIla hotA hai / vaha to dRr3ha vizvAsa evaM pUrNa zakti se maulika doSoM kI ghoSaNA karake unake prAdhyAtmika nidAna kI vyavasthA kara detA hai / For Private and Personal Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 155 ) isa koTi kA siddha puruSa prAdhyAtmika zakti kA vidyuta keMdra hotA hai / vAstava meM vaha padArtha -saMsAra meM jo cAhe kara sakatA hai yadi vaha kabhI bhAvAveSa meM AtA hai to kevala apanI pIr3hI ke sAmUhika prArabdha meM hastakSepa karane ke lie; tAki prakRti kI vyApaka vyavasthA meM yatheSTha parivartana ho sake | yadi ina mahAna vyaktiyoM dvArA bhAvukatA kA pradarzana ho to alpakAla meM hI isakA hRdaya udAratA se pUrNa ho jAtA / grApa jAnate hI haiM ki hRdaya kA vistAra kitanA khataranAka hotA hai / jahA~ hRdaya kA itanA vistAra ho aura yaha apanI vizeSatAoM ko hI DhA~pa le vahA~ viveka kA avarodha honA svAbhA for hai / yadi manuSya ke vyaktitva ke kisI eka pahalU meM adhika vRddhi ho to usakI suvyavasthita vRddhi nahIM ho pAtI / yahA~ prAcArya isa bAta ko dRr3hatA se samajhAnA cAhate haiM ki grAtmAnubhUti ke bAda sAdhaka ko bhautikatA kI ora tanikamAtra dhyAna na denA cAhie / rUpaka kI dRSTi meM niSkriyatA manuSya ke lie atyanta kalyANakArI hai yadi ise yathArtha rUpa se samajhane kA yatna kiyA jAya / bhaugolika vicAra se parvata, vana, marusthala aura maidAna deza ke lie vizeSa mahatva rakhate haiM / ye saba pratyakSataH niSprANa hote hue bhI manuSyamAtra ke lie kalyANakArI hote hai / isa prakAra eka jJAnI ke lie khulamakhullA samAja para prabhAva DAlanA tathA krAntikArI sthiti ko lAnA itanA Avazyaka nahIM aura na hI use sAmpradAyika, sAmAjika, rASTrIya tathA antarrASTrIya ulajhanoM meM pha~sanA cAhie / unakA parama karttavya hai ki ve sAmayika tathA aitihAsika ghaTanAoM para apanI amUlya zakti kA apavyaya na kareM / grAdhyAtmika aMza evaM IzvarIya sattA vAle ina mahAn siddhoM dvArA jIvana ke mUla satya kA prakAza kiyA jAnA cAhie / unakI dhyeya-pUrti tabhI hogI jaba ve apanI pIr3hI kA sAMskRtika vikAsa karane ke sAtha prAdhyAtmika pragati meM samucita patha-pradarzana kareM / nistutininamaskAro niHsvadhAkAra eva ca / calAcala niketazca yatiryaddicchiko bhavet ||37|| grAtmajit yati ko stuti, mAna-pratiSThA aura pratyeka dharma For Private and Personal Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 156 ) sambandhI athavA anya anuSThAnoM se pare rahanA cAhie / use apane zarIra kA kevalamAtra AdhAra 'AtmA' ko mAnanA cAhie aura nija zArIrika AvazyakatAoM kI pUrti ke lie use anAyAsa pAne vAle avasaroM para nirbhara rahanA caahie| jisa virale manuSya ne prAtmAnubhUti ke dhyeya ko prApta kara liyA hai use pUrNatA ke sarvocca stara para rahate hae loka sevA meM lage rahanA tathA nija anubhava sthiti meM sthira rahanA cAhie / jisa samAja ke vyakti isa siddha puruSa ke prati udAsInatA kA bartAva rakheM kyA unake sAtha yaha siddha raha sakatA hai ? hindunoM ke darzana-sAhitya ke ine-gine anapama mantroM meM se eka mantra kI yahA~ vyAkhyA kI jA rahI hai / isa meM kahA gayA hai ki paripUrNAvasthA ko prApta karane vAle isa vyakti ke lie ucita hai ki vaha anubhUtivAda utkRSTa vairAgya meM rahatA humA isa nazvara zarIra kA tyAga kare / prAyaH sabhI upaniSadoM meM isa bhAva kI vividha rUpa se punarAvRtti kI gayI hai / / kisI bhI yuga meM samAja kA prema prApta karane kA eka hI upAya hai aura vaha hai stuti tathA mAna-pratiSThA kI lAlasA na rakhanA / jaba kisI vyakti ne inake prati udAsInatA kA bhAva apanA liyA to vaha dugane sAhasa se satya-mArga se paribhraSTa samAja kI sevA kara sakatA hai / eka rAjanItijJa, jisane AgAmI cunAva lar3anA hai, samAja kA kisI rUpa meM virodha karane kA sAhasa nahIM kara sakatA cAhe usakI antarAtmA matadAtAoM kI rAya ko kitanA hI anucita samajha rahI ho / isa koTi ke vyaktiyoM ko lokamata ke anukUla calakara apane yuga kA anugAmI bana kara rahanA par3atA hai / isake viparIta yaha paripUrNa deba-puruSa sadA svataMtratA kA rasAsvAdana karatA rahatA hai / sarva-sAdhAraNa ko paristhitiyoM kA yathArtha mUlyAMkana karane kI zikSA dete hue vaha ha~sate-ha~sate Atma-balidAna kara detA hai / saMsAra ke niSThura manuSya usake prANa to le lete haiM kintu bAda meM usakI mahAnatA ko svIkAra karake pazcAttApa kI agni meM jalate rahate hai| yaha siddha puruSa kisI 'nitya' athavA 'naimittika' anuSThAna se ba~dhA nahIM rahatA kyoMki isa ke karma kI itizrI ho cukI hotI hai / ema. e. zreNI meM par3hane vAlA chAtra pratidina 'pahAr3e' yAda karane kA kaSTa nahIM karatA kyoMki For Private and Personal Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 157 ) isa dizA meM usa ne saphalatA prApta kara lI hai| dharma ke sabhI yajJAnuSThAna mana ko sthiratA dene ke sAdhanamAtra hote haiN| jisa saubhAgyavAna vyakti ne mana ko jItane ke bAda Atma-tattva ko anubhava kara liyA hai bhalA use karma-bandhana meM phaMsane kI kyA AvazyakatA hogI? vedAnta kA nirdeza hai ki aise siddhapuruSa ke lie karma-lipta honA asaMbhava hai| isa para yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki yaha vyakti apane zarIra ke prati kyA bhAvanA rakhegA; arthAt vaha AhAra, AvaraNa (vastra) tathA prAvAsa se sambandhita AvazyakatAoM kI patti kisa prakAra karegA / jisa deva-puruSa ne jIvana ke sabhI dharmoM kA tyAga kara diyA hai vaha apane lie kisI vastu kI yAcanA nahIM kara sakatA kyoMki usa kI koI nijI sampatti nahIM aura na hI vaha rASTra ke lie kisI prakAra kA vyaktigata mahattva rakhatA hai| isa vyakti ko deza kI jana-gaNanA meM koI vizeSatA nahIM dI jAtI aura yadi usa kA nAma darja bhI ho to use 'azikSita' athavA (samAja ke lie) 'avAMcchita' dikhAyA jAtA hai| yahA~ zAstra ne spaSTa zabdoM meM kahA hai ki yaha paripUrNa vyakti apane pArthiva zarIra ko kevala 'AtmA' meM adhiSThita rakhe / usa kA 'cala' zarIra 'AtmA' ke 'acala' niketana meM sthita rahanA cAhie / yaha manuSya apane zarIra, mana aura buddhi ko 'AtmA' ke arpaNa kara ke isa kI chatracchAyA meM vicaratA rahatA hai / yadi AtmA hI usa kA niketana hai to bhalA use prAhAra aura veSa-bhUSA se kyA vizeSa kAma rahegA ? ina donoM ke lie use anAyAsa prApta hone vAlI mAtrA para nirvAha karanA cAhie kyoMki use ina kI koI AvazyakatA nahIM rahatI / yahA~ isa puruSa ke lie eka gauravapUrNa zabda kA prayoga kiyA gayA hai / prAdhyAtmikatA kI prApti meM abhyasta hone vAle manuSya ko 'yati' kahA jAtA hai / isa lie yahA~ batAyA gayA hai ki dharma-mArga para prArUr3ha rahane vAle vyakti ko bhI apanI icchA-pUtti ke lie anAyAsa (binA kahe athavA mA~ge) mile padArthoM para nirvAha karanA cAhiye / use lAlasA evaM kAmanA se dUra rahanA cAhie / tattvamAdhyAtmikaM dRSTvA tattvaM dRSTvA tu bAhyataH / tattvIbhUtastadArAmaH tattvAdaprayucyato bhaveta // 38 // For Private and Personal Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 158 ) satya-tattva ko zarIra ke bhItara jAnane tathA isI satya kA bAhya saMsAra meM anubhava karane para vaha (siddha puruSa) svayaM tattvarUpa ho jAtA hai / tadanantara vaha 'satya-niSTha' raha kara isa tattva meM hI ramaNa karatA hai| prastuta maMtra meM gata maMtra ke bhAva para vicAra kiyA jA rahA hai aura sAtha hI isa AtmAnubhUti kI mAtrA ke antima bhAga kI ora saMketa kiyA jA rahA hai / yahA~ hameM usa mUka prAtmAnanda ke prAdi-srota kI jAnakArI dI jAtI hai jisa se yaha paripUrNa siddha puruSa prota-prota rahatA hai / ima sanAtana-tattva ko bAhya saMsAra tathA Antarika jagat meM anubhava kara lene para vaha 'tattvamaya' ho jAtA hai / bhItara aura bAhira kI bhAvanA vastutaH hamAre mana se uThatI rahatI hai / jaba hama isa bheda ko lA~gha lete haiM taba kahA jAtA hai ki hama ne mana ko jIta liyA hai / taba hamAre lie sarvatra zuddha cetana-svarUpa hI vyApta rahatA hai / ____ saMkSepa meM AtmAnubhUti hone para padArthamaya jagata mithyA pratIta hone lagatA hai aura bAhara va bhItara 'AtmA' kI sattA kA hI anubhava hotA rahatA hai / isa prasaMga meM yaha jAnanA paramAvazyaka hai ki AtmAnubhUti se kevala apane bhItara 'AtmA' kA anubhava karanA nahIM hai / jo mahAtmA samasta saMsAra ko burA mAnatA huaA aAtma-svarUpa ko jAna lene kA dAvA karatA hai usa kI yaha ukti vizvasanIya nahIM; vaha to prAtma-pravaMcanA kA zikAra rahatA hai / / __ ataH yahA~ zAstra ne sApha taura para kahA hai ki AtmAnubhUti usa samaya caritArtha hotI hai jaba hama deva-jyoti ko anubhava karane ke sAtha sarvatra vyApta rahane vAle parama-tattva ko bhI apane bhItara pahacAna lete haiN| vaha 'puruSottama' saMsAra kI viSaya-vAsanA se, jise vaha svapnamaya samajhatA hai, kisI prakAra kA manoraMjana prApta nahIM karatA / AtmA meM ramaNa karate hue bhI vaha ise pratyakSa rUpa se anabhava nahIM kara pAtA kyoMki isa kI anubhati ke lie kisI upakaraNa kI AvazyakatA nahIM hotI / jaba usa ne mana evaM buddhi ko lA~gha liyA taba na to usa ke lie kisI dRSTa-padArtha kA mahattva rahatA hai aura na hI vaha jJAnI padArthoM kA draSTA kahA jA sakatA hai / isa para bhI zAstra usa atIta Ananda kA guNagAna karate nahIM aghAte jo isa jJAnI ke jIvana kA ekamAtra sAra hai| For Private and Personal Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 156 ) yahA~ yaha pUchA jA sakatA hai ki isa jJAnI kI daSTi meM bhoktavya padArtha kauna haiM aura una ko bhogane vAlA kartA) kauna hai jise paramAnanda kA anubhava hotA rahatA hai ? yahA~ isa zaMkA kA samAdhAna kiyA jAtA hai / yaha siddha puruSa Ananda-svarUpa hone ke kAraNa isa parama-tattva se hI Atma-tuSTi prApta karatA rahatA hai / yahA~ hameM yaha jAna lenA cAhie ki isa meM bhoktA tathA bhoktavya kA koI pArasparika sambandha nahIM hai / yaha aAnanda kisI padArtha kI prApti se anubhava meM nahIM aataa| 'bhoktA' aura 'bhojana' do pathaka sattAe~ nhiiN| vaha vyakti to prAtmA meM ramaNa karatA hugrA apane-grApa meM khoyA rahatA hai kyoMki usa kI 'AtmA' hI 'pAnanda' se paripUrNa rahatI hai| prAtmA meM hI lIna ho jAnA mahAnatama prAtma-tuSTi hai kyoMki yaha 'pAnanda-svarUpa' hai| isa paramocca koTi ke vyakti ko jisa kI gata pA~ca maMtroM meM vyAkhyA kI gaI hai, usa paramAvasthA se nIce girane kA rattI bhara bhaya nahIM hotA kyoMki yaha to prAtmA kA svarUpa dhAraNa kara cukA hotA hai / vaha sarva-vyApaka paramAtmatattva se kabhI pRthaka nahIM hotA; ataH usa meM mithyAbhimAna kA lezamAtra nahIM raha pAtA / vaha usa sarvocca sthiti se kabhI cyuta nahIM hotaa| yaha usa ke kramika vikAsa kI parAkASThA hai aura Atma-pUrNatA prApta kara lene para vaha svayaM sarva-vyApaka 'paramAtma-tattva' kA svarUpa ho jAtA hai / __ isa maMtra ke sAtha zrI gaur3apAda kI 'kArikA' kA dUsarA adhyAya samApta hotA hai| For Private and Personal Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tIsarA adhyAya advaita prakaraNa pichale do adhyAyoM meM isa grantha ke racayitA ne apane bhAvoM kI spaSTa praticchAyA dikhAI hai / pahale adhyAya meM mahAn advaita-tattva kI vyAkhyA zAstra ke AdhAra para kI gaI hai jaba ki dUsare adhyAya meM yuktiyoM dvArA padArthamaya saMsAra ko mithyA siddha kiyA gayA hai| vartamAna adhyAya meM zrI gaur3apAda tarka evaM yukti dvArA hameM isa tathya ko samajhAe~ge ki isa padArthamaya saMsAra kA prAdhAra 'advaita-sattA' hI hai aura yahI isa (saMmAra) kA vAstavika svarUpa hai / __ isa taraha hama dekhate haiM ki dUsare adhyAya meM anekatva ko mithyA siddha kiyA gayA hai / tIsare adhyAya kA mukhya viSaya tarka tathA yukti ke dvArA advaitatattva kI yathArthatA siddha karanA hai| yahA~ zrI gaur3apada ne advaita-tattva ko anAdi evaM ananta siddha karane kA prayAsa kiyA hai aura isa parama-satya kI yathArthatA ke samarthana meM RSi ne aneka zAstroktiyoM kA ullekha kiyA hai| nirdeza-grantha hone ke kAraNa prastuta adhyAya meM bhI paryApta jAnakArI dI gaI hai jo hamAre dainika abhyAsa (dhyAna) meM vizeSa rUpa se sahAyaka hogii| yahA~ eka vicitra upAya ko apanAyA gayA hai jo vedAnta-sAhitya meM advitIya hai; isa se prAtmAnubhUti saMbhava hai / isa upAya ko 'asparza yoga' kahA gayA hai / yaha zabda (asparza yoga) bauddhoM ke sAhitya se liyA gayA hai-yaha dhAraNA una vyaktiyoM kI hai jo zrI gaur3apAda meM bauddha mata kI praticchAyA dekhane Aye haiN| isa vicAra se vedAntavAdI sahamata nahIM haiN| jaba hama isa prasaMga kI vyAkhyA kareMge taba yaha bAta spaSTa rUpa se samajha meM A jaayegii| isa adhyAya ke anta meM zrI gaur3apAda ke ajAtavAda kI tumula ghoSaNA kI gaI hai / antima maMtra meM 'kArikA' ke sampUrNa bhAva kA saMkSipta vivaraNa diyA gayA hai / una do paMktiyoM meM RSi ne kahA hai ki-'kisI jIva kA kabhI ( 160 ) For Private and Personal Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir janma nahIM hugrA kyoMki usakI sRSTi kA koI kAraNa nahIM hai / ekamAtra 'satya' yahI hai ki maSTi kA koI astitva nahIM hai / / upAsanAzrito dharmo jAte bANi vartate / / prAgutpatte rajaM sarva tenAsau kRpaNAH smRtAH // 1 // upAsanA-mArga ko apanAne vAlA jIva apane Apa ko usa 'brahma' se utpanna huyA mAnatA hai jisako vaha vyakta mAnatA hai / isa dhAraNA vAlA jIva saMkucita buddhi vAlA kahA jAtA hai kyoMki vaha sRSTi kI racanA se pUrva parama-tattva ko ajAta mAnatA hai / __ isa adhyAya ke pahale hI maMtra meM kisI prakAra kI udAratA dikhAye binA aise paramAtma-bhAva kI nindA kI gayI hai jo bAla sAdhaka ke lie koI sthAna nahIM rakhatA; bAda meM yaha batAyA gayA hai ki vaha sAdhaka kisa bhAvanA ko liye hue isa uttamAvasthA ko prApta karatA hai| isase yaha na samajhanA cAhie ki bhakti jaisA marala evaM pavitra mArga, jisakI yahA~ nindA kI gayI hai, prabhAvahIna hai| bhakti-mArga para calane ke bAda hI koI vyakti vedAnta ke mahAn zAstra ko ThIka prakAra samajhane kI AzA rakha sakatA hai / yaha prantha adhyAtma-vidyA ke ucca koTi ke una sAdhakoM ke lie likhA gayA hai jo mana tathA baddhi ke upakaraNoM se sambandhita sabhI unnatazIla prayAsoM meM saphalatA prApta kara cake haiN| aise viveka-pUrNa unnata sAdhakoM ko usI (bhakti ke) mArga para calate rahane kA parAmarza nahIM diyA jA sakatA / unakI isa mahAn yAtrA meM eka vaha samaya AtA hai jaba paripakvatA hone para unake lie nimna zreNI ke sAdhaka kA tyAga karake aAne vAle ucca abhyAsa ko apanAnA anivArya ho jAtA hai| yaha kriyA to usa vidyArthI ke samAna hai jo varSa bhara parizrama karane ke bAda uttIrNa ghoSita hone para bhI U~cI zreNI meM baiThane se inkAra kara detA hai kyoMki use apane adhyApaka athavA usa darje se vizeSa lagAva ho cukA hai / aise adUradarzI evaM mUrkha vidyArthI ko balapUrvaka dUsarI zreNI meM bhejanA par3egA kyoMki yadi use usI zreNI meM rahane diyA gayA to vaha na kevala apanA samaya vyartha naSTa karegA balki apane naye sahapAThiyoM kI unnati meM bhI bAdhaka rhegaa| For Private and Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isa prakAra karma, bhakti tathA anya dharma-mArga vizeSa samaya taka Avazyaka hote haiM kyoMki inameM saphala hone ke bAda inase hI cipaTe rahanA eka akSamya aparAdha hogA / prastuta matra meM una sAdhakoM ko cetAvanI dI gayI hai jo bhrAntipUrNa prAsakti ke kAraNa apane prAmbhika sAdhana kA parityAga kara ke ucca koTi ke abhyAsa ko nahIM apanAte / zrI gaur3apAda ne nija svataMtra vicAra se isa kAntipUrNa siddhAnta kA pratipAdana nahIM kiyaa| isakI puSTi meM upaniSadoM ke aneka havAle diye jA sakate haiM jo nirbhayatA se yaha ghoSaNA karate hai ki-'jisakI Apa upAsanA karate haiM vaha satya-tattva nahIM hai|' ____ jisa tarka-zAstra meM 'aMzarUpa' bhakta ko 'pUrNa' paramezvara kI zaraNa meM upasthita hone kA nirdeza diyA jAtA hai aura jisa bhakta ko padArthamaya saMsAra meM hI bhagavAn ke darzana hote haiM usa (zAstra) meM vAstavika vaiparItya kA pAyA jAnA koI asaMbhava bAta nahIM / yadi paramAtma-tattva ke daSTa-saMsAra meM hI darzana hote haiM to bhalA vaha sAdhaka usa parama-tattva ke binA aura kyA ho sakatA hai| sRSTi ke isa siddhAnta ko mAna lene ke bAda kisI bhakta ke lie paramAtmA ko apane se bhinna mAnanA virodha-bhAva ko prakaTa karanA hogA kyoMki usake kathana eva zravaNa meM jo antara pAyA jAyegA vaha usake apUrNa bhAvoM kA hI pratibimba hogA / vartamAna adhyAya ke sarva-prathama maMtra meM isI viparIta-bhAva kI nindA gayI hai| __ vedAnta-mArga to viveka-pUrNa vicAroM ko puSTi detA hai / isa mArga para calane vAlA sAdhaka viveka dvArA mana evaM buddhi kA atikramaNa karake apane bhItara prAtmA ko khoja letA hai / aviveka se hameM kucha bhI prApta nahIM hotA; isalie eka saccA vedAntAcArya sabase pahale jJAna-mArga ko grahaNa karane vAle sAdhakoM ko yaha parAmarza detA hai ki unheM ucita DhaMga se vicAra karane kA dRr3ha abhyAsa karanA cAhie / isa kAraNa zrI gaur3apAda yahA~ balapUrvaka kahate haiM ki isa prakAra kI dhAraNA vAlA vidyArthI 'kRpaNa' hai| 'kRpaNa' kA artha kaMjUsa bhI hai / aisA adhyAtmavAdI kaMjUsa kahalAtA hai kyoMki vaha apane mana ko itanA udAra nahIM banAtA jisase usakI pariSi meM saba kucha prAjAe / vaha isa kAraNa kaMjUsa samajhA jAtA hai ki apane mamatva For Private and Personal Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kA tyAga kara ke vaha prAtma-tattva se ekIkaraNa nahIM kara paataa| jaba upAsaka Agraha-pUrvaka yaha kahate haiM ki paramAtma-tattva 'ajAta' hai taba unakI sthiti hAsyAspada ho jAtI hai| yadi paramAtmA zAzvata, vizuddha aura vikAra-rahita hai to vaha padArtha-saMsAra meM kisa prakAra vyakta ho sakatA hai aura sAtha hI nija sahaja-prakRti ke anusAra 'prajAta' kahA jA sakatA hai| yadi yaha mAna liyA jAya ki paramAtmA ne apane ApameM se saMsAra kI saSTi kI hai to yaha (sRSTi) nizcaya se usa kA Avazyaka aMga hogaa| isa paristhiti meM yaha socanA ki bhagavAn kI ArAdhanA tathA upAsanA hI hamArI yAtrA kI antima maMz2ila hai eka akSamya bhUla hogI kyoMki yaha dhAraNA isalie hotI hai ki "maiM (sAdhaka) usa zakti-puMja (bhagavAn) kA aMza huuN|" isa vicAra ko puSTi dene vAlA sAdhaka adhika unnati nahIM kara pAtA aura na hI vaha kisI prakAra vikasita ho sakatA hai / isalie isa vicAra kI prastuta adhyAya ke prAraMbha meM hI nindA kI gayI hai / __isa maMtra meM 'upAsanA' zabda kA 'bhakti' ke artha meM upayoga kiyA gayA hai / 'upAsanA' zabda kA vedoM meM prayoga huA hai aura samasta veda-sAhitya meM 'bhakti' zabda kahIM nahIM milatA / isa (bhakti) zabda kA sarva-prathama prayoga maharSi vedavyAsa ne purANoM meM kiyA / ___ 'upAsanA' meM hamAre mana aura buddhi meM pArasparika samaMjana tathA santulana honA Avazyaka hai / 'upAsanA' vaha sAdhana hai jisake dvArA upAsaka apane dRSTikoNa kA itanA vistAra karatA hai ki usakI paridhi meM samasta vizva A jAtA hai / yaha sAdhana usa samaya upalabdha thA jaba jIvana adhika zAnti-pUrNa thA aura manuSya prakRti se itanI adhika mAtrA meM koI AzA nahIM rakhatA thA / jisa prakAra kisI deza ke sAhitya aura kalA kA samucita vikAsa zAnti evaM bAhulya ke yuga meM saMbhava hai vaise hI 'upAsanA' kI sahAyatA se bhAdhyAtmika vikAsa 'prakRti' kI aizvaryazAlI muskAna se hI ho sakatA hai kyoMki prakRti kA vaibhava hI manuSyamAtra kA yathArtha kalyANa kara sakatA hai / Ajakala pRthvI bar3hatI huI jana-saMkhyA ke bhAra se dabI jA rahI hai| bhUmi ke garbha meM sthita vividha Avazyaka padArthoM kA hrAsa hone se isakI upajAU-zakti kSINa hotI jA rahI hai aura parvata zRMkhalAoM ko kATa-kATa kara For Private and Personal Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 164 ) nagna kiyA jA rahA hai; bhalA isa asthira tathA saMgharSa-pUrNa vAtAvaraNa meM kyA 'upAsanA' kisI prakAra sahAyaka ho sakegI ? isa samasyA para mahaSi vyAsa ne yathocita vicAra kiyA jisake phalasvarUpa purANoM meM bhaktimArga kI vyavasthA kI gyii| yahA~ zrI gaur3apAda ne prAcIna 'upAsanA' zabda kA upayoga kiyA hai kintu isakA artha bhakti evaM pArAdhanA hai / ato vakSyAmyakArpaNyamajAti samatAM gatam / yathA na jAyate kiMcit jAyamAnaM samantataH // 2 // aba maiM usa 'brahma' kI vyAkhyA karU~gA jo asIma, ajAta aura samAna hai aura jo vastutaH kisI kA Adi-srota nahIM hai, yadyapi vaha asakhya nAma-rUpa se vyakta hotA pratIta hotA hai| ___isa maMtra meM zrI gaur3apada ne jina kAraNoM kA ullekha kiyA hai unakI dRSTi meM sAdhaka ko asIma parama-tatva ke viSaya meM kucha batAyA jA rahA hai / jahA~ taka hamArI vicAra-zakti ur3a sakatI hai vahA~ taka hameM kevala usa cetanA kA anubhava hotA hai jo hamAre mana evaM baddhi ke upakaraNa dvArA grAhya hai / apane dainika jIvana meM hama vizuddha cetana-zakti ko anubhava nahIM kara sakate kyoMki sthUla AvaraNoM se saMparka sthApita hone ke kAraNa hamArI anubhUti ke lie yaha (vizuddha cetanA) upalabdha nahIM hotii| lezamAtra saMparka hone para bhI hamAre mana meM 'ahaMkAra' kI eka uttuga parvatamAlA prA khar3I hotI hai / jahA~ 'ahaMkAra' hai vahA~ vAstavika svarUpa dikhAyI nahIM de sakatA / hama pahale yaha batA cuke haiM ki zarIra kI sattA ko mAnate hue jaba hama mana tathA buddhi kI dUrabIna meM se bAhira dekhate haiM taba hameM padArthamaya saMsAra pratyakSa dikhAyI detA hai / svapna meM hameM kevala padArthamaya saMsAra kA jJAna hotA hai / jaba hama kevala vizuddha cetanA kA anubhava karate haiM taba hameM apane bhItara athavA bAhira usa ajAta tathA ekarUpa sattA kA hI anubhava hone lagatA hai jo sarvadA samAna-rUpa se rahatI hai| 'sama' kA yahA~ para yaha artha kiyA gayA hai ki parama-tattva sama-rUpa tathA sarva-vyApaka hai / isase yaha samajhanA cAhie ki yaha (AtmA) ekAkI hai arthAt isake anurUpa athavA pratirUpa aura koI nahIM tathA isameM koI vizeSa For Private and Personal Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 165 ) guNa nahIM pAyA jAtA / ina tIna bhedoM ko kramazaH 'sajAtIya', 'vijAtIya' aura 'svajAtIya' kahA jAtA hai / yadi isaparama-tattva meM ina tIna bhedoM kI vidyamAnatA ho to yaha nAzamAna tathA parimita ho jaayegaa| isalie RSi ne vizeSa taura para isa zabda (sama) kA upayoga karake yaha spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai ki prAtma-sattA sanAtana evaM sarva-vyApaka hai / yadi hama isa tathya ko svIkAra kara leM to yaha pUchA jA sakatA hai ki hama martya prANI apane cAroM ora sthala padArthamaya saMsAra ko kisa prakAra dekhate rahate hai / isa kA uttara hai ki yaha (saMsAra) satya-sanAtana kA hI svarUpa hai / vividha nAma-rUpa kevala hamAre mana kA mithyA svapnamAtra haiM / paramAtmatattva ke sanAtana evaM sarva-vyApaka hone ke kAraNa vividha nAma-rUpa vAlA maMsAra sArahIna hai kyoMki isa (saMsAra) kA pratyakSa honA kevala hamAre naTakhaTa mana ke kAraNa pratIta hotA hai / isa bhAva ko ina zabdoM meM bar3I sundaratA se samajhAyA gayA hai ki--"yaha asaMkhya nAma-rUpa meM vyakta pratIta hotA hai|" AtmA hyAkAzavajjIvairghaTAkAzairivoditaH / ghaTAdivacca saMghAtarjAtA vetannidarzanam // 3 // AkAza ke sadRza prAtmA kI, jo vividha jIvAtmAnoM meM vyakta hotA hai, 'ghaTa' prakAza sa tulanA kI kA sakatI hai / jisa taraha ghaTAkAza kI sRSTi bRhad evaM vyApta AkAza sa hotI hai vaise hI vividha nAma-rUpa kI racanA parama sattA se hotI kahI jAtI hai / sthUla saMsAra ka sambandha meM yaha udAharaNa diyA jAtA hai / ___ sarva-vyApaka sattA (paramAtmA) aura pRthak sattA (jIva) ke pArasparika sambandha ko samajhane ke lie vedAnta meM 'vyApaka AkAza' tathA 'ghaTAkAza' kA prasiddha udAharaNa diyA jAtA hai / samUce vedAnta-darzana ke anupama pAkhyAnoM meM yaha eka sundara udAharaNa hai| AtmA kI upamA 'AkAza' se isalie dI gayI hai ki ina donoM meM kucha bAtoM meM nizcita samAnatA pAyI jAtI hai / jaba hama AtmA kI AkAza se tulanA karate haiM taba hamArA prayojana AkAza meM sthita vibhinra padArthoM For Private and Personal Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 166 ) (sUrya, candramA, tAre, graha, loka, megha Adi) kI ora saMketa karanA nahIM / yahA~ hama ina donoM (AtmA aura AkAza) meM tIna samAna-guNa batAnA cAhate haiM--donoM sUkSma, avikArI tathA nirlipta haiN| isa prakAra yaha kahA jAtA hai ki sarva-vyApaka, samarUpa aura nirlipta paramAtmA ne nAma-rUpa dhAraNa kara ke alaga-alaga kArya karanA prAraMbha kara diyaa| vAstava meM yaha bAta ThIka nahIM; to bhI isa dvaitabhAva kI anubhUti hotI rahatI hai / yaha anubhava kisa kAraNa hotA hai, sAdhaka kI isa zaMkA kA samAdhAna Upara kahe anupama udAharaNa se mahAn RSi dvArA kiyA gayA hai / hama saba jAnate haiM ki 'AkAza' avibhAjya tathA akhaNDa tattva hai; phira bhI apane sAmAnya jIvana-vyavahAra meM sthAna-sthAna para ghaTAkAza dRSTigocara ho kara hamAre mana meM aneka zaMkAe~ paidA karatA hai / eka sera ghI nApane ke lie hama dasa sera kI bAlTI ko prayoga meM nahIM lA sakate / ina donoM bhASAoM meM spaSTa rUpa se antara pAyA jAtA hai / ghar3e ke cAroM ora ke prAkAza ko dhyAna meM rakhate hue hama ghaTAkAza ke pathakatva para vicAra kara sakate haiN| yadi hameM yaha patA cala jAe ki jisa miTI se ghaDA banA hai vaha bhI to AkAza meM sthita hai aura usake bhItara va bAhira aAkAza vyApta hai taba ghaTAkAza kI pRthaka sattA kI kabhI ana bhati na hogI aura na hI pRthakatA ke isa bhAva se hama saMkucita tathA duHkhI hoNge| udAharaNa ke taura para eka thUkadAna ke bhItara kA prAkAza zakkara vAle martabAna ke AkAza se IrSA kara sakatA hai / vaha yaha kaha sakatA hai.-"maiM bar3A prabhAgA hai kyoMki merA durupayoga kiyA jA rahA hai aura zakkara vAle martabAna kA aAkAza madhura tathA bhAgyavAn hai|" isa vyAkula thakadAna vAle AkAza ko vyApaka prAkAza, jisane apane vAstavika svarUpa ko jAna liyA hai, yaha maMtraNA detA hai ki thUkane ke kie kevala thUkadAna ko upayoga meM lAyA jAtA hai na ki AkAza ko jo akhaNDa evaM nirlipta hai| thUkadAna meM cAhe kucha par3A ho usakA AkAza zAzvata tathA nilipta rahatA hai / se hI ahaMbhAva meM sarvavyApaka prAtmA kI sattA vyApta rahatI hai kintu zarIra, mana tathA buddhi se saMparka sthApita karane se maiM isa For Private and Personal Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prajJAna kA zikAra hotA hU~ ki jAgane, svapna dekhane aura gaharI nidrA lene vAlA sanAtana-tattva (meM) hI sukha-darzana kA anubhava karatA hai / ina mithyA bhautika AvaraNoM se alaga raha kara apane vAstavika svarUpa ko, jo ina saba kozoM kA prAdhAra hai, jAnanA hI vedAnta kA mArga hai / isako AtmAnubhava kahA jAtA hai| saMsAra ko kRtrima bhASA meM hama apanI suvidhAnoM ke lie nAma-rUpa kA prayoga karate hue kahane lagate haiM ki sabhI dRSTa-padArthoM kI sRSTi parama-tattva se huI / yaha ukti itano yathArthatA liye rahatI hai jitanI isa bhAva meM hai ki thUkadAna ke AkAza kA nirmANa vyApaka AkAza se huaa| ghaTAdiSu pralIneSu ghaTAkAzAdayo yathA / prAkAze saMpralIyante tadvajjItvA ihA''tmani // 4 // jisa prakAra ghar3A TUTa jAna para 'ghaTAkAza' 'vyApaka' AkAza meM vilAna ho jAtA hai vaise hI ye jIva aAtmA ma lIna ho jAte haiM / yadi hama eka bAra isa bhrAnti meM par3a kara apanA saMparka avAstavika vastuoM se mAna baiThe haiM to kyA hama kabhI isa dhAraNA kA tyAga karake apane vAstavika svarUpa ko jAna sakege ? isa prazna kA uttara dete hae yahA~ zrI gauDapAda ne usI udAharaNa para adhika prakAza DAlA hai jisakA unhoMne pichale maMtra meM ullekha kiyA thaa| jaba alaga karane vAlI dIvAreM athavA sImAe~ TUTa jAtI haiM to unase sthApita kiyA hamArA saMparka bhI samApta ho jAtA hai / ghar3e ke TUTate hI ghaTAkAza svataH vyApaka prAkAza meM lIna ho jAtA hai| aise hI mujhe pRthakatA kI bhrAnti meM DAlane vAle upakaraNa jaba naSTa ho jAte haiM taba isa ahaMbhAvanA kA bhI anta ho jAtA hai / mana tathA buddhi kA atikramaNa karane para jIva-bhAvanA, jo ina donoM ke mithyAbhAsa ke kAraNa utpanna hotI hai, apane Apa lapta ho jAyegI aura sAtha hI isake saba mithyA sambandha tathA bhrama dUra ho jaayeNge| ___ jIvAtmA kI pathakatA kA anta hote hI paramAtmA se sAkSAtkAra ho jAyegA / mana aura buddhi ko lA~gha lene para hama aise kSetra meM praveza karate haiM jahA~ asIma zuddha-cetanA kA anubhava hone lagatA hai / 'ahaMkAra' kA anta hone For Private and Personal Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 168 ) para manuSya ko prAtma-tattva kI anubhUti hotI hai aura vaha 'sasIma' se 'asIma' meM praveza karatA hai| - yathaikasminghaTAkAze rajodhUmAdibhiryute / na sarve saMprayujyante tadvajjIvAH sukhAdibhiH // 5 // ... kisI ghaTAkAza ko dhUmra athavA malina vastu se dUSita karane para vizva ke anya ghaTAkAza dUSita nahIM hote / isa taraha vyaktivizeSa ke sukha-duHkha anya vyaktiyoM ko sukhI athavA vyathita nahIM rakhate / eka manuSya kI manobhAvanA dUsare vyaktiyoM ke anubhava se samAnatA nahIM rkhtii| kalpanA kIjie ki isa paMDAla meM upasthita sajjanoM meM se eka vyakti uTha kara zrI gaur3apAda kI isa yukti para Apatti karate haiM / yaha mahAzaya ekajIva-bhAva ke siddhAnta ke pakSa meM nija vicAra prakaTa karate haiN| isa koTi ke prANI jIvAtmA kI pRthakatA meM vizvAsa rakhate aura kahate haiM ki saba jIvAtmA mila kara virATa-jIva kI racanA karate haiM / inake vicAra meM vibhinna dikhAI dene vAle 'jIva' vastuta: eka hI svarUpa rakhate haiM aura parama-jIva brahma kahalAtA hai| yaha vicAra-dhArA vedAnta se maulika bheda rakhatI hai yadyapi eka azikSita vyakti ina donoM meM samAnatA dekhatA hai| inameM spaSTa rUpa se bheda pAyA jAtA hai aura eka tArkika kI dRSTi meM inameM mahAn antara hai / eka-jIva-siddhAnta ke viparIta vedAntavAdI eka-aAtmA-bhAva meM vizvAsa rakhate haiM / parama-cetanA ko sarvavyApaka mAnane ke sAtha parama-jIva ke astitva kI dhAraNA karanA do viparIta bhAva haiM / prAtma-tattva kI vyApakatA para zaMkA karane vAle ye vyakti kahate haiM ki yadi 'AtmA' eka hI hai to eka mahAtmA athavA RSi dvArA prAtmAnabhati hone para sabhI santa-mahAtmAoM ko turanta Atma-sAkSAtkAra ho jAnA cAhie kyoMki unameM bhI vahI AtmA sattArUr3ha hai| yadyapi yaha yukti yathArtha pratIta hotI hai kintu isameM lezamAtra buddhimattA athavA upayuktatA nahIM pAyI jAtI / isa mahAn satya ko hamAre jaise sthUla buddhi For Private and Personal Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 166 ) vAle manuSyoM ko bhI samajhAne ke uddezya se zrI gaur3apAda kahate haiM ki kisI ghaTAkAza meM dhUmra athavA dhali hone se yaha nahIM samajhanA cAhie ki vizva bhara ke sabhI ghaTAkAza dhUmra yA dhUli se malIna ho jAte haiN| 'rAga' aura 'dveSa' se pUrNa mana vAle manuSya ko saMsAra meM anakala tathA pratikUla dRzya dikhAyI dete haiM / saMsAra meM rahane vAle prANiyoM meM bahata adhika saMkhyA una vyaktiyoM kI hai jo zarIra ke sImita jJAna se hI paricita raha kara bhrAnti tathA pAzavika pravRtti kA zikAra bane rahate haiM jisase ve saMsAra ke iSTa athavA aniSTa anubhavoM meM hI ulajhe rahate haiM / yadi kisI yuga meM kisI eka mahAtmA ne apane zarIra, mana tathA baddhi para vijaya prApta kara lI arthAt isa mithyA bandhana ko tor3a diyA to vaha parama-zAnti ko anubhava kara legA / __ 'pAtmA' kA vAstavika svarUpa to saccidAnanda-dhana hai / hamAre mana evaM buddhi tathA inase hone vAle sabhI bandhana hameM isa 'parama-satya' se pRthak rakhate haiM / dhumra athavA dhuli hone para bhI 'ghaTAkAza' vizuddha rahatA hai kyoMki dhUmrAdi dvArA vAtAvaraNa dhUmila ho sakatA hai na ki 'ghaTAkAza' jo saba prakAra nilipta hai| __ AtmA ko khinna athavA duHkhI isa lie nahIM kahA jAtA ki AtmA ko ina apriya paristhitiyoM kA anabhava hotA hai balki isake prAvaraNa mana ko ina klezoM kI anubhUti hotI rahatI hai / meghAcchanna AkAza ko dekhane para bAlaka ise dhUli-dhUsarita kahane lagate haiM / vastutaH AkAza ko megha kisI prakAra dUSita nahIM karate / ina bAlakoM ko choTe-choTe jala-kaNa, jo idhara-udhara ghUmate rahate haiM, duSita AkAza ke rUpa meM dikhAyI dete hai / yadi vedAnta-vihita sAdhana-kriyA dvArA-jise dasare zabdoM meM viveka, jJAna tathA tyAga kahA jAtA hai -hama apane vikRta mana kA atikramaNa kareM to nija vAstavika svarUpa ko hama bhalI-bhA~ti jAna sakeMge / saba koI aisA kara sakate haiM / asamarthatA kI bhAvanA hamameM isa lie AtI hai ki hama mithyA bandhanoM meM jakar3e rahate haiM / isa dayanIya avasthA se manuSya apane prayatna dvArA hI mukta ho sakatA hai| rUpakAryasamAkhyAzca bhidyante tatra tatra vai| prAkAzasya na bhedo'sti tadvajjIveSunirNayaH // 6 // rUpa, kArya aura nAma meM kahIM-kahIM bheda hone para bhI bheda-rahita For Private and Personal Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 170 ) AkAza kI ekamAtra mattA rahatI hai / yahI tathya vividha jIvoM meM ghaTita hotA rahatA hai / yahA~ kAIeka vyakti zrI gaur3apAda ke tarka meM doSa DhU~DhatA hai / vaha kahatA hai ki vividha anubhava prApta hone ke kAraNa hara zarIra meM alaga AtmA kA nivAsa honA nAhie / jaba hara vyakti ke anubhava dUsaroM ke samAna nahIM hote to yaha vAstavika tattva eka samAna kaise ho sakatA hai ? isa maMtra meM isa prazna kA uttara diyA gayA hai / jaba hama apane mana ke upakaraNa meM sanAtana-tattva ko dekhate haiM taba vividha nAma-rUpa vAlA padArtha-jagat hamAre dRSTigocara hotA hai / vaise yaha vizuddha cetana zakti sadA eka rUpa rahatI hai / sthUla saMsAra kA draSTA 'grahaMkAra' (Ego ) hai / isa mamatra kI bhrAnti isa kAraNa hotI hai ki hama satya sanAtana ko dekhane ke lie mana ke upakaraNa ko prayoga meM lAte haiM / eka ho miTTI se bane hue vividha bartana nAma, rUpa aura kriyA meM bhinnatA rakhate haiM; isa para bhI hama yaha jAnate haiM ki ye miTTI ke sivAe aura kucha nahIM / cAhe ve kisI nAma se pukAre jAe~, kisI prakAra ko dhAraNa kie hoM, aura unako kisI DhaMga se upayoga meM lAyA jA rahA ho - phira bhI unakA astitva apane vAstavika svarUpa miTTI ke binA eka kSaNa ke lie bhI nahIM raha sakatA / ve bartana miTTI se banate, miTTI meM sthita rahate aura anta meM TUTa kara usI meM lIna ho jAte haiM / miTTI ke ina bartanoM ke nAma tathA kriyA ke kAraNa hama inheM vividha AkAra vAlA dekhate haiM; kintu jahA~ taka AkAza kA sambandha hai vaha ina saba meM samAna rUpa se vyApta hai aura use parimita nahIM kiyA jA sakatA / thUkadAna aura gaMgAjala vAle kalaza meM vahI AkAza tatva vyApta hai / ataH AkAza pUrNataH abhinna hai / vividha jIvoM kA mUla tattva eka hI sanAtana evaM advaita zakti hai / ina jIvoM ke nAma, anubhava tathA kSetra meM vibhinnatA dikhA dene para bhI inako kriyamANa karane vAlI parama sattA eka hI hai / deva pravRtti tathA pAzavika vAsanAe~ rakhane vAle vyaktiyoM meM yaha jIvana-zakti samAna bhAva se vidyamAna rahatI hai / For Private and Personal Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 171 ) eka vyakti dUsare vyakti se isa kAraNa bhinna dikhAyI detA hai, unake mana tathA viveka-zakti meM asAmanatA pAyI jAtI hai| unakI kAryakuzalatA meM hameM antara jAna par3atA hai / yadi hama mana tathA buddhi ko eka bAra lAMghane meM saphala ho jAe~ to paramAtma-sattA kI anubhUti hameM samAna rUpa se hone lgegii| yaha ghaTAkAza apanI sImAoM se mukta ho jAe to vyApakaAkAza se isakI bhinnatA turanta samApta ho jAyegI / aise hI zarIra, mana tathA buddhi ke kalpita bandhanoM ko tor3ate hI yaha vizuddha cetanA apane vAstavika rUpa ko jAna leto hai / paripUrNa jJAna meM saMsAra, usake bhinna bhinna padArtha, tathA kAla, antara, kAraNa, anekatA ke mithyA vicAroM ko janma dene vAle vividha anubhavoM ke lie koI sthAna nahIM hai / aba yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki hameM isa bAta kA kisa prakAra patA calatA hai / kyA yaha kisI dArzanika kavi ke mana kI upaja hai athavA eka aise zaktihIna vyakti kI koro kalpanA jo saMsAra kI yathArthatA ko jAnane kA sAhasa nahIM rakhatA ? isa zaMkA kA samAdhAna karane ke lie zrI gaur3apAda ne 'narNaya' zabda kA prayoga kiyA hai / vedAnta ke kar3e anuzAsana meM raha kara apane vAstavika svarUpa ko jAnane vAle saMsAra ke sabhI mahAndraSTAoM ne isa nirNaya' kI puSTi kI hai / nA''kAzasya ghaTAkAzo vikArAvayavau yathA / naivA''tmanaH sadA jIvo vikArAvayavau tathA // 7 // ghaTAkAza sarva-vyApaka AkAza kA vikRta rUpa nahIM aura na hI isa kA aMza hai / esa hI jIva 'AtmA' se vikasita nahIM huA aura na hI yaha parama-sattA kA aMza hai / paramAtma tattva samAna evaM sarva-vyApaka hai| isa kAraNa isameM kisI prakAra kA vikAra nahIM ho sktaa| 'jIva' isa sanAtana-tattva kA avayava nahIM / yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai ki isameM parivartana hone se vividha jIvoM kI utpatti huI / hameM yaha niyama bhalI-bhA~ti vidita hai ki kisI vastu kA rUpa badalane kA artha usake pahale AkAra kA naSTa honA evaM dUsarA rUpa dhAraNa karanA hai / jaba dUdha jama kara dahI banatA hai to dUdha apane rUpa ko For Private and Personal Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 102 ) kho kara dahI kA rUpa grahaNa kara letA hai / dahI se punaH dUdha nahIM nikAlA jA sakatA / isa prakAra parama-sattA meM, jise hama sanAtana tth| avinAzI mAnate haiM, kisI prakAra kA rUpAntara nahIM ho sakatA / yadi hama yaha mAna leM ki isameM parivartana hone se vibhinna jIva prakaTa hue haiM to isa martya-loka meM pramatatva kI prApti ke lie kisI prakAra kI icchA nahIM ho sakatI kyoMki avinAzI ke naSTa hone para hI saMsAra kI sRSTi ho sakatI hai aura jaba saMsAra kA prAdurbhAva ho gayA to prANI kisa parama-tattva kI ArAdhanA kareMge ? vaha zakti to apanA rUpa badalane ke kAraNa naSTa hogayI ! 'ghaTAkAza' banane ke lie vyApaka AkAza kA na to koI vibhAjana huA pora na ho usameM 'dahI' jaisA vikAra hugrA / 'ghaTAkAza' hI vyApaka' AkAza hai / isa taraha yaha jIvAtmA parama-tattva hI hai / isa rahasya ko na samajhane ke kAraNa maiM aneka duHkha sahana karatA rahatA hU~ / ise jAna lenA ho 'jJAna' kahalAtA hai| ___ apane Apako jAna kara apanA jArNoddhAra kIjie / ajJAna vAlA jIvana na hone ke tulya hai / yaha jIva 'AtmA' kA vikRta rUpa nahIM aura na hI ise mAtmA kA avayava kahA jA sakatA hai / yahA~ isa bhAva kI puSTi karake vedAnta ke siddhAnta kI sthiratA ko spaSTa aura anya sabhI vicAra-dhArAgoM kA saphalatA pUrvaka khaNDana kiyA jA rahA hai / isa udAharaNa se hameM yaha patA calatA hai ki vAstavika svarUpa ko hama se alaga rakhane vAlA ajJAna (jIva) hai aura Atma-svarUpa ko jAnanA ho parama-satya hai| yathA bhavati bAlAnAM gaganaM malinaM malaiH / tathA bhavatyabuddhAnAmAtmA'pi malino malaiH // 8 // jisa prakAra abodha bAlakoM ko AkAza malIna evaM dUSita dikhAyI detA hai vasa hI ajJAna-timira ke kAraNa andhe hue vyaktiyoM ko AtmA ma malinatA kA AbhAsa hotA rahatA hai| AkAza meM bAdaloM kI sApekSa sthiti ko na jAnane ke kAraNa aparipakvabuddhi bAlaka ina bAdaloM meM prAkAza mAna baiThate haiM jisase unheM AkAza dUSita pratIta hone lagatA hai| For Private and Personal Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 173 ) ThIka aise hI jisa vyakti ko yaha viveka nahIM ki prAtmA meM manuSya ke mAnasika anubhava nahIM pAye jAte vaha ajJAna meM zrAtmA para mana ke guNoM kA Aropa kara baiThatA hai jisase use AtmA ke sukhI athavA duHkhI hone kA AbhAsa hone lagatA hai / AtmA to vaha vizuddha cetana svarUpa hai jisake prakAza meM hameM sukha aura dukha kI anubhUti hotI rahatI hai| sUrya dvArA parvata, nadI, vana, nagara Adi prakAzamAna hote haiM kintu sUryya meM ye saba vidyamAna nahIM hote / prakAza-dAtA tathA prakAzamAn do bhinna vastue~ haiM 1 AtmA hamAre mana ke vividha rUpoM ko Alokita tathA gatimAna karatA hai kintu isa (AtmA) meM ye vRttiyA~ sthita nahIM haiM / isa para bhI zarIra, mana aura buddhi ke bandhana meM pha~sa kara hama draSTA, kartA, upabhoktA prAdi kA mithyAbhimAna ( jIva-bhAvanA ) kara baiThate haiN| jaba hama sva-racita evaM kalpita kSetra se apane Apa ko dekhane lagate haiM to hameM mUrkhatAvaza grAtmA meM unhIM guNoM kI bhrAnti ho jAtI hai jo hamAre isa upakaraNa ( mana ) meM pratibimbita hote haiM / khir3akI ke raMga-biraMge zIzoM meM se bAhira jhA~kane para bAlakoM ko raMgabiraMge dRzya dikhAyI dete haiM kyoMki inake dekhane kA upakaraNa svayameva raMgIna hai jisase una abodha bAlakoM ko sabhI dRSTa padArthoM ke raMga-biraMge hone kA mithyAbhAsa hotA hai| AtmA ke vizuddha evaM advaita hone para yadi koI zaMkA kI jA sakatI hai to usakA samAdhAna isa dRSTAMta se kiyA jA sakatA hai / prAlocaka kaha sakate haiM ki AtmA kisI taraha vizuddha tathA advaita nahIM ho sakatA kyoMki hameM apane cAroM ora malinatA aura anekatA hI dikhAyI detI hai / isa zaMkA ko nivAraNa karane ke uddezya se zrI gaur3apAda hameM batAte haiM ki isa dizA meM hameM kahA~ bhrAnti hotI hai aura isa malinatA tathA vividhatA meM hameM advaita-vizuddha-zakti kI kisa taraha anubhUti ho sakatI hai / besamajha bAlakoM ko malina dikhAyI dene vAlA prakAza eka buddhimAn puruSa ko 'svaccha' dikhAyI detA hai / maraNe sambhave caiva gatyAgamanayorapi 1 sthitau sarvazarIreSu zrAkAzenAvilakSaNaH // // For Private and Personal Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 174 ) saba zarIroM meM sthita prAtmA, jo janma, mRtyu aura Ane jAne (punarjanma) kI kriyAoM ko karatA pratIta hotA hai, ghaTAkAza se kisI prakAra bhanna nahIM / mImAMsA darzana meM isa bAta ko mAnA jAtA hai ki puNya karma karane se 'jIva' svarga meM jAkara vahA~ ke aizvarya kA bhoga karatA hai / nimna-varga ke pAzavika jIvana vAlA vyakti nimna-stara ke aneka duHkha sahana karatA hai / yahA~ isa siddhAnta kI samIkSA karate hae kahA gayA hai ki advaitavAda dvArA punarjanma siddhAnta mAnya nahIM / zrI gaur3apAda ke matAnusAra panarjanma ko mAnate hue 'vedAnta-tattva' ko svIkAra karane meM koI bAdhA nahIM par3atI kyoMki ekamAtra AtmA meM vizvAsa rahate hue bhI janma-maraNa, vaibhava-parAbhava, unnati-avanati Adi se sambandhita vicAra rakhe jA sakate haiM / isa vicAra ko spaSTa karane ke uddezya se bhagavAn (gaur3apAda) ne pUrvavat 'ghaTAkAza' kA dRSTAnta diyA hai / ghar3A banane para 'ghaTAkAza' kA nirmANa hotA pratIta hotA hai aura isake TUTa jAne para 'ima' AkAza kA bhI nAza hotA dikhAyI detA hai / 'ghaTAkAza' ke prakaTa athavA adRzya hone kA 'vyApaka' AkAza para koI prabhAva nahIM par3anA / eka ghar3A cAhe uttarI dhruva meM ho aura dUsarA dakSiNI dhrava meM ina donoM kA 'ghaTAkAza' se sambandha jyoM kA tyoM banA rhegaa| aise hI advaita prAtmA kA na janma hotA hai aura na hI anta; bhalA sarva vyApaka kisa taraha gatimAna hogA ? AtmA meM jIvatva kI bhAvanA kara lene para hameM yaha kisI kAlAntara meM janma letA pratIta hotA hai aura dUsare kAlAntara meM hama ise marate dekhate haiM / yaha bhAvanA kevala mana evaM buddhi ko sasImatA ke kAraNa utpanna hotI hai| cAhe kisI kA janma ho, kisI kI matya ho aura koI svarga athavA naraka meM jAya, isa sanAtana evaM ajAta aAtmA kA kahIM gamanAgamana nahIM hotaa| 'putra-janma' tathA 'merI-mRtyu' se sambandhita mere vicAroM ko 'AtmA' hI prakAzamAna karatI hai / hamameM uThane vAlI vividha taraMgeM hamAre mAnasika kSetra taka hI sImita rahatI haiM parantu hameM aisA mAlama detA hai ki unakA 'AtmA' meM utthAna-patana ho rahA / isa sambandha meM hama yaha kaha sakate haiM ki ina manovegoM kA sAkSI prAtmA hai| For Private and Personal Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 175 ) sUrya kI razmiyAM samudra ko prakAza detI haiM kintu una para isa (samudra) ke tUphAna athavA caMcalatA kA koI prabhAva nahIM pdd'taa| saMghAtAH svapnavatsarve prAtmamAyAvijitA / prAdhikye sarvasAmye vA nopapattihi vidyate // 10 // AtmA ko pAcchAdita karane vAle ajJAna se hI zarIra, mana aura buddhi kI utpatti hotI hai| isa bAta ko siddha karane ke lie ki ye tInoM samAna haiM athavA eka dUsare se adhikatA rakhate haiM koI mAnya pramANa nahIM diyA jA sakatA / vividha aMzoM kA unakI apanI sattA ko prakaTa karane ke lie saMghAta nahIM kiyA jA sakatA / inake svAmI ke upayoga ke lie inako paraspara jor3a diyA jAtA hai / eka ghara kA hI udAharaNa liijie| isa (ghara) kA nirmANa isakI khir3akI. dvAra, chata, dIvAroM Adi ke lie nahIM hotA / ghara ke ina aMgoM ko pArasparika upAdeyatA ke lie banAyA nahIM jAtA balki isa (ghara) ke svAmI ke vAste tAki vaha isameM nivAsa kara sake / ina aMgoM meM se koI eka isa ghara kA svAmI hone kA dAvA nahIM karatA / manuSya meM zarIra, mana, buddhi aAdi avayava pAye jAte haiM / inake paraspara mila jAne para tana, mana aura buddhi kriyamANa nahIM hote / nizcaya hI se inakA koI svAmI hogaa| yaha svAmI vahI vAstavika tatva hai jo isa prAcIra ke bhItara sattArUr3ha rahatA hai| zarIra kA svAmI AtmA hai jo apanI icchA se isameM praveza karatA hai / zarIra ke aMga apane Apa na isameM praveza karate haiM aura na hI isase sambandhaviccheda / zarIra kI bhittiyoM, prabala icchA hone para bhI, isakA tyAga karane meM asamartha haiM kyoMki ye samUce zarIra kA aMza haiM / isa taraha mana ke binA indriyA~, buddhi ke binA mana aura ina sabake sattArUr3ha svAmI (AtmA) ke binA buddhi apane kAma nahIM kara sktii| yahA~ 'saMghAta' zabda kA yaha abhiprAya samajhAyA gayA hai / yadi 'AtmA' hI vAstavika evaM parama-tattva hai to kyA isake vividha avayavoM kI koI sattA hai ? zrI gaur3apAda kahate haiM ki isa Atma-tattva kI dRSTi meM ina aMga-pratyaMgoM kI koI sattA nahIM hai| taba hama zarIra, mana aura For Private and Personal Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 176 ) buddhi ke sImita kSetra meM rahate hae inake astitva ko anabhava karate haiN| vAstava meM iname utanI yathArthatA hai jitanI hamAre svapna-daSTa padArthoM kI / yaha jAnanA eka vyartha prayAsa hogA ki ina tInoM kI utpatti kahA~ se huI; phira bhI hamArI parimita viveka-buddhi inake kAraNa ko jAnakara hI santuSTa ho sakatI hai| ina (tana, mana aura buddhi) kA koI kAraNa na hone se mahAn zAstra hameM itanA hI batAte haiM ki inakI utpatti vAstavikatA ke prati hamAre prajJAna se huI / ajJAna kA koI vyaktitva nahIM / yaha na vAstavika hai aura na hI avAstavika / buddhi ko asthAyI rUpa se santoSa dene ke uddezya se isa (prajJAna) kI mithyA kalpanA kI gayI hai aura anubhUta vividhatA ko saccA mAna kara isakA kAraNa batAyA gayA hai / isalie dUsarI paMkti meM zrI gaur3apAda ne kahA hai ki inakI vAstavikatA anizcita hai| hama yaha nahIM kaha sakate ki ve mithyA nAma-rUpa 'prAtmA' se adhika vAstavika haiN| ___yaha saba kahane kA yaha abhiprAya hai ki hama nizcaya hI sarpa tathA rajju aura bhUta tathA khambhe ke rUpa ko nahIM jAna sakate / sA~pa aura bhUta kA koI astitva nahIM / yadi hama inakI kalpanA karate haiM to ye rassI aura khambhe me AropamAtra haiN| yadi rajju aura khambhA vAstavikatA liye hae haiM to sarpa aura bhUta kI utanI hI yathArthatA hai-yaha dhAraNA sattA ke kAraNa hotI hai kyoMki jaba taka hameM satya kA jJAna nahIM ho jAtA taba taka rajja aura khambhe kA astitva hameM pratIta rahIM hotA / aise hI tana, mana aura buddhi vastutaH parama-tattva hai kintu inakI sattA hama isa kAraNa mAnane lagate haiM ki hamako apane vAstavika svarUpa kA jJAna nhiiN| rasAdayo hi ye kozA vyAkhyAtAstattirIyake / teSAmAtmA paro jIvaH khaM yathA saMprakAzitaH // 11 // parama-jIva, jo advaita AtmA hI hai annamaya, prANamaya, manomaya Adi kozoM meM rahane vAlI sattA hai / ina kozoM kI vistRta vyAkhyA taittirIyopaniSad meM kI gayI hai / isa paramAtma For Private and Personal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 177 ) zakti kI vyApaka AkAza se samAnatA pahale dikhAyI jA cukI hai / abhI taka yaha samajhAne kA prayatna kiyA gayA hai ki yaha padArtha-kSetra, jisameM vividhatA dikhAyI detI hai, paramAtma-tattva meM mithyA prAropa hai| isa nirdeza ko sUnakara prAyaH sabhI chAtra yaha kahane lageMge ki unake nija vyaktitva ke atirikta sabhI daSTa-padArtha mithyA haiM / isa mantra meM hameM sAvadhAna kiyA gayA hai ki hama kahIM aisI dhAraNA na kara baitthe| padArtha-saMsAra meM una sabhI padArthoM kA samAveza hai jinheM hama 'vaha' sarvanAma dvArA jAna sakate haiM / AtmA ke atirikta sabhI-padArtha hamAre anubhava meM Ate haiM; ataH ye padArtha dRSTa hue / isa taraha dUrastha parvata-zRMkhalAe~, vana, vRkSa, zilA, jantu, paudhe ( aura hamAre sivAya sabhI vyakti ) Adi saMsAra ke padArtha hue ; kintu hameM yahA~ yaha kahanA hai ki yaha zarIra, mana aura buddhi bhI dRSTa-padArthoM se sambandha rakhate haiN| __manuSya kyA hai ? yaha prakRti dvArA prAveSThita prANI hai| dArzanika rUpa se manuSya kA vyaktitva usake pA~ca AvaraNoM se jAnA jAtA hai / prakRti ke sthUla vyaktitva ko 'annamaya' koSa kahA jAtA hai / isase sUkSma hai 'prANamaya' koza / isase adhika sUkSma hai 'manomaya', 'vijJAnamaya' aura 'zAntimaya' koza jo kramazaH sUkSmatara hote jAte haiM / antima (zAntima ya) koza kI anubhUti hameM pragAr3ha nidrAvasthA meM hotI hai / AtmA ke ina AvaraNoM kI savistAra vyAkhyA taittirIyopaniSad meM kI gayI hai| ___ yahA~ koSoM kA ullekha unakI vyAkhyA karane ke lie nahIM diyA gayA hai balki yaha spaSTa karane ke lie ki AtmA kA AveSThana karane vAle meM prAvaraNa bhI kalpita hai| unakI vyAkhyA zrI svAmI jI kI pustaka 'dhyAna aura jIvana' (jo zrImatI zIlA purI, 4 jantaramantara ror3a, nayI dillI se mila sakatI hai) meM kI gayI hai| / hamAre bhItara vyApta prAdhyAtmika kendra sarvavyApaka hai| isa se kisI kI utpatti nahIM hotI aura na hI isake atirikta koI anya vastu sadA raha sakatI hai / mamatA-bandhana meM phaMsa kara hama ina vyaktigata AvaraNoM se saMparka sthApita karate tathA vividha anubhava prApta karate rahate haiM / isalie mahAn For Private and Personal Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 178 ) AcArya ko yaha kahanA par3A ki vAstavika dikhAyI dene vAle ye AvaraNa 'AtmA' meM AropamAtra haiN| pichale mantra meM jisa 'saMghAta' kA ullekha kiyA gayA hai vaha ina AvaraNoM ke mela se hI banatA hai; ataH unakA vyaktigata astitva sabhava nhiiN| 'cetanA' unako apanA upakaraNa banAkara nija gaurava kA pradarzana karatI hai| yaha kahanA prayukta hai ki una AvaraNoM dvArA AtmA ko sImAbaddha kiyA jA sakatA hai / bhalA sUkSma ko sthUla kyA sImita rakha sakatA hai ? AtmA ko cAradIvArI meM banda rakhanA sarvathA asaMbhava hai| kArAgAra meM manuSya ke zarIra ko banda kiyA jA sakatA hai na ki usake vicAroM ko / sthUla ko sthUla ke bhItara rakhanA sambhava hai na ki sUkSma ko / ataH yaha kahanA kivizuddha parama-sattA (AtmA) zarIra, mana tathA buddhi dvArA mAveSThita rakhI jA sakatI hai eka aprAkRtika bAta hai| isa adhyAya ke tIsare mantra meM kahA jA cukA hai ki parama-jIva (AtmA) AkAza kI bhAMti sarva-vyApaka samarUpa aura nilipta hai / vahA~ hamane isa daSTAnta ke rahasya ko vistArapUrvaka samajhAyA thA / dvayodvayormadhujJAne paraM brahma prakAzitam / pRthivyAmadare cava yathA''kAzaH prakAzitaH // 12 // pRthvI me pAya jAne vAle (vyApta) tathA hamAre bhItara (peTa meM) rahane vAle aAkAza ko, cAhe alaga-alaga batAyA gayA hai, brahma meM bhI dikhAyA jA sakatA hai / 'madhu-brAhmaNa' meM isako AdhyAtmika tathA Adhidaivika kahA gayA hai / ___ isI vyAkhyAna-mAlA meM hamane upaniSadAcAryoM dvArA pratipAdita aura mahAn vedAnta-zAstra dvArA samarthita isa tathya para pUrNa prakAza DAlA thA ki samaSTi ho vyaSTi hai / 'bRhadAraNyaka upaniSad' meM, bhI 'samaSTi' tathA 'vyaSTi' kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki 'vyakti' tathA 'virATa' donoM abhinna haiM / isa upaniSad meM, vizeSataH 'madhu' brAhmaNa meM, AtmAnubhUti ko 'prAdhyAtmika' aura anubhUta padArtha (kSetra) ko 'prAdhidaivika' kahA gayA hai| vyaktivizeSa meM vahI sattA hai jo byaSTi meM vyApta hai / isI bhAva ko hama 'vyApta' For Private and Personal Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (11) lathA 'ghaTa' AkAza ke dRSTAnta dvArA samajhA cuke haiM / kisI par3e va kamare Adi ke bhItara kA prAkAza 'khale' AkAza se kisI prakAra bhinna nahIM hai| - jIvAtmanorananyatvamabhedena prazasyate / ___ nAnAtvaM niMdyate yacca tadevaM hi samaMjasam // 13 // zAstroM meM jIva tathA prAtmA kI ekatA kI prazaMsA aura nAnA padArthoM kI kar3I nindA kI gayI hai; isalie advaita hI nizcaya rUpa se mAnya huaa| hameM viveka evaM tarka dvArA yaha samajhAne ke bAda ki nAma-rUpa Adi kA saMsAra mithyA hai aura hamAre bhItara vAstavika-tattva (AtmA) hI yathArtha hai zrI gaur3apAda aba isa mahAna siddhAnta kI puSTi meM zAstrIya mata de rahe haiN| Arya kipI mahAna siddhAnta ko apane darzana kA aMga kabhI svIkAra nahIM karate the / ve darzana kA mUlyAMkana usake vyAvahArika mahatva ko anubhava karake kiyA karate the tAki usake samucita upayoga se manuSya usakA pratipAdana karane vAle AcArya dvArA batAye hue jIvana-dhyeya kI prApti kara skeN| unake vicAra meM aise siddhAnta kI zAstroM dvArA puSTi honI paramAvazyaka thii| yahA~ RSi hameM batA rahe haiM ki unake siddhAnta kevala unakI buddhi kI upaja nahIM balki mahAna RSiyoM ke mata para AdhArita haiN| bahadAraNyakopaniSada' meM kahA gayA hai ki-nehanAnAsti kiMcana--yahA~ kisI prakAra kI vibhinnatA nahIM hai| darzana-zAstra meM kevala nindA athavA Apatti karanA eka lAbhaprada upAya nahIM samajhA jAtA / jaba taka isakI puSTi meM anukala yuktiyA~ aura santoSaprada sujhAva na diye jAyaM taba taka usa (siddhAnta) ko samAlAcanA pUrNa rUpa se nahIM ho pAtI / bRhadAraNyaka upaniSad meM daSTa-padArthoM kI vividhatA kI andhAdhundha nindA nahIM kI gayI hai balki 'jIva' tathA prAtmA ke ekatva kI bhI puSTi kI gayI hai / yahA~ AtmA kA prayoga 'brahma' (samaSTi) dvArA kiyA gayA hai| maharSi vAjavalaya ke sandoM meM nAnAtva kI nivicata upase nindA For Private and Personal Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 180 ) karane ke sAtha-sAtha zradvaita brahma kA balapUrvaka samarthana kiyA gayA hai / isalie zrI gaur3apAda Agraha pUrvaka kahate haiM ki advaita parama sattA hI sarvamAnya hai / jIvAtmano pRthaktvam yat prAgutpatta eH prakIrtitam / bhaviSyadavatyA gauNaM tanmukhyatvaM hi na yujyate // 14 // vedoM ke karma-kANDa meM sRSTi ko varNana karate hue 'jIva' tathA 'AtmA' kI jo pRthakatA dikhAyI gayI hai use eka hI mAnA jA sakatA hai kyoMki isa (bhAga) meM Age Ane vAle vRttAnta kA digdarzana karAyA gayA hai / vAstava meM dvaita se sambandhita yaha ukti koI mahatva nahIM rakhatI / yahA~ kucha vyakti yaha Apatti kara sakate haiM ki vedAnta ke anuyAyiyoM nAnAtva kI sarvathA nindA hI kI hai / vedoM ke karma kANDa meM vizeSataH kahA gayA hai ki padArthamaya saMsAra kI utpatti parama sattA se huI / yajJAnuSThAna se sambandhita sakala sAhitya jIva tathA AtmA ke pRthakatva para AdhArita hai / paramAtma-tattva kI vyAkhyA karane vAle upaniSadoM meM bhI sRSTivAda para prakAza DAlA gayA hai / yahA~ yaha Apatti kI gayI hai ki ajAtavAda kA zAstroM dvArA samarthana nahIM kiyA jAtA praura vedoM kI katipaya uktiyoM meM bhI isa vicAra kI puSTi upalabdha nahIM hai / yahA~ isa Apatti kA uttara diyA gayA hai / RSi ne kahA hai ki vedoM ke pUrva bhAga meM nissandeha 'AtmA' tathA 'jIva' kI pRthakatA para prakAza DAlA gayA hai; phira bhI sacce sAhitya sevI dvArA isa vicAra ko itanI mahattA nahIM dI jAnI cAhie jitanI vedoM ke antima (upaniSad) bhAga ke siddhAntoM ko / isa ( antima ) bhAga meM ina donoM ko abhinna kahA gayA hai / zrI gaur3apAda kI dRSTi meM karmakANDa meM sAdhakoM ko AdhyAtmika anuSThAna athavA upAsanA meM pravRtta karane ke uddezya se yaha vyAkhyA kI gayI hai jisase ve zanaiH zanaiH prAntarika samaMjana prApta karake mana evaM buddhi ke upakaraNoM ko manana dvArA zrAtmAnubhUti ke yogya banA skeN| taba hI una ( sAdhakoM) ke lie dhyAna tathA viveka dvArA zrAtma-svarUpa ko anubhava karanA saMbhava hogA / For Private and Personal Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 181 ) tarka tathA anya pAThya-zAkhA aura vijJAna-sambaMdhI siddhAntoM ko do prakAra se jAnA jAtA hai-mukhya tathA gauraNa / isa vicAra se yahA~ vedoM ke prArambhika bhAga ko, jinakA ziSya ko isa mArga para calane kA protsAhana dene ke lie pratipAdana kiyA gayA hai, 'gauNa' kahA gayA hai / vedAnta arthAt vedoM ke aMtima bhAga meM isa sanAtana-tatva ko anubhava karane kA mArga batAyA gayA hai| ataH ise 'mukhya' kahA jAtA hai / / vedoM ke prArambhika bhAga ko, jahA~ sRSTi kI vyAkhyA kI gayI hai, 'gauNa' siddha karane ke bAda RSi ne spaSTa rUpa se kaha diyA hai ki isa (prArambhika) bhAga ko hI 'mukhya' mAna lenA mUrkhatA ke binA aura kucha nahIM ho sakatA kyoMki Age ke bhAga meM diye gaye vicAra isa bhAva se sarvathA pratikUla haiM / nyAya-zAstra meM usa bhAga ko sabase adhika mahattva diyA jAtA hai jisameM kisI vicAra ko niSkarSa rUpa se samajhAyA gayA ho| isa pariNAma taka pahu~cane ke lie hameM vividha yuktiyA~ denI hoMgI / jaisA hama kaha cuke haiM, vartamAna yuga ke nyAya-zAstra meM naiyyAyika ke svapna ko hI vicitra DhaMga se varNana kiyA jAtA hai / prAcIna kAla ke hindU darzanAcArya vyAkhyA karane ke atirikta apane ziSyoM ke sAmane usa mArga ko bhI spaSTa rUpa se rakhA karate the jisa para ve (ziSya) cala sakate the / hindU RSiyoM ne 'nyAya' ko siddhAnta mAtra nahIM samajhA balki use vyAvahArika rUpa se prayoga meM lAne ke yogya bhI jAnA / isa kAraNa dharma-granthoM ke prAraMbha meM unhoMne apane ziSyoM ko sarala evaM kRtrima bhASA meM samajhAne kA prayAsa kiyA kyoMki ve usI bhASA ko samajha sakate the| dhIre-dhIre use vAstavikatA ke ucca stara para le jAyA jAtA hai aura vahA~ se vaha vizuddha cetanA kI anupama jhAMkI le sakatA hai| mRllo havisphuliGgAdyaiH sRSTiryAcoditA'nyathA / upAyaH so'vatArAya nAsti bhedaH kathaJcana // 15 // miTTI, lohe, ciMgAriyoM ke udAharaNoM dvArA zAstrIya uktiyAM dekara sRSTi athavA isake viparIta bhAva ko samajhAne kA vAstavika abhiprAya 'jIvAtmA' tathA 'AtmA' meM ekarUpatA dikhAnA For Private and Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 182 ) hai / vastutaH nAnAtva kI koI sattA nahIM / vedAnta ke vividha bhAgoM meM sAdhakoM ko protsAhana dene ke lie kaI bAteM kahI gayI haiM-yadi isa bAta ko mAna liyA jAe to ina upaniSadoM meM kahIMkahIM zAna-mArga kI vyAkhyA karate hue saMsAra ke nAnAtva kA nirUpaNa kyoM kiyA gayA hai ? upaniSad-sAhitya se aise aneka udAharaNa uddhata kie jA sakate haiM jinake dvArA yaha batAyA gayA hai ki parama-tattva se padArthamaya saMsAra kI utpatti kaise huI / ise kaI upamAoM dvArA samajhAyA gayA hai jaise "miTTI se bartana," dhAtu-vizeSa se "vividha prAbhUSaNa", "agni se ciMgAriyA~"-prAdi / ___'bRhadAraNyaka' upaniSad meM ye udAharaNa die gae haiM / vAstava meM sabhI upaniSad anta meM vividhatA kA virodha karake advaita-tattva kI sattA ko hI yathArtha mAnate haiN| ataH hameM yaha jAna lenA cAhie ki yaha vyAkhyA ziSya kA manodvega zAnta karane tathA usake mithyA saMskAroM kA maloccheda karane ke vicAra se hI dI gayI hai / guru isa upAya dvArA apanI pAr3hI ko lAbha pahu~cA sakatA hai| parama jJAna ke uttuMga zikhara para pahu~cane ke lie sAdhaka ko satyasanAtana ke AbhAsita nAnAtva se paricita honA jarUrI hai / 'saprapaMcatva' ke dvArA 'niSprapaMcatva' ko prApta kiyA jAtA hai / vedAnta kA yaha nArA hai ki "saMsAra se ho kara hI hama atIta kI prApti kara sakate haiN|" nAma-rUpa saMsAra ke kAraNa aura kArya ko varNana karane se mana evaM buddhi kI utsukatA ko zAnta karanA saMbhava hai aura bAda meM ye donoM dhyAna ke yogya susaMskRta upakaraNa bana sakate haiN| isa prakAra eka sandeha kA dUsare pariSkRta sandeha dvArA nirAkaraNa kiyA jAtA hai / svapna meM dikhAyI dene vAlA siMha vAstavika na hone para bhI hameM svapna se jagA kara apane mUrkhatApUrNa bhaya se mukta kara sakatA hai / ataH saMsAra kI saSTi kI vyAkhyA karane kA uddezya sAmAnyata: hamAre mana tathA baddhi ko inake anakala bhojana denA hai| inake vikSepa ko zAnta karane ke lie yaha 'lorI' sunAyo jAtI hai / ucchakhala buddhi ko vaza meM lAme ke lie yaha ekamAtra nArA hai / isI upAya se vedAnta ke vidyArthI ko duHkha kI sImA taka pahu~cAyA jAtA hai| bAda meM use parama-satya ke advitIya kSetra meM binA kisI kaSTa ke pahu~cAyA jAtA hai| For Private and Personal Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 183 ) AzramAstrividhA hInamadhyotkRSTa dRSTayaH / upAsano'padiSTeyaM tadarthamanukampayA // 16 // vividha bauddhika staroM ke AdhAra para jIvana ko tIna AzramoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai jo hIna, madhya tathA uttama haiM / dayA tathA mahatI kRpA se zAstroM ne avikasita sAdhakoM ke kalyANa ke lie upAsanA arthAt anuzAsana ke isa upAya kI vyavasthA kI hai| yadi vedAntI yaha kahate haiM ki (kama se kama) kucha vyaktiyoM ko prata AtmA kI anumati ke lie prArambha meM saSTi tathA sraSTA ke vicAra ko grahaNa karanA bhAvazyaka hai to vaha kauna sA mApadaNDa hogA jisase hama eka sAdhaka aura dUsare sAdhaka meM antara jAna skeN| isa maMtra meM sAdhakoM ke bheda batAye gaye haiN| ___ manaSya kI bauddhika kSamatA tathA mAnasika gaThana ke anusAra adhyAtmika mArga para calane vAle vyaktiyoM ko tAna zreNiyoM meM bA~TA gayA hai---uttama, madhyama tathA hIna / __ vedAnta kI dRSTi meM janma se hI koI manuSya prakhara buddhi vAlA nahIM hotA / yadi kisI vyakti meM janma se manda viveka zakti pAyI jAtI hai to isameM usa kA koI doSa nahIM / buddhi-cAturya evaM kuzalatA to mAnasika sthiti para nirbhara hotI hai / buddhi kA prakhara honA hamAre mana ke vikSepoM ke anupAta se jAnA jAtA hai| hamArA mana jitanA adhika azAnta rahatA hai utanI hI kama vikasita hamArI buddhi hotI hai / isa vicAra se apane mana ke nigraha se manda baddhi bhI ucca stara para lAyI jA sakatI hai| mana kI isa sthiti ko dainika upAsanA dvArA prApta kiyA jA sakatA hai / isa prakAra vedAnta-sAdhanA ke lie prArambha meM sAdhakoM ko kaI varSa ghora upAsanA karane ke lie protsAhana diyA jAtA hai tAki unake mana tathA buddhi pUrNataH sthira ho sakeM / vedAnta-sambandhI anubhUti ke lie ekamAtra sAdhana mana tathA buddhi kA nirodha karanA hai / vedAnta-draSTA kahate haiM ki padArthamaya saMsAra tathA paramAtma-tattva se isakI utpatti kA prasaMga kevala una sAdhakoM ke upayoga ke lie diyA jAtA hai For Private and Personal Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 184 ) jinakA mana itanA vikasita nahIM ho pAyA hai / isa vicAra ko apane sammukha rakhate hue ve dhIre-dhIre ucca stara para pahu~ca jAte haiM jahAM se unheM upAsanA dvArA sanAtana-tattva kA anubhava ho jAtA hai / zAstra dvArA isa abhyAsa kI vyAkhyA kiyA jAnA ki parama-tattva se padArthamaya saMsAra kI utpatti huI nimnazreNI ke sAdhaka para vizeSa anagraha hai kyoMki isa taraha vaha prArambhika avasthA se U~cA uTha sakatA hai / isa sAdhana ko apanAne ke lie hama mAtA 'zruti' ko doSI nahIM ThaharA sakate / varSA vAle dina mere pAsa baiThA huaA merA choTA bhAI yaha jAnanA cAhatA hai ki varSA kaise hotI hai / usa samaya maiM use garmI se jala ke vASpIkaraNa tathA ThaMDa ke kAraNa vASpa ke jala meM rUpAntarita hone ke niyamoM ko samajhAne nahIM baDhuMgA / yadi mere mana meM usa kI utsukatA ko dUra karane kI bhAvanA hai to maiM usake mAnasika stara taka nIce pA kara use saba kucha samajhAU~gA / maiM isa taraha kaha~gA- "indra kA zveta hAthI rAmada se jala pIkara bAdaloM ke pIche chipa jAtA hai aura vahA~ se usa pAnI ko nIce pheMkatA rahatA hai jisase tuma jaise bacce pAnI meM kAg2az2a kI nAveM calA skeN|" isa kalpita bhAva ko batAne kA yaha artha nahIM hai ki maiM apane bhAI se jAna-bUjha kara jhUThI bAta kaha rahA hU~ / yadi maiM uparokta vyAkhyA detA hU~ to usa vizeSa prema tathA anugraha ke kAraNa jo mere hRdaya meM usake lie bharA huA hai / usake sImita mAnasika vikAsa ko dhyAna meM rakhate hue maiM aisI kathA banA kara use sunAtA hU~ jisake dvArA usa kI utsukatA dUra ho sake / jaba vaha bar3A hogA to vaha (varSA se sambandhita) vAstavika tathya ko svayaM samajha jaayegaa| aise hI 'mAtA-ti' kI bhAvanA hai ki hara sAdhaka apane bhItara Atmatattva ko anubhava kare / isase tabhI sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai jaba use yaha jJAna ho jAe ki saMsAra kA nAnAtva mithyA hai / isa marma ko jAnane ke lie usa (sAdhaka) ko apane mana evaM buddhi ke upakaraNa upayoga meM lAne par3ate haiN| yadi hama prArambha meM hI isa mithyAtva ko use samajhAne kA yatna kareMge to hamAre sabhI prayAsa viphala hoMge kyoMki aparipakva buddhi vAlA vaha vyakti isa sUkSmatara vicAra ko sugamatA se nahIM samajha sakegA / isa kAraNa 'kArikA' meM kahA gayA hai ki sRSTi ke siddhAnta kA pratipAdana hamAre avikasita mana For Private and Personal Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 185 / evaM buddhi ko yaha tattva samajhAna ke lie kiyA jAtA hai / zAstroM kI hama para yaha anukampA hai kyoMki unhoM ne apane abodha baccoM ke kalyANa kA itanA dhyAna rakhA / svasiddhAnta vyavasthAsudvaitino nizcitA dRDham / paraspara virudhyante tairayaM na virudhyate // 17 // 'dvaita' apane anubhUta siddhAntoM se cipaTe raha kara unheM hI satya mAna baiThate haiM / isalie ve eka dUsare kA virodha karate rahate haiM jaba ki advaita unake prati virodha-bhAvanA nahIM rakhate / _ 'kapila', 'kaNAda', 'jina' tathA anya dvaitavAdo RSiyoM ke siddhAntoM ko unake anuyAyI dRr3hatApUrvaka mAnate rahate haiM / apane vivAroM meM kaTTaratA kI adhikatA rakhane ke kAraNa ina (vividha) matAnuyAyiyoM meM pArasparika virodha pAyA jAtA hai aura ve eka-dUsare ke siddhAntoM kA khaNDana karane meM vyasta rahate haiN| pichale adhyAya meM hama batA cuke haiM ki dvaitavAdiyoM ke vividha matoM ne vAstavika-tattva ke viSaya meM aneka siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai / hama vedAntI unase koI saMgharSa nahIM karate aura na hI jhagar3A karane kI icchA rakhate haiN| ve to pArasparika saMgharSa ke phalasvarUpa svayaM kaha rahe haiM ki kisI siddhAnta dvArA saSTi ke nAnAtva kI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI / isa dizA meM asaphala rahane ke kAraNa ve svayaM kaha rahe haiM ki isa dRSTa-saMsAra kI vAstava meM utpatti nahIM huI / ajAtavAda kA nArA kevala dvaitavAdI lagAyA karate haiN| unameM pArasparika matabheda pAyA jAtA hai kintu hamArA unase koI jhagar3A nahIM / pAne vAle maMtra meM yaha batAyA jAyegA ki advaitavAdI koI jhaMjhaTa kyoM nahIM rakhate / advaitaM paramArtho hi dvaitaM tabheda ucyate / teSAmubhayathA dvaitaM tenAyaM na virudhyate // 18 // vAstavika yathArthatA hI advaitabhAva hai; dvaita to isa kA bheda For Private and Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 186 ) mAtra hai / dvaitavAdI dvaitabhAva ko hI sarvajJa paramAtmA tathA sRSTi donoM meM dekhate haiM / isalie 'advaitavAda' vaha darzana-tattva hai jo dvaitavAda se koI matabheda nahIM rakhatA / zrI gaur3apAda ke taNIra meM jina vyaMgyAtmaka uktiyoM kA sAdhAraNa evaM marma-sparzI zabdoM meM pratipAdana kiyA hai usa cAturya ke sAmane sTIla tathA eDIsana jaise vidvAn bhI phIke par3a jAte haiM / yahA~ isa Alocaka RSi ne una kAraNoM ko batAyA hai jinase vedAnta-vizArada dvaitavAda se, cAhe vaha advaitavAda se vaiparItya rakhatA hai, koI matabheda nahIM rakhate / isa bAta ko isa prakAra samajhAyA gayA hai : dvaitavAdI kahate haiM ki anekatA vAle saMsAra kI utpatti anekatva se huii| unakA vAstavika tattva anekatA para Azrita hai / vedAntavAdiyoM kA mata hai ki sanAtana-tattva eka hI hai aura isase kisI vastu kI utpatti nahIM huii| zrI gaur3apAda kahate haiM ki ina dvaitavAdiyoM se, jo padArthamaya-saMsAra kA prAdi-srota anekatva ko mAnate haiM. hamArA koI matabheda nahIM / vividhatA se vividhatA kI hI saSTi ho sakatI hai, kintu anekatA vAlA tattva sanAtana tathA avikArI nahIM ho sktaa| ataH hameM ina dvaitavAdiyoM kI isa dhAraNA para koI Apatti nahIM ki padArthamaya-saMsAra kI utpatti vAstava meM vividhatA tathA vikAra rakhane vAle tattva se haI aura nazvara tathA sasIma se hI sImAbaddha saMsAra kA udbhava ho sakatA hai / ina do (dvaita tathA advaita) vicAra-dhArAoM meM yadi koI viSamatA pAyI jAtI hai to yaha hai ki dvaitavAdI anekatA vAle tattva ko sanAtana mAnate haiM / maryAdita padArtha asIma nahIM ho sktaa| isa paristhiti meM ina donoM vicAroM meM koI antara nahIM pAyA jAtA-isa bAta ko zrI gaur3apAda ne yahA~ samajhAyA hai| RSi ke zabdoM meM jo vyaMgya milatA hai usakI zrI zaMkarAcArya ke bhASya meM pUrI pAlocanA kI gayI hai / bhagavAn kahate haiM ki-"yaha bAta to usa vyakti kI bhA~ti huI jo eka custa hAthI para savAra ho kara nirbhIkatA se sar3aka para khar3e eka pAgala manuSya kI prora Age bar3hatA hai aura vaha pAgala cillA kara usase kahatA hai ki maiM bhI hAthI para savAra hU~; tuma apane hAthI para bar3he clo|" vedAntI sanAtana-tattva se sambandhita apane siddhAnta me dRr3ha AsthA For Private and Personal Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 187 ) rakhatA hai; isalie vaha dvaitavAdI ko kisI prakAra bhayabhIta nahIM karanA cAhatA / prAtmAnubhava vAle paripUrNa advitIya puruSa kA yaha kIrti-stambha hai / mAyayA bhidyate |tnnaanythaa'jN kathaMcana / tattvato bhidyamAne hi martyatAmamRtaM vrajet // 16 // avikArI evaM advaita 'brahma' ajanmA hai kintu mAyA ke kAra yaha vikAramaya pratIta hotA hai / vAstava meM aisA nahIM hai kyoMki yadi 'brahma' meM vikAra AjAe to yaha nitya na raha kara martya ho jaayegaa| yadi sanAtana-tattva advaita hai to phira hameM yaha nAma-rUpa saMsAra kyoM dikhAyI detA hai ? vedAnta-zAstra kahatA hai ki padArthamaya saMsAra kevala hamAre mana kI bhrAMti ke kAraNa dikhAyI detA hai| vAstava meM ekamAtra evaM samAnarUpa tattva dRSTa-saMsAra meM vibhakta nahIM ho sktaa| ___ 'aja' zabda vizeSa mahattva rakhatA hai / jisakA janma huA hai vaha nissandeha nAzamAna hai kyoMki 'janma' svata: eka vikRta rUpa hai / avikArI tattva meM koI parivartana nahIM ho sakatA / parivartana dvArA hI vikAra kriyamANa hotA hai / khambhA apane svarUpa ko badala kara koI anya rUpa dhAraNa nahIM kara sakatA; phira bhI sAMjha ke andhere meM hameM kaI bAra usameM 'bhata' kI bhrAnti hone lagatI hai| vaha 'bhUta' khambha kA vikRta rUpa nahIM hai; ataH use hama apane mana kI bhrAnti hI kaha sakate haiM / aise hI sanAtana-tattva sarva-vyApaka evaM vizaddha cetanA hai| phira bhI hameM usameM nAnAtva kI jhalaka dikhAyI detI hai / yaha vAstavikatA meM mAropamAtra nahIM to aura kyA hai ? yadi hama yaha dhAraNA kara baiThe ki paramAtma-tattva se isa saMsAra kI utpatti huI taba hameM aneka yuktiyoM dvArA isa tathya ko siddha karanA par3egA jo ki eka asaMbhava bAta hogI / isa prayAsa ma hama dUsaroM ko ha~sI karane kA hI avasara deMge kyoMki isa prakAra yaha 'prajJAta-tattva' martya-rUpa dhAraNa kara legA / dUdha jama jAne para dahI meM badala jAtA hai / aba dahI se dUdha ko punaH pralaga karanA eka asaMbhava bAta ho jAtI hai / isa prakAra yadi sanAtana-tattva For Private and Personal Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 188 ) 'vikArI' hojAya to phira hama kisa avikArI tattva ko prApta karane ma prayatnazIla hoMge? isa hAsyaprada sthiti para eka ausata buddhi vAlA vyakti bhI gambhIratA se vicAra karanA na cAhegA kyoMki yaha dhAraNA svataH amAnya hai| padArthamaya saMsAra ko mithyA siddha karane ke uddezya se zrI gaur3apAda na yaha dUsarI yukti dI hai kyoMki svAnubhUta parama-jJAna kI dRSTi meM RSi ko yaha saba mana kA khela hI dikhAyI detA hai| 'mAyA' ke adhyAya meM dRSTa-saMsAra ke viSaya meM mahAnAcArya ne yaha vyAkhyA pahalI bAra dI hai / vahA~ yaha kahA gayA hai ki "svayaM prakAzamAna 'AtmA' nija mAyA-zakti ke dvArA apane-Apa meM anekatA kI anubhUti karatA hai|" isa maMtra meM isa krama meM eka aura vyAkhyA dI gayI hai jisake anusAra eka-tattva ke aneka nAma-rUpa meM vibhakta hone se pratIti kevala hamAre mana kI vividha vAsanAoM ke kAraNa hotI rahatI hai / vAstava meM isameM koI tathya nahIM / ajAtasyaiva bhAvasya jAtimicchanti vaadinH| ajAto hyamRto bhAvo martyatAM kathameSyati // 20 // dvaitavAdI kahate haiM ki ajAta evaM avikArI sanAtana 'prAtmA' meM vikAra AjAtA hai / jo tattva svayaM avikArI tathA avinAzI hai bhalA vaha kisa prakAra martya ho sakatA hai ? pichale maMtra ke bhAva ko jArI rakhate hue zrI gaur3apAda yahA~ una dvaitavAdiyoM kI kar3I AlocanA karate haiM jo kAraNatva ke siddhAnta meM dRr3ha vizvAsa rakhate haiN| agale adhyAya meM adhika tIvratA se isa siddhAnta kA yukti-pUrNa khaNThana kiyA jAyegA / vahA~ nIce diye do maMtroM kI punarAvRtti kI jaayegii| dvaitavAdiyoM kI yaha dhAraNA ki avikArI 'AtmA' meM 'vikAra' AtA hai eka kATya pramANa hai / zrI gaur3apAda ise isa prazna dvArA prakaTa karate haiM-'amRta-tattva' kisa taraha 'martya' ho sakatA hai ? phira bhI kaI adUradarzI vyakti, jo viveka-pUrNa dRSTi nahIM rakhate, kaha sakate haiM ki- 'kyoM nahIM ?' For Private and Personal Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 186 ) na bhavatyamRtaM mayaM na martyamamRtaM tathA / prakRteranyathAbhAvo na kathaMcid bhaviSyati // 21 // 'amartya' kabhI 'mayaM' nahIM ho sakatA aura na hI 'martya' kabhI 'amartya' ho sakatA hai kyoMki apane vAstavika svarUpa ko rakhate hue koI vastu kisI vikAra ko prApta nahIM ho sktii| yadi hama 'amartya' ko 'martya' mAna leM to hama isake vAstavika rUpa se aparicita hone kA pramANa deMge kyoMki prakRti kA niyama hai ki koI padArtha apane svarUpa ko banAye rakhane ke sAtha kisI anya rUpa ko grahaNa nahIM kara sakatA / 'ur3ane vAle parvata', 'agni samAna uSNa hima'-ye asaMbhava bAteM kevala usa vyakti ke mastiSka kI upaja hoMgI jisakI buddhi kA pUrI taraha divAlA nikala cukA ho / ye saba prakRti ke niyamoM ke pratikUla hai / yadi tavAdiyoM ke isa vicAra ko mAna liyA jAe ki 'amartya' badala kara 'martya' ho sakatA hai to hameM isa bAta ko bhI svIkAra karanA par3egA ki parvata ur3a sakate haiN| svabhAvanAmRto yasya bhAvo gacchati martyatAm / kRtakenAmRtastasya kathaM sthAsyati nizcalaH // 22 // svabhAva se 'amartya' rahane vAle tattva ko 'martya' mAnane vAlA vyakti kisa prakAra isa dhAraNA para bhI dRr3ha raha sakatA hai ki vikAra hone para yaha tattva apane vAstavika rUpa ko jyoM kA tyoM banAe rakhatA hai ? __ yahA~ TIkAkAra ne isa dArzanika dAve ko svIkAra karane meM kucha aura bAteM kahIM haiN| aisI dhAraNA ke vAstavika mahattva ko sugamatA se samajhanA saMbhava hai| 'dvaitavAdI' yaha bhAvanA rakhate haiM ki parama-tatva se dRSTa-saMsAra kI utpatti karane ke lie amRta-tatva meM vikalpa hotA hai| isa para bhI ve isa vAstavika sattA ko avikArI tathA zAzvata mAnate haiN| koI sAmAnya buddhi kA manuSya For Private and Personal Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 160 ) isa bAta ko nahIM mAnegA ki adhikArI kahalAne vAle tatva meM kisI prakAra kA vikAra aAnA sambhava ho sakatA hai / bhUtato'bhUtato vA'pi sRjyamAne samA zrutiH / nizcitaM yuktiyuktaM ca yattadbhavati netaram // 23 // 'zruti' dvArA balapUrvaka kahA gayA hai ki sRSTi vAstavika evaM avAstavika hai| jisa ('satya') ko zruti ne ghoSita kiyA hai aura jo tarka ke AdhAra para svIkArya hai vahI 'satya' sarvamAnya hai aura kucha nhiiN| yahA~ vedAnta-tattva kA punaH pratipAdana kiyA gayA hai / yadyapi vedAntavAdI zAstra-vihita tathya ko pramANa mAnate haiM tathApi ve kisI bAta meM andhAdhundha vizvAsa nahIM rakhate / maharSiyoM ke sahaja jJAna meM inheM bahuta zraddhA hai aura ve mahattara 'tathya' ko prAdarapUrvaka svIkAra karane ke lie sadA kaTibaddha rahate haiN| RSiyoM kI anubhUti kA vidhivata mAnane vAle ina vedAntavAdiyoM ko unake tarka-yukta vicAra sadA zirodhArya hote hai| kintu yadi koI RSi haMsI meM kucha kaha de to vedAntI ise parama-tatva svIkAra karane kI murkhatA kabhI nahIM kara sakatA / isalie bhagavAna zaMkarAcArya kahate haiM ki eka vedAntI 'mAtA zruti' ke vacanoM ko kisI avasthA meM mAnane ke lie tatpara na hogA jaba taka vaha unakI yathArthatA ko tarka kI kasauTI para na parakha le| yadi zruti meM kahIM yaha likhA huA pAyA jAya ki 'agni ThaNDI hai' to koI vedAntI isa ukti ko isa kAraNa svIkAra nahIM karegA ki ye zabda kisI RSi dvArA kahe gaye haiM / yadi koI maharSi apane anubhava ke pariNAmasvarUpa aisI bAteM kahatA hai jo pArasparika virAdha rakhatA haiM to ye (bAteM) isalie mAnya nahIM samajhI jAyegI ki ye usa mahaSi ke makha se nikalI hai| inheM yukti evaM tarka ke dharma-kA~Te para tolanA nitAnta Avazyaka hai / yadi zAstroM meM isa prakAra kI bAteM kahIM mila jAyeM to unake vAstavika artha ko na mAna kara unake antanihita bhAva ko samajhanA cAhie / yadi upaniSad ke 'prAdi' bhAga meM kahIM yaha kahA gayA ho ki banAtaka For Private and Personal Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 161 ) tattva se padArthamaya saMsAra kI utpatti huI to ise 'gauNa' mAnanA cAhie aura isakA niSkarSa nikAla kara hI isa prakAra kI ghoSaNAeM kI jAeM-"jaise parama-tattva sarvathA avikArI hai|" "daSTa-sasAra vastutaH 'satya' meM AropamAtra hai|"--unheN antima rUpa se svIkAra kara lenA caahie| Ane vAle mantra meM do zAstroktiyoM kI vyAkhyA kI gayI hai| nehanAneti cAmnAyAdindro mAyAbhirityapi / prajAyamAno bahudhA mAyayA jAyate tu saH // 24 // yadyapi zAstroM meM aisI uktiyA~ milatI haiM-"isameM koI nAnAtva nahIM / ", "mAyA Adi ke dvArA indra'--tathApi hama isa (satya) se bhalI bhalI bhA~ti paricita haiM ki 'AtmA' ajAta hote hae bhI 'mAyA' ke kAraNa vividha nAma-rUpa meM vibhakta pratIta hotA hai| ___ isa maMtra ke pUrvArddha meM 'bRhadAraNyaka' upaniSad kI do mahatvapUrNa uktiyoM kA ullekha kiyA gayA hai / zrI gaur3apAda ne isa bRhad grantha kA bahudhA upayoga kiyA hai| _ 'bRhadAraNyakopaniSad' kI pahalI ukti meM nizcita rUpa se padArthamaya saMsAra kA khaNDana kiyA gayA hai kintu dUsarI ukti meM dRSTa-saMsAra kI vyAkhyA kI gayI hai / maharSi yAjJavalkya kahate hai ki indra kI 'mAyA' ke kAraNa yaha saba ( pratyakSa saMsAra ) dRSTigocara hotA hai / isa kathana para hama jitanA adhika vicAra kareMge utanA hI isakA rahasya-pUrNa artha hamArI samajha meM paayegaa| indra ko 'mana' kA adhiSThAta-deva mAnA jAtA hai| dUsare dharma-granthoM meM bhI mana ke lie 'indra' zabda kA prayoga kiyA gayA hai / (jaise 'kenopnissd')| isalie dArzanika DhaMga se indra ko pratyakSa saMsAra kA sraSTA kahane kA yaha artha hai ki yaha vicAra hamAre mana kI bhrAnti kA dyotaka hai / mAnasika stara se jaba hama bAhya saMmAra ko dekhate haiM to nAma-rUpa jagata hamAre dRSTigocara hotA hai; kintu jaba hama paramAtma-tatva ke sarvotkRSTa sthAna se bAhira dRSTi DAlate haiM to hameM 'nAnAtva kA koI jJAna nahIM hotaa|" For Private and Personal Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 192 ) ina donoM uktiyoM kA samaMjana karane para zrI gaur3apAda ne yahA~ isa vicAra kI puSTi kI hai ki satya-sanAtana 'ajAta' hone para bhI anekatva ko dhAraNa kiye hue dikhAyI detA hai| sambhUterapavAdAcca sambhavaH prtissidyte| ko nvenaM janayediti kAraNaM pratizidyate // 25 // ___ sambhUti (sRSTi) ko na mAnane se isa (utpati) kA khaNDana hotA hai / 'prAtmA meM kAraNatva ko isa ukti dvArA svIkAra nahIM kiyA jAtA-ise kauna janma dene ke yogya banA sakatA hai ? vedAnta-sAhitya meM 'sRSTi' ke vicAra ko mithyA siddha karane ke uddezya se bahayA zAstroM kI uktiyoM kA ullekha kiyA jAtA hai / isa bhAvanA ko mithyA siddha karate hue 'prAtmA' se janma hone kI bhrAnti kA bhI malocchedana kara diyA gayA hai / Atma-tatva meM na koI parivartana hotA hai aura na hI isake apane svarUpa meM koI vikAra AtA hai / 'ajAtavAda' ko 'bRhadAraNyaka upaniSad' meM bar3e acche DhaMga se samajhAyA gayA hai| vahA~ RSi ne kahA hai-"ise janma dene ke yogya banAne vAlA kauna hai ?" isase yaha samajhanA cAhie ki koI aisI zakti nahIM jo parama-tattva ko janma dene ke yogya banAe / isa bhAva ko prakaTa karate hue 'mAtA' zruti sanAtana-tattva ko na to bhautika stara para prAne detI hai aura na hI ise padArthasaMsAra kI utpatti kA kAraNa mAnatI hai / saMkSepa meM sarva-zaktimAna meM kAraNatva kI bhAvanA karanA svIkArya nahIM / sa eSa neti netIti vyAkhyAtaM nihna te yataH / sarvamagrAhyabhAvena hetunAjaM prakAzate // 26 // grAhyamAna na hone ke kAraNa zAstra 'AtmA' ko neti, neti (yaha bhI nahIM, yaha bhI nahIM) kaha kara pukArate haiM / isa taraha AtmA ko prApta karane ke lie jina 'dvaita' sAdhanoM kI vyAkhyA kI gayI hai ina saba kA khaNDana ho jAtA hai / isase 'AtmA' prajAta siddha huA na ki nAnA rUpa vaalaa| For Private and Personal Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 163 ) 'bRhadAraNyakopaniSad' meM isa suvikhyAta bhAva ko prakaTa kiyA gayA hai ki AtmA ko apavAda rUpa se 'neti, neti' kaha kara batAyA jA sakatA hai| hama dekha cuke haiM ki 'mANDUkyopaniSad' meM turIyAvasthA kI paribhASA dete hue RSi ne isI sAdhana ko santoSajanaka DhaMga se apanAyA hai / sarvazaktimAn paramAtmA kI anubhUti kA paricaya dene kA ekamAtra upAya ise nakArAtmaka bhASA meM prakaTa karanA hai kyoMki yaha anAdi-zakti buddhi dvArA grAhya nahIM / isa paristhiti meM hamArI sAMsArika bhASA apane dainika anubhavoM kI sImA se pare jAne meM asamartha hotI hai jisase 'advaita' mAtmA kI anubhUti ko nizcita bhASA meM sImA-baddha karanA eka asambhava bAta hai / saMsAra ke nAnAtva kA apavAda hI vAstavikatA ko siddha karatA hai| rajju ke vAstavika rUpa ko dikhAne kA yahI upAya hai ki hama usameM sarpa ke astitva ko asatya siddha kara deN| aise sabhI mAmaloM meM, jahA~ kisI vastu kA pAropa kiyA jAtA hai, mithyAtva kA anta honA jJAna kI anubhUti kA sUcaka hotA hai / isa bhrAnti ko dUra karane kA upAya isa 'Aropa' bhAva ko mithyA siddha karanA hai| isa taraha sthUla saMsAra sUkSma saMsAra tathA vicAra-jagata kA apavAda karane para hI inake pare vyApta rahane vAlI isa advitIya zakti ko jisase kisI pratyakSa jagata kI utpatti nahIM ho sakatI jAnA jA sakatA hai / sato hi mAyayA janma yujyate na tu tttvtH| tattvato jAyate yasya jAtaM tasya hi jAyate // 27 // mAyA ke kAraNa zAzvata tattva janma letA pratIta hotA hai-- yaha dhAraNA vAstavikatA ke dRSTikoNa se mAnya nhiiN| jo isake janma lena meM vizvAsa rakhate haiM unakA dAvA hai ki, jisakA janma ho cukA hai, vaha anizcita kAla taka janma letA rhegaa| pichale mantra meM zrI gaur3apAda ne hameM batAyA thA ki upaniSadoM ne mukhyataH advaita AtmA kA digdarzana karAyA hai aura isa krama meM 'zrati' ne bho For Private and Personal Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 164 ) anekatva kA khaNDana kiyA hai / isa mantra meM prAcArya hameM yaha samajhAne kA prayatna kara rahe hai ki padArthamaya jagata kI hameM kyoM aura kaise anubhUti hotI hai / Apa balapUrvaka isa vicAra ko prakaTa karate haiM ki isa (dRSTasaMsAra) kI utpatti paramAtma-tattva ne nahIM hotI balki hameM mAyA ke kAraNa yaha bhAsita hotA hai / sRSTi ko vAstavika mAna lene para hameM kina kina tArkika viSamatAoM se jUjhanA par3atA hai isa bAta para yahA~ prakAza DAlA gayA hai| yadi aisA honA mAna liyA jAya to tarka dvArA ise siddha karanA eka asaMbhava bAta hogii| vAstava meM yaha anAdi evaM ananta zakti ajAta tathA avikArI hai / yadi hama yaha mAna leM ki isase kisI vastu kI utpatti huI hai to hameM yaha mAlUma karanA hogA ki usa kAraNa kA kartA kauna thA jisake dvArA isa (parama-sanA) meM vikAra AyA aura pariNAma pratyakSIbhUta huyA / yadi hama yaha kahate haiM ki paramAtmA se sRSTi kA janma huA to hameM yaha jAnanA hogA ki isa sraSTA ko janma dene vAlA kauna thA aura phira use kisane janma diyA ? isa taraha hamAre lie Adi-kAraNa ko jAnanA asambhava ho jAyegA / isa kAraNa-kArya kI bhISaNa bhaMvaroM meM phaMsa kara hama inameM hI DUba jAyeMge / asato mAyayA janma tattvato naiva yujyate / vandhyApatro na tattvena mAyayA vApi jAyate // 28 // asata kA janma vastutaH athavA mAyA ke kAraNa kabhI nahIM ho sakatA, jaise eka bA~jha strI ke yathArtha rUpa meM yA mAyA se putra kA honA asaMbhava hai / ___'kAraNatva' ko svIkAra karane aura paramAtma-tatva ko janmadAtA mAnana ko saba prakAra se upayukta kahA jA cukA hai / aba hama isa vicAra para dRSTipAta kareMge ki kyA vAstavika tatva ko 'prasata' kA kAraNa mAnanA nyAyasaMgata hogA / zrI gaur3apAda isa 'asata' paramAtma-tatva meM 'kArya-kAraNa' kI saMbhAvanA ko mAnane se sAfa inkAra karate haiN| jo svayaM prasata hai vaha vastutaH athavA For Private and Personal Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 195 ) mAyA se kisI ko janma nahIM de sakatA / kyA kabhI kisI bA~jha strI ko yathArthataH yA maMtra-taMtra se putra kI utpatti ho sakatI hai ? isa taraha hameM patA calA ki 'sat' athavA 'asat' parama tattva se nAnAtva kI utpatti nahIM ho sakatI / jaba kisI vastu kA koI kAraNa hI nahIM to bhalA usase kArya kaise ho sakatA hai / yathA svapnaM dvayA bhAsaM spandate mAyayA manaH / tathA jAgrad dvayAbhAsaM spandate mAyayA manaH // 26 // jisa prakAra svapna meM mAyA ke kAraNa mana aneka rUpa dhara letA hai vaise hI jAgratAvasthA meM mAyA se calAyamAna hokara yaha mana vividha padArthoM vAle jagata ko prakaTa karatA hai / jisa taraha svapna dekhate hue mana meM vikSepa Ane para mithyA svapna- jagata kI sRSTi hotI hai aura isase saMparka sthApita karake spapna-draSTA isako vAstavika anubhava karatA hai vaise hI jAgratAvasthA meM hamArA caMcala mana mithyA bAhyasaMsAra kI anekatA ko anubhava karatA huA ise yathArtha mAna baiThatA hai / zradvayaM ca dvayAbhAsaM manaH svapne na saMzayaH / advayaM ca dvayAbhAsaM tathA jAgranna saMzaya // 30 // isa bAta meM koI sandeha nahIM ki ekAkI mana svapna meM anekatA meM vibhakta hotA pratIta hotA hai / aise hI advaita tattva jAgratAvasthA meM padArthamaya saMsAra kA rUpa dharatA dikhAyI detA hai / nAnA padArthoM vAle isa saMsAra kI dArzanika rUpa se vyAkhyA kA tArkika upasaMhAra isa prakAra kiyA jA sakatA hai ki yaha hamAre mana ke kAraNa hI dRSTigocara hotA rahatA hai| jisa prakAra svapnAvasthA meM yaha mana hI vividha padArthoM kA rUpa dhara letA hai vaise jAgratAvasthA meM bhI isa mana kA bAhya-saMsAra meM pratibimba par3atA rahatA hai / svapna-jagat ke zikAro tathA zikAra, draSTA aura dRSTa-padArtha (jaise pRthvI, svapnadraSTA kA zarIra jo idhara udhara ghUmatA rahatA hai) kebala mAtra svapna-draSTA For Private and Personal Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 196 ) ke apane manake bhinna rUpa hote haiM / nidrA se jagane para vaha samajha letA hai ki usake ekamAtra mana ne aneka rUpoM meM vibhakta hokara mithyA svapna-jagata kI sRSTi kii| ThIka aise hI hama yaha anubhava kareMge ki jAgratAvasthA kA dRSTasaMsAra hameM isa kAraNa dikhAyI par3atA hai ki hamArA vikSipta mana ajJAnavaza bhItarI saMgharSa se aneka rUpoM meM ba~Ta jAtA hai| pratyakSa saMsAra ke svapna ko dekha cukane para hI hama vizuddha jJAna ke kSetra meM praveza kara pAyeMge aura tabhI hameM isa (saMsAra) kI asAratA kA patA clegaa| mano dazyamidaM dvaitaM yatkicitsarAcaram / manaso hyamanIbhAve dvaitaM nadhopalabhyate // 31 // dRSTa-saMsAra, jo cara athavA acara dikhAyI detA hai, kavala-mAtra mana kI anubhUti hai arthAt mana kI hI praticchAyA hai kyoMki mana ko lAMgha lene para isa nAnAtva kA anubhava nahIM hotA / isa maMtra meM zrI gaur3apAda ne pratyakSa padArthamaya-saMsAra ke sambandha meM hameM tIsarI vyAkhyA dene kA anugraha kiyA hai| vaha kahate haiM ki yaha nAnAtva hamAre mana kA AbhAsamAtra hai| RSi ne isameM pratyakSa saMsAra ke cara tathA acara donoM kA samAveza kiyA hai / 'cara' meM saMsAra ke sabhI prANI aura 'acara' meM jar3a bhatapadArtha pAte haiN| ___mahAn prAcArya ne kisa yukti ke AdhAra para dRSTa-saMsAra ko mana hI kI anubhUti kahA hai ? RSi kahate haiM ki mana ke kriyamANa na hone para saMsAra ke nAnAtva kA hameM anubhava nahIM hotA / apane dainika anubhavoM ke phala-svarUpa hama kaha sakate haiM ki jaba hama kisI samasyA ko hala kara rahe hote haiM athavA jisa samaya hamArA mana 'kahIM gayA hotA hai to hameM apane sAmane ho rahI ghaTanAmoM kA jJAna nahIM rahatA / isa prakAra ke anubhava se hama kaha sakate haiM ki-"jahA~ mana nahIM, vahA~ saMsAra nhiiN|" mana ke na hone kI avasthA ko 'amanIbhAva' kahA jAtA hai| yaha zabda itanA sundara evaM bhAva-pUrNa hai ki isake lie kisI anya upayukta zabda ka prayoga karanA asambhava hI hai / (=na honA; mana ==mana kA arthAta For Private and Personal Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 197 ) amanatva) / yahI paramAtma-tattva hai / isa paramocca stara se saMsAra dRSTigocara nahIM ho sakatA arthAt isake nAnAtva kA jJAna nahIM rhtaa| hama pahale yaha dekha cuke haiM ki 'yoga' kA dhyeya mana kA unnayana karanA hai| isa taraha sabhI AdhyAtmika sAdhanoM kA ekamAtra uddezya isa (amanatva) kI avasthA ko prApta karanA hai / caMcala-mana evaM buddhi ke upakaraNa ko pUrNataH samApta kara dene para hI 'martya' amaratva ko prApta karatA hai / mana kA astitva kho dene para hI 'puruSo. ttamAvasthA' kI prApti hotI hai / aisA siddha puruSa padArthamaya saMsAra kA phira anubhava nahIM karegA kyoMki usa samaya vikRta-saMsAra ko dikhAne vAlA yaha upakaraNa (mana) use upalabdha nahIM hogA / vaha to AdhyAtmika dRSTi se saba kucha dekhegaa| nIce diye maMtra meM hameM batAyA jAyegA ki kisa prakAra 'amanIbhAva' avasthA kI prApti ho sakatI hai| Atma satyAnubodhena na saMkalpayate yadA / amanastAM tadA yAti grAhyAbhAve tadagraham // 32 // zuddha cetana-svarUpa 'Atma-tattva' ko anubhava kara lene para mana meM koI saMkalpa-vikalpa nahIM hotA / dRSTa-padArthoM ke na hone para mana dvArA inakI anubhUti nahIM ho pAtI arthAt mana meM inakA vicAra nahIM pAtA / jo vyakti viveka-baddhi se bAhya saMsAra ke nAnAtva se apanA dhyAna pUrI taraha haTA letA aura apane zarIra, mana tathA buddhi se sambandha viccheda kara letA hai vaha parama-vyaktitva ko pUrNataH anubhava karane lagatA hai| AtmAnubhUti ko 'amanI-bhAva' kyoM kahA jAtA hai ? isakA kAraNa zrI gaur3apAda ne samajhAyA hai / RSi kahate haiM ki dRSTa-padArya rahane para hI mana kA astitva raha sakatA hai aura tabhI taka yaha (mana) nija vyaktitva ko banAye rakhatA hai / cauthe adhyAya meM isa yukti ko vistAra se batAyA jAyegA; isa samaya hamAre lie itanA samajhanA paryApta hogA ki pA~ca jJAnendriyoM kA ekIkaraNa -vindu hI 'mana' hai / yadi hamArI jJAnendriyoM kI sattA For Private and Personal Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 198 ) na rahe to phira unakA ekIkaraNa-vindu kisa prakAra ho sakatA hai ? riksa mana ko amanatva kahA jAtA hai / isa prakAra kI cetanA-sthiti meM, jaba cetanA ko apanI zakti ko hI anubhUti hotI hai, mana kA rahanA asambhava ho jAtA hai| akalpakamajaM jJAnaM jJeyAbhinnaM pracakSate / brahmajJeyamajaM mityamajenAjaM vibudhyate // 33 // prajAta evaM kalpanA meM na Ane vAlA jJAna sadA jJeya-padArthoM se pRthak rahatA hai / taba anAdi brahma hI jAnane yogya (hotA) hai| 'aja' ko aja hI jAna sakatA hai| prastuta maMtra meM zrI gaur3apAda ne parama-nattva ko apanI bhASA meM prAyaH sImAbaddha kara diyA hai, mAno RSi na asaMbhava ko saMbhava kara diyA ho| anubhava ke kSetra, na ki vyakta saMsAra, se sAmAnyata: saMbandha rakhane vAle vicAroM ko yahA~ prakaTa kiyA gayA hai / vizuddha cetanA ko sampUrNa jJAna kahanA eka aisI paribhASA hai jisakI samatA zAstra-sAhitya meM aura kahIM nahIM miltii| isase pahale isa viSaya ko itanI dRr3hatA se aura kahIM prakaTa nahIM kiyA gayA hai / sAdhAraNataH sarva-vyApaka cetanA ko nirguNa kahA jAtA hai aura yaha dRSTapadArthoM kI paridhi meM nahIM pA sakatA / 'zruti' dvArA bhI parama-tattva kI nizcita rUpa se paribhASA nahIM kI jAtI; kintu zrI badrInAtha ke isa mahAn prAcArya (zrI gaur3apAda) ne parama AtmAnubhUti ke kAraNa avyakta ko vyakta kara diyA hai| dArzanika bhASA meM 'jJAna' kA vaha artha nahIM jo hamAre vyAvahArika jIvana meM samajhA jAtA hai / pratyakSa saMsAra meM jJAna kA abhiprAya padArtha-jJAna hai arthAt hama dRSTa-vastuoM ko dekhane, sunane, cakhane Adi se jAnate haiN| isa taraha hama eka ke bAda dUsarI aura dUsarI ke bAda tIsaro vastu kA jJAna prApta karate rahate haiM / yahA~ RSi ne sarva-vyApaka parama-jJAna kI vyAkhyA karane kA prayAsa kiyA hai| For Private and Personal Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 196 ) dRSTAnta dvArA yaha bAta aura spaSTa ho jAyegI / vividha raMga aura AkAra vAlI botaloM meM eka hI prakAra kA pAnI DAlane para hama dekheMge ki jala eka hI hai kintu botaleM bhinna bhinna par3I huI haiN| yadi hama unake bAhyAkAra se jala ko nIlA, pIlA, lAla Adi samajhane lageM to hamArI bhUla hogii| jala to eka-samAna hai cAhe ve botaleM vividha raMga kI kyoM na dikhAyI detI hoN| isa taraha hameM aneka vastuoM kA jJAna prApta hotA rahatA hai / uparokta udAharaNa ko samajha lene para hama sampUrNa-jJAna tathA padArtha-jJAna meM bheda jAna skeNge| _ vizuddha cetanA hI avikArI jJAna hai jisa kIhama kalpanA nahIM kara sakate / saba prANiyoM kA ekamAtra jIvana-kendra maha parama-jJAna hai| jaba hama koI kalpanA karate haiM to hamAre mAnasika-kSetra meM vikSepa hotA hai aura taba yaha vizuda-cetanA ina manovRttiyoM kI upAdhi grahaNa kara letI hai / isakA yaha pariNAma hotA hai ki hama apane vAstavika svarUpa ko jAnane kI bajAya manovRttiyoM se sambandhita jJAna ko hI anubhava kara pAte haiM / dRSTa-padArthoM ke pratikSaga badalate rahane ke kAraNa hamArI manovRttiyAM bhI badalatI rahatI haiN| yahA~ to vAstavika jJAna ko zabdabaddha karane kA prayatna kiyA gayA hai| isalie jaba hamAre mana meM koI taraMga nahIM uThatI varan cetanA kI ekamAtra sattA rahatI hai to avikArI sampUrNa-jJAna svayaM pratibimbita ho jAtA hai| sAdhAraNa rUpa se aisA pratIta hotA hai ki jJAna-bimba bAhira nikala kara dRSTa-vastu ko Dhakane ke bAda usameM pratibimbita hotA hai| usa samaya hama yaha kahate haiM ki 'hameM usa vastu kA jJAna hai / ' jaba merI cetana-zakti eka puSpa ko dekhane ke lie bahirmukhI hotI hai usa kSaNa vaha puSpa merI jJAna-paridhi se bAhira nahIM rahatA / vAstava meM merI cetanA use DhA~pa letI hai / use jAnane para hI maiM kahane lagatA hU~ ki mujhe usa (puSpa) kA jJAna ho gayA hai / usa samaya bAhira dikhAyI dene vAle puSpa aura tatsambandhI mere jJAna meM koI pRthakatA nahIM rahatI / vastutaH vaha puSpa hI mere jJAna kA svarUpa dhAraNa kara letA hai / yaha anubhUti kSaNika hotI hai jisase meM isa rahasya ko na jAnakara isa vAstavika jJAna se vaMcita rahatA huuN| For Private and Personal Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 200 ) anya dharma-granthoM meM bhI isa mahAn satya kI vyAkhyA kI gayI hai| jisa kSaNa hameM (khambhe ke) bhUta ke yathArtha rUpa kA jJAna ho jAyegA usI samaya vaha (bhUta) usI khambhe meM samA jAyegA aura tatsambandhI hamArA jJAna pUrNa ho jAyegA / aise hI, jaba hama dRSTa-jagata kI vAstavikatA ko samajha leMge, usa samaya hameM jJAna kI prApti hogii| isa prakAra jaba hamArA mana bAhya vastuoM ko pRthak nahIM dekhatA, arthAt jaba hamAre mana meM vikSepa nahIM hotA, taba AtmA kA isa (mana) para prabhutva sthApita ho jAtA hai / prAtmA dvArA bhautika padArtho para vijaya pAne ke kSaraNa hameM prAtmAnubhUti ho jAtI hai / AtmAnubhava hone para antamukhI cetanA kevala apane Apa ko hI dekhatI hai arthAt kartA draSTA) kA hI astitva raha pAtA hai kintu jaba 'karma' na ho taba 'kartA' kA mahattva kyA hogA ? isa lie yaha zaMkA uThatI hai ki phira isa sarvajJa kartA dvArA kisa (padArtha) ko Alokita kiyA jAtA hai / yahA~ bhagavAn gaur3apAda hameM batAte haiM ki vaha (Alokita) tattva 'brahma' hI hai arthAt kevala 'brahma' (kartA) kI hI sattA banI rahatI hai aura koI dRSTavastu nahIM rahatI; 'prAtmA' apane Apa kA draSTA hotA hai| isa kAraNa yahA~ kahA gayA hai ki 'ajAta' hI 'prajAta' ko jAna sakatA hai / 'martya' kisa prakAra 'amartya' ke svarUpa ko dhAraNa kara sakatA hai ? vAstava meM martya ko yaha jJAna ho jAtA hai ki vaha svayaM amartya hai / mana tathA buddhi dvArA 'brahma' grAhya nahIM hai / inakA atikramaNa karane para hI 'AtmA' kA 'paramAtmA' meM vilaya ho jAtA hai| nigahItasya manaso nivikalpasya dhImataH / pracAraH sa tu vijJeyaH suSupte'nyo na tatsamaH // 34 // jisa mana ko vaza meM lAyA jA cukA hai (arthAt jisameM saMkalpa-vikala nahIM hote) aura jisa (mana) kA viveka-pUrNa nigraha kiyA gayA hai usa (mana) ko jAnanA cAhie / suSuptAvasthA meM isa kI aura hI sthiti hotI hai jo niyaMtrita mana For Private and Personal Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 201 ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kI avasthA se sarvathA bhinna hai / suSuptAvasthA jo vyakti aba taka ina pravacanoM ko samajhate A rahe haiM ve meM mana kI sthiti ko uparyukta (mana-nigraha ) avasthA ke tulya mAna sakate haiM kyoMki isa samaya taka hameM yaha batAyA jA cukA hai ki parama-jJAna vaha avasthA hai jisameM mana bAhya-saMsAra kI kisI vastu ko dekha kara kevala AtmAnubhUti karane lagatA hai / ataH yaha bhrAnti ho sakatI hai ki jisa suSuptAvasthA meM hameM TM 'jAgrata' saMsAra tathA 'svapna' jagat ke anekatva kA jJAna nahIM rahatA usake samAna hI AtmAnubhava kI avasthA hogI / isa bhrAnti ko nivAraNa karane kI dRSTi se zrI gaur3apAda grAtma-jJAna kI bhinna sthiti ko sAfa taura para samajhA rahe haiM hame isa bAta ko dhyAna meM rakhanA cAhie ki 'kArikA' meM 'mANDUkyopaniSad' ko vyAkhyA kI gayI hai / zAstroM meM hameM tIna ( ' jAgrata', 'svapna' tathA 'suSupta') avasthAoM ke viSaya meM jAnakArI dI gayI hai / zruti-jJAna dene vAle RSiyoM ne cauthI (turIya) avasthA kI ora bhI saMketa kiyA hai / ve kahate haiM ki caturthAvasthA ko prApta karane vAle siddha puruSa ko padArthamaya- saMsAra kI anubhUti nahIM hotI / prastuta maMtra meM isa 'turIyAvasthA' ko yathArtha rUpa se varNana kiyA gayA hai / isa upaniSad se sAtaveM maMtra meM apavAda rUpa se evaM nizcita bhASA meM 'zruti' dvArA isa ( turIya) avasthA ko batAyA gayA hai kintu mana tathA buddhi ke adhUre upakaraNa ko rakhane ke kAraNa hama kadAcit isa ( avasthA ) ko ThIka taraha samajha na pAye hoM / isa zloka meM diye gaye zabdoM ko pUrNataH samajhanA atyanta Avazyaka hai tAki hama isa avasthA ko apanI buddhi dvArA jAna sakeM / jaba hama pUrI taraha samAdhistha hote haiM taba hamArA apane mana para pUrNa niyaMtraNa rahatA hai kintu isa 'nigraha' se hamAre mana kI kriyAoM ko balAt dabAtA bAMcchanIya nahIM hogA / paripUrNa paramAtma-tattva se sAkSAtkAra karane ke lie mana ko balapUrvaka rokanA ucita sAdhana nahIM hai / hameM to nirantara viveka ( zAna) dvArA isa ( mana ) For Private and Personal Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 202 ) ko AtmaghAtI saMkalpa-vikalpa se dUra rakhanA hogA / buddhi (viveka) kI sahAyatA liye binA mana kA balAt nirodha karanA eka viphala prayAsa hai / viveka tathA vijJAnapUrNa dhAraNA dvArA mana ke astitva ko miTAne kA hameM prayatna karanA cAhie; aisA karane para hI hameM AdhyAtmika paripUrNatA kI anubhUti ho sakato hai| isa tattva ko prakaTa karane ke lie arjuna ke ratha ke pAMca ghor3oM kI bAga (lagAma) ko pakar3e hue bhagavAn pArtha-sArathi (zrI kRSNa) ko dikhAyA gayA hai| jaba hama isa citra para 'kaThopaniSad' meM batAye gaye 'ratha' ke udAharaNa kI dRSTi se vicAra karate haiM taba hama turanta jAna lete haiM ki zuddha buddhi (viveka) ko ho sArathI ke rUpa meM dikhAyA gayA hai / isase hameM patA calatA hai ki kevala vaha sAdhaka ananta-zakti kI prApti kI lambI yAtrA ko pUrA karatA hai jo paJcendriyoM ko viveka-zakti dvArA zAsita mana ke vaza meM kara letA hai| ____ yahI kAraNa hai ki jaba kaI varSa dhyAna-kriyA karate rahane para sAdhaka isa dizA meM koI pragati anubhava nahIM karate taba ve aisA samajhane lagate haiM ki ve kahIM ke na rahe / isa prasaphalatA kA kAraNa yaha hai ki ye vyakti balAt mana kA nigraha karane meM lage rahate haiM jisase unakA mana dabA rahatA hai na ki vAsanA-rahita / isa taraha hama bahuta se aise yogiyoM kI duHkhapUrNa kathAeM sunate mAye haiM jo himAlaya kI kandarAmoM meM kaI varSa samAdhistha rahane para bhI saphalatA na prApta kara sake balki pahale se adhika ucchRkhala, ghamaNDI, kAmuka tathA abhimAnI bana kara vahAM se lauTe / yaha una manuSyoM kI duHkhada gAthA hai jinhoMne bala prayoga se hI apane mana kI gati kA virodha karake ise vikRta kara diyA / yahA~ sAdhakoM kI isa saMbhAvanA ke prati saceta karate hue prAcArya kahate haiM ki mana ke saba saMkalpa-vikalpoM ko viveka-buddhi dvArA dhIre-dhIre miTAnA caahie| viveka se apane mana kA nigraha kara lene para hameM patA calegA ki unnatAvasthA ko pahuMcA huA hamArA mana nidrA-janya sthiti ke kisI niSkriya For Private and Personal Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 203 ) anubhava ko prApta nahIM karatA / nidrAvasthA meM hamArA mana nizcaya se niSkriya hotA hai| phira bhI yaha azakta rahatA humA apanI vAsanAmoM ko liye hue kucha samaya ajJAna-magna rahatA hai / jaba yaha (mana) hamAre dvArA zuddha ho kara pUrNa viveka se niyaMtraNa meM lAyA jAtA hai taba yaha paramAvasthA ko prApta kara letA hai / usa samaya hameM 'ajJAna' kA jJAna nahIM rahatA balki 'jJAna' se pUrA paricaya ho jAtA hai / yaha anubhUti nakArAtmaka astitva liye hue nahIM balki cetanAyukta parama-zAnti kI sUcaka hotI hai / lIyate hi suSupte tannigRhItaM na lIyate / tadeva nirbhayaM brahma jJAnAlokaM samantataH // 35 // suSuptAvasthA meM mana kevala niSkriya athavA ajJAna meM DUbA rahatA hai kintu vedAnta-vihita upAyoM se jaba isa ko vaza meM lAyA jAtA hai taba yaha bAta nahIM hotI / isa prakAra gaharI nidrA meM soye tathA AtmAnubhUta vyaktiyoM ke anubhavoM meM antara hotA hai / jJAnI kA mana to nirbhaya brahma se tAdAtmya prApta kara letA hai / isa kSaNa isakI ekamAtra yaha parimitatA rahatI hai ki yaha (apane pRthak-rUpa kA tyAga kara ke) Atma-svarUpa ko grahaNa kara letA hai / pichale maMtra meM kevala yaha kahA gayA thA ki suSuptAvasthA meM hamArA mana usa parama-sthiti ko prApta nahIM karatA jisakI ise prAtma-sAkSAtkAra karate samaya anubhati hotI hai| jJAnI tathA pragAr3ha nidrA meM soye hue vyakti ke mana meM jo bheda pAyA jAtA hai use isa maMtra meM pUrNa rUpa se samajhAyA gayA hai| jisa manuSya kA mana suSuptAvasthA meM kriyamANa nahIM hotA usameM vAsanAe~ samAyI rahatI haiM / usa samaya aisA mAlUma detA hai ki yaha mazAna ke bAdala ke pIche chipA huA hai / yaha (mana) usa pAtra ke sadRza hai jo parde ke pIche baiThA humA pAne vAle dRzya kI bATa johatA hai tAki vaha raMgamaMca para phira pA kara apanA pArTa kara sake / isa nATya-pAtra kI taraha paribhrAnta mana For Private and Personal Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 204 ) kucha kSaNa ke lie vizrAma karatA hai aura hamAre jAgana para jIvana-rUpI nATaka ke raMgamaMca para Akara yaha kSobha, icchA, vAsanA, utkaNThA prAdi kA khela pUrvavat dikhAne lagatA hai| paripUrNa-jJAna ko prApta karane ke lie nirantara yatna karake mana ko zuddha rakhanA par3atA hai tAki ekAgratA ke dvArA ise unnatAvasthA meM le jAyA jA sake kyoMki taba yaha usa pAtra ke samAna hogA jo nATaka kampanI kI naukarI chor3a kara phira raMgamaMca para nahIM aataa| aise isa mana meM kisI prakAra kA vikSepa nahIM hotA / isa prakAra hama dekhate haiM ki suSupta aura AtmAnubhUti kI avasthAnoM meM hamAre mana kI pratikriyA eka-samAna nahIM hotI / jaba hamAre mana kA astitva nahIM rahatA arthAt jisa samaya yaha hamAre vaza meM A jAtA hai taba hameM yaha sandeha ho sakatA hai ki usa kSaNa isakA kyA banegA / isa zaMkA ko nivAraNa karane ke uddezya se mahAn prAcArya yahA~ kahate haiM ki mana kI isa avasthA kA artha isakA brahma meM lIna ho jAnA hai| yaha bAta hameM pUrI taraha samajha A jAyegI jaba hama isa tathya ko smaraNa rakheMge ki mana to vAstavika tattva meM AropamAtra hai / jisa taraha sarpa rassI meM AropamAtra hai aura usakA vAstavika astitva kucha bhI nahIM usI prakAra mana ke sthira hone para hameM apane yathArtha svarUpa kA jJAna ho jAtA hai / isakA yaha abhiprAya hai ki hamArA mana svataH Atma-tattva meM vilIna ho jAtA hai / bhAsita hone vAle sarpa kA pratyeka bhAga rajja hI to hai| ___mRga-tRSNA kI chAyA meM hameM lahara, budbud, jala, sUrya kA prativimba Adi pratIta hote haiM kintu unameM koI yathArthatA nahIM hotI / aise hI iSTapadArtha, mana, buddhi-yahA~ taka ki saba kucha--vizuddha-cetana 'brahma' kA hI svarUpa haiN| jaba taka hamArA caMcala mana Atma-tattva kI jyoti meM gatimAna rahatA hai taba taka hameM mAyA-rUpI saMsAra kI pratIti hotI rahatI hai aura hama ise vAstavika samajhe rahate haiM / jaba hama apane mana kA nigraha kara lete haiM taba For Private and Personal Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 205 ) hama sarvazaktimAn paramAtmA ke binA aura kisI kI anubhUti nahIM hotii| ajamanidramasvapnamanAmakamarUpakam / sakRdvibhAtaM sarvazaM nopacAraH kathaMcana // 36 // brahma ajAta, nidrA evaM svapna-rahita, nAma-rUpa ke binA aura sarvadA jAjvalyamAna tathA sarvajJa hai / (brahma kI upAsanA ke lie kisI prakAra kA anuSThAna karanA vyartha hai / hamAre parimita zabda kisI prakAra aparimita 'brahma' kA lakSaNa nahIM batA sakate / paramAtma-tattva avinAzI hai; ataH sImita zabdoM dvArA isakI paribhASA karanA asaMbhava hai / itanA hone para bhI gata maMtra meM batAyA gayA thA ki mana ke nizcala ho jAne para AtmA kA anubhava hotA hai / prastuta maMtra meM prAtmA ke guNa-svabhAva kI ora saMketa kiyA gayA hai / zAstroM ke sanAtana-tattva ko saMketa-mAtra se samajhAyA jAtA hai na ki paribhASA dvArA / yahA~ hameM eka aisA anupama udAharaNa diyA gayA hai jisase vAstavika-tattva ko bar3I kuzalatA se batAyA gayA hai / jo vyakti RSi ke stara taka uTha kara unake vicAra samajhane meM samartha ho sakeM unheM prAtmAnubhUti ke viSaya meM paryApta jJAna kI nissandeha prApti hogii| 'ajam-janma-rahita / isa zabda ke viSaya meM pahale batAyA jA cukA hai ki AtmA meM koI parivartana nahIM hotA arthAt isase kisI kA janma nahIM hotA / isase hama yaha samajhate haiM ki prAtmA parivartana-rahita hai / yaha sadA eka samAna rahatA hai / __ 'anidra'-nidrA-rahita / yahA~ nidrA kA zAbdika artha nahIM liyA jAnA cAhie / bahuta se paNDita aisA hI karate haiM jisase sAdhAraNa hindU-samAja meM bhrAnti-pUrNa dhAraNAe~ hone lagI haiM / aba loga yaha mAnane lage haiM ki siddha puruSa na vizrAma karatA hai aura na hI nidrA-grasta hotA hai / yahA~ isa zabda kA upayoga isa dRSTi se nahIM kiyA gayA hai / jahA~ taka zarIra kA sambandha hai, ArAma karanA eka svAbhAvika kriyA hai kyoMki vizrAma se sphUti prAtI hai / For Private and Personal Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 206 ) yadi hama satya-sanAtana ko nidrA-rahita kaheM to kAraNa-zarIra kI suSuptAvasthA meM, jaba hama ajJAna-timira meM khoye rahate haiM, prAtmA ke astitva ko na svIkAra karanA hogA / pragAr3ha nidrA meM praukhata buddhi vAlA vyakti bhI 'prajJAna' ko anubhava karatA rahatA hai / hameM vidita hai ki nidrA 'cetanA' kI vaha sthiti hai jaba hama kAraNa-zarIra koza se sambandha sthApita kiye hote haiN| yaha bAta hama pahale batA cuke haiM / nidrA vaha sthiti hai jaba 'mana' ajJAna meM magna ho jAtA hai| isa taraha yahA~ 'nidrA' zabda kA artha 'prajJAna' samajhanA cAhie / prAtmasvarUpa kA anubhava hAte hI ajJAna kA lezamAtra nahIM raha sakatA arthAt zAna ko jAnane para ajJAna kA lopa ho jAtA hai / khambhe kA jJAna na hone para bhUta kA AbhAsa hone lagatA hai / jisa kSaNa 'bhUta' ke mithyAtva kA jJAna hotA hai, tatkSaNa hama khambhe ko yathArthatA ko jAna lete haiN| taba hameM vaha bhrAnti nahIM rahato jisake kAraNa hamane ajJAnavaza khambhe ke sthAna meM 'bhUta' ke darzana kiye the / prAtma-kendra ko khoja kara lene para hameM nija svarUpa ke prati rattI bhara bhrAnti nahIM rahatI aura padArthamaya dRSTa-saMsAra ke mithyAtva kA patA cala jAtA hai __ 'asvapna'-svapna-rahita / isakA artha na kevala hamArI svapnAvasthA kA samAveza honA hai balki jAgratAvasthA ko bhI dhyAna meM rakhA gayA hai kyoMki eka vedAnto ke lie svapnAvasthA aura jAgratAvasthA meM koI bheda nahIM hai / eka avasthA (jAgrata) kevala dUsarI avasthA (svapna) kA vistAramAtra hai / yahA~ 'svapna' zabda kA yaha abhiprAya hai ki isake dvArA svapna-draSTA kA mana nAma-rUpa ke sthAna meM sukha-duHkha, harSa-zoka, jaya-parAjaya Adi dvandvoM kI manubhUti karane lagatA hai / jinheM hama dRSTa-padArtha saMsAra meM zreNA-baddha karate haiM / ina saba kI hameM kevalamAtra bhrAnti hotI rahatI hai kyoMki hama apane vAstavika svarUpa ko nahIM jAna pAte / jisa yathArtha-tattva kA kAraNa nahIM, bhalA usa kA prabhAva kyA ho sakatA hai ? jahA~ khambhA hI nahIM, vahAM hameM For Private and Personal Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 207 ) bhUta' kI prAnti kaise hogI ? pratyUSa kAla meM hameM sarpa kI bhrAnti tabhI hogI jaba koI rassI hamAre sAmane par3I ho / 'anAmakamarUpakam'-vinA nAma tathA rUpa / parama-tattva meM nAma-rUpa saMsAra nahIM raha sakatA kyoMki isa yathArthatA meM dRSTa-saMsAra kA mithyAtva kabhI nahIM raha paataa| sakRta vibhAtam'-salA jAjvalyamAn / yaha tathya upaniSadoM ke saikar3oM anucchedoM meM samajhAyA gayA hai ki 'AtmA' saba jyoti kA Adi-srota hai / yaha jyoti sUrya athavA agni ke samAna nahIM samajho Ano cAhie / baha to 'buddhi kI pravaratA' hai jise hama cetanA kahate haiM / svayaM Alokita hone kA artha yaha bhI hai ki isakA koI draSTA nahIM; yaha to svataH jJAnabhaNDAra hai / pAne vAle adhyAya meM isa zabda ko adhika vistAra se samajhAyA jaayegaa| 'sarvajJama'- saba kucha jAnane vAlA / hara vicAravAn prANI ke bhItara rahane vAlA jJAtA svataH prakAzapuja hai / sarvavyApaka, sanAtana tathA, vizuddha hone ke kAraNa, avibhAjya tattva tIna-kAla meM eka samAna rahatA hai / isalie ise 'sarva' kahanA sarvathA ucita hai| isa maMtra meM niSedhAtmaka bhASA dvArA saMsAra ke anubhUta padArthoM kI sattA ko na mAna kara advaita evaM sarva kriyamANa vizuddha-cetanA kI paribhASA kI gayI hai| _____ sanAtana-tattva kI anubhUti karane ke lie kisI yajJa-sambandhI anuSThAna kI AvazyakatA nahIM hai / isa dizA meM AtmA ko anubhava karana ke kAraNa 'dhyAna' bhI nahIM hotA / yaha kahanA ucita nahIM ki paramAtma-tattva kI prApti 'sAdhana' dvArA hotI hai / yadi yaha bAta ThIka hotI to yaha (AtmA) kisI kAraNa kA pariNAma bana kara raha jAtA aura taba paramezvara ko nityatA kA apavAda hotA / vedAntavAdiyoM kA siddhAnta hai ki 'sAdhana' tayA 'dhyAna' dvArA hama kevala apane bhItara ke nazvara, jAta tathA sAmita prajJAna ko samApta kara dete haiN| jisake naSTa hone para sva-prakAzita aura prAtma-vid jJAna apane For Private and Personal Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 208 ) vAstavika rUpa ko jAna letA hai / bAdaloM ke eka ora haTa jAne para sUrya ko prajjvalita karane kI AvazyakatA nahIM rhtii| kisI tAlAba ke jala meM sUrya kA pratibimba dekhane ke lie usa (jala) ke Upara se 'kAI' ko haTA denA hI paryApta hotA hai / jaba kAI ko haTA kara hama svaccha jala ko dekhane lagate haiM taba sUrya-deva svayameva usameM pratibimbita ho jAte haiM na ki hama una (sUrya-deva) kA AvAhana karane baiThate haiM / vaha (sUrya) to pahale se vahA~ pratibimbita ho rahA thA; kevala use kAI ne DhA~pA huA thA / aise hI hameM apane bhItara AtmA ko nirAvaraNa karanA hogaa| prAtmA zAzvata evaM satAtana-tattva hai jisake binA yaha zarIra na to janma le sakatA aura na hI nija sattA rakhatA huA kriyamANa ho pAtA hai / isameM koI vicAra vivaka, bhAva Adi nahIM raha sakatA hai / hama viveka vicArAdi ko dhyAna dvArA kahIM bAhira se apane bhItara nahIM lAte / 'dhyAna' vaha kriyA-vidhi hai jisake dvArA hama mana ko sthira karake apanI mAnasika durbalatAoM ko dUra karate haiN| calAyamAna na hone vAlA hamArA mana jaba vizuddha-jJAna kA dhyAna dharatA hai taba mana kI iti ho jAtI hai / 'mana' to hamAre bhItara ke ajJAna ko vyakta karane kA sAdhanamAtra hai| isakA astitva na rahane para ajJAna kahIM DhUMDhe bhI nahIM milatA / isa (ajJAna) ke timirAcchanna sAMkare mArga ke anta meM apane Apa prakAzamAna parama-jJAna kA pradIpta kendra sthAna sthita hai| sarvAbhilApavigataH sarvacintAsamutthitaH / suprazAntaH sakRjjyotiH samAdhiracalo'bhayaH // 37 // yaha (prAtmA) mana ke dvArA vyakta, zabda-baddha tathA grAhya nahIM hotA / yaha saba prakAra prazAnta, sadA jyotirmAna, niSkriya tathA nirbhaya hai / isako sama-buddhi (samAdhi) dvArA prApta kiyA jAtA hai / aisA pratIta hotA hai ki isa maMtra meM hameM yaha samajhAyA gayA hai ki isa For Private and Personal Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir se pahale sanAtana-tattva kI paribhASA kyoM nahIM kI gayI / dUsare zabdoM meM yahA~ hameM batAyA gayA hai ki paramAtmA ko bhASA-baddha karanA athavA kisI prakAra varNana karanA eka asaMbhava prayAsa hai| 'abhilApa:'--varNana karanA / yahA~ usa upakaraNa kI ora saMketa kiyA gayA hai jisake dvArA hama dhvani karake apane bhAva vyakta karate haiM / isakA yaha abhiprAya hai ki yaha amRta-tatva prakaTa nahIM kiyA jA sakatA arthAt yaha hamAre mana dvArA isa prakAra samajhA nahIM jA sakatA jisa prakAra yaha (mana) hamAro jJAnendriyoM kI mUka bhASA ko samajha kara bAhya-saMsAra ke viSayapadArthoM kA spaSTIkaraNa karatA hai / yaha bAta hameM bhalI-bhA~ti vidita hai ki hama kevala sthUla dRSTa-padArthoM ko bhASA dvArA varNana kara sakate haiM / ___isa maMtra meM eka aura zabda ke prayoga dvArA yaha batAyA gayA hai ki yaha (AtmA) "mana kI kriyAtroM kI paridhi se pare hai" / yadi yaha indriyoM dvArA grAhya nahIM to ise mahasUsa karanA saMbhava ho sakatA hai-yaha vicAra hamAre mana meM uTha sakatA hai / 'prema' ko hI lIjie ---ise hama apanI jJAnendriyoM dvArA dekha nahIM sakate ; phira bhI yaha mahasUsa kiyA jAtA hai| jahA~ taka avinAzI AtmA kA sambandha hai ise mahasUsa bhI nahIM kiyA jA sktaa| jaba mana hamArI kisI vAsanA se pRthak hokara isake prati nija pratikriyA ko prakaTa karatA hai taba hama usako mahasUsa kara pAte haiM / vizuddha cetanA to hamAre mana kA 'sAra' hai jisase isakA usa (mana) se alaga honA eka asaMbhava bAta hai kyoMki aisA hone para 'mana' apane guNa-svabhAva se vaMcita ho jAyegA / isa taraha hameM patA calA ki Atma-tattva hamAre mana kA anubhUta padArtha nahIM ho sktaa| isake bAda kahA gayA hai ki yaha (AtmA) hamArI buddhi se bhI pare hai / eka nAstika isa paribhASA ko mAnane ke lie kabhI taiyAra na hogA kyoMki usakI kalpanA-zakti 'prAtma-vicAra' taka ur3Ana karane meM asamartha hotI hai aura na hI vaha isa tattva kI anubhUti ke samartha hotA hai kyoMki yaha sattA buddhi mana aura indriyoM ko lA~ghane para hI hama anubhava kara sakate haiM / For Private and Personal Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 210 ) yahA~ prAcArya ne kahA hai ki 'prAtmA' itanA sUkSma hai ki yaha buddhi meM kisI prakAra azAnti nahIM lA sktaa| buddhi kA kArya-kSetra vicAra hai aura hamAre mastiSka meM kisI vicAra ke uThane se halacala hone lagatI hai / jaba hamArI vadi pUrNataH sthira hogI taba vizaddha cetanA svataH jAjvalyamAna hone lagegI / jaba taka hamArI baddhi meM vicAra-taraMgeM uThatI rahatI hai taba taka parama-Ana inheM pAlokita karatA rahatA hai jisase hama kevala buddhi-gata vicAroM ko jAna sakate haiN| isa maMtra meM 'cetanA' dvArA prakAzamAna vastanoM kA kisI prakAra havAlA diye binA isa (vizaddha cetanA) kI paribhASA karane kA prayatna kiyA gayA hai| isalie yahA~ kahA gayA hai ki paramAtma-tattva taka buddhi kA pahu~ca pAnA asaMbhava hai / jaba hama isa sanAtana-tattva ko indriya, mana aura buddhi (jinake dvArA martya kisI padArtha kA jJAna prApta karate rahate haiM) se bhI pare haiM to imeM ghora nirAzA kA sAmanA karanA hotA hai kyoki yahA~ pahu~ca kara hama prAtma-darzana kabhI na kara sakeMge, yahAM 'sakRta-jyoti' kA prayoga isalie kiyA gayA hai ki RSi hamAre mana para yaha chApa biThAnA cAhate haiM ki cetamA' ko prakAzamAna karane ke lie kisI anya jyoti kI AvazyakatA nahIM / kyA sUrya ko dekhane ke lie hameM koI aura rozanI prAvazyaka hai ? hameM kevala apane aura sUrya ke bIca Ane vAlI rukAvaTa ko dUra karanA hai / isa taraha hamAre mAnasika evaM bauddhika kSetra ke vividha prakampana zAnta hone hI kattimAna Atma-rUpa svayameva vyakta ho jAtA hai / parama-cetanA kI avasthA nAma-rUpa meM sarvata: eka-samAna hai jisase yaha advaita, zAzvat tathA asIma tattva parivartanazIla nahIM ho sakatA aura jaba isameM kaI vicAra nahIM pAtA to ise kisa se bhaya ho sakatA hai ? __ jaba taka guru apane ziSyoM ke lie usa sAdhana kI vyavasthA nahIM karate jisake dvArA ve apane dhyeya (prAtmA) ko anubhava karane meM samartha ho taba taka Arya-jAti ko atyanta vyAvahArika saMskRti meM vAstavi-tatva kI nidicana athavA nakarAtmaka bhASA dvArA paribhASA karanA eka biphala prayAsa hogA / For Private and Personal Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 211 ) isa lie yahA~ zrI gaur3apAda ne 'sAdhana' ke prAdarza kI aora saMketa karane ke lie 'samAdhi' zabda kA sundara evaM upayukta prayoga kiyA hai / avanati kI ora jA rahe hamAre hindU dharma meM 'samAdhi' zabda kA sarvathA durupayoga kiyA jAtA hai / AdhyAtmika jJAna na rahane ke kAraNa isa zabda (samAdhi) ko sunate hI hamAre sAmane eka aise dambhI yogI kA citra prA jAtA hai jo bhUmi meM gaDDhA banA kara usameM banda honA cAhatA hai / ina kriyAoM kA samAdhi' se koI sambandha nhiiN| 'gha' zabda kA artha hai 'baddhi' / isa taraha 'samAdhi' kA abhiprAya 'buddhi kI santulita sthiti' humA / dUsare zabdoM meM hama yaha kaha sakate haiM ki eka siddha puruSa nija mana evaM buddhi ko apane vaza meM rakhatA hai jisase usa kI buddhi pUrNa rUpa se sthiratA tathA santulana kA anubhava karatI rahatI hai| vaha (buddhi) jIvana kI vividha paristhitiyoM ke vikarAla nRtya se pRthaka rahatI hai / aisI pUrNAvasthA meM hI hama parama-tattva ko suvidhA-pUrvaka anubhava kara sakate haiM / ataH samAdhistha' hone se yaha na samajhanA cAhie ki yaha kisI yaugika-camatkAra athavA jana-samaha ke manoraMjana ke lie kiye gaye tamAze kI kriyA hai / yaha santulana kevala vaha vyakti anubhava kara sakatA hai, jisakI buddhi pUrNataH paripakva hai aura jisane apana byaktitva ko saMtulita kara liyA hai / aisA manuSya apane bhItara avirala gati se pravAhita mUka-mAnanda kA anubhava karane lagatA hai / vivekamayI buddhi ke sAtha apane mana ke vividha vikSepoM para pUrA adhikAra prApta kara lene ke kAraNa prAtma-vizvAsa rakhane vAlA yaha vyakti jIvana ke prati kisI taraha kA moha nahIM rkhtaa| graho na tatra notsargazcintA yatra na vidyate / AtmasaMsthaM tadA jJAnamajAti samatAM gatam // 38 // aAtmA meM, jo mana kI sabhI kriyAoM kI antima pUrti hai, na to koI dRSTi (anubhUti) hai aura na hI vicAroM kI koI biz2ambhanA / apane Apa meM sthita prAtmA jJAna dvArA vyApta For Private and Personal Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 212 ) hai / yaha jJAna anAditva evaM samatA kI avasthA ko prApta karatA hai / pichale maMtra meM hameM batAyA gayA thA ki mana kA nigraha karane para hama , paramAtma-tattva ko vyaktigata anubhUti kara sakate haiN| mana kA niSphala honA hI paramAtmA ke darzana karanA hai| prAtmA meM vicAra, bhAvanA aura vAsanAoM kA AdAna-pradAna nahIM hotA / 'satya' kA sRjana, pAlana tathA saMhAra honA asaMbhava hai| isa AdhyAtmika kendra meM mana ke kisI saMkalpa-vikalpa ke lie sthAna nahIM hai| jisa kSaNa mana hamAre vaza meM A jAtA hai usI kSaNa hama avinAzI ho jAte haiM kyoMki taba hamArA nazvara mithyAbhimAna satya-sanAtana meM vilIna ho jAtA hai tathA usake bAda yaha nAza-rahita kahalAne lagatA hai kyoMki 'AtmA' meM koI vikAra nahIM ho sakatA / avinAzI-tattva nizcit rUpa se eka-rUpa rahegA aura na hI isake bhAga kiye jA sakeMge / advaita, sanAtana aura sarva-vyApaka 'cetanA' svabhAva se sanAtana-rUpa hai / 'ahakAra' kA nAza ho jAne para hamArA mana paramAtmA kI prApti kara letA hai / jaba hamArA pArthakya samApta ho jAtA hai aura hamAre mana evaM buddhi nizcalatA ko prApta kara lete haiM taba hameM vizuddha jJAna kA vAstavika anubhava ho jAtA hai / asparzayogo vai nAma durdazaH sarvayogibhiH / yogino bibhyati hyasmAdabhaye bhayadarzinaH // 36 // yaha yoga, jise asparza yoga kahate haiM, sabhI yogiyoM dvArA sugamatA se prApta nahIM kiyA jA sakatA / yogI to isa mArga ko apanAne se Darate haiM kyoMki va isa parama-tattva se bhayabhIta rahate haiM / isako prApta karane para hI nirbhayatA kI vAstavika sthiti kA abhava hotA hai| For Private and Personal Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 213 ) yahA~ zrI gaur3apAda ne vedAnta-sAdhanA ke lie 'asparza yoga' ke advitIya zabda kA prayoga karake nija buddhi cAturyyaM kA anupama pramANa diyA hai / kaI zrAlocaka kahate haiM ki RSi ne yaha zabda bauddha sAhitya se liyA hai kyoMki zAstroM meM isa taraha kA koI zabda nahIM miltaa| TIkA-TippaNI karane vAle vyaktiyoM ne to bauddha granthoM se kaI havAle de kara yahA~ taka kaha diyA hai ki bhagavAn gaur3apAda ne ise vahA~ se nakala kiyA hai / isa graMtha ko sahRdayatA se samajhane vAle vedAnta-premI isa vicAra se sahamata nahIM haiM / hameM 'zrImadbhagavadgItA' meM pratyakSa rUpa se patA calatA hai ki pAMcaveM adhyAya ke 21, 22 aura 27veM zlokoM meM bhagavAn zrIkRSNa ne 'sparza' zabda kA prayoga kiyA hai jisakA artha indriyoM dvArA mana kA bAhya padArthoM se saMparka sthApita karanA hai| gItA kA jJAna hone ke kAraNa RSi ne yaha zabda svayaM gar3hA hogA / 'zrImadbhagavadgItA' meM 'sparza' kA upayoga usa mAnasika sthiti ko samajhAne ke lie kiyA gayA hai jisake dvArA pratyeka vimUr3ha vyakti viSayapadArthoM se sambandha sthApita tathA harSa yA viSAda kI anubhUti karatA rahatA hai / bAhya saMsAra ke padArthoM meM svataH kisI vizeSa anubhUti kI prApti karAne kI kSamatA nahIM hai / bAta yaha hai ki anubhava - karttA grAtmAbhimAnI indriyoM ke mArga se bAhira jA kara sthUla saMsAra se saMparka sthApita kara letA hai / hama svayaM vimbhita ho kara mithyA bhAvanAoM kA zikAra hote haiM jisa se ye viSaya-padArtha hamase hI bala pAkara hameM vividha yAtanAoM se pIr3ita karate rahate haiM / gItA ke pA~caveM adhyAya meM isa vicAra kI bar3I sundaratA se vyAkhyA kI gayI hai / zrAtmAnubhUti kI vedAnta-sambandhI prakriyA ko hamAre hRdaya paTala para aMkita karane ke lie hI zrI gaur3apAda ne yahA~ 'asparza-yoga' kA prayoga kiyA hai | bauddhika vizleSaNa aura yathArtha jJAna kI prakriyA dvArA mana kA isake For Private and Personal Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 214 ) viSaya-padArthoM se sambandha-viccheda karanA hI vaha vedAnta abhyAsa hai jo hamArA AdhyAtmika vikAsa kara detA hai / isa vicAra ko 'asparza-yoga' zabda dvArA hI itanI spaSTatA se vyakta kiyA jA sakatA hai / isa zabda meM pArasparika virodha pAyA jAtA hai / 'yoga' kA artha (yuj - jor3anA) vaha kriyA hai jisake dvArA zrAtma-tattva kA paramAtmA meM vinaya hojAtA hai / isa kriyA dvArA zarIra, mana, buddhi Adi sahita ahaMkAra' sthUla padArthoM se apanA sambandha tor3ane meM prayatnazIla hotA hai aura anta meM yaha apanI pRthak sattA ko kho detA tathA prAtma-svarUpa ko grahaNa kara letA hai / isa prakAra RSiyoM dvArA nirdhArita zrAtmAnubhUti ko prApta karane ke lie vedAnta ne eka vividha prakriyA kI vyavasthA ko hai jise eka sAtha apanAnA zreyaskara hai / kisI eka sAdhaka ke lie parama sattA tathA isake vAstavika svarUpa para dhyAna jamAnA hI paryApta nahIM balki use isa mana se sambandha viccheda karanA hogA jo hamArA indriyoM prAdi ke dvArA hameM bandhana meM jakar3e rakhatA hai / isa taraha hama eka aura mAtmA se itara sattA ko alaga karanA hai aura dUsarI bAra 'AtmA' ke sanAta guNoM kA vidhi pUrvaka manana karanA hai / 'Avaza grAma' zabda ina donoM prAdhyAtmika prakriyA nAmaka evaM nakAratmaka kA khAtaka hai / 'prasparza' kA artha hai avAstavikatA ke prati apane mor3a tathA bandhana kA tyAga karanA aura 'yoga' usa pravAsa kA sUcaka hai jisake dvArA sAdhaka ko vizuddha jIvAtmA yathArtha evaM sanAtana tattra se punaH apanA sambandha sthApita kara letI hai / bhrAnti pUrNa 'bhUta' ke parokSa rahane vAlI vAstavikatA kI khoja karane kI do kriyAe~ haiM -- pravAstavika 'bhUta' se sambandhita mithyA dhAraNA kA pUrNa rUpa se tyAga karanA aura sAtha hI 'sambhe' ke svarUpa kA dhyAna karane kI yogyatA prApta karanA / hameM ina donoM tarIqoM ko eka sAtha dRr3hatA-pUrvaka apanAnA hai tAki antatogatvA hama dRSTa-bhrAnti ke pIche rahane vAlI bAstavika sattA For Private and Personal Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 215 ) ke prati jAgarUka ho saka / ina nizcita evaM niSiddha prakriyAoM ko apanAnA arthAt mAdhyAtmika abhyAsa ko upayoga meM lAnA yogiyoM ke lie bhI duSkara hai / shr| gaur3apAda ke ina zabdoM se ki yaha prakriyA mahAn yogiyoM ke lie mI pratIva kaThina hai yaha prakaTa nahIM hotA ki koI sAdhaka isa pUrNAvasthA kI prApti kara hI nahIM sktaa| hameM to yahA~ yaha samajhanA hai ki prAtma-svarUpa ko anubhava karanA kitanA kaThina kArya hai / yahA~ sAdhakoM ko kisA prakAra nirutsAhita karane kA uddezya nahIM balki unheM yaha ghetAvanI denA hai ki isa dizA meM satata prayatna karate rahanA anivArya hai| yogiyoM ke viparIta dvaitavAdI sadA isa vicAra se bhayabhIta rahate haiM ki apane isa prayAsa meM saphala ho mAne para unako pRthak sattA (jIva-bhAvanA) samApta ho jAyegI aura ve AtmA meM vilIna ho jaayeNge| ve cAhate haiM ki ina donoM (jIva tathA paramAtmA) kI sattA banI rahe / dUsare zabdoM meM ve parama-sattA ko apane se pRthak dekha kara Ananda lete rahanA cAhate haiM / unakA yaha aAgraha usa maya kA sUcaka hai jo unheM Atma-kendrita jIvana kA parityAga karane se rokatA rahatA hai| __vAstava meM paramAtma-sthiti bhaya-rahita hai; phira bhI dvaitavAdI apane pRthak vyaktitva kA pUrNarUpeNa samarpaNa karane se ghabarAte haiM aura sAtha hI ve isa sanAtana-tatva kA matA ko svIkAra karate haiM / jaba taka mAdhaka apane vyaktitva ko samarpaNa karana kA dRr3ha nizcaya nahIM karate taba taka unheM AdhyAtmika paripUrNatA ko prApta nahIM ho sakatI aura na hI ve paramAtmA kI prApti kara sakate haiN| ___vaha saMsArI jo duHkhapUrNa tathA nazvara jovana vyatIta karatA hai 'sparzayogI' hai / isake viparIta hama usa devI paruSa ko 'asparza-yogI' kahate haiM jo niSThA se sanAtana evaM avinAzI jIvana bitAtA hai / manaso nigrahAyattamabhayaM sarvayoginAm / duHkhakSayaH prabodhazcapyakSayA zAntirevaca // 40 // jo yogI kArikA meM batAye gaye jJAna-mArga ko nahIM apanAte For Private and Personal Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org kA sahArA lete haiM pradAtA hai / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 216 ) ve apane mana ko vaza meM rakhane ke lie usa kAtma-jJAna jo nirbhayatA, sukha evaM zAnti kA pichale maMtra meM hamane vedAntiyoM ke atirikta AtmAnabhUti ke jina mArgoM kA varNana kiyA hai ve saba zArIrika prakriyA dvArA mAnasika unnati kI prApti meM AsthA rakhate haiM / bhakti mArga ke anuyAyI apane bhAvoM para prAzrita rahate haiM jaba ki 'haru-yoga' ko apanAne vAle 'prANAyAma' dvArA apane mana ko vaza meM lAne meM prayatnazIla hote haiM / ina saba ke viparIta vedAntavAdI apane mana kA nigraha buddhi ke zreyasa upakaraNa dvArA karate haiM / 'viveka' vaha sUkSma gatimAna zakti hai jisake dvArA ve apane mana kA niyaMtraNa evaM niyamana karate haiM / isa maMtra meM prayukta 'nirbhayatA', 'duHkha nAza', 'zrAtma-jJAna' athavA 'zAzvata zAnti' zabda paramAtma-tattva yA vizuddha cetanA ke usa dhyeya kI ora saMketa karate haiM jise prApta karane ke lie sabhI dharmAnuyAyI prayatnazIla rahate haiM / yahA~ inakI alaga-alaga vyAkhyA karanA vyartha hogA kyoMki prArambhika prayatnoM meM ina para pUrA prakAza DAlA jA cukA hai / utseka udadheryadvatkuzAgreNaikavindunA / manaso nigrahastadbhavedaparikhedataH // 41 // satata prayatna karate rahane para hI mana ko vaza meM lAyA jA sakatA hai jisa prakAra kuzA ke eka tinake dvArA samudra ko rikta karane ke lie anupama sAhasa evaM prayatna honA Avazyaka hai / samudra ko rikta karane ke prayatna kA yahA~ jo prasaMga diyA gayA hai usa kA ullekha 'hitopadeza' kI tithipopAkhyAna nAmaka kathA meM kiyA gayA hai / mUla kathA meM kahA gayA hai ki eka pakSI ne samudra ke taTa para aNDe diye / samudra meM jvAra-bhATA Ane para ve saba samudra meM baha gaye / jaba pakSI ne vahA~ lauTa kara apane aNDe na pAe to usane apane mana meM dRr3ha saMkalpa kara liyA ki For Private and Personal Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 217 ) vaha samudra ke jala ko sukhA kara apane aNDe prApta kregaa| isa para usane kuzA kA eka tinakA apanI coMca meM liyA aura samudra kA pAnI eka-eka bUMda dvArA bAhira phaiMkanA prArambha kara diyA / AkAza meM ur3a rahe 'garur3a' ne dRr3ha saMkalpa vAle usa pakSI ke isa parizrama kI sarAhanA karate hue use mahAyatA dene kA nizcaya kara liyA ! 'garur3a' ke krodha se bhayabhIta ho kara samudra ne usa pakSI ke aNDe lauTA diye| dvaitabAdI bahudhA isa kathA kA havAlA de kara yaha siddha karane kA yatna karate haiM ki prAtma-paripUrNatA kI prApti cAhe kitanI kaThina ho isakI anubhUti saMbhava ho jAyegI yadi hama uparokta pakSI kI taraha dRr3hatA-pUrvaka apanI dhAraNA ko kAryAnvita karane meM lage rheN| jisa taraha pakSI kI sahAyatA 'garur3a' ne kI vaise hI hama para 'Izvara-kRpA' banI rahegI aura hama apane dhyeya kI prApti kara leMge / kintu yahA~ isa kathA kA kisI aura dRSTi se upayoga kiyA gayA hai / 'paJcadazI' meM zrI vidyAraNya tathA 'bhAgavat' kI TokA meM zrI madhusUdana sarasvatI ne isa kathA kA ullekha kiyA hai / ___ gata maMtra meM hama una upAyoM kA varNana kara cuke haiM jinakA prAtmAnubhUti me prayatnazIla 'yogI' tathA 'jJAnI' prayoga kiyA karate haiM / yogI to apane vicAroM ko ucca karane arthAt inheM miTAne kA prayAsa karate rahate hai / ve manana evaM abhyAsa dvArA apane mana ko vicAroM se rikta karane meM lage rahate haiM jisase unakA mana vicAra-rahita ho jAe / 'kArikA' meM zrI gaur3apAda kA uddezya hameM yaha batAnA hai ki isa sthiti ko prApta karanA asaMbhavaprAya hai aura yaha prayatna itanA hI kaThina hai jitanA kuzA ke eka tinake dvArA samudra ko sukhaanaa| to bhI hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki yahA~ RSi isa dizA meM kiye gaye prayAsa kI viphalatA para bala nahIM dete / isa upAya dvArA hama nizcayapUrvaka apane mana ko rikta kara sakate hai kintu yaha kArya ati duSkara hai kyoMki eka sAdhAraNa sAdhaka usa samaya taka saphala nahIM ho sakatA jaba taka For Private and Personal Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 218 ) usa para bhagavAn apanA guru kA anugraha na ho| bhagavad-anugraha athavA mururupA tabhI upalabdha hogI jaba hama sacce dila se bhyAma-magna hoN| isa maMtra ko bhAne vAle sAta maMtroM kI bhUmikA hI samajhanA cAhie / ina maMtroM ke bAda yaha adhyAya samApta hotA hai / jaisA hama kaha cuke haiM. yaha pustaka upadeza-grantha hai / isalie isa taraha ke sAhitya ke sAhityika niyama ke anusAra zrI gaur3apAda spaSTa rUpa se aisI hidAyateM dete haiM jinakA pAlana karate hue sAdhaka paripUrNatA ke mArga para Age bara pAte haiM / isa satya-paSa kA pradarzana karane vAle sAta maMtroM meM amUlya nirdezoM kA samAveza kiyA gayA hai / inako dhyAna meM rakhate rahane para sAdhaka ko sAdhana-sambandhI kisI gambhIra samasyA kA sAmanA nahIM karanA par3egA; kintu aisA vyakti eka saccA -sAdhaka honA cAhie / aise sAdhakoM kA milanA prAyaH durlabha hai / upAyena nigRhNIyAdvikSiptaM kAmabhogayo : / suprasannaM laye caiva yathA kAmo layastathA // 42 // kAmanA pora bhoga dvArA jisakA mana vikSepa ko prApta ho cukA hai aura jo (mana) pUrNa vismRti (laya) kA upayoga karatA hai use ucita upAyoM dvArA isa (mana) kA udbodhita karake pUre niyaMtraNa meM lAnA cAhie / 'laya' ko avasthA itanI hAnikAraka hai jitanA vicAroM kA pravAha / isa maMtra meM zrI gaur3apAda dhAna-mArga para calane vAle sacce sAdhaka ko lAbhaprada nirdeza dene kA prayAsa kara rahe haiM jo use dhyAnAvasthita hote hue saMbhAvita bAdhAoM se surakSita rakha skeNgii| inako dhyAna meM rakha kara vaha (sAdhaka) apane mana ko ina gaDDhoM se dUra rakha kara atIta kI ur3Ana bharane meM samartha hotA hai / - sabase adhika duSkara evaM duHbhaprada bAdhAoM meM se eka rukAvaTa baha hai / hamAre mana ko sahasA vicchinna kara detI hai / ise saMskRta meM 'laya' (nidrA For Private and Personal Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 216 ) athavA mugdhAvasthA) kahate haiM / jaba hama dhyAna meM baiTha kara apane mana ko sthala padArthoM ke kSetra se haTAte aura ekAgratA dvArA use ekastha kara dete haiM taba isa ke prajJAna (jise nidrA yA vismRti kahA jAtA hai) ke gattaM meM girane kI saMbhAvanA hotI hai / yaha nidrA hamArI sAmAnya nidrA se bhinna hone ke sAtha harSa-pUrNa manamohakatA liye rahatI hai / kaI vyakti ise bhUla se 'samAdhi' kaha dete haiN| isa lie RSi ne parAmarza diyA hai ki isa avasthA se mana ko udbodhita kara ke phira dhyAna-magna honA cAhie / kaI bAra hamArA mana bIte hue, bIta rahe aura kalpita harSa-sambandhI anubhavoM kI bhUla-bhulayoM meM bhaTakatA rahatA hai / AtmAnubhUti ke mArga para calane vAle sacne sAdhaka ko laya evaM kAmanA kI sthitiyoM se satarka rahanA cAhie kyoMki ina donoM kA pariNAma bhayaMkara hotA hai / 'laya' (AdhyAtmika nidrA) athavA akSuNNa icchA ke pravAha meM baha jAne vAlA sAdhaka apane mana kA nigraha karane kI dizA meM koI pragati nahIM kara sakatA / duHkhaM sarvamanusmatya kAma bhogAnnivartayet / ajaM sarvamanusmRtya nAtaM naiva tu pazyati // 43 // isa dhAraNA ko samakSa rakhate hue ki dRSTa-padArtha duHkha kA ghara hai, mana ko bhoga se hone vAle harSa se dUra rkho| yadi hama ajAta 'brahma' kA nirantara dhyAna karate raheMge to dvaita-padArtha hamAre anubhava meM na pAne pAyeMge / eka pichale maMtra meM yaha batAyA gayA thA ki hameM apane mana ko icchAoM se kisa prakAra dUra rakhanA cAhie / hameM yaha bhI patA cala cukA hai ki mAdhyAtmika jagat meM mana ko niSkriya karanA jarUrI hotA hai aura aisA karane para satata prayatna dvArA hama use unnata kara sakate haiM / yahAM hameM aisI hidAyateM dI gayI haiM jinakA pAlana karake hama apane sAmAnyataH vikSipta mana ko vaza meM tA sakate haiN| harSa prApta karane kI icchA se pUrNa mana sAdhAraNataH sUkSma padArthoM ke For Private and Personal Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 220 ) jAla meM ba~dhA rahatA hai / yaha mana kevala una padArthoM kI ora bhAga sakatA hai jina meM ina tIna mithyA dhAraNAoM meM se koI eka bhrAnti pAyI jAe - (1) satyatva bhAvanA; (2) nityatva bhAvanA aura (3) samacInatva bhAvanA / ye tIna dhAraNAe~ sthUla padArthoM meM hamAre mana kA Aropa hone ke kAraNa pratIta hotI haiM jabaki ina padArthoM meM svataH koI aisA guNa nahIM pAyA jAtA / yaha eka aisI dhAraNA hai jo hamAre isa andha vizvAsa ke kAraNa prakaTa hotI rahatI hai ki saMsAra ke iSTa padArthoM meM mUlataH ina guNoM kA samAveza hotA hai / yaha bAta bhI mAnane yogya hai ki jahA~ ye guNa dikhAI nahIM dete usa ora hamArA mana pravRtta nahIM hotA / hamAre mana ko samajhAne kA eka mAtra prAcArya hamArI vizuddha viveka zakti (buddhi) hai / Ajakala ke ausata vyakti kI buddhi kuNThita ho cukI hai| isalie grAdhyAtma mArga ko apanAne vAle sAdhaka ko yaha parAmarza diyA jAtA hai ki vaha apane mana ko una prAvaraNoM se yukta rakhe jo usane apane Apa lA khar3e kiye haiM / buddhi kI vizuddha jyoti ko ise DhAMpane vAlI mAnasika dhuMdha se dUra rakho / buddhi ko mAnasika pralobhanoM ke pAza se alaga rakhane kI kriyA ko adhyAtma sAhitya meM 'viveka' zabda se smaraNa kiyA jAtA hai / jaba hama 'viveka' dvArA viSaya-padArthoM ke vAstavika sukha kA vizleSaNa karate haiM taba hameM inakI nissAratA kA jJAna hone lagatA hai / usa samaya hama nata mastaka ho kara socane lagate haiM ki ina mithyA guNoM meM pravAdhu Mdha AsthA rakhane se hama kitanI bhrAnti kA zikAra bane rahe haiM / taba hama una manamohaka viSaya-padArthoM ke duHkhaHpUrNa nRtya dvArA mugdha ho kara satya mArga para dRr3hatA se agrasara hone meM prayatnazIla rahate haiM / jo puruSa apanI jAgrata buddhi ke zikhara se saMsAra para dRSTipAta karatA hai use saMsAra ke padArthoM meM rattI bhara harSa athavA viSAda kA anubhava nahIM hotA / use ina viSaya-padArthoM ke vAstavika svarUpa ( zaktihInatA evaM khokhalApana) kA pUrA jJAna ho jAtA hai| aise sthitaprajJa hI ina sthUla padArthoM ke girda rahane vAle zAntimaya parantu manohArI parde ko cIra kara apanI painI For Private and Personal Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 221 ) dRSTi se inake duHkhaprada ghAvoM ko dekha pAte haiN| yahA~ zrI gaur3apAda jJAna-mArga ke yAtrI ko yaha parAmarza dete haiM ki vaha apane jIvana kA mUlyAMkana karane ke upAya dvArA isa taraha paricita ho aura apanI viveka-buddhi ko yathocita upayoga meM lAe / jo sAdhaka isa mArga para satarkatA se calatA rahegA use dhyAnAvasthA meM na to atIta ke harSa kA smaraNa rahegA; na use vartamAna upAyoM kA rasAsvAdana karanA hogA aura na hI kalpita sukhoM kI lAlasA use calAyamAna rkhegii| isa prakAra abhyAsa karate rahane para eka vivekapUrNa yogI apane mana ke vikSepoM para niyaMtraNa rakhatA hai / mana ko zAnta kara lene para bhI hameM pA~ca viSaya-kUkaroM se jUjhanA zeSa rahatA hai jo hamArI AtmA kI nistabdhatA meM sadA bAdhA DAlate rahate haiM / koI saccA sAdhaka dhyAnAvasthA meM isa bAta ko anubhava nahIM karegA / yahA~ zrI gaur3apAda isa koTi ke siddha puruSoM ke viSaya meM kahate haiM ki sarva-vyApaka sanAtana-tatva kI sattA kA jJAna rahane ke kAraNa unakI indriyA~ mana meM lezamAtra vikSepa karane meM asamartha hotI haiN| inake lie viSaya-padArtha vahI mahattva rakhate haiM jo inakI apanI indriyA~ / 'zabda' inakA 'kAna' hai; 'rUpa' inakI 'dRSTi' hai / inakI yaha dhAraNA rahatI hai ki yadi saMsAra meM vividha nAma-rUpa padArtha na hote to hameM apane 'netra' ke astitva kA jJAna taka na rahatA aura ye (netra) hamArI nAbhi kI bhA~ti kevala do chidra bana kara raha jAte arthAt hama inakI kriyA se pUrNa rUpa se anabhijJa rahate / ___ isa prakAra 'kAna' phaila kara 'dhvani' bana gaye ; 'dRSTi' ne aneka nAmarUpa padArthoM kI AkRti grahaNa kara lI ityAdi / vAstava meM 'cetanA' hI hamArI indriyoM ko gatimAna rakhatI hai aura yahI zakti hamAre mana evaM buddhi ko dIptimAna karatI hai / jisa vyakti ne devI sarva-vyApaka prAtma-zakti se sAkSAtkAra kara liyA hai aura jo isakI jyoti ke akSuNNa pravAha dvArA mAlokita ho cukA hai vaha indriyoM kI bhUla-bhalayoM meM kabhI nahIM phaMsa sktaa| For Private and Personal Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 222 ) laye saMbodhayet cittaM vikSiptaM zamayetpunaH / sakASAyaM vijAnIyAtsamaprAptaM na cAlayet // 44 // ima 'laya' avasthA meM hama apane mana kA udbodhana kara lete haiN| isameM vikSepa hone para hama isa (mana) ko zAnta kara lete haiN| ina donoM kI madhyavartI avasthA meM hama isa bAta kA jJAna rakhate haiM ki isa (mana) meM balavatI avyakta icchAe~ bharI par3I haiM / (ina khana bAtoM kA dhyAna rakhate hue) jaba hamArA mana santulanAvasthA ko prApta kara ne taba ise calAyamAna na kareM arthAt ise vahAM Thaharane deN| isa maMtra meM satya-mArga ko apanAne vAle yAtrI ke lie una sabhI vistRta nirdezoM kA samAveza kara diyA gayA hai jinheM jAnanA usake lie anivArya hai| 'sAdhana' kI prArambhika sthiti meM mana dhIre-dhIre zAnta ho jAtA hai kintu taba isa para prazAna kI dhudha yA jAtI hai jisase yaha giratA huA 'laya' ke timirAvata kSetra meM jA pahu~catA hai / yahA~ yaha samajhAyA gayA hai ki sAdhaka apane mana ko 'laya' se jagAtA tathA sakriya rakhatA rahe / jaba hama abhyAsa dvArA mana kI isa durbalatA para vijaya pA lete haiM taba yaha (mana) phira 'laya' ke garta meM apane pApa girane nahIM pAtA / isa avasthA meM sAdhaka ke mArga meM eka aura bAdhA A khar3I hotI hai aura vaha yaha hai ki hamArA ubuddha mana ekAgratA ko prApta karate hue bhI vahA~ adhika dera taka Thahara nahIM pAtA aura svataH vividha vicAra-dhArAgoM ma bhAga nikalatA hai / yaha bItI smRtiyoM, vartamAna bhogoM aura kalpita sukhoM ko smaraNa karake idhara-udhara bhaTakane lagatA hai / mana kI isa vikSiptAvasthA meM, jaisA gata maMtra meM kahA gayA hai, hameM ise samajhAte rahanA cAhie jisase hama una mithyAbhAsoM se pRthak raha skeN| yathArtha rUpa se 'dhyAna' ke uttuga zikhara para pahu~ca jAne ke bAda hame viveka-buddhi dvArA ise adhika se adhika For Private and Personal Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 223 ) sthira banAye rakhanA cAhie / jaba sAdhaka apane mana kA 'laya' avasthA se udbodhana kara letA mora sAtha hI apane mArga para viveka-buddhi se mArUr3ha rahatA hai taba brahma-vidyA ke isa mAtra meM sahasA eka ujjvala bhAvanA kA prAdurbhAva hotA hai jisase vaha yaha pariNAma nikAla baiThatA hai ki aba usakA mana vazIbhUta ho gayA hai aura vaha 'paripUrNatA' kI aora bar3ha rahA hai / aise adIkSita chAtra ko isa prakAra ke manohAro vicAroM se satarka rakhane ke uddezya se zrI gaur3apAda ne bar3I dayAlutA se yaha asAdhAraNa cetAvanI dI hai / bhagavAn kahate haiM ki mana para isa prakAra vijaya prApta kara lene para bhI sAdhaka ko yaha samajha lenA cAhie ki kucha samaya taka niyaMtraNa meM rahatA pratIta hone vAlA hamArA vikasita mana prabala evaM avacetana vAsanAmoM se bharA rahatA hai / aise avasaroM para asaMkhya janmoM se calI mAne vAlI pAzanika pravRttiyA~, jo hamAre mana ke eka kSetra meM nizceSTha par3I rahatI haiM, kisI kSaNa phUTa nikaleM aura hamAre vijaya-svapna ko bhaMga kara deM / isa cetAvanI se isa dizA meM bar3I sahAyatA milatI hai jisase adhyAtma-patha para calane vAle vyakti kisI nirAzA kA sAmanA nahIM kara sakate / / ye pAzavika pravRttiyA~, jo hamAre mana meM nizceSTha par3I rahatI haiN| hamAre dhyAna kI vivekAgni meM jala kara zuSka ho jAne se pahale eka bAra avazya ubharatI haiM / inheM hama mana kA 'kASAya' kahate haiN| jaba koI sAdhaka isa taraha 'vikSepa' aura 'kASAya' para vijaya pA letA hai taba vaha vAstavikatA ke toraNa-dvAra para pahu~ca kara khaTakhaTAne lagatA hai / IsA mahAna ne isI lie yaha sandeza diyA hai-"(svarga ke) dvAra ko khaTakhaTAgro aura tuma bhItara praveza pA loge / " jisa kSaNa Apa isa prakAra dvAra' ko khaTakhaTA rahe hoM apane mana ke santulana aura dhairya ko hAtha se na jAne deM jaba taka ki vaha dvAra khula na jAe / isa vicAra ko ina zabdoM dvArA prakaTa kiyA gayA hai ki jisa samaya mana santulanAvasthA ko prApta kara letA hai taba ise phira calAyamAna na hone deN| For Private and Personal Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 224 ) isa dhyAnAvasthA meM hamArA mana na to soyA rahatA hai aura na hI vikSipta hotA hai / jaba yaha 'mana' nistabdha evaM gatimAn rikti kA asAdhAraNa anubhava prApta kara rahA ho taba ise kisI prakAra Digane denA AtmA ke prati mahAnatama pApa karanA hai / nAsssvAdayetsukhaM tatra niHsaMga prajJayA bhavet / nizcala nizcaracittamekIkuryAtprayatnataH // 45 // samAdhi kI avasthA meM anubhava meM Ane vAle sukha ke upabhoga se mana ko bacA kara rakhanA cAhie / niyamita rUpa se viveka dvArA isa ( mana ) ko aise sukha meM lipta hone se bacAnA cAhie / yadi sthiratA prApta karane ke bAda hamArA mana kabhI bAhya padArthoM kI ora nikala par3e to yatna dvArA isakA zrAtmA se phira ekIkaraNa karanA cAhie / jaisA pichale do maMtroM meM kahA jA cukA hai, jaba sAdhaka apane mana ke vikSepa athavA avacetanA meM pAyI jAne vAlI vAsanAoM tathA tandrA se sambandhita bAdhAoM kA atikramaNa kara letA hai taba yaha samAdhi kI avasthA ko anubhava - karatA hai jo ise bahuta prAnanda detI hai / vAstava meM yaha avasthA atIta sukha kA AsvAdana karAtI hai / yahA~ sAdhaka ko cetAvanI dete hue zrI gaur3apAda kahate haiM ki vaha isa Atma-pravaMcanA kA zikAra na ho jAya ki use parama-' " sukha kA anubhava ho rahA hai / vastutaH yaha anubhava kRtrimatA liye hue hai yadyapi vAstavika pratIta hotA hai / sarvajJa tattva (AtmA) ko hama isa prakAra anubhava nahIM karate jisa taraha pratyakSa saMsAra ko / vedAnta-sAdhana se hama jisa mAnasika santulana kI anubhUti karate haiM vaha zAnta evaM zakti sampanna hone para bhI AtmAnubhava kI dyotaka nahIM hotI / yadi isa sukha para vicAra kiyA jAe to patA calegA ki svataH yaha anubhava saMsAra ke anubhavoM kI apekSA adhika zAntiprada hai / isalie isa ullAsa kA anubhava evaM upabhoga karanA zreyaskara nahIM kyoMki sthUla For Private and Personal Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 295 ) saMsAra ke anubhava ke parAGmukha honA sugama hai kintu isa sUkSma ullAsa se mukta honA eka viSama samasyA hai| ___. hamAre dainika anubhava hameM batAte haiM ki saMsAra ke padArthoM se prApta hone vAlA harSa viSamaya zoka se mizrita rahatA hai / hameM apane bhItara jisa mAnasika zAnti kA anubhava hotA hai vaha kahIM adhika pUrNatA liye hotI hai; ataH yadi hama eka bAra samAdhistha ho kara isa manamohaka mastI kI anubhUti kara leM to hama isake binA eka kSaNa bhI na raha sakeMge aura bAda meM U~ce uTha kara 'prAtmA' kI anubhUti karane ke yogya hoMge / isa kAraNa hameM isa dizA meM yaha kaha kara sajaga kiyA gayA hai ki dhyAna-magna hone ke samaya hameM isa 'sukha' meM hI nahIM ulajha rahanA caahie| usa atIta sukha ko anubhava karate samaya bhI hamameM itanA mAnasika santulana rahanA cAhie ki hama usase alaga raha kara use prakAzamAna karane vAle jyoti-srota kI anubhUti kara skeN| dvaita-kSetra ke sabhI anubhavoM kA parityAga karane para hI hama ekamAtra evaM anAdi zakti ko prApta kara skeNge| jaba hamArA mana isa avyakta evaM prazAnta prAtma-sattA ko prApta kara la to ise idhara-udhara na bhaTakane diyA jAe aura yadi yaha kabhI svAbhAvika saMzaya Adi kA zikAra banane lage to hameM ise turanta usa avyavasthita dazA se nikAla kara 'vizaddha-cetanA' se sama-kendrita kara denA cAhie / isa prayAsa meM saphala hone ke lie Izvara kRpA athavA guru-kRpA hI sahAyaka nahIM hogI balki hameM svayaM prayatnazIla bhI honA pdd'egaa| yadA na lIyate cittaM na ca vikSipyate punaH / praniGgAnamanAbhAsaM niSpannaM brahmatattadA // 46 // 'laya' tathA vikSepa se mukta arthAt zAnta evaM vicAroM se rikta hone para yaha (mana) 'brahma' kA svarUpa ho jAtA hai| jaba hameM 'bhUta' kI prAkRti dRSTigocara nahIM hotI aura na hI hama isa sambandha meM kisI taraha bhayabhIta hote haiM usa pAvana kSaNa ma hI hama khambha ke For Private and Personal Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 226 ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vAstavika svarUpa kA jJAna ho jAtA hai / jyoMhI yaha mana prajJAna ke parde kA bhedana karake sabhI vikSepoM se mukta ho jAtA hai tyoMhI isakI pRthak sattA samApta ho jAtI hai kyoMki hameM yaha rahasya pahale hI vidita hai ki vAstava meM mana vicAroM kI avirala dhArA hI hai / jisa kSaNa hamArA mana Atma hatyA kara letA hai usI kSaNa ise 'AtmA' ke darzana ho jAte haiM arthAt yaha svayaM Atma-svarUpa bana jAtA hai / hama jAnate haiM ki saMskRta bhASA meM isa anAdi zakti ko 'AtmA' kahate haiM / yahA~ hameM isa bAta ko bhUlanA nahIM cAhie ki zrI gauDapAda dRSTa-padArthoM se cala kara zarIra, mana aura zakti ke mArga para agrasara hone vAle sAdhaka kA mathAsaMbhava patha-pradarzana kara rahe haiM / Atma-sAkSAtkAra karane ke samaya sAdhaka ko 'brahma' kI anubhUti hotI hai na ki 'AtmA' kI / yahA~ 'brahma' kA ullekha jAna-bUjha kara kiyA gayA hai aura isI meM RSi kA buddhi cAtumyaM pAyA jAtA hai / isa zabda (brahma) ko likhane kA yaha abhiprAya hai ki 'AtmA' kA darzana karane para sAdhaka sarva vyApaka sattA 'brahma' ko bhI anubhava kara letA hai / yahA~ isa bAta ko smaraNa rakhanA lAbhaprada hogA ki zrI zaMkarAcA ne bhI apane bhASya meM kahA hai ki 'jJAna' kA artha 'AtmA' kA 'paramAtmA' se ekIkaraNa honA hai / - paramAtmA bana jAtA rahane para manuSya hA~ rahatI hai / zAnti saMkSepa meM mana kI sattA samApta kara dene para manuSya / dUsare zabdoM meM paramAtmA ke mana kA astitva banAye jAtA hai / azAnti ke rahane para hI mana kI sattA banI hone para paramAtmA kI anubhUti hotI hai / jaba apane vAstavika svarUpa kA jJAna na rahane para hama ajJAnavaza saMkalpa-vikalpa, vicAra prAdi ke prakampana se vicalita hote haiM taba hameM azAnti kA anubhava hotA hai kintu isa vicalita sthiti para vijaya prApta karate hI yaha azAnti lupta ho jAtI hai / isalie hama isa pariNAma para pahu~cate haiM ki jaba manuSya apane mana kA astitva kho detA hai taba use AtmAnubhUti hotI hai / prastuta maMtra meM 'grAtmA' ke lie, jisa samaya hama ise anubhava kara For Private and Personal Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 19. ) lete haiM, do zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai jo 'tat' tathA 'tadA sarvanAma hai / 'tat' kA artha hai 'vaha' aura 'tadA' kA 'taba' / 'tat' usa sarva-vyApaka cetanA kI prora saMketa karatA hai jisakA upaniSadoM meM varNana kiyA gayA hai aura jise kevala zAstra ke paThana meM hI lagA rahane vAlA sAvaka pahale-pahala apane se pRthak evaM dUrastha sattA mAnatA hai / ise hI tat arthAt 'vaha' kaha kara samajhAyA jAtA hai / isase yaha patA calatA hai ki prAcArya dvArA yaha batAyA gayA yaha 'satya', jise apane se pRthaka 'vaha' zabda dvArA samajhA gayA thA, anta ma hamAre bhItara hI anubhava meM prAtA hai kyoMki niyama-pUrvaka abhyAsa karate rahane para mana apana Apa isa avasthA ko prApta kara letA hai / svasthaM zAntaM sanirvANamakathyaM sukhamuttamam / ajamajena jJeyena sarvajJaM paricakSate // 47 // sarvottama kA mUlAdhAra AtmA ko anubhUti hai / yaha zAnti, jo zAzvata evaM avarNanIya hai, mokSa ke anurUpa hai / ise sarvajJa 'brahma' bhI kahA jAtA hai aura avinAzI AtmA isa sarvazaktimAn brahma kA hI rUpa hai / isa maMtra meM anubhava karane kI sthiti tathA anabhava karane yogya zakti kI vyAkhyA kI gayI hai aura sAtha hI sAdhaka ko 'sAdhana' dvArA isa avasthA ko apane bhItara anubhava karane kA parAmarza diyA gayA hai / tabhI vaha paramAtmA kI sanAtana anubhUti kara sakegA / isa anubhava para hI parama-sukha nirbhara hai| yaha zAzvata evaM anupama zAnti mokSa kA paryAyavAcI zabda hai / ise sarvajJa brahma bhI kahA gayA hai kyoMki yaha jJAna dvArA prApya ekamAtra kendra 'ajAta' Atmatattva ke anurUpa hai / isa adhyAya meM hamane aba taka jo kucha kahA hai use dhyAna meM rakhate hue aba aura kisI vyAkhyA kI AvazyakatA pratIta nahIM hotI kyoMki saba bAtoM para pUrNa rUpa se prakAza DAlA jA cukA hai| jisa parama-zAnti kA Upara ullekha kiyA gayA hai aura jise mana ko nizcala tathA saMkalpa-hIna kara ke anubhava kiyA jA sakatA hai vahI sarvotrama For Private and Personal Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 120 ) sukha hai / isa anAdi mukti ko sImita zabdoM pArA varNana karanA asaMbhava hai na kazcijjAyate jIvaH saMbhavo'sya na vidyate / etattaduttamaM satyaM yatra kiMcinna jAyate // 48 / / mithyAbhimAna ko anubhava karane vAle jIvAtmA kA kabhI janma nahIM huA / koI aisA kAraNa nahIM jisase isa (jIva) kI utpatti huI ho / yaha paramottama satya hai jo sarvadA ajanmA hai / isa maMtra meM zrI gor3apAda ke 'prajAta-sidAnta' kA sAra milatA hai / 'prajAtavAda' ke maMtra se zrI gaur3apAda tathA muni vasiSTha ne (yoga-vAsiSTha meM) isa siddhAnta kA pratipAdana kiyA hai / ina donoM maharSiyoM ne vedAnta kI 'prAcIna' zAkhA para prakAza DAlA hai jaba ki bhagavAn zaMkarAcArya ne vedAnta kI 'navIna' vicAradhArA ko suvyavasthA kI hai / 'zaMkara' ne padArtha maya saMsAra meM 'sApekSa vAstavikatA' ko mAnA hai| zrI gaur3apAda aura maharSi vasiSTha ne vAstavikatA ke sarvocca stara kA kabhI parityAga nahIM kiyA / hamAre nimna stara taka nIce Ane kI bajAya unhoMne hameM vahA~ pahu~cane kA saMketa kiyA hai kyoMki unako alaukika dRSTi meM hama saba unakA hI svarUpa haiN| jisa buddhimAn puruSa ne khambhe kI bAstavikatA ko jAna liyA hai vaha usa (khambhe) meM 'bhUta' kI mithyA dhAraNA karane vAle vyakti ko sajaga karane meM prayatnazIla rahatA hai / zrI gaur3apAda isa dizA meM hI prayatnazIla rahe haiM / vizuddha cetana-svarUpa hote hue 'cetanA' se pariveSThita yaha mahAnAcArya sabake hRdaya para Adhipatya rakhate haiM aura kisI ko apane se pRthak athavA bhinna nahIM mAnate / isa antima mantra meM zrI gaur3apAda ke samuccaya siddhAnta kA 'sArAMza' diyA gayA hai / unakI AlocanA kA 'sAra' yaha hai ki kisI kA janma nahIM letA / yaha siddhAnta buDhamata ke zUnyavAdiyoM ke isa vicAra ke For Private and Personal Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 216 ) kAraNa pratipAdita nahIM kiyA gayA hai ki va zUnya ko yathAthatA mAnate haiM balki isa lie ki 'AtmA' hI vAstavika sattA ko dhAraNa kiye hue hai| ___ 'pAdi' kI dhAraNA kevala mana kI bhrAnti hai / parama-satya ekamAtra sattA hai jise anAdi mAnA jAtA hai / saMsAra kI anekatA ko dekha kara isake 'Adi' ko jAnane kA prayatna AkAza ma ur3ane vAle pakSiyoM ke pada-cihna khojane ke samAna hai / jaba kisI vastu kA janma nahIM hotA to hama usake 'mUla-kAraNa' kI kisa prakAra kalpanA kara sakate haiM ? zrI gaur3apAda kahate haiM ki isa (kArya) kA koI kAraNa nahIM / 'anekatA' kisI kAraNa se AvirbhUta hotI hai| kintu 'parama satya' ke atirikta aura kisI kI sattA nahIM; ataH kisI vastu kA janma nahIM huA / For Private and Personal Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauthA adhyAya 'alAta zAnti' isa samUce grantha meM yaha adhyAya vizeSa mahattva rakhatA hai / kucha pAlocakoM na isa adhyAya ke mahatva ko kama karane kA prayAsa kiyA hai| hama unake vicAra se sahamata nahIM ho sakate / ve kahate haiM ki yaha adhyAya eka svataMtra grantha hai kyoMki isameM sabase pahale 'stuti' dI gayI hai / unake vicAra meM cauthA adhyAya eka alaga pustaka hai jise isa grantha meM zAmila kara liyA gayA hai / isa bAta ko mAnanA kisI prakAra yukti-yukta nhiiN| kucha loga to yahA~ taka kahane lage haiM ki 'gaur3apAda kArikA' kisI eka vidvAn kI kRti nahIM hai balki vedAnta para likhe cAra granthoM ko milA kara unheM isa pustaka kA rUpa de diyA gayA hai / mAtA 'zruti' kI vedI para ina cAra adhyAyoM ke manohara sumanoM ko piro kara zrI zaMkarAcArya ne jo anupama mAlA car3hAyI hai usase yaha dhAraNA bahuta hada taka nirAdhAra siddha hogayI hai / profesara bhaTTAcArya kI yaha yukti hameM mAnya nahIM hai ki 'stuti' se prArambha hone ke kAraNa yaha adhyAya eka svataMtra dharmagrantha hai kyoMki saMskRta sAhitya kI kaI kRtiyoM meM prAyaH adhyAya 'stuti' se prArambha hotA hai / isa sambandha meM eka yukti yaha dI jAtI hai ki isa adhyAya meM pahale tIna adhyAyoM ke bahuta se maMtroM kI punarAvRtti kI gayI hai / eka upadeza grantha ma aisA honA koI doSa nahIM mAnA jAtA / RSi kA uddezya kaI bahuta Avazyaka bAtoM para bala denA hai / unakA viSaya itanA sUkSma hai ki chAtra bAtoM ko pUrI taraha samajha nahIM pAte / saMskRta ke darzana-granthoM meM pUnarAvatti eka Avazyaka aMga mAnA jAtA hai / yaha 'kArikA' eka 'upadeza-grantha' hai| kaI ( 230 ) For Private and Personal Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 231 ) bahuta prAcIna hastalekhoM kI puSpikAnoM (Colophons) meM isa bAta kA spaSTa rUpa se varNana kiyA gayA hai / isa adhyAya meM zrI gaur3apAda ne jAna-bUjha kara pahale tIna adhyAyoM kI bahuta sI yuktiyoM ko doharAyA hai / isa adhyAya ke mukhya viSaya ye haiM :-- (ka) tarkapUrNa vivAda (Dialecties) ke dvArA kAraNa kI niryodhyatA (Unintelligibility) dikhAnA / (kha) 'alAta' ko hilAne se jo mithyA prAkRtiyA~ banatI haiM unakI saMsAra ke vividha mAyA-pUrNa padArthoM se tulanA karanA / (ga) isa bAta ko siddha karane ke lie ki paramAtma-tattva advaita, manAdi tathA sanAtana hai, bauddha dharma kI yuktiyoM kA udAratA se prayoga krnaa| isa adhyAya meM zrI gaur3apAda na bahuta sI bauddha paribhASAoM kA upayoga kiyA hai / yaha aMdhAdhudha rIti se nahIM kiyA gayA hai balki una vicAroM aura rahasyoM ko prakaTa karane ke lie kiyA gayA hai jinheM bauddha-dharma ke granthoM se sugamatA se ur3hata kiyA jA sakatA hai| isa adhyAya para vizeSataH una vyaktiyoM dvArA TIkA-TippaNI kI jAtI hai jo yaha siddha karanA cAhate haiM ki zrI gaur3apAda hameM buddha-dharma ke AdarzoM ko pAlana karane kA parAmarza dete haiN| unake vicAra meM isa adhyAya meM upaniSadoM ke uddharaNa nahIM diye gaye haiN| profesara vI0 maTTAcArya kahate haiM ki hamAre grantha-lekhaka ne apanI antima pustaka 'alAta-zAnti' meM kisI upaniSad kA ullekha nahIM kiyA aura na hI koI aisA havAlA diyA hai / yaha AlocanA asaMgata hai kyoMki aisI bAta kahanA eka dArzanika asatya hai / yahA~ kaI aisI paMktiyA~ haiM jo upaniSadoM se paricita vidyArthI ko vedoM ke sanAtana-satya kA smaraNa dilAtI hai / DA0 belvAlkara ne cauthe adhyAya ke maMtra 78, 80, 85 aura 62 meM upaniSadoM ke uddharaNa kI ora saMketa kiyA hai| zrI gaur3apAda ke tIvra pAlocaka isa adhyAya ke zIrSaka se hI yaha pariNAma nikAlate haiM ki RSi ne buddha-dharma ke AdarzoM kI sthApanA karana ke For Private and Personal Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 232 ) prayAsa meM buddha-dharma meM vedAnta kI jhA~kI dekhI hai / yaha dhAraNA isa kAraNa bhrAnti-pUrNa hai ki RSi ne bauddha dharma ke granthoM se 'alAta' upamA ko uddhRta kiyA hai / vAstava meM prAcArya kA uddezya isa upamA ko varNana karane para pUrA ho jAtA hai / kisI prAkRtika dRzya kA dharma-vizeSa ke grantha meM samAveza karanA aura use usI kA aMga mAnanA kisI mata kA janma-siddha adhikAra nahIM hai / yadi kisI pustaka meM candramA se kisI kI upamA dI gayI hai to yaha mAna baiThanA ki usakA aura koI ullekha nahIM kara sakatA anAkAra ceSThA hogii| zrI gaur3apAda dvArA isa upamA kA uddharaNa karanA nyAya-saMgata hai kyoMki saMbhava hai zrI gaur3apAda tathA bauddha granthakAroM ne yaha upamA kisI anya sUtra se prApta kI ho kyoMki maitreyI upaniSad ke caturtha adhyAya ke caubIsaveM maMtra meM alAta-vRtta kI upamA dI gayI hai / vahA~ ye zabda likhe hue haiM-"vaha sUrya ke varNa vAle brAhmaNa ko dekhatA hai jo vRtta meM ghUmane vAlI jyoti ke samAna dedIpyamAna hai / " pAlocaka to yaha bhI kahate haiM ki isa adhyAya meM jisa aindrika hAthI' kI upamA dI gayI hai usameM RSi kI koI maulikatA nahIM hai arthAt use bhI uddhRta kiyA gayA hai / yaha Alocaka isa bAta ko bhUla jAte haiM ki saMbhavataH yaha 'bhAsa' ke nATaka 'svapnavAsavadattA' ke mukhya pAtra rAjA udayana kI jIvanI se lI gayI ho| jisa taraha prAcIna dharma-pranthoM kI vyAkhyA karate hue hama mAjakala sAdhAraNa upalabdha bhASA (vijJAna evaM IsAI-mata ke zabdoM) kA upayoga karate hai usI taraha zrI gaur3apAda ne, jinheM apanI pustaka ko prakAzita karane tathA vikraya kI koI icchA nahIM thI balki jo apane samaya ke zikSita-samudAya taka isa viziSTa zAna ko pahuMcAnA cAhate the, bar3I udAratA se usa yuga ke prasiddha pAribhASika zabdoM kA prayoga kiyA / kisI yuga ke santa-mahAtmA apanI pIr3hI ke logoM ko unhIM kI bhASA meM mahattvapUrNa vicAra batAyA karate haiN| For Private and Personal Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 233 ) nissaMdeha zrI gaur3apAra vedAnta-darzana kI sarva-prathama susaMskRta vyAkhyA karane vAle haiN| unase pahale likhe gaye 'brahma-sUtra' haiM jo isa padavI ko nahIM pA sakate kyoMki vaha suvyavasthita darzanazAstra hone kI apekSA eka AdhyAtmika (theological) sAra hI hai / isa prasaMga meM yaha kahanA nyAya-saMgata hogA ki zrI gaur3apAda darzana-zAstra kI vyAkhyA meM zrI zaMkarAcArya ke paramparAgata agraja the| nArANayapaprabhavaM vAsiSThaM zakti ca tatputra parAzaraM c|| vyAsaM zukra gaur3apara mahAtaM govindrayogIndramathAsya ziSyam / zrI zaMkarAcAryamathAsya padmapAdaM ca hastAmalakaM ca ziSyam / taM troTakaM bAtikakAmanyAnasmadgurUnsantatamAnato'smi // ___ isa suprasiddha maMtra meM zrI zaMkarAcArya tathA unake ziSyoM se sambandhita prAcAryoM kI tAlikA dI gayI hai| isase hameM patA calatA hai ki yaha sUcI bhagavAna viSNu se prArambha hokara troTakA. cAyaM taka pAtI hai| yaha viziSTa jJAna bhagavAna viSNu se vasiSTha, zakti, usake Atmaja parAzara, vyAsa, zukra, gaur3apAda, govindapAda, zrI zaMkarAcArya, padmapada, hastAmalaka taka hotA huA troTakAcArya taka avatIrNa humA / isa tAlikA se hameM yaha patA calatA hai ki zrI zaMkarAcArya ke guru govinda pAda zrI gaur3apAda ke pramukha ziSya the| jJAnenA'kAzakalpena dharmAnyo ggnopmaan|| jJAyAbhinnena saMbuddhastaM vande dvipadAM varam // 1 // maiM una zreSTha puruSoM ko namaskAra karatA hU~ jinhoMne jJAna ke dvArA, jo AkAza ke samAna hai aura jJeya se bhinna nahIM hai, vividha vyaktiyoM kI prakRti kA anubhava kiyA jo svayaM AkAza ke samAna hai| zrI gaur3apAra kI 'kArikA' ke antima adhyAya ko isa prArthanA-mantra se For Private and Personal Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prArambha kiyA gayA hai / yahA~ RSi apane guru ke caraNoM meM zraddhAMjali bheMTa kara rahe haiM jo manuSyoM ke ziromaNi haiM aura jinhoMne. prAtmA tathA paramAtmA meM zAzvata ekatA kA anubhava kiyaa| 'dvipadAM varam' ke viSaya meM bahuta matabheda pAyA jAtA hai / kucha vyakti ise buddha mahAn kI stuti mAnate haiM kyoMki unhoMne prAtmAnubhava kiyA thA kintu prAcIna dhArA vAle ise vaha vandanA mAnate haiM jisake dvArA zrI gaur3apAda ne apane iSTa-devatA, 'badrInAtha' ke bhagavAn nArAyaNa kA stavana kiyA / katipaya kiMvadantiyoM ke anusAra zrI gaur3apAda ne bahuta varSoM taka badrInAtha kI ghATI meM raha kara vedAnta ke tatvoM para manana kiyA thA aura vahA~ hI unheM bhagavAna nArAyaNa dvArA ina rahasyoM kA udghATana huA thaa| isa kArikA meM ve mantra diye gaye haiM jinameM RSi ne apane anubhava se prApta kiye gaye dArzanika siddhAntoM kA pratipAdana kiyA / isa taraha zrI zaMkarAcArya kI zreNI ke prAcIna vedAntika TokAkAroM ne ise bhagavAn badrInAtha kI stuti mAnA hai / saMskRta sAhitya meM yaha prathA bahudhA calI AtI hai ki eka naye grantha kA zrI gaNeza karate samaya bhagavAna kI stuti kI jAya jisase isake pUrNa hone meM kisI prakAra kI bAdhA upasthita na ho aura vaha grantha saphalatA pUrvaka samApta ho jAya / kaI Alocaka isa prArthanA-maMtra ke kAraNa isa adhyAya ko eka asambaddha kRti mAnate haiM / isa prastuta adhyAya kI bhUmikA meM hama isa vicAra ko svIkAra na karane ke pakSa meM pahale hI yuktiyAM de cuke haiN| isa mantra meM yaha tathya paryApta rUpa se siddha kiyA gayA hai ki prAtmatattva tathA sarva vyApaka paramAtma-tattva meM koI bheda nahIM hai| ina donoM kI prAkAza se tulanA kI gayI hai| yaha bAta gata adhyAyoM meM savistAra samajhAyI jA cukI hai| asparzayogo vai nAma sarvasatvasukho hitaH / vivAdo'viruddhazca dezitastaM namAmyaham // 2 // For Private and Personal Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 235 ) maiM usa yoga ko namaskAra karatA hU~ jise 'asparza-yoga' kahA jAtA hai, jise zAstroM ke dvArA par3hAyA jAtA hai, jo sabake sukha ko bar3hAne vAlA tathA sabakA hitaiSI hai aura sAtha hI jo saba vivAda aura virodha se rahita hai / ___jJAna ke adhiSThAtR-deva kI vandanA karane ke bAda prAcArya aba usa yoga ko namaskAra karate haiM jisake dvArA unhoMne nija prAtmA kI paramAvasthA ko prApta kiyA / zAstroM ne isa ukti kI ghoSaNA kI hai aura dhuraMdhara vidvAnoM ne isakA samarthana kiyA hai ki eka vyakti prAtmAnUbhUti karane para AtmA kA svarUpa grahaNa kara letA hai / isake anusAra eka siddha puruSa ko vandanA karane se hama paramAtmA (lakSya) ko namaskAra karate haiM / hindU darzana-zAstroM meM sAdhya (sAdhana) ko bhI utanA mahatva diyA jAtA hai jitanA lakSya : dhyeya) ko / prArya to usa sanAtana saMskRti ke anuyAyI hai jisameM sAdhana tathA sAdhya samAna pavitratA rakhate haiM / isalie jJAna-mArga kI vizeSa rUpa se pRthak vandanA karanA zrI gaur3apAda kA upayukta evaM mAnya kArya hai / 'asparza yoga' ko vistAra se vyAkhyA pahale kI jA cukI hai / prAtma-paripUrNatA ke mArga para calate hue saphalatA prApta karane ke lie pratyeka sAdhaka ko kina vizeSatAoM kA samAveza karanA cAhie unheM bar3e arthapUrNa DhaMga se batAyA jA cukA hai| saMsAra meM jo kArya kiyA jAtA hai, vaha prasannatA (sukha) athavA hita ke lie hotA hai / yaha jarUrI nahIM ki sukha ke lie kiye gaye kArya 'hita' kI dRSTi se bhI anukUla hoM / aise kArya, jo sukha evaM hita ke dene vAle hoM, virale hI mileMge / zrI gaur3apAda yahA~ pramANita karate haiM ki 'asparza-yoga' vaha mArga hai jo sabako sukha dene ke sAtha unakA hita cAhatA hai| prAtmA ko anubhava karane ke kaI anya mArga haiM jina para calane se manuSya ko to sukha milatAhai kintu dUsaroM kA hita nahIM hotaa| For Private and Personal Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 236 ) isakA mukhya kAraNa yaha hai ki dUsare saba mArgoM meM bahuta bAhyADambara pAyA jAtA hai / bhaktimArga meM prArAdhanA, maMtroccAraNa aura bhagavad-kIrtana kA prayoga kiyA jAtA hai jisase nAstika par3osI azAnta ho sakate haiM / 'haTha-yoga' meM manuSya ko prAcaraNa ke bahuta se bAhya niyamoM kA pAlana karanA hotA hai aura yaha prayAsa prAya: 'tapazcaryA' ke samAna kaThina ho jAtA hai / jo tapasyA ke mArga ko samajha nahIM pAte unake lie eka tapasvI kA jIvana prati duHkhaprada hotA hai / 'karma-yoga' meM 'rAga' aura 'dveSa' kA kisI na kisI mAtrA meM honA anivArya hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki sabhI mArgoM meM kucha na kucha zoka athavA duHkha avazya pAyA jAtA hai / 'asparza-yoga' meM, jisake dvArA hRdaya kI guhya guphA meM AtmA se sAkSAtkAra kiyA jAtA hai, manuSya ke bhItara vikAsa lAyA jAtA hai jisase yaha mArga 'sAdhaka' ke lie hitakArI hone ke sAtha dUsaroM ke lie klezakArI nahIM hotA / zrAtmAnubhava ke isa mArga para calana sa pUrvaM hRdaya ko abhyAsa evaM niyama se vikasita karane kA krama batAyA jAtA hai aura sAtha hI sAdhaka ko nakArAtmakatA ke durgama jana ko sApha karane tathA hRdaya meM sadguNoM kA saMcAra karane kA parAmarza diyA jAtA hai | Atma - vikAsa kI isa susaMskRta evaM suvyavasthita vidhi meM koI saMgharSa nahIM pAyA jAtA aura na ho isakA koI virodha hotA hai / dUsare mArgoM meM vivAda kI bahuta adhika saMbhAvanA hotI hai aura haraM guru apanI alaga vidhi batAtA hai jisase bhakta samudAya eka mArga para calate hue dUsare mArgoM se prAyaH anabhiza rahate haiM / saMkSepa meM hama yaha kaha sakate haiM ki kisI 'yoga' ke anuyAyI prAya: eka hI mArga kA anusaraNa nahIM karate | isake viparIta 'vedAnta-sAdhanA' meM eka hI rAja mArga hai jo sabase choTA hone ke sAtha sAtha abhISTa sthAna taka zIghra pahu~cAne vAlA hai| isa mArga para bar3hanA sahRdayatA, zrAtma-sAdhana maura viveka buddhi para nirbhara hai / jisa aMza meM ye guNa bar3heMge usI anupAta se sAdhaka unnati karegA / For Private and Personal Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 297 ) bhUtasya jAtimicchanti vAdinaH kecideva hi / prabhUtasyApare dhIrA vivavantaH parasparam // 3 // paraspara vAda-vivAda karane vAle kaI vAdI yaha kahate haiM ki pahale se banA rahane vAlA tatva vikasita hokara prakaTa hotA hai / kintu kaI anya vidvAna yaha dAvA karane haiM ki abhUta-tattva kA hI vikAsa hotA hai / isa maura Age Ane vAle maMtra meM hameM sAMkhya-zAstra ke siddhAntoM kA digdarzana karAyA jAtA hai aura sAtha hI inako mithyA siddha kiyA jAtA hai| ye donoM advaitavAda se sambandha rakhate haiM aura yahA~ zrI gaur3apAda inake pArasparika matabheda ko nirarthakatA para bala de rahe haiM / RSi ne apane ziSyoM ke sAmane jo mArga rakhA hai vaha nirvivAda tathA nirvirodha hai| ina do vicAra-dhArAmoM ke paraspara-virodhI bhAvoM ko samajhana ke lie pAThakoM ko cAhie ki ve inake vicAroM ko jAna leM / sAMkhya darzana ko mAnane vAle 'satkArya' siddhAnta athavA 'pariNAma' siddhAnta meM AsthA rakhate haiN| isa siddhAnta ke anusAra kahA jAtA hai ki nirmANa se pahale kAraNa meM kArya vidyamAna rahatA hai, jaise miTTI meM pAtra kI sattA banI rahatI hai| isa vicAra-dhArA ke anusAra kisI vastu kA naye sire se nirmANa nahIM hotA kyoMki yadi kAraNa meM kArya kI sattA na banI rahe to phira vaha kisa prakAra usa (kAraNa) meM se prakaTa ho sakatA hai / isalie isa siddhAnta meM vizvAsa rakhane vAloM kI dRSTi meM 'kAraNa' usa 'kArya' ko vyakta karatA hai jo usa (kAraNa) meM pahale se sUkSma rUpa meM vidyamAna rahatA hai| ataH kAraNatva kA artha kAraNa kA kArya (pariNAma) meM badalanA hai| miTTI meM pAtra kI prAkRti tirohita bhI jisase yaha siddha huA ki 'kAraNa' ke guNoM ne 'kArya' ke guNoM ko chipA rakhA hai / 'kAraka gyavahAra' dvArA avyakta pAtra ko vyakta kiyA jAtA hai| For Private and Personal Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 238 ) sAMkhyikI kahate haiM ki yadi isa tathya ko na mAnA jAya to kisI nizcit kAraNa se hone vAle kArya kA parisImana nahIM kiyA jA sktaa| udAharaNa rUpa se tabhI hama jhAr3iyoM se aMjIra, reta ko kUTa kara AmaleTa athavA jala ko ubAla kara navanIta (makkhana) prApta kara sakeMge / sAtha hI yaha bhI kahA jAtA hai ki eka prakAra ke kAraNa se usI prakAra ke kArya kI utpatti ho sakatI hai jisase 'kAraNa' meM 'kArya' kA pahale se hI banA rahanA siddha hotA hai aura yaha sUkSma rUpa se vahA~ vidyamAna rahatA hai / isa taraha 'kAraNa' aura 'kArya' donoM mUlataH eka hI haiN| isa vicAra-dhArA ke viparIta 'nyAya-vaizeSika' vicAra-dhArA hai jisakA apanA alaga siddhAnta hai / isake anusAra 'asat-kArya' siddhAnta kA pratipAdana kiyA jAtA hai jise 'pArambhavAda' bhI kahA jAtA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki padArthoM kA naye sire se nirmANa hotA hai / isa siddhAnta ke anuyAyI kAraNa meM kArya kI sattA ko nahIM mAnate / ve kahate haiM ki yadi kArya pahale se vidyamAna rahatA ho to use vyakta karane kI kyA prAvazyakanA hai ? sAMkhya vicAra rakhane vAloM se unakA yaha prazna hai ki unake isa vicAra meM kyA tathya hai ki 'kAraka-vyavahAra' dvArA pAtra ko miTTI meM se vyakta kiyA jAtA hai / ve sAMkhyoM ke isa tarka kA khaNDana karate haiM ki kArya kA, jo kAraNa meM pahale se banA rahatA hai, nirmANa hotA hai / unake vicAra meM isakA yaha abhiprAya hogA ki miTTI aura pAtra eka hI vastu haiM bhora eka dUsare se bhinna bhI / eka pAlo vaka ne to yahA~ taka kahA hai ki sA~sya-siddhAnta gAloM ke vibhinnatA meM samatA pAne vAle isa vicAra ko mAnanA eka paraspara-birodhI bAta ko svIkAra karanA hogaa| isa taraha nyAya-vaizeSika vicAra mAle kArya ko kAraNa se ekadama bhinna mAnate haiM kyoMki (unake vicAra meM) 'kArya' usI samaya rahatA hai jaba use kriyAnvita kiyA jAya / yahA~ hameM bhI isa bAta ko jAna lenA cAhie ki isa vicAradhArA For Private and Personal Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 236 ) vAle kArya ko kAraNa se sarvathA bhinna nahIM mAnate kyoMki yadi aisI bAta hotI to isase pUrva batAyI gayI asambhAvanAeM sambhAvanA bana kara raha jAtIM / isa avasthA meM hama tela ko bilone para madhu ko prApta kara lete / ina saba virodha bhAvoM kA samaMjana karane ke vicAra se ve 'kAraNa' tathA 'kArya' meM 'samavAya' sambandha mAnate haiM jisase 'kArya' sarvadA eka nayA rUpa hotA hai yadyapi usakA kAraNa se samavAya sambandha rahatA hai / ina tarkoM para adhika vicAra karanA Avazyaka nahIM jAna par3atA / hamAre kAma ke lie to itanA jAna lenA hI paryApta hogA ki ina do mantroM meM zrI gaur3apAda ne ina paraspara-virodhI viSayoM kI ora saMketa karake yaha dikhAnA cAhA hai ki ye donoM vicAra-dhArAe~ eka dUsare kA khaNDana karake vedAnta kI mahattA evaM sarvopayogitA ko siddha karatI haiN| isa mantra kI pahalI paMkti meM isa sA~sya-vicAra ko prakaTa kiyA gayA hai ki kAraNa se pahale se vidyamAn vastu kI utpatti hotI hai / dUsarI paMkti meM nyAya-baizeSikoM ke isa vicAra para prakAza DAlA gayA hai ki kArya kI utpatti asat kAraNa se hotI hai / bhUtaM na jAyate kiMcidabhUtaM naiva jAyate / vivavanto vyA hyevamajAti khyApayanti ye // 4 // jo maujUda hai usakA punaH janma nahIM hotA aura jisakA astitva hI nahIM vaha kabhI prakaTa nahIM hotaa| isa prakAra paraspara vivAda karate hue ve anajAne advaitavAda kA samarthana aura ajAtavAda siddhAnta kI puSTi karate haiM / yahA~ TIkAkAra pratyakSataH yuktipUrNa pratIta hone vAle siddhAntoM kI ha~sI ur3A rahe haiM kyoMki tarka-vitarka karate rahane para ina vicAra-dhArAmoM meM pArasparika virodha pAyA jAtA hai| zrI gaur3apAda kahate haiM ki jo pahale se hI vidyamAna hai usakA kisa prakAra janma ho sakatA hai ? maiM yaha nahIM kaha sakatA ki kala mere pitA jI kA janma mA vaa| For Private and Personal Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 140 ) jisakA astitva nahIM vaha kisa taraha vidyamAna rahatA hai ! yaha kahanA ki "maiMne iMdra-dhanuSa kharIdA" eka aisI bAta hogI jo satya se kosoM dUra hai / "vaha mujhe AkAza-puSpa degA"-isa vAkya meM vizvAsa rakhanA nirAzA kA sahArA lenA hogA kyoMki jo vastu hai hI nahIM use kisa taraha prApta kiyA jA sakatA hai ? isa taraha sAMkhya aura vaizeSika donoM kI dRSTi se saMsAra kI anakatA se sambandha rakhane vAlI byAkhyA anupayukta huI / isalie zrI gor3apAda kahate haiM ki kAraNa ke siddhAnta kI vyAkhyA karane meM asaphala rahatI huI ye donoM vicAra-dhArAe~ vedAnta ke isa dRSTikoNa ko siddha karatI haiM ki kisI vastu kI sRSTi nahIM huI hai aura saba bhAnti-pUrNa bAtoM meM kAraNasiddhAnta kA nikRSTa sthAna hai / khyApyamAnAmajAti tairanumodAmahe vayam / vivadAmo na taiH sArdhamavivAdaM nibodhata // 5 // ina dvaitavAdiyoM dvArA batAye gaye ajAtavAda kA hama anumodana karate haiM / hamArA unase koI jhagar3A nahIM hai / aba hamase sunie ki vaha kauna sA sanAtana-tatva hai jo nirvirodha evaM nirvivAda hai| yahA~ zrI gaur3apAda sUkSma bhAva se dvaitavAdiyoM (jo sAmAnyataH tarka-vitaka meM pravINa hote haiM) aura unake andha-vizvAsa kI haMsI ur3Ate haiM / RSi kahate haiM ki ve apane dArzanika vicAroM dvArA 'ajAtavAda' ko siddha karate haiN| hamArA unase koI matabheda nahIM hai aura hama unake zubha bhAvoM evaM vicAroM ko svIkAra karate haiN| hama praba apane isa siddhAnta ko spaSTa karane kA prayAsa karege ki kAraNa-siddhAnta eka bhrAnti-pUrNa vicAra hai jo dvaitavAdiyoM ke dArzanika vicAroM kI dRSTi meM bhI mAnya nhiiN| vedAnta aura isake siddhAnta kI vyAkhyA karane kA prayatna karate hue zrI gaur3apAda kahate haiM ki anekatAmaya saMsAra kevala mAnasika bhrAnti hai / aba AcArya pUrNataH kaTibaddha hokara sAdhaka ke mArga meM Ane vAle una saba kA~ToM ko dUra karane para udyata hote haiM tAki vaha ananta-zakti ke zAntipUrNa kSetra meM praveza pA ske| For Private and Personal Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (241 / ajAtasyeva dharmasya jAtimicchanti vAdinaH / prajAto hyamRto dharmo matyaMtAM kathameSyati // 6 // dvaitavAdI kahate haiM ki ajAta evaM avikArI sanAtana-tattva meM vikAra A jAtA hai / jo tattva svayaM avikArI tathA avinAzI hai, bhalA vaha kisa prakAra martya ho sakatA hai ? ___isa mantra kI vyAkhyA kI jA cukI hai / dekhie tIsare adhyAya meM 'kArikA' kA bIsavA~ mantra / na bhavatyamRtaM mayaM na matyamamRtaM tathA / prakRteranyathAbhAvo na kathaMcidbhaviSyati // 7 // amartya kA martya honA aura martya kA amartya honA asaMbhava hai kyoMki kisI vastu kA apane svabhAva ko badalanA kabhI saMbhava nahIM ho sktaa| svabhAvenAmRto yasya dharmo gacchati martyatAm / kRtakenAmRtastasya kathaM sthAsyati nizcalaH // 8 // jo vyakti yaha mAnatA hai ki svabhAva se mRtyu-rahita hone vAlA tattva mRtyu (nAza) ko prApta karatA hai bhalA vaha kisa prakAra isa bAta ko siddha karegA ki 'amartya' janma lene ke bAda apane aparivartanIya svabhAva ko banAye rkhegaa| pichale adhyAya meM kArikA ke bIsaveM aura ikkIsaveM maMtroM meM ina maMtroM kA artha samajhAyA jA cukA hai| yahA~ to isa vicAra kI puSTi karane ke uddezya se inakI punarAvRtti kI gayI hai / ina maMtroM meM jo vicAra diye gaye haiM unheM pichale adhyAya meM pUrI taraha samajhAyA nahIM gayA kyoMki isa bAta ko spaSTa nahIM kiyA gayA ki koI vastu apane svabhAva ko kisa prakAra aura kyoMkara nahIM badalatI / isa bAta ko nIce samajhAyA jAtA hai / For Private and Personal Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 242 ) sA~siddhikI svAbhAvakI sahajA prakRtA ca yaa| prakRti se ti vijJa yA svabhAvaM na jahAti yA // 6 // prakRti yA sahaja bhAva zAlI vastuoM kA yaha abhiprAya hai ki prApta hone para vastuoM kA vaha guNa pUrNa rUpa se aMga bana jAtA hai jisakI vizapatA unama pAyI jAtI hai; inameM yaha sahaja guNa pAyA jAtA hai aura yaha kRtrima nhiiN| koI vastu apane svabhAva kA tyAga nahIM krtii| kiso sAhitya meM isase pahale vijJAnamaya vicAra-dhArA itanI parakASTha taka nahIM pahu~co jitanI vaidika yuga me| yaha bAta dharma-granthoM meM vizeSa rUpa se pAyI jAtI hai / prAcIna AryA vidvAnoM ne sahaja-svabhAva kI dRSTi se eka vastu kA cAra spaSTa bhAgoM meM vargIkaraNa kiyA hai / aisI koI vastu nahIM jisakI vizeSatA ina cAroM meM se kisI eka varga meM na pAtI ho| . (1) sA~siddhikI----bhalI bhAMti prApta hone vAlI / kaI vizeSatAe~ isa prakAra kI haiM jinheM acchI prakAra prApta karane para manuSya chor3a nahIM sakatA, jase yaugika zaktiyA~, zikSA, varNamAlA ityAdi / ise manuSya dvArA bhalI bhAMti prApta kiyA svabhAva va hate haiM / sonA zuddha hone para apane vAstavika mUlya ko banAye rakhatA hai| (2) dUsare varga meM pAne vAlI vizeSatA ko svAbhAvikI' kahA jAtA hai jo kisI vastu kA sahaja svabhAva hai, jaise agni meM prakAza tathA garmI / isakA yaha abhiprAya hai ki apanA sahaja-gaNa (garmI) dhAraNa karane para hI agni kI sattA banI raha sAtI hai| (3) akRtA--- akRtrimatA, jaise drava-padArtha kA DhalAna kI aora bahanA / yaha kriyA kisI yaMtra athavA dabAva ke kAraNa nahIM hotI / yaha naqalI bAta nahIM balki drava-padArtha kA sahaja svabhAva hai / (4) sahajA-prANI meM svataH rahane aura prakaTa hone vAlI, jaise battakha kA pAnI meM tairanA, pakSiyoM kA ur3anA Adi / For Private and Personal Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 143 ) / isa mantra ma TIkAkAra na ina cAra vizeSatAoM kI ora saMketa kiyA hai; kintu zAstra kI dRSTi meM cAra ke sthAna meM pA~ca guNa batAye gaye haiM / zrI gaur3apAda ne pAMcavIM vizeSatA ko batAne ke lie kadAcit 'ca' kA prayoga kiyA hai / ise 'svarUpa prakRti' kahate haiM; jaise vastra meM vastratva, pAtra meM pAtrapana Adi / vastratva ko alaga kara dene se vastra kA astitva nahIM rahatA / dhAge ke eka baNDala athavA rUI ke Dhera ko vastra nahIM jisa meM kapar3Apana pAyA jAya / kahA jAtA / vastra vaha hai jaba taka ina vastunoM kA astitva rahatA hai taba taka ina ( vastunoM) se inakI prakRti ko kabhI alaga nahIM kiyA jA sakatA hai / koI vastu apane sahaja svabhAva ke binA nahIM raha sakatI / 'zIta agni' aura 'andhakArapUrNa sUrya' kA honA asambhava hai / isa bAta ko samajhAne kA yaha uddezya hai ki koI padArtha apanI prakRti se pRthaka nahIM raha sakatA / isa ukti dvArA chaThe aura sAtaveM maMtra kA samarthana kiyA gayA hai jahA~ hameM yaha batAyA jA cukA hai ki amartya kA martya aura martya kA amartya honA asaMbhava hai kyoMki koI apane svabhAva kA tyAga nahIM kara sakatA / martya apane svabhAva meM sthira rahate hue amartya nahIM ho sakatA / yadi parama tattva vikAra Ane para vividhatA kA svarUpa grahaNa kara le to usameM 'sanAtana' rahane kI vizeSatA nahIM raha sakatI / aisI bAta kahanA artha kA nartha karanA hogA / anya dharmoM ke viparIta vedAnta hI saMsAra kA eka aisA dharma hai jo kisI bhI bAta ko andhAdhundha mAnane ko taiyAra nahIM / vedAnta meM andha-vizvAsa ke lie koI sthAna nahIM hai / jarAmaraNanirmuktAH sarve dharmAH svabhAvataH / jara maraNamicchantazcyavante sabhI dharma (jIva ) svabhAva se jarA evaM maraNa se rahita hote haiM / unheM kevala yaha dhAraNA hotI hai ki ve bur3hApe aura mRtyu ko 1 prApta hote haiM / isa prakAra ve isa vicAra ke kAraNa hI apane svabhAva tanmanISayA // 10 // For Private and Personal Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (14) kA tyAga karate pratIta hote haiN| __ sabhI pRthak rahane vAle jIvAtmA svabhAva se 'prAtmA' kA svarUpa haiM aura kucha nahIM; phira bhI hama apane Apa ko nazvara mAnate rahate haiN| hama sadA yaha anubhava karate rahate haiM ki hamArA astitva satya-sanAtana 'AtmA' ke viparIta hai yadyapi hama vAstava meM paramAtma-tattva se bhinna nahIM haiN| isa martya-bhAva ko 'jarA-maraNa' dvArA samajhAyA gayA hai| zarIra meM janma-mRtyu paryanta pA~ca prakAra ke vikAra hote haiM--janma, vRddhi, vyAdhi, jarA aura mRtyu / yahA~ para kevala 'jarA-maraNa' kA prayoga kiyA gayA hai kintu inake sAtha zeSa tIna vikAroM kI bhI gaNanA kI jAnI cAhie / ajJAna, mithyAbhimAna aura jhUThe sambandha rakhane ke kAraNa hama vividha padArthoM ke prakaTa hone aura bar3hate rahane ke svapna dekhate rahate haiN| inake sAtha, vyAdhi jarA aura maraNa se pIr3ita ho kara hama jIvana kI yAtanAoM ko sahana karate rahate haiN| yaha saba hamAre mana kI pravRttiyoM tathA ina vicAroM se lagAva hone ke kAraNa ghaTita hotA hai / yadi hama apanI buddhi se tanika bhI kAma leM to hameM pUrI taura para patA cala jAyegA ki ye saba vikAra hamAre zarIra, mana aura buddhi se sambandha rakhate haiM na ki zuddha -cetana prAtmA se / zarIra kA janma hotA hai; mana evaM buddhi kA vikAsa hotA hai; duHkha evaM yAtanAoM kA sambandha mana se hai; 'jarA' (bur3hApe) dvArA hamArI indriyA~ zithila ho jAtI haiM aura isakA hamAre zarIra para prabhAva par3atA hai; mRtyu dvArA hamArA sthUla zarIra sUkSma zarIra se alaga ho jAtA hai / isa taraha hama dekhate haiM ki ina vikAroM meM se kisI eka kA prAtmA se sambandha nahIM hai / prAtmA to ina se achUtA rahatA hai / apane vAstavika svabhAva ko bhulA dene se hama 'AtmA' ko Dhakane vAle AvaraNoM se itanA ghaniSTha sambandha rakhate haiM ki ina pA~ca avasthAnoM ko hama 'prAtmA' meM dekhane lagate haiM / vAstava ma 'prAtmA' paripUrNa, avikArI tathA For Private and Personal Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 145 ) * sukha svarUpa hai / phira bhI isa (AtmA) ke vAstavika guNa ko bhUla jAne aura isake vividha guNoM kA Aropa karane se hama ajJAnavaza nazvaratA ke kleza sahana karate rahate haiM / nAzamAn evaM parivartana-zIla saMsAra vAlA jIvana hamArA svarUpa nahIM hai / isa vividhatA pUrNa saMsAra meM hamAre jIvana ke aneka saMgharSa evaM kleza vastuta: ve saMgharSa haiM jinake dvArA hama prapane yathArtha svarUpa kI phira se khoja karate haiM / apane svarUpa se pRthak hokara hama nirvAsita vyakti kI bhA~ti apanA jIvana bitA rahe haiN| prakRti kA yaha niyama aTala hai ki koI vastu apane svabhAva se alaga nahIM raha sakatI; isalie 'AtmA' ko cAhie ki vaha ' ahaMkAra' ko apane svarUpa ko jAnane ke lie majabUra kare / isa duvidhA meM pha~sa kara hamArA jIvAtmA jIvana ke ina visphoTakoM dvArA kucala diyA jAtA hai / jIvana kI sabhI yAtanAe~ hamAre mithyAbhimAna ke vyaktitva meM prakAraNa kalpanAoM ke dvArA hI hotI rahatI haiM / kAraNaM yasya vai kAryaM kAraNaM tasya jAyate / jAyamAnaM kathamajaM bhinnaM nityaM kathaM ca tat // 11 // vAda-vivAda karane vAle jo vyakti kAraNa ko hI kArya mAnate haiM ve kahate haiM ki 'kArya' kI bhAMti 'kAraNa' kI bhI utpatti hotI hai / kAraNa ke lie 'prajAta' rahanA kisa prakAra saMbhava ho sakatA hai ? sAtha hI kAraNa kisa taraha 'sanAtana' kahA jA sakatA hai yadi usameM bAra-bAra parivartana AtA rahe ? zrI gaur3apAda aba 'sA~khya' vicAra-dhArA kI AlocanA kara raha haiM isa siddhAnta ke anusAra 'kArya' kI sattA 'kAraNa' meM pahale se banI rahatI hai / yadi 'kArya' kA astitva 'kAraNa' meM mAna liyA jAe to hama yaha kahage ki 'kAraNa' meM parivartana hone ke pariNAma svarUpa 'kArya' kI utpatti hotI haiM / parivartana kA artha nazvaratA hai / isa kAraNa zrI gaur3apAda yaha prazna karate haiM ki 'sA~khyikI' apanI isa dhAraNA ko kisa prakAra siddha karate haiM ki 'kAraNa' For Private and Personal Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 246 ) pUrNa evaM nitya hai aura sAtha hI yaha bhI mAnate haiM ki 'kArya' kA janma 'kAraNa' se hotA hai / ye donoM bAteM paraspara-virodha rakhatI haiN| ____ vAstava meM zrI gaur3apAda isa maMtra meM yaha batA rahe haiM ki nipakSa evaM vikasita buddhi dvArA yaha nyAya-siddhAnta mAnya nahIM ho sakatA / hama yaha nahIM mAna sakate ki kAraNa kArya ke samAna hai aura na hI hameM yaha bAta svIkAra hai ki 'kArya' 'kAraNa' se samAnatA rakhatA hai / ina donoM avasthAoM meM jisa kSaNa hama kAraNa-kArya ko sambaddha mAneMge usI samaya hameM kAraNa ko sasIma tathA nAzamAna svIkAra karanA pddegaa| hama bhale hI yaha kaheM ki saMsAra hI nArAyaNa hai yA nArAyaNa hI saMsAra hai, isa se hamArA yaha abhiprAya nahIM ki nArAyaNa se saMsAra kI utpatti huI hai| isa bAta ko mAnanA to bhagavAna ko sImita evaM nazvara samajhanA hai| kAraNAdyadyananyatvamataH kAryamajaM yadi / jAyamAnAddhi vai kAryAkAraNaM te kathaM dhruvam // 12 // jaisA Apa kahate haiM, yadi kArya aura kAraNa eka hI haiM, to kArya ko avazya meva sanAtana tathA janma-rahita honA cAhie / kArya kisa prakAra nitya aura sanAtana ho sakatA hai jaba isakA kAraNa, jo isake anurUpa hai, svayaM anitya hai ? ___ hama kisI prakAra isa yukti ko mAna nahIM sakate ki isa sImita evaM nAzamAn saMsAra kI utpatti anAdi tathA ananta parama-tatva se huI hai / kyA babUla ke per3a se grAma prApta ho sakate haiM ? kyA kabhI kisI jananI ne patthara kI mUrti ko janma diyA hai ? aise hI bhagavAn se saMsAra kI utpatti nahIM ho sakatI arthAt 'cetana' se 'jar3a' kI prApti nahIM ho sakatI / avinAzI se vinAzamAna kA udbhava nahIM ho sakatA / yadi hama isa bAta ko mAna leM to jar3a saMsAra ke udgama (nitya-kAraNa paramAtmA) ko hameM jarA-maraNa yukta mAnanA pdd'egaa| aba dvaitavAdiyoM ke dvArA kevala eka ho pramANa diyA jA sakatA hai jo tarka ke AdhAra para hAsyAspada hogA / vaha yaha hai ki sarvazaktimAna paramAtmA For Private and Personal Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 247 ) isa nazvara saMsAra ko utpanna karane para bhI svayaM avinAzI rahatA hai / isa maMtra meM isa yukti kI ha~sI ur3AyI jA rahI hai aura apane bhASya meM zrI zaMkarAcArya saMsAra kA sAdhAraNa udAharaNa lekara isakI avAstavikatA ko siddha karate haiM / vaha kahate haiM ki yaha bAta to isa prakAra huI ki hama eka murgI ke do bhAga kara ke eka ko bhojana ke lie rakha dete haiM aura dUsare ko aNDe prApta karane ke lie / yaha eka asaMbhava bAta hai / ajAdai jAyate yasya dRSTAntaratasya nAsti vai| jAtAcca jAyamAnasya na vyavasthA prasajyate // 13 // hamAre jIvana meM koI eka aisA udAharaNa nahIM milatA jisa se isa vicAra kI puSTi kI jA sake ki ajAta kAraNa se kArya kI utpatti hotI hai / yadi yaha bAta mAna lI jAe ki svataH-jAta kAraNa se kArya kI uttatti hotI hai to hameM 'anAvasthA doSa' kA samAdhAna karanA hogaa| . dvaitavAdI tarka dete hue yaha kaha sakate haiM ki ajAta kAraNa se kArya kI utpatti hotI hai / yaha yutrita saba prakAra asaMgata evaM amAnya hai / mere ajAta putra kI jyeSTha putrI kyA kabhI daMta-pIr3A se pIr3ita ho sakatI hai ? jaba kAraNa svataH ajAta hai to usase kArya kA hAnA kisa prakAra saMbhava hogA ? Upara diye gaye udAharaNa se putrI kisa prakAra hogI ? jaba maiM svayaM aATha varSa kA bAlaka hU~ taba merI putrI kisa prakAra rogAnura ho sakatI hai ? kAraNa-kArya sambandha ke krama meM eka aura bAta kahI jA sakatI hai / vaha yaha hai ki kAraNa aura kArya donoM hI jAta haiM; jaise mere pitAmaha se mere pitA tathA mere pitA se merA janma huaa| iA udAharaNa ke dvArA hama mUlakAraNa taka nahIM pahu~ca pAte / yadi hama yaha mAna leM ki sarva-zaktimAn evaM sanAtana-tattva ho, jo ajAta hai, vAstavika svarUpa ho sakatA hai to hama isa tathya ko eka kSaNa ke lie bhI svIkAra nahIM kareMge ki paramAtmA se vividhatA-pUrNa saMsAra kI utpatti ho sakatI hai| For Private and Personal Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 248 ) hetorAdiH phalaM teSAmAdihetuH phalasya ca / hetoH phalasya cAnAdiH kathaM tairupavarNyate // 14 // jo vyakti kAraNa ke kAraNa ko kArya aura kArya ke kArya ko kAraNa mAnate haiM ve kAraNa evaM kArya ko anAdi kisa prakAra mAna sakate haiM ? yahA~ mImAMsakoM para, jo vartamAna saMsAra ko pUrva-kRta karmoM kA pariNAma tathA Ane vAle saMsAra ko isa samaya kiye jA rahe karmoM ke anurUpa mAnate haiM, prAghAta ke lie kuThAra uThAyA gayA hai| yadi hama isa siddhAnta ko vaiyaktika dRSTi se dekheM to hamArA vartamAna jIvana hamAre kiye gaye karmoM ke anusAra huA aura pratikSaNa hama jo kucha kara rahe haiM usase hamArA AgAmI jIvana nirdhArita ho rahA hai / isa taraha mIsA~saka, jo yajJAdi kI zakti meM dRr3ha vizvAsa rakhate haiM, vartamAna saMsAra ko pUrva kRtyoM kA pariNAma tathA AgAmI jIvana ko isa samaya kiye jA rahe kRtyoM kA phala mAnate haiM / isa daSTi se kAraNa ke kAraNa se kArya tathA kArya ke kArya se kAraNa kI utpatti hotI hai / prastuta maMtra meM mImAMsakoM ke isa dRSTikoNa kI nirAdhAratA ko batAyA gayA hai / Ane vAle maMtra meM isakI pAlocanA kI jaayegii| hetorAdiH phalaM yeSAmAdihetuH phalasya ca / tathA janma bhavetteSAM putrAJjanma pituryathA // 15 // jo vyakti kAraNa ke kAraNa se kArya aura kArya ke kArya se kAraNa ke siddhAnta meM vizvAsa rakhate haiM ve vastuta: vikAsa kI vyAkhyA karate hue mAnoM putra ke dvArA pitA ke janma ko siddha karane kA (viphala) prayatna karate haiM / isa maMtra meM bar3e vega usa kuThAra dvArA bhArI coTa kI gayI hai jise pichale maMtra meM mImAMsakoM para prahAra karane ke lie uThAyA gayA thA / yahA~ mImAMsakoM kI pUre bala se ha~sI ur3AyI jA rahI hai / RSi kahate haiM ki yadi For Private and Personal Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 246 ) kAraNa ke kAraNa kA pariNAma kArya mAna liyA jAe to putra se pitA kA janma honA saMbhava hogA jo eka anahonI bAta hai / jahA~ isa bAta kA honA saMbhava ho vahA~ hI isa siddhAnta kA satya siddha ho sakatA hai arthAt ise kisI avasthA meM nahIM mAnA jA sakasA / / saMbhave hetuphalayoreSitavyaH kramastvayA / yugapatsaMbhave yasmAdasambandhI viSANavat // 16 // yadi 'kAraNa' tathA 'kArya' ko (aba bhI) satya mAna liyA jAe to hameM ina donoM ke krama kA nirdhAraNa karanA hogA / yadi yaha kahA jAe ki ye donoM eka sAtha ghaTita hote haiM to ye (kisI) pazu ke do sIMgoM kI taraha eka dUsare se koI sambandha nahIM rakha skte| ___ yahA~ una mImAMsakoM para prahAra kiyA gayA hai jo pUrva-kRta karmoM ke phala svarUpa isa saMsAra kI utpatti mAnate haiM aura kahate haiM ki pAne vAle saMsAra para hamAre vartamAna karmoM kI gaharI chApa hogii| sAMkhya tathA nyAya-vaizeSika siddhAtoM kA jo tulanAtmaka vivecana hama pahale kara cuke haiM usase yaha patA calatA hai kisI kAraNa' se 'kArya' kI utpatti nahIM ho sakatI / 'kAraNa' 'kArya' ke anurUpa nahIM ho sakatA aura na hI 'kArya' ko kAraNa ke anurUpa mAnA jA sakatA hai| aise hI mImAMsakoM kA yaha siddhAnta ayukta evaM tarka-hIna hai ki kArya se kAraNa kI utpatti hotI hai / isalie yahA~ zrI gaur3apAda dvaitavAdiyoM se, jo kAraNa-kArya siddhAnta meM vizvAsa rakhate haiM, Agraha-pUrvaka yaha pUchate haiM ki kAraNa tathA kArya kisa krama se ghaTita hote haiM jise mAna kara prosata buddhi vAle vidyArthI kI zaMkA kA samAbhAna ho sakatA hai| ina donoM (kAraNa tathA kArya) ko jo pRthak mAnate haiM unheM yaha siddha karanA Avazyaka hogA ki kArya se pahale kAraNa kI sattA banI rahatI hai maura usake bAda yaha krama calatA rahatA hai| yadi ne isa bAta ko mAnate haiM ki For Private and Personal Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 25. ) kAraNa aura kArya kramAgata nahIM, varan eka sAtha ghaTita hote haiM, taba unakA koI pArasparika sambandha nahIM ho sakatA kyoMki eka hI samaya bar3hate rahane vAle gAya ke do sIMgoM meM kisI taraha kA kAraNa-sambandha sthApita karanA eka asaMbhava bAta hai / kisI pazu ke sIMgoM kI bhAMti aise do tathyoM ke bIca koI sambandha nahIM raha sakatA / ina sIMgoM kA eka sAtha prAdurbhAva hotA hai aura ye samAna rUpa se bar3hate rahate haiM / isa 'kArikA' meM 'kAla' kI dRSTi se kAraNa ke vicAra kA khaNDana kiyA gayA hai| phalAdutpadyamAnAsanna te hetuH prasidhyati / - aprasiddhaH kathaM hetuH phalamutpAdayiSyati // 17 // yadi kArya se kAraNa kI utpatti hotI hai to kAraNa ko siddha nahIM kiyA jA sakatA / yadi kAraNa svataH siddha nahIM hotA to vaha kArya ko kisa prakAra utpanna kara sakatA hai ? usa 'kAraNa' kI koI nizcita sattA nahIM ho sakatI jisakI utpatti aise kArya se hotI hai jo avyakta hote hue mRga-tRSNA ke jala kI bhAMti vidya. mAna nahIM hotA / isa 'kArikA' meM yaha kahA gayA hai ki kAraNa-sambandha svataH tarkahIna evaM prayukta hai| __ kAraNa-sambandha meM vizvAsa rakhane vAle kahate haiM ki eka dUsare kI utpatti ke lie kAraNa aura kArya anyonyAzrita rahate haiM / vaise kAraNatva kA sAmAnya siddhAnta yaha hai ki kAraNa kI sattA kArya se pahale rahatI hai aura isa ke bAda kAraNa-kArya krama calatA rahatA hai / dvaitavAdiyoM kI koI bhI yukti vizuddha jJAna kI kasauTI para pUrI nahIM utrtii| yadi hetorphalAtsiddhiH phalasiddhizca hetutaH / kataratpUrvaniSpannaM yasya siddhirapekSayA // 18 // yadi kArya se kAraNa aura phira kAraNa se kArya ko utpatti For Private and Personal Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 251 ) hotI hai to ina donoM meM se kisa kA janma pahale huA aura kisa para dUsare kI utpatti nirbhara rahatI hai ? yadyapi kAraNa aura kArya meM koI sambandha nahIM rahatA to bhI virodhI yaha kaha sakate haiM ki kAraNa tathA kArya meM koI kAraNa sambandha na hone para bhI ye donoM anyonyAzrita rahate haiM / isa vicAra ke viSaya meM zrI gaur3apAda yaha prazna karate haiM ki ina donoM (kAraNa aura kArya) meM kauna pahale rahatA hai / jaba taka isa bAta ko spaSTa nahIM kiyA jAtA taba taka inakI pArasparika nirbharatA ko siddha nahIM kiyA jA sakatA / azaktiraparijJAnaM kramakopo'thavA punaH / evaM hi sarvathA buddhaH zrajAti paridIpitA // 16 // kAraNa aura kArya ke viSaya meM uttara dene meM 'asamarthatA' ' kramAnugamana sthApita karane meM asamarthatA' - - ina saba ke kAraNa vidvAn prajAtavAda ke apane siddhAnta para dRr3ha rahate haiM / ina tarkoM meM asaMgati pAne ke kAraNa vedAnta-zAstra ke prakhara buddhi vidyArthI aura zrAtmAnubhUti vAla vidvAn 'kAraNa' tathA 'kArya' meM koI pArasparika sambandha nahIM mAnate / isa lie zrI zaMkarAcArya kA yaha kathana mAnya hai ki "ina vAda-vivAdoM kI prasaMgati ko anubhava karate hue buddhimAna vidvAn ajAtavAda ko svIkAra kara lete haiM / " mANDUkya kArikA ke TIkAkAra (zrI gaur3apAda) isI tathya ko samajhAne kA yatna kara rahe haiM / bIjAGka rAkhyoH dRSTAntaH sadA sAdhyasamo hi saH / 7 na hi sAdhyasamo hetuH siddho sAdhyasya yujyate // 20 // abhI to bIja tathA aMkura ( ina donoM meM pahale kauna thA ) ke udAharaNa ko siddha karanA zeSa hai / jisa udAharaNa ko abhI caritArtha nahIM kiyA jA sakA bhalA usakA kisI anya samasyA ko hala karane ke lie kaise upayoga ho sakatA hai ? aisA mAlUma par3atA hai ki satsaMga meM Aye hue zrotAoM meM se kucha mahAzaya For Private and Personal Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 251 ) uTha kara zrI gaur3apAda ke isa vicAra kA virodha karane lagate haiN| ve kahate haiM ki kArya aura kAraNa meM vahI sambandha hai jo bIja tathA aMkura meM hai / isa mantra meM TIkAkAra isa tarka para apane vicAra prakaTa karate haiN| RSi kahate haiM ki abhI to bIja aura aMkura ke bIca kAraNa-sambandha sthApita nahIM kiyA jA sakA / bIja ko anakala avasthA meM bone se pahale aMkura kI sattA banI rahatI hai jisase bIja ko 'kArya', tathA aMkura ko 'kAraNa' kahA jA sakatA hai / jaba bIja meM se aMkura nikalatA hai taba bIja kAraNa bana jAtA hai aura aMkura kArya / ___isa taraha kabhI bIja kAraNa banatA hai aura kabhI yaha kisI aura kAraNa kA kArya kahA jAtA hai / vahI kAraNa eka samaya kArya bana jAtA hai aura vahI kArya phira kAraNa-rUpa meM dRSTigocara hotA hai| yaha kriyA samaya tathA sthAna ke badalate rahane se ghaTita hotI rahatI hai| isa prakAra hama yaha nahIM kaha sakate ki 'bIja' 'aMkura' kA athavA 'aMkura' 'bIja' kA kAraNa hai / kisI samaya jo 'kAraNa' hotA hai vaha dUsare samaya 'kArya' bana jAtA hai / ___isalie 'kArikA' meM zrI gaur3apAda ne Agraha-pUrNa zabdoM meM kahA hai ki bIja tathA aMkura ke pArasparika sambandha ko na batA sakane ke kAraNa kAraNa - kArya kA prazna hameM mAnya nahIM ho sakatA / pUrvAparAparijJAnaM ajAteH paridIpakama / jAyamAnAddhi vai dharmAt kathaM pUrva na gRhyate // 21 // __ 'kAraNa' tathA 'kArya' kI pUrvatA tathA aparatA na dikhA sakane ke kAraNa vikAsa athavA sRSTi kA abhAva siddha hotA hai / yadi kArya (AtmAbhimAnI tattva) kI utpatti vastutaH kAraNa se hotI hai to phira hama kAraNa kI pUrvatA ko nizcit rUpa se siddha kyoM nahIM kara sakate ? hama tarka-buddhi rakhate hue ajAtavAda ke siddhAnta ko svIkAra kyoM nahIM karate ? dvaitavAdiyoM dvArA kAraNa aura kArya meM pUrvatA tathA aparatA na siddha kI jA sakane ke kAraNa hameM spaSTataH patA cala jAtA hai ki kisI kAraNa' ke For Private and Personal Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 151 ) dvArA kArya kI utpatti nahIM ho sakatI / jaba hama kArya kI kisI kAraNa se utpatti mAnane ke lie taiyAra nahIM taba vivaza ho kara dvaitavAdI ajAtabAda kA samarthana karane lagate haiM kyoMki yadi isa padArthamaya saMsAra ko 'kArya' mAna liyA jAya to ( zrI gaur3apAda kahate haiM ) dvaitavAdI usa nizcit kAraNa ko kyoM nahIM batAte jisase ina tathAkathita kAryoM kA prAdurbhAva huA hai / svato vA parato vApi na kiJcidvastu jAyate / sadasatsadasadvA'pi na kiJcidvastu jAyate // 22 // koI vastu apane prApa kisI aura ( vastu) se yA apane Apa tathA dUsarI vastu se utpanna nahIM hotI hai / kisI vastu kI utpatti nahIM hotI cAhe vaha 'sat' ho athavA 'asat' yA 'sat' tathA 'asat' / tathA nyAya-vaizeSika vicAra dhArAoM ke tarkoM para dRSTipAta karate hue zrI gaur3apAda aba vedAnta ke isa niSkarSa kI puSTi karate haiM ki kisI vastu kI utpatti nahIM hotI / isa sambandha meM RSi una chaH saMbhAvanAoM kA ullekha karate haiM jinase sRSTi kI utpatti ho sakatI thI / anta meM inameM koI tathya na pAne ke kAraNa vaha kahate haiM ki vAstava meM isa (sRSTi kI koI utpatti nahIM huI / 'jala' se eka 'kursI' koI vastu 'svataH' utpanna nahIM hotI / eka pAtra se dUsare pAtra kI utpatti nahIM hotI / merA janma mujha se nahIM huA / eka vastu kI utpatti kisI bhinna vastu ( parata: ) se nahIM ho sakatI, jaise prApta nahIM kI jA sakatI aura na hI hama kisI pAtra se aise hI koI vastu 'apane zrApa aura dUsare se utpanna nahIM yaha paraspara virodhI bAta hai / eka pAtra aura vastra mila vastra pA sakate haiM / ho sakatI kyoMki kara eka anya pAtra tathA vastra kI utpatti nahIM kara sakate / isa vyAkhyA ko samakSa rakhate hue sambhavataH kucha virodhI kadAcit For Private and Personal Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yaha yukti dene lageM ki saMsAra meM pitA se putra kA janma aura miTTI se pAtra kI utpatti hote to hama dekhate hI haiN| ise janma tathA utpatti kahanA anucit hai aura 'zruti' bhI isa vicAra kI puSTi karatI hai-vAcarambanam vikAro nAmAdayam, mRtya ketyeva satyam" arthAt saba prabhAva (kArya) kevala nAma aura zabdAlaMkAra haiM / yadi koI vastu 'sat' hI hai to usakI utpatti nahIM ho sakatI / kyA maiM apane Apako janma de sakatA hU~? maiM jaba pahale se isa sthAna para baiThA hU~ to merA janma kaise hogA ? yadi yaha kahA jAya ki 'asat' kI utpatti hotI hai to isa ukti meM virodha pAyA jAtA hai / kyA maiM AkAza-puSpa tor3a kara mAra ko de sakatA hU~ ? mere zira para sIMga nahIM uga sakate aura na hI kisI puruSa ke pUMcha ho sakatI hai| jisakI sattA hI nahIM hai use kisI samaya kisI jJAta vidhi se utpanna nahIM kiyA jA sktaa| isa tarka-vitarka meM yaha kahA jA sakatA hai ki 'sat' aura 'asat' vastu kI utpatti ho sakatI hai / aisA honA bhI asaMbhava hai kyoMki eka hI vastu meM do paraspara-virodhI bAtoM kA samAveza nahIM kiyA jA sakatA / saMsAra meM aisA koI padArtha nahIM jo sattA rakhate hue asat ho / bauddhoM meM kSaNika-vijJAna-vAda' vicAra rakhane vAle yaha yukti dete hue kahate haiM ki bAhya-padArtha hamAre mAnasika vicAroM kA pratibimba-mAtra haiM aura pratikSaNa hamAre vicAra badalate rahate haiM / eka vicAra hamAre mana meM AtA aura samApta ho jAtA hai jisase yaha samajhanA cAhie ki yaha 'sat' aura 'asat' sthiti meM rahatA hai| yaha yukti svIkArya nahIM hai kyoMki yaha kahanA ki eka vastu 'yaha hai' zabdoM dvArA dikhAye jAne ke turanta bAda nahIM rahatI eka amAnya bAta hai| yadi aisI sambhAvanA hotI to hama kisI vastu, ghaTanA Adi ko smaraNa na rakha sakate / 'kArikA' meM una chaH vaikalpika saMbhAvanAoM kI nirarthakatA prakaTa kI gayI hai jinameM kisI vastu kI utpatti samajhAyo jA sakatI hai| isa taraha prajAta-vAda ke sidvAnta kI antatogatvA puSTi hotI hai / For Private and Personal Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 155 ) hatuna jAyate'nAdaiH phalaM cApi svabhAvataH / Adina vidyate yasya tasyahyAdina vidyate // 23 // anAdi phala (kArya) se kAraNa kI utpatti nahIM ho sakatI aura na hI 'kArya' svataH utpanna hotA hai| jisakA Adi nahIM vaha nizcaya-pUrvaka janma-rahita hogA / yahA~ do anya sambhAvanApoM para vicAra kiyA jA rahA hai jinakI ora virodhI hamArA dhyAna AkarSita kara sakate haiM / ve isa prakAra kahI gayI hai-- anAdi kAraNa se phala (kArya) kI prApti honA aura 'kArya' kA svataH utpanna honA / yahA~ ina donoM bAtoM kA niSedha kiyA jA rahA hai / / yadi kAraNa' anAdi hai to isakA janma-rahita honA anivArya hai / jisakA Adi nahIM vaha antahIna avazyameva hogA arthAt vaha (padArtha) sanAtana hogA / 'sanAtana' zabda kA artha vikAra-rahita hotA hai| kArya kI utpatti kA abhiprAya parivartana (vikAra) honA hai / isa taraha yaha yukti denA ki anAdi kAraNa se phala kI prApti hotI hai isa ukti ke samAna hai ki barpha se agni kI utpatti hotI hai / isa mantra meM kAraNa-kArya siddhAnta para vAda-vivAda samApta kiyA jAtA hai| sabhI zAstroM meM kahA gayA hai ki mana aura buddhi ko lAMghanA ekamAtra upAya hai jisase hameM nidiSTa anubhUti ho sakatI hai / mana ko jItane ke aneka upAya haiM / kAla-prantara-kAraNa tripada ke gatimAna hone se hI mana kA astitva raha sakatA hai / vAstava meM ye tInoM koI pRyakatA nahIM rakhate balki sAdhaka dvArA vyAvahArika rUpa meM lAne ke lie inheM eka hI tatva mAnA gayA hai / 'antara' kA astitva kAla aura kAraNa ke binA asambhava hai / aise hI inameM koI eka dUsare do ke binA nahIM Thahara sktaa| . isa prakAra mahAna vedAnta-grantha meM RSi vidyArthiyoM ke sAmane 'kAraNa' ke mithyAtva kA spaSTIkaraNa kara rahe haiM jise hama apanI besamajhI meM pUrNa paura sanAtana mAna baiThe haiM / yahA~ zrI gaur3apAda 'kAraNa' ke sambandha meM hamArI For Private and Personal Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 256 ) bhrAnti ko dUra karane ke sAtha kAla tathA antara.kI niSphalatA ko siddha kara yadi eka bAra mana kI ina sImAnoM meM kisI eka ko lA~gha liyA jAya to isa (mana) meM padArthamaya saMsAra kA bhrAntipUrNa vicAra nahIM raha sakatA aura isake bAda hameM AtmAnubhava ho jAtA hai / - prajJapteH sannimittatvamanyathA dvayanAzataH / saMklezasyopalabdhezca paratantratAstitA yathA // 24 // prAtma-jJAna kA pratyakSa (viSaya-padArtha) kAraNa honA cAhie anyathA donoM kA astitva nahIM raha sakatA / isa yukti aura kleza kI anubhUti ke kAraNa dvaitavAdiyoM dvArA mAnya bAhya padArthoM kI sattA ko hameM svIkara karanA pdd'egaa| gata mantra meM jisa bAta ko samajhAyA gayA hai usakI puSTi karane ke lie yahA~ eka Apatti uThAyI jA rahI hai / 'prajJapti' kA artha hai vastu-jJAna, jaise zabda, sparza, rUpa,rasa aura gandha / yaha viSaya-pradhAna jJAna bAhya sAdhana athavA padArtha ke anurUpa hotA hai / yaha viSaya-zAna kisI bAhya sAdhana athavA sambandhita vastu ke dvArA hotA hai / pratikUla vicAra rakhane vAloM ke vicAra ke anusAra hama vastumoM kA jJAna prApta karate haiM kyoMki unase sambandhita vastue~ vidyamAna rahatI haiM / yadi hama una vastuoM ko nahIM dekha (anubhava kara) sakate to isase yaha samajha jAnA cAhie ki yA to ve vastue~ nahIM hai athavA hamameM unheM dekhane (anubhava karane) kI sAmarthya nahIM hai / viSaya-padArthoM kI vAstavikatA ko siddha karane ke lie na kevala 'vastujJAna kI yukti dI jAtI hai balki yaha bhI kahA jAtA hai ki yadi padArtha-saMsAra kI yathArthataH utpatti na hotI to hameM kisI prakAra kA duHkha na hotA kyoMki duHkhamaya paristhitiyoM vAle saMsAra ke bane rahane para hI hama duHkha kA anubhava kara sakate haiM / zrI gaur3apAda ke vicAroM kA virodha karane vAle, jinheM bAhyaarthavAdI' kahate haiM, bAhya saMsAra ke padArthoM kI vAstavikatA meM dRr3ha vizvAsa rakhate haiN| unakI yaha dhAraNA hai ki vastuoM kA jJAna hone tathA duHkha For Private and Personal Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 257 ) anubhava karane ke kAraNa bAhya-saMsAra ke padArthoM kI vAstavikatA siddha ho jAtI hai| bAhya-prathaM vAdiyoM kI isa yukti kA zrI gaur3apAda dvArA vedAnta ke kisI tathya dvArA samAdhAna nahIM kiyA jAtA balki isa vicAra ke virodhI 'vijJAna-vAdI' bauddhoM kI yuktiyoM se hI aisA kiyA jAtA hai / isa vicAra-dhArA vAloM kI yuktiyoM kA agale maMtra meM ullekha karanA hI bAhya-artha vAdiyoM ke lie paryApta uttara samajhA gayA hai / tarka-dRSTi se AdhyAtmika vAsanA kI sattA ko to mAnA jA sakatA hai; kintu parama-sattA yA vastuoM kI yathArthatA ke vicAra se tathAkathita kAraNa kisI dazA meM banA nahIM raha sktaa| uparokta 'vijJAna-vAdI' Antarika AdarzavAdI haiM jinake vicArAnusAra saba padArtha hamAre bhItara vAsanAoM ke rUpa meM vidyamAna rahate haiM / isa vicAra ko maMtra 25, 26 aura 27 meM samajhAyA jA rahA hai / yathArthavAdI pahale hI virodha meM kaha cuke haiM ki yadi hama sthUla saMsAra kI vAstavikatA ko svIkAra nahIM karate to hamAre lie vividha vastuoM ko pahacAnanA aura duHkha kA anubhava karanA sambhava na hogaa| isakA uttara svayaM vijJAna-vAdI dete haiM / sAMkhyikI aura vaizeSikIya bhI yathArthavAdI samajhe jAte haiN| prajJapteH sannimittatvamiSyate yuktidarzanAt / nimittasyAnimittatvam iSyatebhUta darzanAta // 25 // jahA~ taka yukti-darzana kA sambandha hai hameM vividhatA ke tathya ko mAnanA hI par3egA; kintu buddhi-darzana ke dRSTikoNa se vividha padArthoM vAle isa saMsAra kI sattA bhrAntipUrNa hai| yathArthavAdiyoM ke vicAra ko kATane ke uddezya se yahA~ viSayi-pradhAna vicAra-dhArA vAloM (Subjectivists) kI yuktiyoM kA hI upayoga kiyA jA rahA hai / isakA yaha abhiprAya nahIM ki vedAntavAdI kevala viSaya-pradhAna For Private and Personal Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 258 ) haiN| kucha pAlocakoM ne ina do vicAroM ko eka hI samajhane kI bhUla kI hai| 'gaur3apAda kA agama zAstra' nAmaka pustaka meM prophesara bhaTTAcArya ne tIvra pAlocanA karate hue kahA hai ki -"caturtha pustaka (adhyAya ?) meM gaur3apAda ne vedAnta ke viSaya meM koI spaSTa vicAra prakaTa nahIM kiyA hai kyoMki isameM vedAnta se sambandhita koI bAta nahIM miltii|" ___ isase Apako ghabarAnA nahIM cAhie kyoMki pAlocaka bhI bhUla kara sakate haiN| apanI pustaka 'bhAratIya darzana ke itihAsa' ke pahale bhAga ke 423 pRSTha para zrI dAsa gupta likhate haiM ki--"zrI gaur3apAda ne bauddhoM kI 'zUnya-vAda' evaM 'vijJAna-vAda' kI vicAra-dhArAoM ko apanA liyA aura phira yaha dhAraNA kara lI ki upaniSadoM dvArA jisa satya-sanAtana kI vyAkhyA kI jAtI hai use ina (vicAra-dhArAoM) se siddha karanA saMbhava hai / " isa lekhaka ke vicAra meM zrI gaur3apAda eka bauddha haiM jinhoMne prAtmA ke mandira meM zAstroM kI bhASA kA prayoga karake bauddha mata kA pracAra kiyA / ina vicAroM para pratyakSa TIkA. TippaNI karane kA merA vicAra nahIM hai kyoMki isa cauthI pustaka (adhyAya 4) ke samApta hone taka Apa svayaM jAna leMge ki prophesara dAsa gupta yA prophesara bhaTTAcArya ne jo pariNAma nikAlA hai vaha kahA~ taka satya hai / cittaM na saMspRzyatyarthaM nArthA bhAsaM tathaiva ca / abhUto hi yatazcArtho nArthA bhAsastataH pRthak // 26 // mana bAhya-saMsAra ke padArthoM ke saMparka meM nahIM pAtA aura na hI vAsanAoM kA, jo sthUla padArthoM ke rUpa meM prakaTa hotI haiM, mana para koI pratibimba par3atA hai / yaha bAta hama isa kAraNa kaha rahe haiM ki padArthoM kI sattA nahIM hai aura bAhya-saMsAra meM padArthoM ke rUpa meM prakaTa hone vAlI vAsanAe~ kisI rUpa meM mana me pRthak nahIM haiN| bauddhoM meM vijJAna-vAdI yaha yukti dete haiN| yahA~ zrI gaur3apAda yathArthavAdiyoM kI yuktiyoM ko ayukta ThaharAne ke lie vijJAna-vAdiyoM ke vicAra For Private and Personal Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 256 ) ko rakha rahe haiN| yathArthavAdI, jaisA batAyA jA cukA hai, saMsAra ko vAstavika mAnate haiM kyoMki (unake vicAra meM) hama vastuoM kA anubhava karate haiM aura sAtha hI hameM duHkha kI anubhUti hotI rahatI hai / vijJAna-vAdI isake viparIta yaha mAnate haiM ki bAhya-saMsAra ke padArthoM meM koI vAstavikatA nahIM jisase inakA mana meM Aropa nahIM ho sakatA aura (sAtha hI) hamAre mana kI vAsanAe~ mana se bhinna nahIM balki 'mana' kA hI svarUpa haiN| __ sthUla saMsAra kI vyAkhyA karane ke do tarIke haiM--(ka) bAhya-padArthoM kI hama para chApa par3atI hai jisase hamAre mana meM vAsanAe~ bana jAtI haiM jo mila kara 'mana' kI racanA karatI haiM aura (kha) apanI vAsanAoM kI sahAyatA se mana bAhara nikala kara bhanekatA-pUrNa saMsAra kA AbhAsa karAtA hai / (ka) isa siddhAnta ke anusAra mana kI racanA padArthoM ke dvArA hotI hai| kintu yahA~ eka dArzanika sthUla padArthoM ko vAstavika mAnatA hai / vijJAnavAdI isa vicAra ko kATa dete haiM kyoMki unake matAnusAra bAhya-saMsAra ke padArthoM kI sattA hI nahIM hai jisase inake dvArA mana kI racanA honA eka asaMbhava bAta hai| hama mRga-tRSNA vAle jala ko, jisakA astitva hI nahIM hai, nAva dvArA lA~dha nahIM skte| yadi sthUla padArtho kI sattA hI nahIM to ve mana kI kisa taraha racanA kara sakate haiM ? (kha) isa vicAra kA bhI vijJAnavAdiyoM dvArA khaNDana kiyA jAtA hai| ve kahate haiM ki mana aura isakI vAsanAe~ abhinna haiM aura vAsanAoM ke binA mana kA astitva hI nahIM rahatA / jaba hamArI vAsanAeM ucchRkhala rUpa se prakaTa hotI haiM taba hamArA mana ucchakhala ho jAtA hai / zAnta evaM komala vicAra hone para hamArA mana zAnta evaM komala ho jAtA hai / isa taraha hamAre vicAra hamAre mana se alaga nahIM hote / yadi padArthamaya saMsAra kI sattA ko hama mAna bhI leM to yaha kahanA par3egA ki isa (saMsAra) kI sthiti hamAre mana meM hI rahatI hai / isa prakAra ye (vijJAnavAdI) isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki 'mana' hI dRSTa-saMsAra hai|| yathArthavAdiyoM ke vicAroM kA virodha karate huye vijJAnavAdI kahate haiM ki For Private and Personal Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 260 ) nimitta na sadA citta saMspRzyatyadhvasu triSu / animitto viparyAsaH kathaM tasya bhaviSyati // 27 // tIna kAla meM mana kA koI kAraNa-sambandha nahIM rahatA; phira. mana meM bhrAMti kisa prakAra ho sakatI hai jaba isa (mana) ke vikSipta hone kA koI kAraNa hI nahIM hotA ? zrI zaMkarAcArya ke vicAra meM eka vyakti yaha zaMkA karatA hai--"asat padArthoM ko dhAraNa karane vAlA pAtra mana hI dikhAyI detA hai / isakA yaha artha huA ki hamArA jJAna 'mithyA' hai / yadi isa bAta ko mAnA jAya to 'yathArtha' jJAna kI sattA kahIM na kahIM avazya honI cAhiye kyoMki 'mithyA' jJAna ke sAtha 'yathArtha' jJAna kA honA svAbhAvika hai|" tArkika isa sambandha meM Upara vAlI yukti dete haiN| 'naiyAyika' kahate haiM ki hamAre mana meM sarpa kA mithyAbhAsa tabhI hogA jaba hamane isase pUrva sarpa kI anubhUti kI ho arthAt sA~pa ko dekhA ho / isa dhAraNA ke anusAra bhrAMti kA honA tabhI saMbhava hogA jaba isase sambandha rakhane vAle padArthoM kA mithyA jJAna hama meM pahale se hI banA ho| isa taraha ve kahate haiM ki yadi mana bAhya-saMsAra kI racanA karatA hai to isa (saMsAra) ke padArthoM kI vAstavika sattA to pahale se hI kahIM na kahIM banI hogI kyoMki inhIM saMskAroM ke pariNAma-svarUpa hama sthUla padArthoM vAle saMsAra kI sRSTi karate haiN| saMkSepa meM, hama yaha jAnate hai, naiyAyika kisI aise saMsAra kI vAstavikatA meM vizvAsa rakhate haiM jo mana meM mithyA bhAvanAe~ jAgrata karake hameM avAstavika bAhya-saMsAra kI pratIti karAtA rahatA hai / isalie satsaMga meM eka naiyAyika khar3A hokara yaha zaMkA karane lagatA hai| prastuta mantra meM zrI gaur3apAda isa zaMkA kA samAdhAna karate haiM / RSi kahate haiM ki mana tInakAla meM kisI vastu se kAraNa-sambandha nahIM rakhatA jisase na to kisI 'vAstavika' saMsAra kI sattA rahatI hai aura na hI, yadi hama saMsAra kA astitva mAna bhI leM, mana meM vAsanAe~ saMcita hotI rahatI haiN| For Private and Personal Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 261 ) tasmAnna jAyate cittaM citta dRzyaM na jAyate / tasya pazyanti ye jAti rave vai pazyanti te padam // 28 // mana athavA isake dvArA dekhe jAne vAle padArthoM kI kabhI utpatti hI nahIM huI / jo vyakti ina (donoM) kI sattA meM vizvAsa rakhate haiM ve AkAza meM ur3ane vAle pakSiyoM ke pada-cihna avazya dekhate hoNge| zrI gaur3apAda pUrvavat tIvra AlocanA karate haiN| RSi ne dRr3hatA se ina vicAroM ko prakaTa kiyA hai tAki unake sammukha baiThe vidyArthI ukta mithyA dhAraNA ko apane mana se pUrI taraha nikAla deM / bhagavAn gaur3apAda dvaitavAdiyoM ke siddhAntoM kI nirAdhAratA ko siddha karane ke lie itane utsuka nahIM jitane ina vidyArthiyoM kI zaMkAoM kA nivAraNa karane ke lie tAki una (vidyArthiyoM) meM anekatA se sambandhita rattI bhara sandeha na rahane pAe aura ve paripUrNatA prApta kara skeN| yaha maMtra una mahattva-pUrNa maMtroM meM se eka hai jisameM yaha batAyA jA rahA hai ki dRSTa-saMsAra tathA vicAra-jagat donoM avAstavika haiM / ina donoM dhAraNAoM ko nirAdhAra siddha karane ke bAda RSi kahate haiM ki yadi (unake) vidyArthI phira bhI isa bhrAnti ke zikAra bane rahate haiM to ve eka anahonI bAta kara rahe haiM, jaise AkAza meM ur3ane vAle pakSiyoM ke pada-cihna DhUDhane ke lie prayatnazIla rhnaa| prajAtaM jAyate yasmAt prajAtiH prakRtistataH / prakRteranyathAbhAvo na kathaMcidbhaviSyati // 26 // vAda-vivAda karane vAloM ke vicAra meM ajAta 'tattva' kA janma hotA hai jaba ki (vAstava meM) isakI prakRti isake viparIta (arthAt janma-rahita) hai / kisI vastu kA apanI prakRti ke viruddha honA asaMbhava hai / isase pahale jo jo yuktiyAM dI jA cukI haiM unake dvArA yaha sikha ho For Private and Personal Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 262 ) cukA hai ki 'brahma' ekamAtra aura ajAta hai / isa maMtra meM zrI gaur3apAda ke isa siddhAnta ko saMkSepa meM batAyA gayA hai ki kAraNa-niyama eka nirarthaka siddhAnta hai jo hamAre jJAna-rahita mana ke kAraNa pratIta hotA hai / ajAta mana, jo vastutaH brahma hai, ina vyaktiyoM dvArA utpanna hone vAlA samajhA jAtA hai / isa lie ye kahate haiM ki ajAta (mana) ne janma liyA hai| ___isase pahale hama batA cuke haiM ki koI vastu apanI prakRti kA tyAga kara ke nija sattA ko banAye nahIM rakha sakatI / garma barpha DhUMDhane para bhI nahIM milegI aura na hI ThaMDI agni upalabdha hone kI saMbhAvanA ho sakatI hai / aise hI koI prakhara-buddhi eka kSaNa ke lie bhI yaha mAnane ke lie taiyAra na hogA ki 'ajAta' vastu se kisI anya vastu kI utpatti ho sakatI hai / yaha bAta pUrNarUpa se hAsyAspada hai| anAderantavatvaM ca saMsArasya na setsyati / anantatA cA'dimato mokSasya na bhaviSyati // 30 // (jaisA virodhI Agraha karate haiM) yadi saMsAra ko anAdi mAna liyA jAya to yaha anta vAlA nahIM ho sakatA arthAt Adirahita saMsAra anta-rahita bhI hogA / mokSa 'AdivAn' hone ke sAtha sanAtana nahIM raha sakatA / prAtmA ko mukta evaM baddha mAnane vAle vyaktiyoM kI yukti ke doSoM ko RSi yahA~ spaSTataH prakaTa kara rahe haiM / yadi yaha saMsAra, jise AtmA kI bandhana-sthiti kahA jAtA hai, anAdi mAna liyA jAe to tarka-dRSTi se isake anta ko siddha nahIM kiyA jA sakatA kyoMki eka anAdi vastu kA ananta honA anivArya hai / yadi prAtma-jJAna athavA mukti ko AdivAn mAna liyA jAe to hameM isako nazvara bhI mAnanA par3egA / isa raraha eka bAra mukta hone vAlA vyakti nizcaya rUpa se janma-maraNa kI bhaMvara meM phaMsa jAyegA jisase darzana-zAstra dvArA iMgita dhyeya hI yathArtha raha paayegaa| saMsAra ko anAdi mAna lene para hameM ise zAzvata mAnanA hogA / yadi hama saba ko janma-maraNa ke For Private and Personal Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 263 ) bandhana meM phaMse rahanA hai arthAt hama nAzamAna haiM to hamAre lie koI aisA prAdhyAtmika mArga nahIM ho sakatA jisa para cala kara hama pUrNa saphalatA (arthAt sthApI paripUrNatA) prApta kara skeN| ___ isI prakAra 'mokSa' AdivAn nahIM ho sakatA kyoMki jo anAdi nahIM use antavAn bhI avazya honA cAhie; sabhI utpanna hone yA banAe jAne vAle padArtha nAzamAna hote haiN| saMkSepa meM viveka-buddhi kI sahAyatA se hameM yaha bAta mAnanI par3egI ki padArthamaya saMsAra kevalamAtra hamAre bhrAnti-pUrNa mana kI upaja hai aura mana kI sImA ko lA~gha lene para hara vyakti prAtma-sAkSAtkAra kara letA hai| AtmAnubhUti koI navIna khoja nahIM varan hamAre vAstavika svabhAva ke punaranveSaNa kA pariNAma hai| ___svapna meM nirdhanatA kA anubhava karane vAle vyakti ke lie yathArthataH daridra honA Avazyaka nahIM hai kyoMki svapna dekhate hue use yaha anubhava vAstavika pratIta hotA hai / svapna dekhane kA kAraNa prAtma-vismRti tathA mAnasika bhAvanAoM ke saMparka meM AnA hai / nidrA kA tyAga karate hI bhrAnta svapna. draSTA apane vAstavika svarUpa ko jAna letA hai / taba vaha svapna kI nirdhanatA ko smaraNa karake mana hI mana ha~sane lagatA hai / __ aise hI saMsAra kA anekatva, bhrAnti-pUrNa anubhava, mRtyu Adi apane vAstavika svarUpa vAlI AtmA ke svapna-mAtra haiM kyoMki manomaya tathA anya skUla kozoM se samparka sthApita karane para hI AtmA ko inakI bhrAnta hone lagatI hai / isa bhrama kI nivRtti hote hI AtmA ko apane vAstavika svarUpa kA jJAna ho jAtA hai jisase yaha apane duHkhoM para usI prakAra ha~sane lagatA hai jaise nidrA meM nirdhanatA kA anubhava karane vAlA jAgrata vyakti / nirantara abhyAsa karate rahane para apane zarIra, mana aura buddhi se alaga hokara 'AtmA' vAstavika jAgrati arthAt mukti kI anubhUti karatI hai aura ise apanI bandhanAvasthA ke sAMsArika anubhavoM kI asAratA kA jJAna ho jAtA hai / For Private and Personal Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 264 ) prAdAvante ca yannAsti vartamAne'pi tattathA / vitathaiH sadRzAH santo'vitathA iva lakSitAH // 31 // Adi tathA anta se rahita vastu kA madhya-sthiti (vartamAna) meM koI astitva nahIM raha sakatA / sabhI dRSTa-padArtha mithyA haiM to bhI inheM vAstavika jAnA jAtA hai| saprayojanatA teSAM svapnevipratipadyate / tasmAdAdyantavattvena mithyeva khula te smRtAH // 32 // jAgratAvasthA meM dekhe jAne vAle padArtha koI na koI prayojana rakhate haiM-yaha bAta hamArI svapnAvasthA meM caritArtha nahIM hotii| isalie Adi tathA anta vAle ina padArthoM ko viveka-pUrNa jJAnI nizcita rUpa se mithyA mAnate haiN| 'mAyA' kI vyAkhyA karane vAle dUsare adhyAya ke chaThe aura sAtaveM zlokoM meM uparokta do zlokoM kI vyAkhyA kI jA cukI hai / inakI isa prasaMga meM punarAvRtti kI gayI hai jisase hama samajha sakeM ki anekatA-pUrNa dRSTa saMsAra vAstavika nahIM, apitu mithyA hai / hara vicAra-hIna vyakti dRSTa-vastu ko yathArtha mAnane lagatA hai / isake viparIta eka vicAravAn puruSa kisI padArtha ke pratyakSa hone para bhI usakI vAstavikatA ke viSaya meM socane lagatA hai / usake mana meM bhAvukatA athavA manodvega ke lie koI sthAna nahIM rahatA / vaha to sakriya rUpa se 'satya' kI khoja meM prayatnazIla rahatA hai aura isa prayAsa meM jaba use koI padArtha dikhAyI detA hai to vaha turanta ruka nahIM jAtA varan usa kI vAstavikatA ko jAnane kI utkaNThA rakhatA hai / ___kaI bAra hama aisI vastuoM kA anubhava karate haiM jo vastutaH koI astitva nahIM rakhatIM / isa sambandha meM aneka udAharaNa die jA sakate haiM, jaise mRga-tRSNA jala, rajju meM sarpa, khambhe meM bhUta Adi / ina vastuoM kI anubhUti hotI hai| isI kAraNa yaha mAna lenA buddhimAnI nahIM ki inakA astitva banA huA hai / svapna meM rAjya-tilaka lene ke bAda yadi maiM jAgane para bhI For Private and Personal Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 265 ) apane Apa ko rAjA mAna baiThUM to merA jIvana dUbhara ho jAyegA / nidrA Ane se pahale maiM rAjA nahIM thA aura na hI jAgane para mujhe isa sthiti kA anubhava huA / isalie vaha vastu, jisakA Adi aura anta nahIM hai, madhyAvasthA meM mithyAtva ke atirikta aura kucha prakaTa nahIM kara sakatI - AtmAnubhUti aura viveka-buddhi vAle vidvAnoM kA yaha mata hai / sarve dharmA muSA svapne kAyasyAntanidarzanAt / saMvRte'sminapradeze vai bhUtAnAM darzanaM kutaH ||33|| svapna meM dikhAyI dene vAle sabhI padArtha avAstavika hote haiM kyoMki ve zarIra ke bhItara dekhe jAte haiM / una vastuoMoM kA jo isa prakAra dekhI jAtI haiM, vahAM ( zarIra meM ) rahanA kisa prakAra saMbhava ho sakatA hai ? isase pahale kisI adhyAya meM isa maMtra kI vyAkhyA kI jA cukI hai kintu yahA~ isakA adhika mahatva dikhAne ke lie isakA phira ullekha kiyA gayA hai / sAdhAraNataH svapna hamAre bhItara hI dekhA jAtA hai kintu svapna meM dekhI jAne vAlI vastue~ hamAre zarIra ke kisI bhAga meM nahIM raha sakatIM / isa prakAra hamAre bhItara ina vastuoM ke lie koI sthAna na rahane para bhI hama ina ( dRSTa padArthoM) ko vahA~ nahIM pAte jisase inakA AbhAsa mithyAtva para nirbhara raha sakatA hai / zrI gaur3apAda Ane vAle mantroM meM hameM adhika yuktiyoM dvArA yaha batAyeMge ki hameM svapna meM dikhAyI dene vAle padArthoM ko vAstavika kyoM nahIM mAnanA caahie| bhArata ke kucha eka dArzanika aba bhI svapna-jagat ko vAstavika mAnate haiM / ina maMtroM meM isa dizA meM upayukta uttara diyA gayA hai / svapna kI yathArthatA meM nizcaya rakhane vAle vyakti kahate haiM ki jaba taka svapna-draSTA svapna dekhatA hai usakA svapna vAstavika rahatA hai / nIce likhe maMtra meM isa dhAraNA kI nirAdhAratA ko dikhAyA jAyegA / na yuvataM darzanaM gatvA kAlasyAniyamAdgatau / pratibuddhazcavai sarvastasmindeze na vidyate // 34 // For Private and Personal Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 266 ) svapna kI vastuoM ko anubhava karanA svapna-draSTA ke lie saMbhava nahIM hai kyoMki unheM isa (anubhava) ke lie bahuta sImita samaya milatA hai / sAtha ho nidrA se jaga jAne para vaha (svapnadraSTA) apane Apako svapna vAle sthAna para nahIM pAtA (arthAt vaha apanI zayyA para hI leTA hotA hai)| __svapna ko avAstavika siddha karane ke lie yahA~ do aura yuktiyA~ dI gayI haiM / vedAnta ke vicAra kA virodha karane vAle kahate haiM ki svapnadraSTA sthUla zarIra tyAga karake anubhava karane vAle sthAna para jA kara vastuoM kA upabhoga karatA hai / isa taraha bhArata meM apane ghara meM leTA hA eka vyakti nyUyArka (amerikA) meM rahane vAle apane kisI mitra ko spapna meM dekha sakatA hai / svapna ko yathArtha mAnane vAloM kI dRSTi meM vaha manuSya bhArata se amerikA pahu~ca kara usa vyakti (mitra) ke saMparka meM pAyA hogaa| sAmAnya buddhi rakhana vAlA manuSya bhI isa bAta ko bhalI bhA~ti jAnatA hai ki itane thor3e samaya meM usakA bhArata se amerikA (nyUyArka) jAnA kisa prakAra saMbhava ho sakatA hai / usakI AvAz2a suna kara jisa kSaNa usakI preyasI (patnI) use jagAtI hai taba vaha aA~kheM khola detA hai aura use amerikA meM (svapna) meM jAne kI ghaTanA sunAne lagatA hai| kyA koI vyakti isa bAta ko mAna sakatA hai ki itana samaya meM (jabaki eka teja se tez2a vAyuyAna ko bhI bhArata se amerikA pahu~cane meM kaI ghaMTe lagate haiM) vaha bhArata se amarIkA jAkara (apanI patnI dvArA jagAye jAne para) apane kamare meM kaise lauTa kara pA sakatA hai ? isalie svapna. draSTA kahIM aura nahIM jA sktaa| vAstava meM vaha manuSya apane amerikA meM rahane vAle mitra ke viSaya meM usa vicAra kI punarAnubhUti karatA hai jo kucha kAla se vAsanA banakara avyakta rahA hai / yadi isa bAta ko hama mAna bhI leM ki svapna-draSTA sthAna sthAna para ghUmatA rahatA hai to yaha siddha karanA kaise saMbhava hogA ki vaha jagane para For Private and Personal Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 267 ) apane Apa ko usa jagaha pAyegA jahA~ vaha svapna dekha rahA thA arthAt vaha usa sthAna para nahIM hogA jahA~ vaha gata rAtri soyA thA ? svapna draSTA vastutaH apane vAstavika kamare meM hI leTA huA jagatA hai na ki usa vyakti ke ghara meM jise vaha svapna meM dekha rahA thA / isase hama yaha pariNAma nikAlate haiM ki svapna dekhane vAlA aura kahIM nahIM jAtA / mitrAvaiH saha saMmantrya saMbuddho na prapadyate / gRhItaM cApi yatkiMcit pratibuddho na pazyati // 35 // svapna meM apane mitrAdi se jo bAtacIta hotI hai use svapnadraSTA nidrA se jAgane para mithyA samajhatA hai / sAtha hI nidrA khulane para usake pAsa vaha vastu nahIM hotI jo use svapna meM milI thI / isa maMtra dvArA zrI gaur3apAda isa tathya ko prakaTa karate haiM ki svapnadraSTA na to kahIM aura jAtA hai aura na hI dikhAyI dene vAle vyakti athavA padArthoM ke saMparka meM AtA hai / bAta yaha hai ki usake mana kI soI huI vAsanAe~ jaga kara use nAnA prakAra ke anubhava karAtI rahatI haiM / RSi kahate haiM ki svapna meM mitra Adi se bheMTa karane vAlA manuSya jagane para una sabhI anubhUtiyoM ko avAstavika mAnane lagatA hai / svapna meM maiMne jisa bandhaka para apane hastAkSara kiye the vaha (bandhaka) jAgrata saMsAra dvArA mAnya nahIM ho sakatA / svapna meM apanI preyasI ko vivAha kA maiM jo vacana detA hU~ usa (vacana) kA jAgane para pAlana karanA mere lie bAdhya nahIM hai kyoMki svapva meM vyAvahArika kriyA nahIM hotI; kevala mere mana dvArA racita saMsAra kI anubhUti hotI hai / yadi svapna meM mujhe koI upahAra prApta huA hai to usase mujhe jAgratajIvana meM koI lAbha nahIM pahu~ca sakatA / soye hone para yadi koI rAjA mujhe apanA maMtrI banA letA hai to nidrA kA tyAga karane para mujhe yaha ghaTanA spaSTa rUpa se smaraNa to rahegI kintu yadi maiM vyAvahArika rUpa meM maMtrI ke For Private and Personal Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 268 ) kartavya nibAhanA prArambha kara dU to mere liye bandI-gRha athavA pAgalakhAnA hI upayukta sthAna samajhA jaayegaa| yahA~ bhagavAn gaur3apAda una vyaktiyoM kI dhAraNA kI niSphalatA siddha karanA cAhate haiM jo svapna ko vAstavika mAnate haiM / isase pahale hameM yaha batAyA jA cukA hai ki jAgratAvasthA utanI hI vAstavika hai jitanI svapna-sRSTi / svapne cAvastu kaH kAyaH pRthaganyasya. darzanAt / yathA kAyastathA sarva cittadRzyamavastukam // 36 // svapna dekhane meM vyasta zarIra bhI avAstavika honA cAhie kyoMki svapna-draSTA kA eka zarIra to zayyA ko suzobhita karatA hai jabaki usakA svapna-zarIra pRthak rUpa se gatimAna hotA hai / yadi svapna-zarIra vAstavika nahIM to svapna ke sabhI padArtha avAstavika hone caahie| svapna meM mujhe nadI meM girane tathA usameM DUbane kA anubhava ho sakatA hai kintu jAga jAne para mere zarIra kA koI bhAga (usa nadI ke jala se| gIlA nahIM dikhAyI detaa| svapna meM vadha kiye jAne para bhI mujhe jAgratAvasthA meM apane zarIra para eka bhI kharauMca dikhAyI nahIM detii| isa taraha svapnadraSTA kA zarIra usake svapna-zarIra se sarvathA bhinna dikhAyI detA hai / nidrA khulane para hI vaha apane svapna-zarIra ke mithyAtva ko anubhava karatA hai / aise hI svapna meM dikhAyI dene vAlI sabhI vastue~ avAstavika evaM bhrAntipUrNa hotI haiN| dUsare aura tIsare adhyAya meM hamane jo kucha par3hA hai usa prasaMga meM zrI gaur3apAda ne hameM pUrNa rUpa se samajhAne ke lie yaha vyAkhyA dI hai / isakA sAra yaha hai ki jAgrata-zarIra aura isakI anubhUti meM utanI hI yathArthatA hai jitanI svapna-zarIra tathA usake anubhava meM ; kyoMki ye donoM bhrAnti-pUrNa haiM / grahANAjAgaritavattaddha tuH svapna iSyate / . taddha tattvAttu tasyaiva sajAgaritamiSyate // 37 // For Private and Personal Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 266, svapna meM dikhAyI dene vAle padArthoM kI anubhUti jAgratAvasthA kI vastuoM ke anubhava se samAnatA rakhatI hai; isalie kahA jAtA hai ki svapna kI anubhUti kA kAraNa hamAre jAgrata-anubhava haiM jisa se ye (jAgratAvasthA ke anubhava) svapna-draSTA ko hI vAstavika pratIta hote haiN| ___jAgrata evaM svapna avasthA meM jo anubhava prApta hote haiM ve vastuoM ke samparka meM Ane se hI pratIti meM Ate haiM / isalie isa anubhUti meM tIna bAtoM kA honA Avazyaka hai-kartA, karma aura ina donoM kA yojaka / yaha niyama una anubhavoM para lAgU hotA hai jo hameM jAgrata tathA svapna avasthA meM prApta hote rahate haiN| isa kAraNa hamArI sthUla buddhi sahasA isa niSkarSa para jA pahuMcatI hai ki svapna kA mUla kAraNa hamArI jAgrata anubhUti hai| merI preyasI ke kaNTha ko suzobhita karane vAle svarNa-hAra kI pratyeka kar3I meM sonA vidyamAna rahatA hai; isase maiM yaha samajhane lagatA hU~ ki ukta hAra kA mUla kAraNa svarNa hI hai / aise hI svapnAvasthA meM kartA-karma tathA inake bIca sambandha bane rahane se maiM yaha pariNAma nikAla letA hU~ ki jAgratAvasthA ke anubhava se hI svapna kI utpatti hotI hai / kintu yaha tarka aprAsaMgika hai kyoMki nidrA se jAgane vAlA yaha ghoSaNA karane lagatA hai mAno use alaukika viveka kI anubhUti huI ho / zrI gaur3apAda kahate haiM ki yadi isa yukti ko mAna bhI liyA jAye to yaha kevala svapnadraSTA dvArA mukharita huI kahI jA sakatI hai| svapna-draSTA vaha vyakti hai jo svapna dekhate hue isa bhAva ko prakaTa kara rahA hai aura apanI isa prakriyA meM svapna-jagata kA mUla-kAraNa jAgrata-saMsAra ko mAne hue hai; kintu nidrA-tyAga ke bAda yadi vaha isI tarka ko doharAtA hai to hama use jAgrata nahIM balki svapnajagata meM bhaTakane vAlA mAnate haiN| kevala svapna dekhane vAlA manuSya jAgratAvasthA ko svapnAvasthA se adhika vAstavika mAnatA hai / vaise jAgratAvasthA svata: mithyA hai; isalie isase vAstavikatA kI prApti kabhI nahIM ho sakatI / kyA mRga-tRSNA kA For Private and Personal Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / 270 ) 'mithyA' jala marusthala kI simtA (reta) ko gIlA kara sakatA hai ? hama yaha nahIM kaha sakate ki eka vandhyA-putra indra-dhanuSa kI sahAyatA se kisI rAjya ko jIta sakatA hai kyoMki usake lie to eka bhI vANa calAnA sambhava nahIM hai / aise hI jAgratAvasthA, jo svayaM mithyA hai, eka bhrAntipUrNa avasthA kI hI utpatti kara sakatI hai / isa prakAra yaha yukti ki jAgratAvasthA kI pratikriyA hamArI svapnAvasthA hai kevala una dArzanikoM dvArA mAnI jA sakatI hai jo sadA svapna-jagat meM vicarate rahate haiN| utpAdasyAprasiddhatvAdajaM sarvamudAha tam / na ca bhUtAdabhUtasya saMbhavo'stikathaMcana // 38 // ye saba ajAta mAne jAte haiM kyoMki sRSTi athavA vikAsa kI puSTi nahIM kI jA sakatI / vAstavika padArtha se avAstavika padArtha kA janma honA kabhI sambhava nahIM / jina vyaktiyoM ne zrI gaur3apAda kI isa ghoSaNA para yaha sandeha prakaTa kiyA ki jAgratAvasyA usI prakAra avAstavika hai, jaise kSaNasthAyI svapna, unakI isa bhrAnti kA isa maMtra meM RSi dvArA nirAkaraNa kiyA jAtA hai| ye mahAzaya jAgratAvasthA ke adhika vAstavika hone kA dAvA karate haiM aura ise svapna kI avasthA se kahIM adhika yathArtha evaM sthAyI mAnate haiM / inakI dhAraNA hai ki jyoMhI hama svapna-jagat se bAhara nikalate haiM tyoMhI hameM jAgrata-saMsAra kI anubhUti hone lagatI hai / isa sambandha meM bhagavAn zaMkarAcArya kA yaha mata hai ki 'yaha dhAraNA kevala viveka-hIna vyakti kara sakate haiM / " yaha yukti to una vibhinna svapnoM ke lie caritArtha ho sakatI hai jinakA eka jAgrata prANI samaya samaya para anubhava karatA rahatA hai; kintu eka svapna dekha cukane ke bAda koI vyakti jAgane para usI svapna ko anubhava kara sakatA hai| aise hI hamArI jAgratAvasthA ke svapna, jinheM dekhate hue hamArA jIvAtmA niSkriya rahatA hai, hameM svapnila jAgratAvasthA kI anubhUti karAte rahate haiN| jAgrata evaM svapna-avasthA For Private and Personal Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 271 ) kI tulanA viveka dvArA kI jAnI cAhie anyathA isa prakAra kI bhrAnti sahaja meM ho sakatI hai| gata mantra meM jo yuktiyAM dI gayI haiM unase yaha bAta spaSTa ho jAyegI ki eka viveka-hIna vyakti ke mana meM kAraNa-kArya ke pArasparika sambandha kI bhAvanA nahIM raha sakatI / viveka-dRSTi se ina donoM meM koI sambandha nahIM ho sakatA; isa kAraNa vidvAnoM ne ajAta (arthAta avikAsa) siddhAnta kA pratipAdana kiyA hai| isa taraha yadi hama yaha kaheM ki avAstavika saMsAra kI utpatti yathArtha parama-tatva se huI to yaha eka paraspara-virodhI bAta hogI kyoMki ise tarka kI kasauTI para parakhanA eka asaMbhava bAta hogii| bhalA hama isa bAta ko kisa prakAra mAna sakate haiM ki yathArtha-tatva se yathArtha kI utpatti hotI hai kyoMki tattva to pahale se hI vidyamAna rahatA hai / hama yaha nahIM kaha sakate ki hamArA janma hamAre dvArA huaA / sAtha hI kisI vastu se bhinna vastu kI utpatti nahIM ho sakatI / jaise koI strI ghor3e ko janma nahIM de sktii| asaJjAgarite dRSTavA svapne pazyati tanmayaH / asatsvapne'pi dRSTvA ca pratibuddho na pazyati // 36 // jAgratAvasthA meM dikhAyI dene vAlI avAstavika vastuoM se bahuta prabhAvita hone ke kAraNa manuSya inhIM vastuoM ko svapna meM dekhane lagatA hai / svapna meM dekhe gaye avAstavika padArtha jAgratAvasthA meM phira nahIM dekhe jaate| vedAnta ke vicAra se virodha rakhane vAle kahate haiM ki "yadi svapna ko jAgratAvasthA ke anubhava kI pratikriyA mAna liyA jAya to vedAntavAdI kAraNasiddhAnta ko avAstavika kyoM kahate haiN|" isakA yaha uttara diyA jA sakatA hai ki mithyA vastu kI utpatti ke mUla-kAraNa kA vAstavika honA Avazyaka nahIM / eka avAstavika evaM mithyA vastu se bhI mithyA vastu kI utpatti ho sakatI hai| eka bhUta ko dekha lene para (jisakA anubhava kevala hamAre mana For Private and Personal Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (272) kI bhrAnti ke kAraNa hotA hai) koI manuSya usa para vicAra karatA huA use svapna meM punaH dekha sakatA hai / marusthala kA koI yAtrI dUra se reta ko dekha kara usameM mRga-tRSNA ke (avAstavika) jala, lahara, jhAga prAdi kI dhAraNA kara sakatA hai| aise hI svapna-draSTA svapna meM jAgratAvasthA kI anubhUtiyoM ko, jo rattI bhara vAstavikatA nahIM rakhatI, dekhane lagatA hai / nAstyasaddha tukamasat sadasaddha tukaM tathA / sacca saddha tukaM nAsti saddha tukamasatkutaH // 40 // avAstavika padArtha kI utpatti vAstavika padArtha se nahIM ho sakatI aura na hI avAstavika vastu se vAstavika padArtha kI prApti ho sakatI hai| (aise hI) vAstavika padArtha kisI aura vAstavika padArtha ko janma nahIM de sakatA / to phira hama kaise mAna sakate haiM ki avAstavika padArtha kA udgama eka vAstavika vastu hai| yathArtha-tattva kI dRSTi se padArthoM meM kAraNa-kArya sambandha sthApita nahIM kiyA jA sakatA / yahA~ zrI gaur3apAda ne mahAn bauddha nAgArjuna ke caturmukhI tarka ko apanAyA hai| vAstava meM yaha mantra 38veM maMtra meM diye gaye bhAva ko samajhA rahA hai| vahA~ vividha padArthoM vAle saMsAra ke astitva ko saMketamAtra se batAyA gayA thA / isa mantra meM usako tarka dvArA spaSTa kiyA gayA hai / yahA~ cAra saMbhAvanAoM kA ullekha karane ke bAda anta meM yaha siddha karane kI ceSTA kI jA rahI hai ki tArkika anupayuktatA hone ke kAraNa Upara batAye gaye vividha vicAroM meM koI bhI mAnya nahIM ho sktaa| ___ isa taraha yahA~ kahA gayA hai ki-(ka) jo prastu svataH avAstavika hai vaha kisI avAstavika vastu kI utpatti nahIM kara sakatI hai, jaise kisI kharagoza ke sIMgoM se havAI kile kA nirmANa honA; (kha) avAstavika vastu se vAsta For Private and Personal Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 273 ) vika padArtha kI prApti nahIM ho sakatI, jaise kisI vandhyA ke putra ke vivAha meM sammilita honA; (ga) vAstavika vastu se vAstavika vastu upalabdha nahIM ho sakatI, jaise eka mez2a dUsarI meja ko janma nahIM de sakatI (gha) to kyA kisI vAstavika padArtha se avAstavika padArtha kI AzA karanA mUrkhatA nahIM hai ? viparyAsAdyathA jAgradacintyAnbhUtavatspRzet / tathA svapne viparyAsAt dharmAstatraiva pazyati // 41 // jisa taraha jAgratAvasthA meM koI vyakti mithyA jJAna dvArA una vastuoM ko saccA mAnane lagatA hai jinakI vAstavikatA ko siddha nahIM kiyA jA sakatA vaise svapna dekhane vAlA vyakti yathArtha jJAna na hone ke kAraNa dRSTa-padArthoM kI sattA ko (usa sthiti meM) svIkAra karane lagatA hai| isa mantra meM jAgrata evaM svapna avasthA meM kAraNa-kArya sambandha ke bhAva ko pUrNa rUpa se miTAne kI ceSThA kI gayI hai / ye donoM avasthAe~ avAstavika haiM / jisa prakAra jAgratAvasthA meM viveka na hone se eka vimUr3ha evaM vijRmbhita vyakti padArthamaya saMsAra ko anubhava karatA aura ise vAstavika samajhane lagatA hai usI prakAra tandrA-grasta 'buddhi' tathA buddhi ke niyantraNa meM na rahana vAlA 'mana' donoM mila kara una kuttoM kI bhA~ti kUdane lagate haiM jinheM sArA dina bA~dhe rakhane ke bAda sA~jha ko khulA chor3a diyA gayA ho / svapnAvasthA vaha sthiti hai jise jAgratAvasthA ke dRSTikoNa se nirarthaka mAnA jAtA hai| phira bhI svapna dekhate hue hama unhIM padArthoM ko dekhate haiM jo hameM jAgratAvasthA meM dRSTigocara hote rahate haiN| isI kAraNa hama ina donoM avasthAoM meM kAraNa-kArya sambandha mAnane lagate haiN| zrI gaur3apAda yahA~ inake pArasparika sambandha ko nirmUla siddha kara rahe haiN| yadi jAgrata evaM svapna avasthA meM koI samAnatA dikhAyI detI hai to yaha hai ki ina donoM sthitiyoM meM hameM paryApta mAtrA meM viveka upalabdha nahIM hotA / manuSya For Private and Personal Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 274 ) apane dainika vyApAra meM jisa viveka kA sAdhAraNataH upayoga karatA hai usase kahIM adhika mAtrA meM vaha viveka ko upayoga meM lAne kI kSamatA rakhatA hai / apane vyAvasAyika evaM rAjanaitika jIvana-kSetra meM bhI manuSya viveka-zakti kA adhikatama mAtrA meM upayoga nahIM kara paataa| vartamAna zikSA se hameM usa buddhi-kauzala evaM pUrNatA kI prApti nahIM hotI jo Arya manISiyoM ke vicAra meM prApta kI jI sakatI hai / ina maharSiyoM kA vizvAsa thA ki samAja meM viveka tathA yathArtha jJAna kA adhika mAtrA meM saMcAra kiyA jA sakatA hai / mana aura buddhi ko bahuta mahAn evaM gaurava-pUrNa kAryoM ke lie vikasita kiyA jA sakatA hai / AdhyAtmikatA eka aisA upAya hai jisake dvArA hama alaukika kArya karane tathA prakRti kI vastu-yojanA ke uddezya ko prApta karane meM samartha ho sakate haiN| upalambhAtsamAcArAt astivastutvavAdinAm / jAtistu dezitA duddhaH ajAtestrasatAM sadA // 42 // __ yadi buddhimAn vyakti kAraNavAda kA kabhI samarthana karate haiM to kevala una vyaktiyoM ke lie jo paripUrNa evaM ajAta-tattva ko mAnane meM saMkoca karate tathA yajJAdi meM zraddhA rakhane ke kAraNa anubhUta padArthoM ko vAstavika mAnate haiM / yadi kAraNa-vAda meM koI yathArthatA nahIM to upaniSadoM meM brahma' ko sRSTi kA mUla kAraNa kyoM batAyA gayA hai ? 'kArikA' meM yahA~ ise nyAyasaMgata ThaharAyA gayA hai / mAtma-paripUrNatA ko prApta karane kI nidhi kI gyAkhyA karate hue advaitavAda ke byAkhyAtAnoM ne kAraNavAda kA samarthana kiyA hai tAki ne sAdhaka, jina kI viveka-buddhi paryApta mAtrA meM vikasita nahIM ho pAyI, protsAhita ho skeN| isase yaha na samajhA jAe ki ukta vyAkhyAtA svayaM isakI yathArthatA meM AsthA rakhate the| yadi ina madhyama-varga ke chAtroM ko prArambha meM hI 'ajAtavAda' kI vyAkhyA dI jAtI to kadAcit meM stambhita ho jAte / For Private and Personal Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 275 ) vedAnta-zAstra ko samajhane kA prayAsa karane vAle ye navAgantuka mana tathA buddhi kA pUrA upayoga karane para bhI paripUrNa evaM ajAta-tattva ke rahasya ko pahale-pahala samajha nahIM sakate / jaba unheM yaha batAyA jAtA hai ki yaha dRSTasaMsAra tathA isake vividha padArtha vAstavika nahIM haiM to ve stambhita se ho jAte haiM / isa varga ke sAdhakoM ke vyaktitva ko sudRr3ha karane tathA unake mana evaM buddhi ko zanaiH zanaiH vedAnta ke vidyArthI kI buddhi ke stara taka UMcA uThAne ke uddezya se vedAntAcAryoM ne kAraNavAda kA sarvottama upayoga karane kI kriyA-vidhi ko yahA~ apanAyA hai / vidyArthI kI adhyAtma-zikSA meM yaha eka madhyavartI sthiti hai / jaba madhyama zreNI kA yaha vidyArthI vikasita hone para sAdhaka ke stara para jA pahu~catA hai aura isake mana meM sthiratA tathA buddhi meM prakharatA A jAtI hai taba ise 'ajAtAvAda' kA rahasya samajhAyA jAtA hai / yadi hama zizu-sambandhI zikSA ko AdhAra mAna kara eka ema. e. ke chAtra kI zikSA para TIkA-TippaNI karane lageM to isameM hamArI mUrkhatA kA hI pradarzana hogA / eka bAlaka kI zikSA kI prArambhika sthiti meM hI use vAstavika jJAna nahIM diyA jA sakatA / pahale-pahala hameM isa bAlaka kI buddhi ko itanA vikasita karanA hogA ki yaha ucca zikSA ko prApta karane ke yogya ho jaae| isI taraha vedAnta-zAstra ko apanAne vAle chAtroM ko dhIre-dhIre vijJAnakSetra meM praveza karAyA jAtA hai / isa kriyA kA eka aMga kAraNavAda hai jise mahAn prAcArya mAnate pratIta hote haiM / vAstava meM sAdhaka yajJa tayA upAsanA karate rahane ke bAda unake caraNoM meM upasthita hotA hai| isalie prArambha meM hI use ajAtavAda dvArA stambhita karanA zreyaskara evaM upayukta nahIM dikhAyI detaa| ajAtestrasatAM teSAmupalambhAdviyanti ye| jAtidoSA na setsyanti doSo'pyalpo bhaviSyati // 43 // jo vyakti isa 'satya' ko isa kAraNa sarvazaktimAn evaM For Private and Personal Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 276 ) avyakta mAnane se bhayabhIta rahate haiM ki unheM sthUla saMsAra ke vividha padArtha dRSTigocara hote haiM ve 'ajAti' ko svIkAra nahIM karate; isalie 'kAraNavAda' meM vizvAsa rakhane se una para kisI aniSTa phala kA adhika prabhAva nahIM par3atA aura yadi hotA hai to bahuta kama / ___ isa maMtra meM zrI gaur3apAda una navAgantuka (vedAnta) sAdhakoM kA pakSa le rahe haiM jinheM apanI sAdhanA ke prArambha meM kAraNavAda meM AsthA rakhanI hotI hai / yaha tathya sarvathA mAnya hai ki paramAtma-tattva kAraNa-rahita hai aura isase kisI kI utpatti nahIM huI / vividhatA-pUrNa yaha saMsAra mithyA hai / hamAre mana aura buddhi bhI AtmA meM Aropa haiM / jaba taka draSTA kI sattA banI rahatI hai taba taka dRSTa-padArtha bhI rahatA hai / jisa samaya zarIra-mana-buddhi ke upakaraNa kA astitva nahIM rahatA arthAt jaba hama inako pUrNa rUpa se samarpaNa kara dete haiM taba AtmA apane Apa meM ramaNa karane lagatI hai aura isako apane prAkRtika guNa (sama-rUpa satya) kA hI anubhava hone lagatA hai / isa para bhI yadi guru, ziSya, dharma-grantha yA OM Adi kI anekatA anubhava hotI rahe to isameM kisI kI bhUla nahIM samajhanI cAhie / pratIta tattva taka ur3Ana bharana se pahala ina upakaraNoM meM samanvaya lAnA anivArya hai / vedAnta dvArA apanAye gaye prAtma-paripUrNatA kI antima ur3Ana ke lie taiyAra rahane vAle sAdhaka ko kAraNavAda meM asthAyI vizvAsa rakhane kA parAmarza diyA jAtA hai| zrI gaur3apAda isa tathya kI puSTi karate haiM ki prArambha meM 'sadguru' meM AsthA rakhanI Avazyaka hai aura isase sAdhaka ko koI hAni nahIM hotI; yadi hama paripUrNa mAtmA ke stara se dekheM to 'guru' bhI svapnavat pratIta hotA hai / jisa taraha svapna meM dikhAyI dene vAlA siMha svapna-draSTA ko bhayabhIta kara ke usakI nidrA bhaMga kara detA hai vaise hI svapna-rUpI vedAnta-kesarI apane ziSya ke anekatAmaya svapna ko bhaMga kara ke use vAstavika-tatva kI sama-rUpa anubhUti karA detA hai| For Private and Personal Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 277 ) upalambhAtsamAcArAnmAyAhastI yathocyate / tathotyate // 44 // upalambhAtsamAcArAdasti vastu jisa prakAra eka mAyArUpI hAthI kI kalpanA hotI hai, kyoMki yaha dikhAI detA aura hAthI kI ceSTAe~ karatA hai, vaise hI vividha padArtha isa kAraNa vidyamAna pratIta hote haiM ki hama unheM dekhate haiM aura ve hamAre vyavahAra meM prAte haiM / vastutaH dRSTa-padArtha mAyA rUpI hAthI kI taraha kAlpanika haiM 1 yaha jAdU kA eka suvikhyAta khela hai jo prAcIna bhArata meM dikhAyA jAtA thA / isa khela kA udAharaNa vedAntAcAyoM dvArA aneka bAra diyA gayA hai / bhAratIya jAdUgara taMtra, jar3I-bUTiyoM Adi ke dvArA darzakoM ke mana meM eka aisI bhrAnti utpanna kara dete haiM jisase ve apane sAmane eka bRhadAkAra hAthI ko khar3A dekhane lagate haiM / vaha hAthI na kevala vAstavika hAthI se milatAjulatA hai balki usa para jIvita hAthI kI bhA~ti savArI Adi bhI kI jA sakatI hai / isa taraha do kAraNoM se hama usa mAyArUpI hAthI ko saccA cAnate haiM(1) vaha dikhAyI detA hai aura (2) hama use vividha kAmoM ke lie upayoga meM lA sakate haiM / Upara ke do kAraNoM se yaha padArthamaya saMsAra dvaitavAdiyoM ko vAstavika dikhAyI detA hai / yahA~ zrI gaur3apAda isa vizvAsa kI nirarthakatA ko siddha karane kA prayAsa kara rahe haiN| RSi kahate haiM ki Upara batAyI gaye do kAraNoM se mAyA - hastI 'mithyA' hone para bhI vAstavika dikhAyI detA hai / aise hI jAgratAvasthA meM sthUla padArthoM ko dekhate evaM vyavahAra meM lAte rahane se hama yaha nahIM kaha sakate ki ve vAstavika haiM / dvaitavAdiyoM dvArA bahudhA kathita uparyukta do kAraNoM se hama yaha siddha nahIM kara sakate ki bAhya padArtha vidyamAna rahate 1 haiM | padArthamaya saMsAra kI anubhUti karate rahane para bhI hameM advitIya paramAtmatattva kI sattA ko mAnanA par3egA kyoMki saMsAra to isa (tatva) para prAropamAtra aura isa kI svataH koI sattA nahIM / For Private and Personal Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 278 ) jAtyAbhAsaM calAbhAsaM vastvAbhAsaM tathaiva ca / prajAcalamavastutvaM vijJAnaM zAntamadvayam // 45 // vizuddha cetana-zakti janma letI, asthira rahatI yA rUpa grahaNa karatI huI pratIta hone para bhI ajAta, sthira aura rUpa-rahita rahatI hai / yaha prazAnta evaM advaita hai / jaba hama paraspara-tattva ko upAdhi-rahita, sarva-vyApaka, indriyoM ke dvArA agrAhya tathA mana evaM buddhi se pare mAnate haiM to nAma-rUpa-guNa-sampanna vividha padArthoM ko, jo pratyakSa rUpa se kriyamANa rahate haiM, hameM kyA samajhanA cAhie ? vedAnta ke siddhAnta ko samajhane kI utkaNThA rakhane vAle navAgantuka ke mana meM isa prakAra kA sandeha pahale-pahala avazya uThatA hai / yahA~ bhagavAn gaur3apAda dRSTa-saMsAra kI vAstavikatA ko samajhAte haiM / ve kahate haiM ki vizuddha-cetanA ajAta hone para bhI vividha nAma-rUpa kI upAdhi grahaNa kara ke jIvana-kSetra ke kAlAntara meM janma letI tathA ceSTAeM karatI pratIta hotI hai| sarva-vyApaka kriyAvAn nahIM kahA jA sktaa| kisI vizeSa padArtha ke gatimAn hone kA artha yaha hai ki vaha eka sthAna ko chor3a kara dUsare sthAna taka jAtA hai arthAt usakA kAlAntaraNa hotA hai / koI vastu eka hI samaya do vividha sthAnoM para Thahara nahIM sakatI / eka vyakti eka kursI se dUra par3I dUsarI kursI taka pahu~ca sakatA hai kintu ina donoM kursiyoM para eka samaya meM nahIM baiTha sakatA / vAstavika-tattva sabhI sthAnoM meM sarvadA vyApta evaM vidyamAna rahate hue kahIM jA nahIM sakatA kintu phira bhI hama aneka nAma-rUpa dhArI vyaktiyoM evaM padArthoM ko idhara-udhara ghUmatA huA dekhate haiM / apane mana aura isa ke dvArA viSaya-padArtha saMsAra se anurUpatA prApta karane ke kAraNa hameM vividha padArtha Adi gatimAna hote dikhAyI dete haiN| yaha bAta ina udAharaNoM ke dvArA acchI taraha samajha meM A jaayegii| nAva meM baiThe hae hameM nadI ke taTavartI vRkSa calate hue dikhAI dete haiN| vAstava meM hamArI nAva calatI hai na ki ve vakSa / calatI relagAr3I meM baiThe bacce tAra ke For Private and Personal Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 276 ) khambhoM ko pIche bhAgate hue dekhate haiN| isa taraha hama dekhate haiM ki eka ghUmatI huI vastu se dekhane para anya sthira vastueM bhI ghUmatI huI pratIta hotI haiM / aise hI svayaM pravahamAna rahane vAle mana evaM buddhi ke AdhAra para saMsAra ko dekhate hue hameM acala evaM sanAtana paramAtma-tattva gatimAn tathA kriyamANa hotA mAlUma detA hai / yaha kevala-mAtra bhrAnti hai / sthUla AvaraNoM ke kAraNa hameM anekatA kI bhrAnti hotI rahatI hai| isalie zrI gaur3apAda kahate haiM ki hameM padArthoM kA jAtyAbhAsa, calAbhAsa Adi hotA rahatA hai / vAstava meM inakA janma lenA gatimAn tathA parivartanazIla honA saMbhava nhiiN| sanAtana-tattva acala evaM guNa-rahita hai aura yaha sarvadA zAnta tathA advaita rahatA hai / pichale maMtroM meM ina zabdoM para vistAra se vicAra kiyA jA cukA hai / evaM na jAyate cittamevaM dharmA prajAH smRtAH / evameva vijAnanto na patanti viparyaye // 46 // isa taraha mana janma evaM vikAra se rahita rahatA hai / sabhI prANI vAstava meM ajAta haiN| jina vyaktiyoM ne isa rahasya ko jAna liyA hai ve phira kabhI vAstavika-tattva ke viSaya meM kisI bhrAnti kA zikAra nahIM hote| Atma-sAkSAtkAra kA artha janma-mRtyu ke cakra se pUrNataH mukta honA hai / AtmAnubhava karane vAle amara prANI meM nazvaratA tathA sasImatA kI dhAraNA lezamAtra nahIM rahatI / mana tathA buddhi dvArA anubhUta saMsAra nazvara hai aura ise kevala mana grahaNa kara sakatA hai / jisa prANI ne zarIra-mana-buddhi kI sImA ko lA~gha liyA hai use vizuddha, sarva-vyApaka tathA cetana paramAtmA ke atirikta aura kisI kI anubhUti nahIM hotI aura vaha apane Apa ko amara mAnane lagatA hai| jIvAtmA hI janma-maraNa ke pAza meM baMdhA raha sakatA hai / atRpta vAsanAmoM se bharA huA mana inake upabhoga ke lie hameM aneka janma ke cakra meM phaMsA kara vividha anubhavoM kI prApti karAtA rahatA hai / yadi eka bAra mana For Private and Personal Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 280 ) ko lA~gha liyA jAe to jIvAtmA kI sattA samApta ho jAyegI jisase anubhava prApta karane kI koI icchA nahIM rahegI; sabhI anubhava anubhava-kartA meM vilIna ho kara advaita satya kI anubhUti kA rUpa grahaNa kara lete haiM aura 'anubhUta' kA astitva samApta ho jAtA hai| aisA nara-zreSTha phira apane Apa ko zarIra athavA mana yA buddhi mAnane kI bhUla nahIM karegA aura na hI mRtyu-bhaya, kAmanA, bauddhika prakampana, balki AdhyAtmika azAnti, use kabhI calAyamAna kara skeNge| yahA~ jIvAtmA ko vyakta karane ke lie bahuvacana kA upayoga kiyA gayA hai tAki 'ahaMkAra' ke saMsAra tayA advaita-vAstavikatA (dharma) ke bheda ko spaSTatayA jAnA jA sake / Rtu vakrAdikA bhAsamalAtaspanditaM yathA / grahaNagrAhakAbhAsaM vijJAnaspanditaM tathA // 47 // jisa prakAra prajvalita lakar3I kA Tukar3A ghumAye jAne para sIdhA, vakra Adi dikhAyI detA hai vaise hI spandita cetanA 'draSTA' tathA 'dRSTa' Adi ke vividha bhAgoM meM vibhakta hotI pratIta hotI hai / jisa vAstavika-tattva kI Upara vyAkhyA kI gayI hai usako varNana karana ke uddezya se yahA~ 'alAt' (jala rahI lakar3I) kA suprasiddha udAharaNa diyA gayA hai / isa udAharaNa ke kAraNa kaI samAlocaka yaha kahane lage haiM ki zrI gaur3apAda ne isako bauddha granyoM se uddhRta kiyA hai / isa adhyAya ke prAkkathana meM hama pahale yaha kaha cuke haiM ki yaha dhAraNA asaMgata evaM anucita hai / 'maitreyiNI upaniSad' ke caturtha adhyAya ke 24 veM maMtra meM RSi ne 'brahma' kI vyAkhyA karate hue isa dRSTAnta kA upayoga kiyA hai| aisA kahanA mAnya hogA ki zrI gaur3apAda tathA bauddha dArzanikoM ne isa bhAva ko ukta upaniSad se uddhRta kiyaa| yadi yaha bhI mAna liyA jAya ki zrI 'gaur3apAda ne jAna-bUjha kara isa dRSTAnta kA bauddha granthoM se ullekha kiyA to ise doSa-pUrNa nahIM ThaharAyA jA For Private and Personal Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 281 ) sakatA kyoMki isakA havAlA dekara RSi apane vicAroM ko spaSTa rUpa se prakaTa kara paaye| sabhI mahAnAcArya isa vidhi ko apanAte rahe haiM kyoMki pahale diye gaye dRSTAntoM kA ullekha karane se ve apane yuga ke vidyArthiyoM ke mana para apane maulika vicAroM kI gaharI chApa chor3a sakate the / unheM nija khyAti kI lAlasA nahIM hotI thI / yugakAlIna chAtra evaM sAdhakoM ke mana meM pahale se vidyamAna rahane vAle vicAra tathA dRSTAntoM kA ve samucita upayoga kiyA karate the / ataH yadi bhagavAna gaur3apAda ne 'alAta' ke udAharaNa kA yahA~ uddharaNa kara bhI diyA to unase koI aisA bhayaMkara doSa nahIM huA jisake lie unakA tiraskAra kiyA jAya / yahA~ lakar3I ke eka aise Tukar3e kA dRSTAnta diyA gayA hai jisake eka jalate hue sire ko idhara-udhara ghumAne se bhinna prakAra ke AkAra banate dikhAyI dete haiM-sIdhe, caukora, aNDAkAra Adi / ye bhinna bhinna lambe-caur3e AkAra paraspara milakara eka vicitra tathA manoraMjaka dRzya kA citraNa karate haiM / prabodha bAlaka hI yaha pUcheMge ki ina vividha prakAroM kI utpatti kaba, kahA~ se aura kaise huI jaba ki samajhadAra manuSya koI sandeha nahIM kareMge kyoMki 'alAta' ke gatimAn rahane ke kAraNa ye dRSTigocara hue yadyapi inakI vAstava meM koI utpatti nahIM huI / yadi vaha jalane vAlI lakar3I na hotI to ina AkAroM kA kabhI patA hI na calatA / usa ( lakar3I) ke kAraNa hI inake 'astitva' kA jJAna ho sakA / aspandamAnamalAtamanAbhAsamajaM yathA / spandamAnaM vijJAnamanAbhAsamajaM tathA // 48 // binA ghumAye jAne para yaha lakar3I kA Tukar3A kisI prakAra ke AkAra nahIM banAtA aura na hI isameM koI parivartana hotA hai / aise hI jisa samaya cetanA meM koI prakampana nahIM hotA aura isameM koI vicAra-taraMga nahIM uThatI taba yaha rUpa tathA avikArI rahatI hai / isa maMtra meM yaha batAyA gayA hai ki vizuddha cetanA zravikArI hone para bhI gatimAna hotI tathA badalatI pratIta hotI hai / saMsAra kI bAhya kriyAoM For Private and Personal Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 282 ) meM gatimAn hone para yaha (cetanA) bahuta caMcala aura kSaNika dikhAyI detI hai / saMsAra ke vividha padArthoM meM isake calate-phirate rahane se aisA mAlUma detA hai ki 'satya-sanAtana' sAdhAraNataH parivartana kI sthiti meM rahatA hai / isa avikArI tatva meM pratIta hone vAle parivartana ko samajhAne ke uddezya se 'alAta' vAlA udAharaNa yahA~ diyA gayA hai / jalatI lakar3I ke Tukar3e meM gati na hone ke kAraNa usameM kisI prakAra kA AkAra dikhAyI nahIM detA arthAta usa samaya eka abodha vyakti dvArA dekhe gaye vividha prAkAra isa (lakar3I) ke jalane vAle sire meM lIna ho jAte haiM / isa dRSTAnta dvArA zrI gaur3apAda hameM yaha samajhAnA cAhate haiM ki hamAre vikSipta mana meM cetanA prakampita hotI pratIta hotI hai aura aisA lagatA hai ki isase sthUla saMsAra ke aneka nAma-rUpa vAle padArtha prakaTa hote hai / jaba hamArA mana sthira ho jAtA hai, arthAt hama isako lA~gha lete haiM, taba AtmA kI kevala-mAtra sattA raha jAtI hai aura dRSTa saMsAra ke sabhI padArtha lupta ho jAte haiN| 'alAta' ke sthira rahane para usake dvArA banAye gaye sabhI prAkAra mAno usI jalate sire meM samA jAte haiM / isa bhAva ko nIce diye gaye maMtra meM adhika sundaratA se spaSTa kiyA gayA hai| alAte spandamAne vai nA''bhAsA anyatobhuvaH / na tato'nyatra nispandAnnAlAtaM pravizanti te // 46 // jaba jalatI lakar3I kA Tukar3A hilatA hai to usake dvArA banAye gaye AkAra kahIM bAhara se Akara usameM praveza nahIM karate / isake sthira rahane para ve prAkAra ise chor3a kara anyatra nahIM cale jAte / hama yaha bhI nahIM kaha sakate ki 'alAta' dvArA racita vividha AkAra isake jalane vAle sire meM taba praviSTa hue jaba yaha hilAyA nahIM jA rahA thaa| yahA~ isa bhAva ko dikhAyA jArahA hai ki jalane vAlI lakar3I ke dhumAye jAne para isameM dikhAyI dene vAle aneka AkAra mithyA haiN| isake ghUmate rahane se unakI hameM bhrAnti hotI hai| ve na to kahIM bAhara se pAe For Private and Personal Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 283 ) aura na hI kahIM bAhara cale gaye / hama yaha bhI nahIM kaha sakate ki ve (prAkAra) isa lakar3I ke jalate hue sire meM praviSTa hogaye kyoMki jaba ve vahA~ se prAye hI nahIM to unakA vahAM se lauTa jAnA kisa prakAra sambhava hogA ? aAtmA para lAgU hone vAlA dRSTAnta 51 veM zloka meM samajhAyA jaayegaa| na nirgatA alAtAta dravyatvAbhAvayogataH / vijJAne'pi tathaiva sthurAbhAsasyAvizeSataH // 50 // jalane vAlI lakar3I se vividha AkAra prakaTa nahIM hote kyoMki ve Thosa padArtha nahIM haiM / yahI bAta cetanA meM ghaTita hotI hai kyoMki ina donoM sthitiyoM meM samAna rUpa pratyakSa hote haiN| zrI zaMkarAcArya ne apane bhASya meM ina zabdoM dvArA isa bAta ko spaSTataH samajhAyA hai "sAtha hI ve prAkAra 'alAta' meM se isa taraha prakaTa nahIM hote jaise kisI ghara meM se koI bAhara nikalatA dikhAyI detA hai / " jaba kisI vastu meM se koI aura vastu nikalatI hai taba nikalane vAlI vastu ko usa padArtha se sarvathA bhinna honA cAhie jisameM se vaha svayaM prakaTa huI hai| eka jananI apane prApako janma nahIM de sakatI; vaha eka zizu ko utpanna kara sakatI hai jo usake apane AkAra se pRthak hotA hai / usa jalatI huI lakar3I ke sire meM se ve prAkAra prakaTa nahIM ho sakate kyoMki una (AkAroM) kA astitva hI nahIM hai / aise hI hama itanA bhI nahIM kaha sakate ki ve usa lakar3I ke bhItara ghusa gaye / kisI vastu meM kisI yathArtha vastu kA hI praveza ho sakatA hai, na ki eka kAlpanika padArtha kA / hama kisI botala meM mRga-tRSNA jala nahIM bhara sakate aura na hI kisI botala meM se yaha (jala) bAhara Dela sakate haiM / ThIka aise hI ye vividha AkAra, jinameM yathArthatA kA lezamAtra nahIM, na to usa lakar3I meM se nikalate haiM aura na hI inakA usameM praveza honA sambhava hai / jaba ye vahAM se nikale hI nahIM to phira inakA usameM praveza kaise ho For Private and Personal Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 284 ) sakatA hai ? prAkAza meM dikhAyI dene vAlA indra-dhanuSa mithyA hai jisase yaha na to AkAza meM se nikalatA hai aura na hI usameM praviSTa hotA hai / aise hI vikSipta mana ke samparka meM Ane para vizuddha-cetanA gatimAn hotI pratIta hotI hai aura isa (mana) ke prakampana meM vividha nAma-rUpa padArthoM kA AbhAsa dene lagatI hai / ye aneka AkAra saMsAra kI racanA nahIM karate aura na hI yaha saMsAra vizuddha cetanA meM hI lIna hotA hai| Ane vAle maMtroM meM isa dRSTAnta kI anukUlatA ko vistAra se samajhAyA jaayegaa| vijJAne spandamAne vai nA''bhAsA anyatobhuvaH / na tato'nyatra nispandAnna vijJAnaM vizanti ye // 51 // na nirgatAste vijJAnAt dravyatvAbhAvayogataH / kAryakAraNatAbhAvAdyAto'cintyaH sadaiva te // 52 // jaba cetanA ko spandana ke vicAra se dekhate haiM taba isameM dikhAyI dene vAle rUpa kahIM anya sthAna se nahIM Ate / jaba yaha kriyA-rahita dikhAyI detI hai taba isa nizcezTha cetanA se ve rUpa kahIM dUsare sthAna para nahIM cale jAte / / 51 // ____ ina rUpoM kA cetanA meM kabhI praveza nahIM hotA aura na hI ye isameM se bAhara nikalate haiM kyoMki inameM koI yathArthatA nahIM hai| ye (rUpa) hamArI kalpanA-zakti se pare rahate haiM kyoMki inameM kAraNa-kArya bhAva kI koI pratikriyA nahIM rahatI / / 52 // ina do maMtroM meM 'alAta' ke dRSTAntoM ko aMza meM spaSTa karake hameM batAyA gayA hai ki adhyAtma-kSetra meM 'vizuddha-cetanA' isa (pAlAta) ke samAna kriyamANa hotI pratIta hotI hai| ina donoM meM jo samAnatA pAyI jAtI hai vaha ina maMtroM ke Upara diye gaye artha se hI spaSTa ho jAyegI / yadi hameM kisI kaThinAI kA sAmanA karanA hogA to vaha yaha hai ki ina mithyA nAma-rUpa padArthoM ke prakaTa hone ke kAraNa tathA inake dikhAyI dene kI vidhi hamArI samajha meM nahIM pA sktii| For Private and Personal Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (25) vAstava meM hama yaha nahIM kaha sakate ki saMsAra, jo avAstavika hai, satya-sanAtana se prakaTa huA / vaise avAstavika hote hue bhI yaha (saMsAra) vAstavika-tatva se itanI samAnatA rakhatA hai ki yaha hameM apane bandhana meM jakar3e rakhatA tathA sukha-duHkha kI samAna rUpa se anubhUti detA rahatA hai / bhalA yaha kaise hotA hai ? pratyeka dArzanika yaha tathya samajhAne meM asamartha rahatA hai ki yathArtha tatva se avAstavika saMsAra kI utpatti kisa prakAra huI kyoMki vAstavika padArtha se avAstavika padArtha prakaTa nahIM ho sktaa| phira bhI hamAre mugdhAvasthA meM rahate rahane ke kAraNa avAstavika saMsAra hameM prabhAvita karatA pratIta hotA hai aura sAtha hI hameM anubhava prApta karane meM sahAyaka hotA hai| isa bhrAnti se mukta hone kA ekamAtra nidAna isa Atma-mohana maMtra kA parityAga karanA hai / jaba hama isa mugdhAvasthA se pUrNarUpeNa svataMtra hojAte haiM taba adhyAtma vidyA dvArA dikhAye gaye uddezya kI prApti ho jAtI hai| isa maMtra meM yahA~ spaSTa ghoSaNA kI gayI hai ki avinAzI tatva se nazvaratA ke prakaTa hone kI kriyA-vidhi ko samajhAnA eka asambhava bAta hai| zrI gaur3apAda sarIkhe prakANDa vidvAna ne bhI isa asamarthatA ko svIkAra kara liyA hai / isakA yaha kAraNa nahIM ki "isa mahAnAcArya meM koI bauddhika niSkriyatA (nyUnatA) kA aMza pAyA jAtA thA balki kAraNa yaha hai ki ise siddha karane meM tarka eka asahAya paMga bana kara raha jAtA hai|" RSi kahate haiM ki kAraNavAda mithyA hone ke kAraNa isa viSaya-vizeSa meM kisI taraha sahAyaka nahIM ho sakatA / sanAtana evaM avinAzI tatva ke nAzamAna dikhAyI dene kA kAraNa jAne binA isako vaijJAnika DhaMga se samajhAnA asaMbhava hai| vijJAna kA kArya-kSetra kAraNa-kArya taka hI sImita rahatA hai / jaba mana tathA buddhi tarka kI carama-sImA taka jA pahu~cate haiN| taba kAraNa-kArya se sambandhita kSetra ina se bahuta nIce raha jAte haiM / eka bAra mithyAtva ko lAMgha lene para mana usa vAstavika jagat meM jA pahuMcatA hai jahA~ kAraNa-kArya dRSTi-gocara nahIM hote kyoMki vizuddha cetanA se kabhI kisI kI utpatti nahIM hotI / jahA~ For Private and Personal Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (286) advitIya satya kA sAmrAjya hai vahAM kisI padArtha kI utpatti nahIM ho sakatI / yahA~ hameM isa bAta ko dhyAna-pUrvaka jAna lenA cAhie ki ina donoM maMtroM meM zrI gaur3apAda ne hameM yaha saMketa diyA hai ki hamArI jAgrata evaM svapna avasthA meM sakriya cetanA hameM upalabdha hotI rahatI hai| jaba RSi niSkriya cetanA kA ullekha karate haiM to unakA yaha abhiprAya hai ki pragAr3ha nidrA kI avasthA meM vaha cetanA kriyamANa nahIM hotI jisake dvArA hama jAgrata-saMsAra tathA svapna-jagata kI anubhUti karate rahate haiN| isase yaha na samajhanA cAhie ki ghora nidrA kI avasthA meM svapna evaM jAgrata avasthA vidyamAna nahIM rahatI aura na hI yaha kahA jA sakatA hai ki ye donoM avasthAe~ sone vAle vyakti meM praviSTa ho jAtI haiM / isase na to ve nikalatI haiM aura na hI ve (avasthAe~ ) isameM lIna ho jAtI haiM kyoMki cetanA kI ye tIna avasthAe~ ve kAlpanika kathAnaka haiM jo buddhi rUpi vRddhA dvArA mana rUpI zizu ko sunAye jAte haiN| dravyaM dravyasya hetuH syAdanyadanyasya caiva hi| dravyatvamanyabhAvo vA dharmANAM nopapadyate // 53 // eka dravya se dUsare dravya kI utpatti ho sakatI hai / dravya ke atirikta kisI aura vastu se dravya se itara padArtha utpanna ho sakatA hai; kintu jIvAtmA na to dravya ho sakate haiM aura na hI dravya se itr| tarka-zakti se mugdha mana vAle apane ziSyoM ko parAjita kara cukane para bhI zrI gaur3apAda abhI apane vicAra kI puSTi karane meM lage huye haiN| kAraNavAda meM rattI bhara AsthA bhI zeSa na rahane dene ke uddezya se RSi apane ziSyoM ko eka yukti ke bAda dUsarI yukti de rahe haiM / isa parivartana-zIla sthUla saMsAra se hama eka dravya se dUsare dravya kI utpatti hote dekhate haiN| mAnasika evaM manuSyatA ke pArasparika jagata meM hama dravya se itara padArthoM se sajAtIya padArthoM ko prakaTa hote hue dekhate haiN| isI meM vizeSatAoM athavA guNoM ko vyakta karane ke lie 'dravya se For Private and Personal Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 287 ) itara' zabdoM kA upayoga kiyA gayA hai| yadi maiM sahRdayatA tathA ananya bhAva se kisI ke prati prema kA pradarzana karUM to usa (vyakti) meM bhI adhika prema kA saMcAra hogA / zikSA dvArA manuSya kI pAzavika pravRtti para vijaya prApta kI jA sakatI hai / yadi sahAnubhUti kA samucita upayoga kiyA jAya to ghRNita nRzaMsa ke hRdaya ko bhI dravIbhUta kiyA jA sakatA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki prema, dayA Adi ke dvArA dUsaroM ke hRdaya meM prema, dayA Adi kA saMcAra karanA sambhava hai / ghaNA se ghaNA tathA prema se prema utpanna hote hai| vaiyaktika mithyAbhimAnI meM dravya athavA anubhava se sambandhita vyaktitva nahIM pAyA jAtA aura na hI isase kisI anya dravya yA anubhava kA prakAza ho sakatA hai| evaM na cittajA dharmAzcittaM vApi na dharmajam / evaM hetu phalAjAti pratizanti manISiNaH // 54 // isa taraha bAhya viSaya-padArthoM kI racanA mana ke dvArA nahIM hotI aura na hI hama yaha kaha sakate haiM ki ina (padArthoM) ke dvArA mana kI utpatti hotI hai / isalie sabhI buddhimAna vyakti paramAtmatatva ke ajAta tathA avikasita (jise 'kAraNa' kI pUrNa nakArAtmakatA bhI kahate haiM ) hone meM vizvAsa rakhate Aye haiN| padArtha-sRSTi ko samajhAne ke lie sAmAnya siddhAnta yahI hai ki yaha mana kA prakSepaNa hai| manovaijJAnikoM ke siddhAnta kA dRSTikoNa yaha hai ki indriyoM ke dvArA nirantara prApta hone vAlI vAsanAoM (impulses) meM sthUla saMsAra sthita rahatA hai aura isake pUrNatva meM manakI bhAvanA jAgrata ho uThatI hai / aba tara hama jo kaha pAye haiM usase yaha spaSTa ho jAyegA ki dRSTapadArthoM tathA mana meM koI pArasparika sambandha nahIM ho sktaa| isalie hamaya ha pariNAma nikAlate haiM ki pratyakSa saMsAra kA, jise mana dvArA anubhava kiyA jAtA hai, vAstavikatA se udbhava kisI avasthA meM nahIM huaa| isa kAraNa zrI gaur3apAda isa maMtra ko samApta karate hue hameM yaha batAte haiM ki buddhimAn vyakti prajAtavAda athavA avikAsavAda ko hI kyoM apanAte haiN| unake For Private and Personal Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (26) vicAra meM vikasita buddhi dvArA yahI siddhAnta mAnya ho sakatA hai / yahA~ apratyakSa rUpa se RSi hamAre usa andha vikAsa kI ora saMketa karate haiM jo sAmAnyataH kAraNavAda meM pAyA jAtA hai| jIvana para ghaTAne se isa maMtra ko kevalamAtra eka aisA siddhAnta nahIM mAna lenA cAhie jo adhika vikasita hone ke kAraNa kevala avyAvahArika evaM havAI kile banAne vAle vyaktiyoM ke kalpanA-jagata ko hI santuSTa rakha sakatA hai / vAstava meM hama isa siddhAnta kA apane jIvana ke sabhI vyApAroM meM sadupayoga kara sakate haiM / yadi hama uparokta bauddhika pramANoM se yaha pariNAma nikAla sakeM ki avAstAvika hone ke kAraNa sthUla padArtha hamAre mana kI racanA nahIM kara sakate to hameM spaSTa rUpa se vidita ho jAyegA ki jIvita vyakti bAhya paristhitiyoM ke zikAra nahIM ho sakate / hamArI utpatti saMsAra se nahIM hotI aura na hI hama isa svapnamaya saMsAra kI racanA karate haiM / paristhitiyA~ hamArA kucha bhI banA athavA bigAr3a nahIM sakatIM / ina paristhitiyoM para prabhutA rakhane ke kAraNa hama pratidina apane bhAgya kA nirmANa karate haiM / isa taraha sAdhaka ke lie vedAnta na kevala mArga tathA lakSya kI vyavasthA karatA hai balki yaha usa (sAdhaka) ko isa tatva se bhI avagata karAtA hai ki manuSya paristhitiyoM se pUrNataH achUtA rahatA hai / isase vaha AsthA evaM dRr3hatA se apanA jIvana vyatIta kara sakatA hai / manuSya prakRti kA dAsa nahIM hai balki yaha (prakRti) usa (manuSya) ke hAtha meM eka kaThaputalI hai aura usakI suvidhA tathA manoraMjana ke lie tatpara rahatI hai| hamArA Atma-patana karane vAlI bhrAnti ne hameM jisa saMgharSa tathA jhaMjhaTa meM DAlA huA hai usake kAraNa hama isa tatva ko smaraNa nahIM rakha pAte / ataH buddhimAna isI niSkarSa para pahu~cate haiM kyoMki tarka evaM yukti dvArA isa tatva ko pUrNa rUpa se siddha kiyA gayA hai / yAvaddha tuphalAvezastAvaddhetu phalodbhavaH / kSINe hetuphalAveze nAsti hetuphalodbhavaH // 55 // jaba taka koI vyakti kAraNavAda meM vizvAsa rakhatA hai taba For Private and Personal Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 286 ) taka use yaha (kAraNavAda) kriyamANa hotA dikhAyI detA hai kintu jaba usake hRdaya se yaha bhAvanA nikala jAtI hai taba kAryA-kAraNa donoM lupta ho jAte haiN| yadi buddhimAnoM dvArA Upara batAyA gayA tarka siddha pariNAma nikAlA gayA hai to prazna uThatA hai ki kAraNavAda se cimaTe rahane vAle vyakti kI kyA dazA hotI hai| isa maMtra meM isakA uttara diyA jA rahA hai| jaba taka koI vyakti kAraNavAda meM aTUTa vizvAsa rakhatA tathA use vyavahAra ma lAtA hai taba taka vaha usake lie vidhi pUrvaka kriyamANa hotA hai| jisa samaya taka manuSya yaha socatA rahatA hai ki ''maiM abhikartA hU~; guNaavaguNa vAle ye jIvana-vyApAra mere apane haiM aura yathA-samaya nayA janma lekara maiM ina kRtyoM ke phala kA upabhoga karUgA" taba taka use ina kamrmoM kA phala bhoganA par3atA hai aura ina (kammoM) ke anusAra use sukha-duHkha kI prApti hotI rahatI hai| hama jaisI bhAvanA rakhate haiM vaise bana jAte haiN| jaba viveka dvArA usake hRdaya meM yaha bhrAnti-pUrNa bhAvanA nahIM rahatI taba vaha kAraNavAda ke prabhAva se mukta ho jAtA hai / isa prasaMga meM kama se kama bhAratavarSa meM bahuta se vyakti zakuna-apazakuna ke anukUla-pratikUla phala kA upayoga karate dekhe jAte haiM jaba ki anya dezoM vAle samAna paristhitiyoM meM jIvana vyatIta karate rahane para bhI sukha-duHkha kA manubhava karate dikhAyI nahIM dete / yAvaddha tuphalAvezaH saMsArastAvadAyataH / kSINe hetuphalAveze saMsAraM na prapadyate // 56 // jaba taka (manuSya kI) kAraNa-kArya meM zraddhA rahatI hai taba taka (usakA) janma-maraNa kA cakra nirantara calatA rhegaa| jisa kSaNa viveka usakI isa dhAraNA ko naSTa kara detA hai usI kSaNa janma-mRtyu kA cakra samApta ho jAtA hai / For Private and Personal Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 290 ) yadi hama kAraNavAda meM vizvAsa rakheM to hameM isase kyA hAni hogI ? zrI gaur3apAda kahate haiM ki jaba taka isameM AsthA banI rahatI hai taba taka manuSya parivartana, vikSepa, sasImatA aura mRtyu ke bIca bhaTakatA rahatA hai / adhyAtmavAdiyoM ke sabhI prayAsa isa prazna kA uttara DhUMDhane tathA usa tIvra vedanA se mukti pAne se sambandha rakhate haiM jo sthUla saMsAra tathA hamAre mAnasika evaM bauddhika kSetra meM prabhutva rakhatI huI bhI hameM calAyamAna rakhatI hai / yaha ajJAta Antarika saMgharSa, jo hameM sadA pIr3ita rakhatA hai, AdhyAtmika asthiratA kahalAtA hai / jaba koI vikasita buddhi vAlA vyakti pavitratA evaM buddhi kI nizcita sthiti kI prApti kara letA hai taba use isa asthiratA kA sAmanA karanA par3atA hai / isa zreNI ke vyaktiyoM kI sahAyatA ke lie usa parama zreSTha dArzanika siddhAnta tathA anuzAsana kA pratipAdana kiyA gayA hai jo ina prayatnazIza sAdhakoM ko paripUrNatA prApta karane meM saphalatA pradAna karatA hai / isa sthiti meM inheM sukha tathA zAnti kI anubhUti hotI hai / jaba taka ina sAdhakoM ke hRdaya meM isa AdhyAtmika pIr3A kI kasaka banI rahatI hai aura ye kAraNavAda ke bandhana meM pha~se rahate haiM usa samaya taka ye (hRdaya) saMtapta rahate haiM / isase pUrva hama kaha cuke haiM ki kAla, antara tathA kAraNatva ke sImita kSetra meM ho mana gatimAna ho sakatA hai / mana kA gatte kA qilA inhIM tIna sthira caTTAnoM para khar3A dikhAyI detA hai / vijJAna tathA tarka ke vikasita buddhi vyakti ke lie isa bAta ko samajhanA atyanta sugama hogA ki kAla tathA sthAna paraspara sApekSa evaM parivartanazIla haiM; kintu kAraNavAda kI nirAdhAratA ko bahuta AsAnI se jAnane ke lie buddhi kA vaha upakaraNa upayukta nahIM hai jise pratyakSa saMsAra ke vividha padArthoM ke vIkSNa, vizleSaNa tathA vyAvahArika jJAna ke lie hI taiyAra kiyA gayA ho; isa lie yahA~ AcArya ne, jAgrata tathA uttejita buddhi vAle vyaktiyoM ke sammukha yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki kAraNavAda vastutaH AdhAra rahita hai / jaba kisI vyakti ko adhyayana, manana For Private and Personal Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 261 ) aura dhyAna dvArA yaha nizcaya ho jAtA hai ki kAraNavAda pUrNataH mithyA hai taba vaha apane mAnasika kSetra kA sucAru DhaMga se atikramaNa karane meM samartha ho jAtA hai / mana ko lAMgha lenA vaha jAgratAvasthA hai jaba AtmA apane Apa se sAkSAtkAra kara letA hai| mana ke jarjarita hone kA artha 'ahaMkAra' kA satvahIna honA hai / sImita mithyAbhimAna kA anta hone para vyApta AtmA kA prakAza hotA hai / sImAbaddha tathA nAzamAn jIvAtmA paripUrNa-tattva kI kevalamAtra chAyA hai / jaba isa bhrAnti kA bhUla-AdhAra hI naSTa ho jAtA hai tabhI mana kA atikramaNa ho pAtA hai| vaise kAraNa-kArya ke kriyamANa hone ke lie kAla tathA sthAna ke kSetra kA honA nitAnta Avazyaka hai| jahA~ kAla aura sthAna kI sthiti anizcita ho vahA~ kAraNa-kArya kA honA bhI saMdigdha hogA / vizeSa kAla tathA sthAna ke na rahate hue kisI vastu ke kAraNa aura kArya meM vizvAsa rakhanA mAnya nahIM ho sakatA / jitanA adhika hama isa bAta ko samajha pAyeMge ki kAla aura sthAna parivartanazIla, kSaNika, sApekSa tathA avAstavika haiM utanA adhika hameM yaha mAnanA par3egA ki gati se sambandhita niyama ko ThIka taraha na samajha sakane se hI hameM kAraNa-kArya kA AbhAsa hotA rahatA hai / ___ zrI gaur3apAda ne yaha pariNAma nikAlA hai ki-"jisa vyakti ne isa bhrAnti kA mUloccheda kara diyA hai vaha bhAvI janma kA svapna bhI na legA aura na hI apane sthUla zarIra kA tyAga karane taka vaha isa bhrama dvArA pIr3ita hogaa|" svapna meM eka siMha dvArA bhayabhIta ho kara jAgane para manuSya kabhI yaha socane kA kaSTa nahIM karatA ki yadi pA~ca minaTa aura vaha nidrA se na jAgatA to usa siMha ke hAthoM usa kI kyA durdazA hotii| na hI use isa bAta kA kheda hogA ki usa kA svapna Age kyoM na bar3hA aura vaha sahasA kyoM jAga uThA / aise hI jisa vyakti kA kAraNavAda meM andha-vizvAsa nahIM rahatA use kSaNa-bhaMgura jIvana ke duHkhoM kI coTa sahana nahIM karanI pdd'tii| . saMvRtyA jAyate sarva zAzvaM nAsti tena vai| sadbhAvena hyajaM sarvamucchedastena nAsti vai // 57 // For Private and Personal Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 262 ) janma kI bhAvanA kevalamAtra eka mithyA anubhUti hai jisakA AdhAra ajJAna hai| isa kAraNa aisI koI vastu nahIM hai jo sthAyI ho / vAstavika-tattva ke vyApta rahane ke kAraNa kisI vastu kI utpatti nahIM hotI aura na hI kisI kA nAza hotA hai / zrI zaMkarAcArya kahate haiM ki eka sajjana virodhI-pakSa meM khar3e ho kara 'kArikA' ke usa sthala para prAkSepa karate haiM jahAM janma-mRtyu ke cakra kA ullekha kiyA gayA thA / vaha vyakti kahate haiM- "yadi ajAta AtmA ke atirikta kisI anya padArtha kA astitva nahIM hai taba Apa kAraNa tathA kArya ke prAdi aura anta ke viSaya meM kisa kAraNa apane vicAra prakaTa karate haiM aura sAtha hI Apa janma-maraNa kI zRMkhalA kA havAlA kyoM dete haiM ?" prastuta maMtra meM isa prazna kA uttara diyA gayA hai / yahA~ 'saMvRtti' zabda nazvara saMsAra ke una mithyA anubhavoM kA dyotaka hai jinakI utpatti hamAre ajJAna ke kAraNa hotI hai| ajJAna ke kSetra meM rahane vAlI ina bhramotpAdaka pratItiyoM meM koI vAstavikatA nahIM hotI / advaita paramAtma-tattva ke vizuddha jJAna ke uttuMga zikhara para pahu~ca jAne para isa padArthamaya saMsAra kI anubhUti hI nahIM hotI aura ajAta 'AtmA' ke sivAya aura kisI kA astitva zeSa nahIM rahatA / jaba kisI kA janma hI nahIM hotA to phira usakI mRtyu kisa prakAra saMbhava hogI arthAt kAraNa aura kArya kA vicAra kisa taraha raha sakegA? taba janma-mRtyu kA cakra bhI na raha pAyegA / vastutaH na kisI kA janma hotA hai aura na hI kisI kI mRtyu hotI hai; jo kucha hama dekhate tathA anubhava karate haiM vaha vizuddha parama-cetanA hI hai aura vaha anAdi tathA ananta hai / yathArthavAdI kahate haiM ki nAma-rUpa vAlA saMsAra vAstavika hai aura isake vividha padArtha hI yathArtha-tattva (paramAtmA) ke sUcaka haiM / inake viparIta sanAtana-tatva meM padArtha-maya saMsAra ke astitva ko AdarzavAdI nahIM mAnate / inake vicAra meM ye padArtha manuSya ke mAnasika bhAgoM kI praticchAyA hI haiM / For Private and Personal Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 263 ) vedAntavAdI 'satya' kI ghoSaNA karate hue kahate haiM ki 'cirantana satya' meM na to vividha padArthoM kI sthiti ho sakatI hai aura na hI kisI prakAra ke bhAva yahA~ Thahara sakate haiM; kintu padArtha maya bAhya-saMsAra aura bhAvamaya antarjagata ko prakAzamAna karane vAlA ajAta, sarva-vyApaka aura avikArI paramAtma-tattva hI hai / eka ajJAnI kI dRSTi meM janma-maraNa kA cakra kAraNa-kArya sambandhI niyama ke anusAra nirantara calatA rahatA hai; kintu ananta paramAtma-tattva ko anubhava karane vAle vyakti kI dRSTi meM anekatA kI sthiti hI nahIM hai| vaha to prAtmA kI anubhUti ko saba kucha mAnatA hai / saMkSepa meM hama yaha sakate haiM ki janma-mRtyu se sambandha rakhane vAle vicAra apekSAkRta dRSTi se hI mAne jA sakate haiM / eka vidvAn saba padArthoM meM advaita prAtmA ko hI anubhava karatA hai jisase vaha kisI vastu ko naSTa hone vAlI nahIM mAnatA / usake vicAra meM to hamArI mithyA mAnasika pravRttiyA~-kAraNa-kArya, janma-mRtyu prAdi--bhI avinAzI haiN| dharmA sa iti jAyante jAyante te na tttvtH| janma mAyopanaM teSAM sA ca mayA na vidyate // 5 // hameM pRthak rakhane tathA AtmAbhimAna kI racanA karane vAle tattva janma lete kahe jAte haiM; kintu prAtmA kI anubhUti karane vAle ke vicAra se aisA honA saMbhava nahIM hai / isalie janma eka mithyA padArtha ke samAna avAstavika hai aura sAtha hI yaha 'mAyA' svataH mithyA hai| pichale maMtra meM padArthamaya saMsAra ko mithyA siddha karane meM prayatnazIla hote hue bhI zrI gaur3apAda ne bar3I udAratA se hameM isa dRSTa-saMsAra kA kAraNa batAyA thA / RSi ke vicAra meM isa (saMsAra) kA prAdurbhAva ajJAna se huaa| isa maMtra meM hameM yaha batAyA gayA hai ki saMsAra ke padArtha vAstavika na hone para bhI hameM utpanna hote dikhAyI dete haiN| isase pAThakoM ke mana meM yaha sandeha uTha sakatA hai ki jJAna ke sAtha-sAtha ajJAna kI sattA bhI banI rahatI hai / isa zaMkA For Private and Personal Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 294 ) ko nivAraNa karane ke uddezya se zrI gaur3apAda kahate haiM ki mAyA kA svayaM koI astitva nahIM hai / isa taraha hama yaha kaha sakate haiM ki pratyakSa saMsAra bhrAnti-janya bhrAnti hai aura isa (saMsAra) meM vAstavikatA kA honA aise hI saMbhava hai jaise eka vandhyA ke putra kI jyeSTha putrI kA janma honA / isa kanyA kA janma honA asaMbhava hai kyoMki isake pitA kI sattA hI nahIM hai / yathA mAyAmayAdvIjAjjAyate tanmayo'GkaraH / nAsau nityau na cocchedI tadvaddharmeSu yojanA // 56 // eka mAyA-rUpI bIja se mAyA-rUpI aMkura nikalatA hai / yaha mithyA aMkura na to nitya hai aura na hI anitya / yahI bAta jIvoM ke lie ghaTita hotI hai / yahA~ vidyArthiyoM ke mana meM yaha zaMkA uTha sakatI hai ki jaba prAdi-mUla padArtha mithyA hai to usase mithyA padArthoM kI utpatti kisa prakAra ho sakatI hai / yahA~ isa bhAva ko eka udAharaNa dvArA samajhAyA gayA hai / hamAre deza meM jAdUgara yaha prasiddha khela bahudhA dikhAyA karate haiM / jAdUgara darzakoM ko eka mithyA bIja dikhAtA hai aura use pRthvI para rakha kara miTTI meM rakhatA, jala detA tathA eka Tokare dvArA Dhaka detA hai / kucha kSaNa meM jaba vaha TokarA uThAtA hai to cakita darzaka vahA~ eka a~kura jamA huA dekhate haiM / isake bAda vaha ( jAdUgara ) usa aMkura ko phira bhUmi para rakhatA, pAnI detA tathA Tokare se Dhaka detA hai aura pAsa khar3e hue vyaktiyoM ke vismaya kI sImA nahIM rahatI jaba TokarA uThAye jAne para unheM usa aMkura ke sthAna meM eka phaladAra vRkSa dikhAyI detA hai / jaba TokarA tIsarI bAra usa para rakhane ke bAda uThAyA jAtA hai taba vismita darzaka ko usa aMkura ke samIpa par3A huA pakA phala dikhAyI detA hai / usa samaya jAdUgara pake phala kI phA~keM kATa kara use prAzcarya cakita darzakoM meM bA~Ta detA hai aura vaha grAma bar3I ruci se khAyA jAtA hai / vedAntAcAyyaM isa udAharaNa dvArA sAdhakoM ke mana para yaha aMkita karanA For Private and Personal Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 265 ) cAhate haiM ki mAyA dvArA pariveSThita rahane para sabhI kucha saMbhava rahatA hai / svapna meM kiye gaye vivAha ke bAda mAyA-rUpI santAna kA honA eka asaMbhava bAta nahIM hotI / aise hI mAyA se mithyA padArtha kI racanA ho sakatI hai| mAyA athavA prajJAna 'bhrAnti' kA dUsarA nAma hai aura isI se padArthamaya-saMsAra kI sRSTi hotI hai| prAne vAle 61 tathA 62 maMtra meM isa svapna ke udAharaNa ko vistAra se spaSTa kiyA jaayegaa| nAjeSu sarvadharmeSu zAzvatAzAzvatAbhidhA / yatra varNA na vartante vivekastatra nocyate // 60 // ajAta ahaMkAra ke lie nityatA tathA anityatA zabdoM kA prayoga nahIM kiyA jA sktaa| jise zabdoM dvArA varNana nahIM kiyA jAtA usameM vAstavikatA athavA mithyAtva kA viveka karanA asaMbhava hai| yadi hama eka bAra isa bAta ko svIkAra kara leM ki mana tathA indriyoM dvArA anubhUta padArthamaya-saMsAra mithyA hai to phira isake nitya yA anitya hone kA prazna hI nahIM utthtaa| hama svapna meM prApta kI gayI santAna kI janmakuNDaliyA~ kabhI nahIM banAne baiThate / jaba unakA janma hI kalpanA para AdhArita hai to unake bhaviSya ke sambandha meM koI jAnakArI prApta karanA vyartha hogaa| anekatA-pUrNa saMsAra ko mithyA mAna lene ke bAda eka saccA vedAntAnuyAyI nitya athavA anitya tathA vAstavika yA avAstavika meM viveka karanA Avazyaka nahIM smjhtaa| saMsAra ke mithyA hone ke rahasya ko jAna lene ke bAda viveka-buddhi koI kAma nahIM detI / jaba taka paribhrAnta jIvAtmA dRSTa-saMsAra kI yathArthatA meM dRr3ha vizvAsa rakhatA hai taba taka use vAstavika tathA avAstavika yA satya aura asatya meM viveka karanA par3atA hai| kintu AtmA ko anubhava kara lene para isa viveka-buddhi kI AvazyakatA nahIM rahatI kyoMki khambhe kA yathArtha jJAna hojAne para 'bhUta kI bhrAnti' tathA khaMbhe kI vAstavikatA meM bheda karanA For Private and Personal Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 266 ) buddhimattA nahIM hai / khaMbhe ko dekhane vAle ke lie usa (khaMbhe) meM kisI bhUta kA bhayAvanA prAkAra raha hI nahIM sakatA / yathA svapne dvayAbhAsaM citta calati mAyayA / tathA jAnadvayAbhAsaM citta calati mAyayA // 61 // jisa taraha svapna meM mAyA ke kAraNa mana dvaita kI racanA karatA pratIta hotA hai vaise hI jAgratAvasthA meM mana mAyA ke dvArA aneka rUpoM kI vyAkhyA karatA rahatA hai / / advayaM ca dvayAbhAsaM cittaM svapne na saMzayaH / advayaM ca dvayAbhAsaM tathA jAgranna saMzayaH // 62 // mana advaita hotA huA svapna meM aneka rUpoM meM vibhakta ho jAtA hai| vaise hI jAgratAvasthA meM yahI ekamAtra mana apane 'do' hone kA AbhAsa detA hai| ina donoM maMtroM para tIsare adhyAya ke 26 aura 30veM maMtra meM prakAza DAlA jA cukA hai / yahA~ isa vicAra kI punarAvRtti kI gayI hai tAki chAtra isa rahasya ko dRr3hatA se samajha skeN| isa sambandha meM tIsare adhyAya ko dekhie| svapnadRk pracaran sarve dikSu vai dazasu sthitAm / praNDajAnsvedajAnvA'pi jIvAn pazyanti yAn sadA // 63 // svapna-draSTA svapna dekhate samaya dazoM dizAoM meM ghUmatA rahatA hai aura use aNDaja, svedaja Adi aneka prANI dRSTigocara hote haiM; vAstava meM ina saba kA (svapna meM) astitva nahIM hotA kevala svapna-draSTA kA mana hI gatimAn rahatA hai| svapna dekhate samaya kisI vyakti ke pArivArika jana, iSTa-mitra tathA aparicita vyakti hI, jo mana ke prakSepaNa ke kAraNa dIkhate haiM, dRSTigocara nahIM hote balki usa (svapna-draSTA) ko sabhI dizAoM meM aneka prANI dikhAyI dete haiN| ye saba vAstava meM svapna dekhane vAle mana ke hI aneka rUpa haiM / isa For Private and Personal Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (297 ) prakAra svapna meM idhara-udhara ghUmate hue use aNDaja, svedaja Adi jisa jisa prANI kA rUpa dikhAyI detA hai ve saba usake mana kI hI upaja hote haiM / yahI bAta jAgratAvasthA meM ghaTita hotI hai| svapnadRcittadRzyAste na vidyante tataH pRthak / tathAtadRzyamevedaM svapnadRcittamiSyate // 64 // svapna-draSTA ke mana se utpanna hone vAle ina bhinna dRzyoM kI mana ke binA koI sattA nahIM hotii| aise hI svapna-draSTA kA mana kevala apane dvArA hI dekhA gayA mAnA jAtA hai| isalie svapna dekhane vAle kA mana usase pRthak nahIM rhtaa| hama pahale batA cuke haiM ki padArthamaya saMsAra tathA antarjagata kI mohagrasta mana dvArA hI racanA kI jAtI hai| isa sambandha meM samucita niSkarSa nikAlane ke uddezya se yahA~ jAgrata tathA svapna avasthAoM kI pUrNa tulanA kI jA rahI hai| svapna ke vividha padArtha svapna-draSTA ke mana ke vividha rUpa hI hote haiN| svapna dekhane vAle kA mana usake svapna-sambandhI vicAroM kA pravAha hI to hai / isa bhAva ko maiM spaSTa rUpa se samajhAU~gA / jaba maiM svapna dekhatA hU~ taba svapnAvasthA ke sabhI padArtha mere mana kI hI upaja hote haiN| svapna meM mere mana ke dvArA jisa sRSTi kI racanA kI jAtI hai usameM maiM apane Apa ko bhI idhara udhara ghUmate dekhatA rahatA hU~ / merA svapna vAlA svarUpa bhI merA mana hI hai / svapna meM dikhAyI dene vAlA merA yaha vyaktitva bhI eka 'mana' rakhatA hai jisake dvArA svapna ke vividha anubhava prApta kiye jAte haiN| yadi hama isase bhI Age vicAra kareM to hameM yaha patA calegA ki yaha 'mana' bhI svapnAvasthA kI anubhUti karake bhrAnti kI utpatti karatA rahatA hai| ___isa taraha mere svapna ke vyaktitva kA mana bhI mere bhrama ke kAraNa gatimAn hokara vividha padArthoM kI racanA karatA hai jisase hama yaha pariNAma nikAlate haiM ki svapna-jagata vastutaH hamAre mana kA khela hI hai / yadi svapnA For Private and Personal Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 28 ) vasthA meM yaha vicAra mAnya ho sakatA hai to jAgratAvasthA meM bhI isase bhinna sthiti kI sambhAvanA nahIM ho sakatI / ataH svapna draSTA kA mana usase pRthak nahIM hotA / caran jAgarite jAgraddikSu vai dazazu sthitAn / aNDajAn svedajAnvAnvA'pi jIvAnpazyati yAnsadA // 65 // jAgracitta kSaNIyAste na vidyante tataH pRthak / taddRzyamevedaM jAgratazcittamiSyate // 66 // tathA saba prakAra ke aNDaja, svedaja Adi jIva, jinheM jAgrata - manuSya apanI jAgratAvasthA meM sabhI dizAoM meM gatimAna hote dekhatA hai, kevala usa ( jAgrata - manuSya ) ke mana kI upaja haiM / aise hI jAgratavyakti kA mana dUsarI jAgratAvasthA meM dRSTa padArtha mAnA jAtA hai / isalie draSTA kA mana usase pRthaka nahIM rahatA / isase pahale jina do maMtroM meM svapnAvasthA kI vyAkhyA kI gayI thI usI krama se uparokta do maMtroM meM usa bhAva ko jAgratAvasthA meM yahA~ ghaTAyA gayA hai kyoMki ina do avasthAoM ke anubhava bhinna nahIM hote / kArikA, vizeSataH 'mAyA' zIrSaka adhyAya meM hamane jo dRSTAnta diyA hai usakI dRSTi meM vaha bhAva yahA~ bhI caritArtha hotA hai / ubhe hyanyonyadRzyate te kiM tadastIti 'nocyate / lakSaNa zUnyamubhayaM tanmatenaiva gRhyate // 67 // jaba mana tathA jIva donoM eka dUsare ko dekhate haiM taba inameM eka tatva dUsare ke binA kaise raha sakatA hai| ina donoM ke pahacAna ke cinha nahIM haiM kyoMki eka ko dUsare ke dvArA hI jAnA jA sakatA hai / hama saba anubhava kSetra meM hI apanI vyaktigata sattA ko banAye rakhate haiN| anubhava kI prApti tabhI ho sakatI hai jaba kartA aura karma meM eka nizcita For Private and Personal Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 266 ) sambandha sthApita ho / ye tInoM (kartA, karma tathA inakA pArasparika sambandha) jaba taka eka hI kAlAntara meM kriyamANa nahIM hote taba taka manuSya kA mana apane jIvana-vyApAra nahIM calA sakatA / viSaya-padArthoM se mana nirantara vAsanae~ prApta karatA rahatA hai| ye viSaya-padArtha haiM-zabda, sparza, rUpa, rasa aura gandha / hamArA mana hI draSTA hai jo padArthoM ko dekhatA rahatA hai / hama padArthoM ko dekhate rahate haiM, isa kAraNa hama dRSTa-padArthoM ko vAstavika mAnane lagate haiN| dRSTa-padArtha ke rahane para hI draSTA kA honA saMbhava hai; padArthoM kA honA tabhI saMbhava hai jaba hama unheM dekhane ke yogya hoN| isa taraha hama dekhate haiM ki mana tathA isake dvArA dekhI jAne vAlI vastue~ donoM eka dUsare para prAzrita rahate haiM / 'mana' kI anupasthiti meM vastuoM kA astitva nahIM rahatA tathA vastuoM ke na hone para 'mana' niSkriya rahatA hai| jaba draSTA (mana) tathA dRSTa-padArthoM ko eka dUsare se pRthak mAnA jAya to hama yaha nizcaya nahIM kara sakate ki inameM se kauna vAstavika hai / vidvAnoM kA to yaha mata hai ki ye donoM ( draSTA aura dRSTa ) vAstavika nahIM haiN| dRSTa ke vinA draSTA tathA draSTA ke vinA dRSTa kI yathArthatA siddha nahIM kI jA sakatI / alaga rahate hue inakI kalpanA karanA asaMbhava hai / aise koI vizeSa cihna nahIM jinake dvArA anubhava-kartA ko anubhUta padArtha se pRthak jAnA jA sake / isa prakAra padArthoM ke dvArA mana kI racanA honA siddha nahIM kiyA jA sakatA jaba ki hama itanA samajhate haiM ki draSTA (mana) ke binA dRSTa-padArthoM kA honA kisI bhI avasthA meM mAnya nahIM hai / __isa dizA meM hama jitanI adhika gaharAI se vicAra kareMge utanA hI adhika hameM yaha vizvAsa hogA ki ye viSaya-padArtha vAstava meM 'mana' hI haiN| 'zabda' 'rUpa', Adi viSaya-padArtha, jinheM hama dekhate haiM, hamAre kAna, netra Adi ke sivAya aura kucha nahIM haiM / hamArI pA~ca indriyoM kA kendra-vindu 'mana' hai| isa kAraNa sabhI dharma-granthoM meM vidvAna yahI kahate Aye haiM ki indriyA~ hamAre mana kI pratikriyA hI haiM aura bAhya-saMsAra meM indriyoM kA kriyamANa honA hI indriyoM ke nAma se jAnA cAhatA hai / jaba maiM dUra se eka puruSa dekhatA hU~ to For Private and Personal Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 3..) usa (puruSa) kA prAkAra marI vIkSNa-zakti ke sivAya aura kucha nahIM aura yaha zakti mere mana kI hI kriyA hai| vividha padArthoM ko mana ke dvArA hI dekhA (anubhava kiyA) jA sakatA hai / jahA~ viSaya-padArtha hama para apanA prabhAva DAlate haiM vahA~ mana kI sattA kA anubhava hotA hai| yathA svapnamayo jIvo jAyate mriyate pi ca / tathA jIvA amI sarve bhavanti na bhavanti ca // 6 // yathA mAyAmayo jIvo jAyate mriyate'pi ca / tathA jIvA amI sarve bhavanti na bhavanti ca // 66 // yathA nirmitako jIvo jAyate mriyate'pi ca / tathA jIvA amI sarve bhavanti na bhavanti ca // 7 // jisa taraha svapna-jIva prakaTa tathA lupta hotA hai usI taraha sabhI jIvAtmA jAgratAvasthA meM dRzya aura adRzya hote pratIta hote haiN| jisa prakAra mAyA padArtha (jAdU se) dikhAyI dete tathA lupta hote haiM usI prakAra jAgratAbasthA ke sabhI jIvAtmA prakaTa tathA lupta hote rahate haiN| jaise sabhI nirmita jIva janma lete aura mRtyu ko prApta hote haiM vaise hI jAgratAvasthA meM dekhe jAne vAle sabhI jIvAtmA dRSTigocara hote rahate haiN| Upara diye gaye tIna mantroM meM zrI gaur3apAda yaha batAne kA prayatna kara rahe haiM ki 'parivartana kI laya' aura 'janma-maraNa kA khelA jA rahA mithyA nATaka' kima taraha ghaTita hotA rahatA hai| svapna, mAyAjAla tathA jAgrataavasthAnoM meM padArtha samAna rUpa se prakaTa tathA lupta hote rahate haiM / ina tIna mantroM ko yahA~ isa kAraNa diyA gayA hai ki jina do sthitiyoM meM hama mithyAtva ko svIkAra karate haiM unameM jAgratAvasthA ko bhI zAmila karanA cAhie kyoMki isase sambandhita jIva, padArtha Adi bhI vAstavikatA se itara hote haiN| For Private and Personal Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svapna vaha sthiti hai jisake anubhUta sukha aura dukhoM ko sAdhAraNa manuSya bhI vAstavika nahIM mAnate / mAyA jAla ke dvArA dikhAyA jAne vAlA hAthI bhI asala hAthI nahIM mAnA jAtA jisase isa mAyA-hastI ke upalabdha hone yA cale jAne para hameM kisI prakAra kA harSa yA viSAda nahIM hotA / jina vastuoM ko hama maMtra, jar3I-bUTiyoM Adi se vyakta karate haiM ve hone ke bAda kucha samaya taka dikhAyI detI haiM aura bAda meM adRzya ho jAtI haiM / ina dRSTAntoM dvArA pAThakoM ko yaha samajhAyA jA rahA hai ki hamAre jIvana meM prakaTa tathA lupta hone vAle vividha padArtha usI mAtrA meM vAstavika kahe jA sakate haiM jisameM jAdU dvArA dikhAye jAne vAle padArtha yA mantra, evaM jar3IbUTiyoM Adi ke bala se pratyakSa kiye jAne vAle vividha dazya / ___saMkSepa meM hama yaha kaha sakate haiM ki jAgratAvasthA ke sabhI nAma-rUpa padArtha (jIva), jo hameM janma lete, bar3hate, rugNa hote kSaya tathA mRtyu Adi ko prApta karate dikhAyI dete haiM, vastutaH hamAre mana kI hI upaja haiM / unameM vAstavikatA kA lezamAtra nahIM hotaa| na kazcijjAyate jIvaH saMbhavo'sya na vidyate / etaduttamaM satyaM yatra kiMcinna jAyate // 71 // kisI prakAra kA jIva janma nahIM letA aura na hI aisI kisI sRSTi kA koI kAraNa hai / sarva-siddha yathArthatA yaha hai ki kisI kA kabhI janma nahIM hotaa| tIsare adhyAya ke 48veM mantra kI yahA~ punarAvRtti kI gayI hai / zrI gor3apAda ke siddhAnta kA yaha mUla-mantra hai / "nidezikA" meM punarAvRtti ko aniSTa nahIM mAnA jAtA kyoMki isameM aparicita tathyoM ko balapUrvaka samajhAyA jAtA hai jisase vidyArthI ise pUrNa rUpa se jAna leM / isa mantra para tIsare adhyAya ke antima mantra meM pUrA prakAza DAlA jA cukA hai / cittaspanditamevedaM grAhyagrAhakavaddhayam / cittaM niviSayaM nityamasaMgaM tena kIrtitam // 72 // ta // 7 // For Private and Personal Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 302 ) kartA-karma ke pArasparika sambandha ke kAraNa anubhava meM Ane vAlA yaha dvaitapUrNa saMsAra kevala hamAre mana ke kriyamANa hone kI pratikriyA hai / mana kisI avasthA meM kisI padArtha ke samparka meM nahIM AtA / isa kAraNa isa (mana) ko sanAtana tathA nilipta kahA gayA hai| ___aba taka hama jo kucha kaha pAye haiM usase yaha bAta pUrNataH spaSTa hogayI hogI ki kartA-karma ke pArasparika samparka ke pariNAma-svarUpa jo saMsAra hameM dikhAyI detA hai vaha kevala hamAre mana ke gatimAna hone kI pratikriyA hai / vAstavikatA kI dRSTi meM mana svataH prakSepaNa mAtra hai jisase isakA koI astitva hI nahIM hai / yaha (mana) to AtmA meM AropamAtra hai / isa kAraNa svabhAvataH isakA kisI bAhya-padArtha se samparka nahIM ho sakatA; mana aura prAtmA do bhinna vastue~ nahIM hai / ataH vedAntavAdI mana ko sanAtana tathA nilipta mAnate haiM / rajju (rassI) ke dRSTikoNa se sarpa viSa-rahita hai tathA vaha baTohI ko bhayabhIta karane kI kSamatA rahIM rkhtaa| yo'sti kalpitasaMvatyA paramArthena nAstyasau / __ parataMtrAbhisaMvRtyA syAnnAsti paramArthataH // 73 // mAyA ke AdhAra para rahane vAlI vastu kA koI astitva nahIM hotA / jisakI sattA anya vicAra-dhArA vAloM kI dhAraNAoM para nirbhara rahatI kahI jAtI hai vaha satyataH asat hai / ___ apane bhASya meM zrI zaMkarAcArya yahA~ yaha vicAra prakaTa karate haiM ki prastuta maMtra meM zrI gaur3apAda eka saMbhAvita zaMkA kA samAdhAna kara rahe haiN| isa sambandha meM zaMkA karane vAle yaha kaha sakate haiM ki yadi mana padArthoM se koI sambandha sthApita nahIM karatA aura yadi vedAntavAdiyoM ke matAnusAra samasta saMsAra ke astitva ko na bhI mAnA jAya to dharma-grantha, guru tathA ziSya kI bhAvanA ko bhI satya nahIM mAnA jA sakatA / isa maMtra meM isa zaMkA kA vistAra-pUrvaka samAdhAna kiyA gayA hai / For Private and Personal Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 303 ) sarva- zaktimAn vAstavika tatva ke dRSTikoNa se jaba paramAtmA se sAkSAtkAra kiyA jAtA hai taba zAstra, guru aura ziSya bhI bhrAnti-pUrNa mana kI upaja dikhAyI dete haiM; isa para inake prati zraddhA tathA satkAra kA pradarzana kiyA jAtA hai / zAstroM ne to inakI mahimA kA bahuta adhika bakhAna kiyA hai kyoMki mana kI asaMkhya kalpanAzroM meM inheM bar3A mahatva prApta hai / ye AtmA ke lie auSadhi ke samAna haiM / svapna meM bhI eka bhayAnaka dRzya athavA jIva hamAre svapna ko bhaMga karatA hai jisase hama ghabarA kara uTha baiThate haiM; vaise hI mana ke sabhI vyApAroM meM zAstrAdhyayana vizeSa mahatva rakhatA hai / 'dhyAna' kA abhyAsa aura zAstroM kA paThana karate rahane se hama pariNAmataH saMsAra ke ajJAna rUpI timira kA tyAga karake vidvattA ke prakAzamAna zikhara para jA pahu~cate haiM / cAhe kitane dArzanika 'sarva- zaktimAn' paramAtmA ke viruddha kucha hI kaheM vAstavika kA vAstavika honA asaMbhava hai / vyaktiyoM dvArA samarthana prApta karane se hI 'satya' kI sattA banI nahIM rahatI aura na hI bahumata isake viruddha hone se isakI yathArthatA meM koI doSa A sakatA hai / isa (satya) ke kSetra meM lokataMtra ke lie koI sthAna nahIM hai / 'satya' kA sAmrAjya aTala hai cAhe koI isake pakSa meM ho yA virodha meM / prajaH kalpita saMvRtyA paramArthena nApyajaH / paratantrAbhiniSpatyA saMvRtyA jAyate tu saH // 74 // nitya prati ke mithyA anubhavoM ke dRSTikoNa se 'AtmA' ajAta kahI jAtI hai / yadi saca mAnA jAya to yaha ( AtmA ) ajAta bhI nahIM hai / dUsarI vicAra dhArAe~ rakhane vAloM kI dRSTi meM 'jAta' AtmA janma letI huI dikhAyI detI hai / vaizeSikoM dvArA mukhyataH yaha zaMkA kI jAtI hai / gata maMtra meM apane saMzaya ko spaSTa karane ke bAda aba ve vedAnta-vAdiyoM ke uttara kA pratyuttara dete hue eka anya samasyA lA khar3I karate haiM / ve kahate haiM ki yadi zAstroM ke paThana-pAThana Adi ko mithyA mAna liyA jAya to zAstroM dvArA jisa AtmA For Private and Personal Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 304. ) kA varNana kiyA gayA hai vaha bhI vedAntAcAryoM kI mithyA kalpanA ke AdhAra para kalpita hogii| bhagavAn zaMkarAcArya apane bhASya meM kahate haiM ki yaha prazna dvaitavAdiyoM dvArA pUchA gayA hai| yadi Apane gata maMtra kI vyAkhyA dhyAnapUrvaka sunI hai to Apake mana meM bhI yahI prazna uThA hogaa| zrI gaur3apAda isa prazna ko sArahIna nahIM mAnate balki yaha kahate haiM ki yaha bAta satya hai / zAstroM meM AtmA ko 'ajAta' kahA gayA hai aura isakA yaha guNa nizcaya se AtmA meM mithyA Aropa hai kyoMki isakA janma-rahita honA tabhI saMbhava hogA jaba isakA viparIta guNa 'janma' bhI pAyA jAya / vAstavikatA kI ora dUra se saMketa karate hue 'ajAta' zabda kA prAtmA ke lie upayoga kiyA gayA hai| mAyA ke ghora AvaraNa meM rahate hue hama janma tathA mRtyu ke pAza meM baMdhe hue haiN| isa kAraNa zAstra hamArI hI sthUla ajJAna bhASA meM hameM yaha tathya samajhA rahe haiN| zAstra apane ucca sthAna ko chor3a hamAre apane stara para Akara isa sarva-zaktimAn tatva kI vyAkhyA karate haiN| 'AtmA' ko varNana karane ke lie jisa divya bhASA kI AvazyakatA hai usake sthAna meM hamArI sImita bhASA pUrNataH asamartha rahatI hai / __ 'satya' kI aneka paribhASAeM karane meM yaha bAta saba jagaha caritArtha hotI hai, jaise-'yaha saba brahma hai"; "yaha AtmA brahma hai", "sarva sattA, jJAna, sukha" Adi / ye saba paribhASAe~ sAMketika hai na ki tathyoM kA sampUrNa vivaraNa / sImita zabdoM dvArA asIma ko pUrNa rUpa se zabda-baddha karanA sarvathA asaMbhava hai / yadi isa dizA meM koI prayAsa kiyA jAtA hai to mithyA padArthamaya saMsAra ke sApekSa anubhava ko dhyAna meM rakhakara hI isa ora paga uThAyA jAtA hai| hamArI mithyA bhASA meM 'ajAtavAda' bhI usa vAstavika tatva ko varNana karatA hai jo na to zabdoM dvArA sImita kiyA jA sake aura na hI hamArI mAnasika evaM bauddhika paridhi meM pAe / __kArya-kAraNa meM vizvAsa rakhane ke kAraNa sAMkhyikI 'AtmA' ko janma lene vAlA mAnate haiN| isa vicAra ke viruddha vedAntAnuyAyI 'AtmA' ko For Private and Personal Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 305 ) ajAta kahate haiM / eka ajJAna-pUrNa vicAra kA khaNDana karane ke lie isI dAve ko banAye rakhanA kevala ajJAna kA pradarzana karanA hai / eka avAstavika bhAva kA unmUlana karane ke lie usI para bala denA usI bhAva kI punarAvRtti karanA hai; kintu vedAnta kI mahAnatA isI bAta meM hai ki isa ukti dvArA sanAtana, paripUrNa, ajAta tathA sarvazaktimAn kI ora saMketa kiyA jAtA hai / sApekSa stara para hI bhASA athavA jJAna ke dUsare upakaraNoM ko vyavahAra meM lAyA jA sakatA hai / jaba hama paramAtma-tatva kI vyAkhyA karane ke lie inheM upayoga meM lAte haiM, to 'AtmA' ke vAstavika svarUpa kA patA lagAnA duSkara ho jAtA hai| abhUtAbhinivezo'sti dvayaM tatra na vidyate / dvayAbhAvaM sa buddhvaiva ninimitto na jAyate // 75 // manuSya avAstavika ko haTha se vAstavika hI mAnatA hai, kintu dvaitabhAva kA koI astitva nahIM hai / jo dvaita-bhAva kI sattA ko anubhava nahIM karatA usakA phira janma nahIM hotA kyoMki usake lie janma lene kA koI kAraNa hI nahIM rhtaa| aba taka jo kucha kahA jA rahA hai kadAcit usakA upasaMhAra karate hue zrI gaur3apAda yahA~ yaha siddha karanA cAhate haiM ki avAstavika hone para bhI yaha padArthamaya saMsAra hameM vAstavika kyoM dikhAyI detA hai / RSi kahate haiM ki yaha bAta abhiniveza (dRr3ha vizvAsa) ke kAraNa hai / kheda hai isa maMtra ke yathArtha bhAva tathA saundarya ko itane acche DhaMga se lekhanIbaddha nahIM kiyA jA sktaa| "abhiniveza" na kevala sudRr3ha vizvAsa hai balki yaha mithyA jJAna meM mana ko pUrNarUpa se ativyasta rakhane kA vaha upAya hai jo hameM hAsyAspada ajJAna se bAhira nahIM nikalane detaa| mujhe vizvAsa hai ki itanA kucha kahane para bhI maiM Apako 'abhiniveza' zabda kA artha ThIka ThIka nahIM samajhA pAyA hai| isameM AsthA rakhane vAle manuSya kA sarvanAza ho jAtA hai| eka bhrAnta vyakti padArthamaya saMsAra ke vividha padArthoM meM haTha-pUrNa vizvAsa rakhatA hai / jitanI adhika mAtrA meM yaha mithyA dhAraNA hamameM rahagI For Private and Personal Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir utanA adhika hama ina padArthoM ko vAstavika samajhate raheMge / jo vyakti isase viparIta dhAraNA rakhate haiM unake lie bAhya saMsAra kI koI sattA nahIM hai / aise vyakti to yaha kahate haiM ki hamArA mana hI bahirmukha hokara vividha dizAoM meM vicchinna hotA pratIta hotA hai / jisane upAsanA dvArA apane mana ko ekatra karake dharma-granthoM ke adhyayana meM lagAyA hai (arthAt jisane ina upadezoM ko sahRdayatA aura sadbhAvanA se par3hA tathA inake antarnihita evaM atIta rahasya para dhyAna jamAyA hai) vaha apane mana kA atikramaNa karake AtmAnubhUti kara letA hai / aise siddha puruSa ko 'dvaita' kA anubhava nahIM hotA aura upaniSadoM ke kathanAnusAra vaha phira janma nahIM letA kyoMki usake lie punaH saMsAra meM Ane kA koI kAraNa nahIM rhtaa| janma lene kA uddezya aise avasara kI vyavasthA karanA hai jaba hamArA mana sana anubhavoM ko prApta karatA hai jinakI usane bIte samaya meM apanI kriyA, vicAra aura vAsanAnoM dvArA anajAne mAMga kI thii| AtmA se sAkSAtkAra kara lene para yaha lAlasA kisI prakAra kI pratikriyA nahIM karatI jisase hameM aisI parispitiyoM se koI kAma nahIM rahatA jo hamAre lie naye naye anubhava juTA sakeM / jisa manuSya ne apanA vAstavika svarUpa jAna liyA vaha AtmA meM hI ramaNa karane lagatA hai; ataH use isa ajJAna-kSetra meM praveza karane kI rattI bhara AvazyakatA mahasUsa nahIM hotii| mana ko jItane kA artha jIvAtmA kA saMhAra hotA hai / saMsAra meM hameM jisa janma-mRtyu, harSa-viSAda, saphalatA-viphalatA Adi kI anubhUti hotI hai vaha saba hamAre mithyAbhimAna taka sImita rahatI hai| jaba jIvAtmA kA hrAsa hotA hai to prANI ko janma-maraNa kA bandhana jakar3a nahIM sktaa| hamAre asaMkhya janma-maraNa kA uddezya yaha hai ki hama nirantara prayatnazIla raha kara apane vAstavika svarUpa ko jAna sake / yadi hama eka bAra isa guhya-tatva ko jAna leM to hameM janma-mRtyu kI isa A~kha-micaunI se koI prayojana nahIM rahatA / jisa kSaNa mujhe prAtma-svarUpa kA jJAna ho jAtA hai usI kSaNa meM janma-maraNa ke pAza se mukta ho jAtA huuN| For Private and Personal Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 307 ) yadA na labhate hetUnattamAdhamamadhyamAn / tadA na jAyate citta hetvabhAve phalaM kutaH // 76 // jaba mana ke sAmane koI uttama, madhyama athavA adhama kAraNa nahIM rahatA to yaha janma-bandhana se mukta ho jAtA hai| jaba 'kAraNa' hI nahIM hai to 'kArya' kI sattA kisa prakAra banI raha sakegI? mImAMsakoM ke vicAra meM jIva kA janma usakI ahaMkAra-sambandhI pravRttiyoM ke anusAra hotA hai / koI kriyA usa samaya taka phalIbhUta nahIM hotI jaba taka usakI koI pratikriyA na ho| isa prakAra kisI kArya kA phala vahI kArya hotA hai jo kabhI tarka-vitarka ke bAda kiyA gayA ho| kAma karate samaya hama jisa uddezya ko liye rahate haiM usase hamArI nayI vAsanAe~ banatI rahatI haiM aura ina (vAsanAoM) ke anusAra hamAre mana kA DhA~cA badalatA rahatA hai / bIte samaya ke apane dainika AdAna-pradAna meM manuSya jina vAsanAoM ko ikaTThA karatA hai unhIM ke anusAra usakA manovaijJAnika nirmANa hotA rahatA hai / isalie hama kaha sakate haiM ki manuSya kA amuka samaya kA vyaktitva usake bIte jIvana kA hI pratiphala hai / manuSya kA mana vaha 'khAtA' kahA jA sakatA hai jisameM usake 'bhUtakAla' kI vAsanAoM kI prAyavyaya kA lekhA likhA rahatA hai / isa jamA-kharca meM jisakA yoga-phala adhika hotA hai usI ke anusAra use bhaviSya meM phala bhoganA par3atA hai / pratikSaNa Ane vAle samaya ke kriyA-kSetra ko yaha taiyAra karatA rahatA hai / tIna kAraNoM se hone vAlI kriyAoM ke dvArA jo vAsanAe~ hamAre mana meM ekatra hotI rahatI haiM una para hamAre bhAvI anubhava tathA kriyA-kSetra nirbhara rahate haiM / manuSya jo jo kriyAeM karane meM kSamya hai unheM zAstroM ne tIna mukhya vargoM meM vibhakta kiyA hai-uttama, adhama aura madhyama / prema evaM dayA-pUrNa ve viziSTa karma, jinheM bhagavAn ke arpaNa karane kI punIta bhAvanA se kiyA jAtA hai aura jinheM karate rahane para abhISTa siddhi For Private and Personal Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 308 ) hotI hai, 'uttama' karma kahalAte haiM / 'adhama' varga ke karma hamameM pAzavika pravRttiyA~ lAte rahate haiM / ina kukRtyoM kI manuSya ke mana para itanI gaharI chApa par3atI hai ki inase sambandhita vAsanAoMoM kI tuSTi ke lie use nimna zreNI ke pazu Adi kI yoni meM AnA par3atA hai / isa taraha vaha vyakti naye naye anubhava prApta karatA tathA janma-mRtyu ke jAla meM ba~dhA rahatA hai / 'madhyama' karma ve dhammika anuSThAna haiM jinakA yajJa-yAgAdi ( athavA dikhAve ke lie kiye gaye dharmADambara) se sambandha rahatA hai / ye kRtya kevala svArthasiddhi kI dhAraNA se kiye jAte haiM / inakA phala bhogane ke lie manuSya ko narayoni meM AnA par3atA hai | punarjanma ke vicAra kA hindutroM tathA saMsAra ke anya dharmoM dvArA virodha kiyA gayA hai / dUsare dharmAvalambI isakA saMkucita artha lete haiM jaba ki ve hindu isakA samarthana nahIM karate jo zAstroM meM pUrNa niSThA na rakha kara niSkriya tathA asamartha baiThe rahanA pasanda karate haiN| vAstava meM karmavAda eka dArzanika tathya hai jise pUrA samajha lene para hama meM prema kA adhika mAtrA meM saMcAra hotA hai aura hama aTUTa bala tathA sAhasa se jIvana kI vividha paristhitiyoM se lohA lene meM samartha ho jAte haiM / karmavAda ko bhUla se 'bhAgyavAda' kahA jAtA hai / yadi saba kucha 'bhAgyabAda' ke adhIna hotA rahatA to hamArA dharma athavA ucca prAdarza kabhI kA samApta tathA vismRta ho cukA hotA / aitihAsika tathA sAmAjika utAracar3hAva hote rahane para bhI yadi hamArA dharma aba taka jIvita raha sakA hai to yaha samajhanA cAhie ki hindunoM ke mahAn zrAdarza sudRr3ha tathA zakti sampanna haiN| jaba hama karmavAda kA rahasya pUrNa rUpa se samajha leMge taba hameM patA calegA ki yaha na kevala bhAgyavAda kI vyAkhyA karatA hai balki isameM vicAroM kI pragalbhatA bhI pAyI jAtI hai / yadi isakA adhUrA jJAna prApta kiyA jAya to aisA pratIta hogA ki manuSya apane bhAgya kA eka khilaunA hai / isa prasaMga meM hama isa vicAra para adhika prakAza nahIM DAla sakeMge / For Private and Personal Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yahA~ zrI gaur3apAda isa vicAra kI ora saMketa karate haiM ki manuSya kA mana, jise hama usake jIvana-kAla meM prApta kI gayI vAsanAoM kA bhaNDAra kahate haiM, usake uttama, adhama tathA madhyama ko dvArA niyaMtrita rahatA hai| jisa RSi ne vairAgya bhAva se zarIra, mana tathA buddhi ko lA~gha kara apanI prAtmA se sAkSAtkAra kara liyA hai use 'mana' dvArA racita ina yathArthatAoM se koI kAma nahIM rahatA aura vaha apane mana kI vAsanAmoM ke prabhAva-kSetra se achUtA rahatA hai / mana se pRthak rahane para vaha aisI sabhI dena tathA z2immedAriyoM se makta ho jAtA hai jo usake mana kI vAsanAmoM ke dvArA prakaTa kI jAtI hai| apane pUrva-kRta karmoM se hone vAlI vAsanAoM se manuSya madhura, kaTu athavA bhAva-rahita gAyana likhatA rahatA hai / grAmofona ke rikArDa kI bhAnti eka samaya gAyA huA gIta dUsare samaya bajAyA jA sakatA hai / ye mAnasika rikArDa (vAsanAeM) harSa-viSAda, zAnti-yuddha prAdi ke gIta sunAte haiM kintu yaha tabhI sambhava hotA hai jaba inakA samparka (grAmophona kI taraha) suI se ho / yaha suI hamArA 'ahaMkAra' hai| jaba taka manuSya apane zarIra tathA mana ke sAtha baMdhA rahatA hai taba taka usakI jIvAtmA usake mana meM vAsanAoM ko ekatra karatI rahatI hai; kintu jisa nara-zreSTha ne apane mana ko lA~gha athavA apane mithyAbhimAna ko kho kara prAtmAnubhUti kara lI hai usameM usake pUrva-kRta karmoM kI koI pratikriyA nahIM ho sakatI / isa taraha mana ko pUrI taraha unnata kara lene para pahale se bane rahane vAlI sabhI vAsanAe~ asta-vyasta ho jAtI haiM jisase jIvAtmA janma-rahita ho jAtA hai| animittasya cittasya yA'nutpattiH samA'dvayA / prajAtasyaiva sarvasya cittadRzyaM hi tadyataH // 77 // jJAnAvasthA yA prajAta evaM nirlipta rahane vAle mana meM kisI vikAra ke na rahane para hI sarva-zakti-sampanna tathA zAzvata sthiti kI anubhUti hotI hai / isalie isase itara sabhI padArtha janma-rahita For Private and Personal Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 31. ) hote haiM kyoMki anekatA kA pradarzana kevala hamAre mana ke bahirmukhI hone ke kAraNa rahatA hai| pichale maMtra meM hama batA cuke haiM ki jisa vyakti ne viveka-pUrNa vairAgya se mana para apanA prabhutva sthApita kara liyA hai usake mana kI vAsanAoM kI koI pratikriyA nahIM ho sakatI / jaba taka hama apane mana ke vartaka prijma (refracting prism) ke dvArA saMsAra ko dekhate rahate haiM tabhI taka yaha hamArI dRSTi meM mahattva rakhatA hai; kintu jisa nara-ziromaNi ne mana kI sImA ko lA~gha liyA hai use saMsAra ke prati na to koI prAkarSaNa hogA aura na hI kisI prakAra kA bhaya / zrI gaur3apAda ne isa sambandha meM jo samucita yuktiyA~ dI hai unheM dhyAna meM rakhate hue yaha padArthamaya saMsAra hamAre mana kI bhrAnti kI hI upaja hai| ataH AtmAnubhava karane vAle manuSya kA mana simiTa kara apane prAdhAra (sanAtana-tattva) kA nirAvaraNa kara detA hai / jisa prakAra rajju kA jJAna hone para sarpa kA samUla nAza ho jAtA hai vaise hI Atma-sAkSAtkAra hone para hamAre mana dvArA racita nAma-rUpa saMsAra kA lopa ho jAtA hai / saMkSepa meM isa 'kArikA' ke mahAn racayitA kahate haiM ki jJAna kI alaukika uSA ke nikharane para, jisake darzana ke lie sAdhaka itanA ghora parizrama karatA rahatA hai, usa (sAdhaka) ko parama-zAnti evaM sukha ke akSuNNa bhaNDAra 'prAtmA' ke darzana ho jAte haiM kyoMki taba vaha apane Apa ko isa divya jyoti se dUra rakhane vAle durga-rUpI mana kI uttuga prAcIroM se ghirA huA nahIM paataa| buddhvA'nimittattAM satyAM hetu prathaganApnuvan / vItazokaM tathA kAmamabhayaM pavamaznute // 7 // jisane 'prAtmA' ko, jo eka asIma satya hai, kAraNa-rahita jAna liyA hai aura jise phira janma lene kA koI kAraNa upalabdha nahIM tA, vaha vyakti usa mukti kI prApti kara letA hai jahA~ zoka, kAmanA aura bhaya ke lie koI sthAna nahIM rahatA / For Private and Personal Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 311 ) caturtha adhyAya meM aba taka jo yuktiyA~ dI jA cukI haiM unameM hameM kAraNavAda kI nirAdhAratA mAnane tathA isameM andha-vizvAsa na rakhane kI preraNA kI gayI hai / yadi kisI sAdhaka ko eka bAra yaha jJAna ho jAe ki kAraNa-kArya kI bhAvanA kevala hamAre naTakhaTa mana ke kAraNa hotI hai taba use AdhyAtmika uddezya-siddhi ho jAtI hai / yaha bAta hameM vidita hai ki kAla aura sthAna kI racanA kevala hamAre mana dvArA hI kI jAtI hai / mana kA dUsarA kriyA-kSetra kAraNa-kArya se sambandhita rahatA hai aura kAla tathA antara ke binA kAraNa-kArya kA astitva nahIM raha sktaa| hetu-phala ko nirAdhAra jAna lene para mana svataH prabhAvahIna ho jAtA hai / apane kArya-kSetra meM gatimAn na raha sakane para mana niSkriya ho jAtA hai aura isa para prabhutva sthApita hone kA artha vizuddha AtmA ke ucca sAmrAjya meM praveza karanA hai| isa jJAna-pUrNa cetanAvasthA ko hI AtmIyatA athavA muktAvasthA kahate haiM jo janma se mRtyu taka kI nirarthaka, sImita tathA duHkhapUrNa jIvana-yAtrA kI mithyA ghaTanAoM se hameM surakSita rakhane kA dUsarA nAma hai| koI vyakti vismaya-pUrNa bhAva se yaha prazna kara sakatA hai ki jIvana ke isa samujjvala dhyeya kI prApti ke lie itanA saMgharSa karanA kyoM mAvazyaka hai ? nija vAstavika svarUpa kA jJAna prApta karake prAtma-svarUpa kI anubhUti karanA kyA eka mahAn mukti hai ? prastuta maMtra kI dUsarI paMkti meM zrI gaur3apAda ne ina nAstikoM ko sambodhita kiyA hai / ___ RSi kahate haiM ki abhyAsa dvArA mana evaM buddhi ko lA~gha lene para sAdhaka AdhyAtmika mokSa ke zikhara para jA pahu~catA hai jahA~ use viSAda, kAmanA yA bhaya kI anubhUti phira kabhI nahIM hotii| apane sImita evaM nAzamAn jIvana meM sadA AheM bharate rahane se hameM ye trizUla-rUpI yAtanAe~ sahana karanI hotI haiM / yadi hama manuSya-jIvana kI vividha kriyAoM para dRSTi-pAta kareM to hameM patA calegA ki hamAre anubhava meM Ane vAle saba duHkhoM kA mUla-srota ye For Private and Personal Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 312 ) bIna (viSAda, kAmanA athavA bhaya) hI hote haiN| hamAre mana kI sAdhAraNa se sAdhAraNa ceSThA bhI, cAhe vaha upayogI ho athavA anupayogI, sadA duHkha se dUra rahane, kAmanA kI pUrti karane athavA bhaya se surakSita rahane kI dizA meM hotI hai| muktAvasthA meM viSAda, kAmanA aura bhaya ke upasthita na rahane kA vicAra isa uddezya se rakhA gayA hai ki zrI gaur3apAda nija buddhi-cAturya se hameM usa sthiti se paricita karAnA cAhate haiM jo hamAre zarIra, mana tathA buddhi ke mithyA bandhanoM se eka dama alaga hai / jaba taka hama apane zarIra se apanA sambandha banAe rakheMge taba taka hameM bhaya se mukti na hogii| mAnasika kSetra meM vicarate rahane para hamArI kAmanAmoM kA anta nahIM hotA / aise hI buddhi se saMparka sthApita rakhe rahane para hamArI vedanAe~ samApta nahIM ho pAtIM / jJAna kA udaya hone para hama isa vividha mithyAtva ke kSetra se pare ho jAte haiM aura hameM inase kisI prakAra kI AzaMkA nahIM rhtii| abhUtAbhinivezAddhi sadRze tatpravartate / vastvabhAvaM sa buddhvaiva niHsaMgaM vinivartate // 79 // avAstavika padArthoM se lipta rahane ke kAraNa mana una viSayoM ke pIche bhAgane lagatA hai; kintu jaba ise una padArthoM kI sArahInatA kA jJAna ho jAtA hai taba yaha (mana) una (padArthoM) ke prati virakta bhAvanA lie hue punaH apane vAstavika svarUpa (AtmAnubhUti) ko prApta kara letA hai| nidezikA hone ke kAraNa isa 'kArikA' ke hara adhyAya meM spaSTa hidAyateM dI gayI haiM jinakA pAlana karate rahane se sAdhaka amaratva ke mArga para Age bar3ha sakate haiM / dhyAnAvasthA meM rahane vAle sAdhakoM ko yahA~ eka aura lAbhaprada saMketa (Tip) diyA gayA hai / yahA~ usa guhya adhyayana kI vyavasthA kI gayI hai jisase kArya-kuzalatA kI prApti hone ke sAtha bAhya-saMsAra kI vividha zaktiyoM se mana ko saphalatA-pUrvaka surakSita rakhA jA sakatA hai / For Private and Personal Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 313 ) sabhI prakAra ke mAnasika paribhramaNa tathA mithyA bhaya kA eka hI kAraNa hai aura vaha hai vyakti kA zrama se avAstanika ko vAstavika mAna baiThanA / saMsAra ke viSayoM se saMparka rakhane ke kAraNa mana apane svarUpa ko bhUla baiThatA hai aura isa Atma-racita saMsAra ke moha bAla meM svayaM jA pha~satA hai / jaba koI mahAtmA paristhitiyoM dvArA racita saMsAra athavA apane kalpanAjagat ke vAstavika mUlya ko ThaNDe dila se A~katA hai taba vaha mana hI mana yaha soca kara lajjita hotA hai ki usane bAhya-saMsAra tathA antarjagata ko vyartha meM itanA mahattva diyA / dhyAnAvasthita sAdhaka apane mana ko asaMkhya mithyA-kalpanAmoM ke kSetra se haTA kara prAtmAnubhUti ke niyamita prayAsa meM lagAne kA abhyAsa karatA rahatA hai / isa zreSTha kArya meM prayatnazIla hote hue usake mana ko aneka vAsanAe~ dUSita karatI rahatI haiM / kalpita padArthoM kA cintana karate rahane se hamArA mana unheM vAstavika samajhane lagatA hai / jitanA adhika yaha ina vastuoM kI mora adhika pravRtta hotA hai utane adhika bala se ye (vastue~) use apanI ora AkarSita karatI haiM / isa kAraNa zrI gaur3apAda yahA~ kahate haiM ki apane kalpanAjagat ke astitva meM hAsyAspada DhaMga se vizvAsa rakhate rahane se mana aneka padArthoM ke pIche-pIche bhAgatA rahatA hai / yadi yaha bAta satya mAnI jAe to vaha kauna sA guhya sAdhana hai jisake dvArA hama apane mana ko sva-racita indriya-padArthoM ke kSetra se haTAne meM samartha ho sakate haiM ? mana kI isa samasyA ko hala karane ke lie hameM mAnasika-kSetra meM rahane kI bajAya isakA atikramaNa karanA hogaa| indriyoM dvArA grAhyapadArthoM kI nirmUlatA avAstavikatA ko nija viveka-buddhi dvArA samajha lene para mana svataH ina ur3AnoM ko banda karake lauTa AtA hai / yadi isa samaya yaha idhara-udhara bhaTakatA phira rahA hai to isakA yahI kAraNa hai ki yaha (hamArA mana) viSaya-padArthoM kI vAstavikatA tathA inake kSaNika sukha meM AsthA rakhatA hai; kintu jisa kSaNa ise yaha anubhava ho jAtA hai ki ye padArtha mithyA evaM For Private and Personal Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 314 ) duHkha-pUrNa haiM taba yaha (mana) svataH jJAna-yoga kI ora pravRtta ho jAtA hai / isa mAnasika roga kA zrI gaur3apAda ne jo nidAna batAyA hai vaha 'viveka' hai| nivRttasyApravRttasya nizcalA hi tadA sthitiH / viSayA sa hi buddhAnAM tatsAmyamajamadvayam // 80 // nija pravRttiyoM se mukta hone tathA idhara-udhara bhaTakate rahane kI kriyA ko samApta karane para mana zAzvatI pavitratA kI sthiti ko prApta kara letA hai / buddhimAnoM dvArA isa sthiti ko bhedarahita, aja tathA advaita jAnA jAtA hai / pichale maMtra meM hameM una upAyoM ke viSaya meM batAyA gayA thA jinake dvArA hameM apane mana ko niyaMtraNa dvArA sthira tathA saMyata karanA cAhie / jaba hamArA mana apane abhISTa tathA paricita padArthoM kI aora nahIM bhAgatA taba ise 'sthira' kahA jAtA hai; kintu kabhI hamArA mana dainika jIvana meM hamAre samparka meM Ane vAle bAhya-padArthoM ko chor3a kara atIta kI vismRta vastu, ghaTanA Adi kA cintana karane lagatA hai aura kabhI yaha bhaviSya ke sundara sapanoM ko dekhatA huA apane abhISTa padArthoM ke kalpanA-kSetra meM magna ho jAtA hai / vastutaH hamArA mana na kevala sthAna ke kSetra taka sImita rahatA hai balki kucha aMza taka yaha kAla kSetra meM bhI vicaratA rahatA hai / isalie hamArA mana vartamAna saMsAra kI vividha vastuoM kI ora hI pravRtta nahIM hotA apitu upayukta viSayoM ke kArya-kSetra meM praveza karake yaha una vastuoM kA cintana karatA rahatA hai jinakI ise lAlasA banI rahatI hai / yahA~ zrI gaur3apAda eka sarala kintu arthapUrNa saMketa dvArA hameM batAte haiM mana ko na kevala vartamAna padArtha-kSetra se dUra rakhA jAya balki ise bhUta athavA bhaviSyat kAla meM bhaTakane se bhI rokA jAya / isa taraha jaba sAdhaka apane mana ko tIna-kAla se sambandhita viSayoM se khIMca kara sthira kara letA hai aura yaha (mana) ekAna ho jAtA hai taba usa (sAdhaka) ko kisI prakAra ke vicAra nahIM dabA sakate / vicAra-zUnya mana hI For Private and Personal Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 315 ) atikramita mana kahA jAtA hai / jaba mana apanI sImA ko lA~gha letA hai taba yaha AtmArAma ke kSetra meM jA pahu~catA hai| mana ko lA~ghane ke isa bhAva ko kevala eka kAlpanika siddhAnta nahIM mAnanA cAhie jisakA kisI AdarzavAdI dArzanika (utopian idle) kavi ne pratipAdana kiyA ho / isakI puSTi una sahasroM RSiyoM dvArA kI gayI hai jinhoMne jIvana-dhyeya kI prApti kI / unhoMne isa sambandha meM jo ghoSaNAe~ kI unakA saMkalana karake saMsAra ke mahAn dharma-granthoM kI racanA kI gyii| bhASA meM vibhinnatA tathA abhivyakti meM viSamatA hone para bhI inameM samAna bhAva kA prakAza kiyA gayA hai / isa prakAra vidvAnoM ne ghoSita kiyA hai ki mana tathA buddhi kI sImA se pare jo anubhUti hotI hai usakA sarva-zaktimAn, ajAta, advaita aura prabheda paramAtma-tatva se sIdhA sambandha hotA hai| ajamanidramasvapnaM prabhAtaM bhavati svayam / sakRdvibhAto hoveSa dharmo dhAtu svabhAvataH // 1 // janma, nidrA tathA svapna se rahita prAtmA apane Apa prakaTa hotA hai kyoMki yaha (AtmA) svabhAva se sadA prakAzamAn rahatA hai / avikArI arthAt prajAta AtmA ko zrI gaur3apAda yahA~ nidrA tathA svapna se rahita kahate haiM / yaha eka vizeSa bAta hai jahA~ kevala zabdakoSa kI sahAyatA se zAstroM ke marma ko samajhane meM prayatnazIla rahane vAle avikasita hindU paNDitoM ne isa pavitra vicAra ke artha kA anartha kara diyA hai / isa zreNI ke manuSya yaha vizvAsa kara baiThate haiM ki AtmA ko anubhava karane para yati aura muni na to nidrA prApta karate haiM aura na hI koI svapna dekhate haiN| __ yadi prAtmAnubhUti kA cihna svapna-nidrA se rahita honA hai taba aneka vRddha nara-nArI AtmA se sAkSAtkAra karane meM samartha hoNge| yaha vicAra sarvathA nikRSTa hai / zarIra ko banAye rakhane ke lie nidrA kA pAnA avazyambhAvI hai / jaba taka koI RSi-muni isa pArthiva zarIra ko dhAraNa kiye rahatA hai taba taka usakA zarIra apane dharma kA avazya pAlana karatA rhegaa| For Private and Personal Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (316 ) yadi isa para bhI bhagavAn gaur3apAda yaha nirbhIka ghoSaNA karate haiM so svabhAvataH isa graMtha ke prasaMga meM isakA vizeSa rahasya hogA kyoMki tIsare aura cauthe adhyAya meM 'nidrA' tathA 'svapna' ke lakSaNa samajhAye gaye the / vahA~ yaha balAyA gayA thA ki svapna tathA nidrA ve avasthAe~ haiM jinameM jIvAtmA Amodapramoda meM vyasta rahatA hai aura 'AtmA' sUkSma-zarIra (mana tathA buddhi) yA kAraNa-zarIra (ajJAna ke prAvaraNa) se apanA sambandha sthApita kiye rahatA hai / aAtmAnubhUti vAlA vyakti vaha hai jisane apane mana evaM buddhi para vijaya prApta kara lI hai aura jise apane vAstavika svabhAva ke prati tanikamAtra ajJAna nahIM rahatA arthAt jo sUkSma evaM kAraNa zarIroM ko lA~gha letA hai / isa jJAna ke udaya hone para hameM apane vAstavika svarUpa ke sambandha meM kisI prakAra kA sandeha nahIM raha sakatA; jahA~ jyoti hai vahA~ andhakAra kisa prakAra raha sakatA hai ? vAstavika-tatva kA jJAna na rahane se svapna tathA nidrA kI avasthA ke viSaya meM bhrAnti banI rahatI hai| yahA~ zrI gaur3apAda ne jAmasAvasthA kA vizeSa ullekha nahIM kiyA hai kyoMki isa (jAgrata) avasthA meM bhI mana evaM buddhi dvArA hama anubhava prApta karate rahate haiN| RSi ne jisa 'satya' kI ghoSaNA kI hai use samajhane kA prayatna karane vAle sAdhaka zrI gaur3apAda ke ina zabdoM kA gUr3ha rahasya bhalI bhAnti jAna cuke hoMge kyoMki abhyAsa dvArA ise samajha lenA kaThina bAta nahIM hai / adhyayana tathA sAdhanA meM abhyasta rahane vAle manuSyoM ko isa sambandha meM rattI bhara zaMkA nahIM ho sakatI / 'prabhAtaM bhavati svayam'-jaba zarIra, mana aura buddhi kA atikramaNa kara liyA jAya taba avyAvahArika vidyArthI nissandeha yaha prazna kareMge ki zAstroM ke kathanAnusAra yadi AtmAnubhava kI sthiti meM jJAna kA koI bhI jJAta upaskara upalabdha nahIM hotA taba sAdhaka ko isa avasthA kI anubhUti kisa prakAra hogI ? mana ke na hone para vaha 'satya' ko na to anubhava karegA aura na hI use buddhi ke binA 'satya' kA jJAna honA / isa zaMkA ke nivAraNArtha zrI gaur3apAda ne isa mantra meM kahA hai ki jJAna svayaM prakAzamAna hai / ise prakAzamAna karane ke lie kisI anya jyoti kI For Private and Personal Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 317 ) AvazyakatA nahIM hai / kyA sUrya ko dekhane ke lie kabhI hamane kisI rozanI kA upayoga kiyA hai ? yadi hameM kucha karanA hai to yaha hai ki sUrya aura hamAre bIca rahane vAle parde ko haTA diyA jAya / jaba yaha megha dUra ho jAyegA taba jyoti puJja bhagavAn kAzyapeya svataH prakaTa ho jAyeMge / aise hI grAtmA paripUrNa jJAna hai / isalie ise jAnane ke lie kisI dUsare jJAna kI prAvazyakatA nahIM hotI / vedAnta-vihita sabhI sAdhana hamAre tathA hRdayaMgama mrAtmA ke madhyavartI AvaraNoM ko dUra karane ke lie hI upayoga meM lAye jAte haiM / isa prakAra AtmAnubhUti kA abhiprAya hamAre bhItara AtmA kA nirAvaraNa karanA hai / AtmA ko anubhava karane ke lie Atma-tatva kI sahAyatA apekSita hai / sukhamAvriyate nityaM duHkhaM nivrIyate sadA / yasya kasya ca dharmasya graheNa bhagavAnasau // 82 // mana ke vividha padArthoM meM Asakta rahane ke kAraNa AtmA kA sahaja- guNa 'parokSa' rahatA hai aura duHkha 'pratyakSa' hotA rahatA hai / ataH prakAzamAn bhagavAna ke darzana duSkara ho jAte haiM / isa maMtra para bhASya karate hue zrI zaMkarAcArya prArambha meM hI eka upayukta prazna karate haiM aura isa para vicAra karane ke bAda kahate haiM ki unake prazna kA uttara zrI gaur3apAda ke uparokta maMtra meM milatA hai / bhagavAn kA prazna yaha hai - " kyA kAraNa hai ki bAra bAra samajhAne para bhI sarva sAdhAraNa paramAtma-tatva ko hama manubhava nahIM kara pAte ? " TIkAkAra ne isakA kAraNa hamAre mana kA vividha viSaya-padArthoM meM ulajhA rahanA batAyA hai / mana meM vicAra-taraMgoM kA uThate rahanA mana kI kriyAzIlatA haiM / jAnatAvasthA meM hamArA mana vividha padArthoM ko prati-kSaNa dekhatA rahatA hai / gaharI nidrA meM hameM na to bAhya saMsAra kI anubhUti hotI hai aura na hI hama apane antarjagata ko anubhava kara pAte haiM balki ( usa samaya ) hameM aisI vRtti kA bhAsa hotA rahatA hai jisake dvArA hamArA ajJAna vyakta hotA hai / suSuptAvasthA For Private and Personal Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 318 ) meM prapekSata: bahuta kama vikSepa hotA hai jisase koI prANI gaharI nidrA se uTha kara kisI bAdhA - pratibAdhA kI zikAyata nahIM karatA / suSuptAvasthA zAzvat sukha kI anubhUti mAlUma detI hai kyoMki usa samaya hamAre mana ko vikSipta karane ke sAdhana vidyamAna nahIM hote / jahA~ koI vikSepa na ho vahA~ parama sukha kA sAmrAjya sthApita rahatA hai; kintu durbhAgya se suSuptAvasthA meM kisI padArtha dvArA AkarSita na hone para bhI hamArA mana AMzika mAtrA meM vikSipta rahatA hai aura isakI vRttiyA~ bahuza: hamAre ajJAna ko pradarzita karatI rahatI haiN| yahA~ zrI gaur3apAda isa tathya ko spaSTa kara rahe haiM ki ina mAnasika vikSepoM ke bane rahane ke kAraNa manuSya apane vAstavika svarUpa ko anubhava karane meM asamartha rahatA hai / isa prakAra vikSipta rahane vAlA mana hamAre jIvana ko kaSTamaya banA detA hai jisa kAraNa zAnti, sthiratA, sukha aura paripUrNatA, jo hamAre vAstavika svarUpa ke guNa haiM, parokSa raha kara duHkha ko pratyakSa rUpa se anubhava karAte rahate haiM / isalie pUre dhyAna se upadeza grahaNa karane aura kaI varSa paryanta tapa evaM sAdhanA meM vyasta rahane para bhI aneka sAdhaka sugamatA se Atma-svarUpa kI anubhUti nahIM kara paate| isakA ekamAtra kAraNa yaha hai ki ve apane mana ko pUrNataH zAnta nahIM kara paate| isa bAta ko batAne kA yaha abhiprAya hai ki zrI gaur3apAda Agraha pUrvaka unake nirdezoM kA pUrNa rUpa se pAlana karane kA hameM sandeza dete haiN| RSi kahate haiM ki mana ko vaza meM lAkara sAdhaka usa zAnti pUrNa dhAma taka ur3Ana bhara sakatA hai jahA~ svapna tathA suSupta avasthA kI cetanA kA praveza nahIM ho pAtA / zrasti nAstyasti nAstIti nAsti nAstIti vA punaH / calasthiro'bhayAbhAvairA vRSNotyeva bAlizaH // 83 // chipAye rahate haiM / kama samajha vyakti 'satya' ko kaI taraha se kabhI ve kahate haiM ki yaha (tatva) hai aura kabhI mAnane se inkAra kara dete haiN| ise kabhI to ve jaMgama mAnate haiM, ve isakI sattA ko For Private and Personal Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 316 ) kabhI kevala sthAvara, kabhI ina donoM kA mizraNa tathA kabhI ina donoM (sthAvara aura jaMgama) se rahita kahane lagate haiN| yaha 'catuSkoTi' bauddha grantha 'nAgArjuna" se lI gayI hai jisa kAraNa RSi ke katipaya aAlocaka unheM bauddha kaha kara tiraskRta karate haiN| yaha ghora anyAya hai kyoMki koI dArzanika tarka ko apanAne kA dAvA nahIM kara sktaa| kyA vaha yojaka, saMjJA athavA kriyAoM para apane adhikAra surakSita rakha sakatA hai ? kisI vicArAdhIna samasyA kA bauddhika vizleSaNa karane ke kevala cAra mArga ho sakate haiM / ataH yahA~ isa catuSkoTi kA upayoga kiyA gayA hai / zrI gaur3apAda eka hI maMtra meM bhArata ke vividha nyAya-darzanoM ke mukhya aMzoM para vicAra karane kA prayatna kara rahe haiN| inameM se pratyeka vicAra-dhArA vAle AtmA meM kaI eka vizeSa guNoM kA Aropa karate haiN| vaizeSikoM kA dAvA hai ki prAtmA kI sattA zarIra, indriya, prANa Adi se spaSTataH alaga hai aura yaha (AtmA) sukha-duHkha kI jJAtA tayA upabhoktA hai / ve AtmA ko 'asti' mAnate haiN| kSaNika vijJAnavAdI bauddha yaha dAvA karate haiM ki zarIra se pRthak hone para bhI prAtmA se buddhi kA tAdAtmya hotA hai / unake matAnusAra pratyeka vicArataraMga, jo hamAre mana meM uThatI hai, AtmA dvArA prakAzita hotI hai aura do Rmika vicAroM ke madhyavartI kSaNoM meM AtmA ke lie kucha bhI na rahane se cetanA kI sattA nahIM rahatI / isa taraha unake dRSTi-koNa meM pratyeka vicAra kI utpatti ke samaya prAtmA kA janma hotA hai aura usa (vicAra) ke sAtha hI yaha bhI samApta ho jAtA hai / isa kAraNa kSaNika-vijJAnavAdI sanAtana, zAzvata tathA sarva-vyApaka vAstavika-tatva ke astitva meM AsthA nahIM rkhte| unake vicAra meM jJAna kSaNa bhara ke lie rahatA hai aura vicAroM ke pragaTa tathA adRzya hote rahane se yaha (AtmA) hameM sthAyI tathA gatimAn pratIta hotI hai| bauddhamata ke isa AdhyAtmika AdarzavAda ke anusAra sanAtana evaM sthAyI AtmA kA astitva nahIM hai (naasti)| For Private and Personal Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 320 ) jaina matAvalambI kahate haiM ki prAtmA kI sattA hai bhI aura nahIM bhI / unake vicAra meM AtmA zarIra se alaga to hai kintu yaha usake AkAra ke barAbara hai / yaha zarIra ke sAtha janma letA aura isake sAtha hI samApta ho jAtA hai / isa taraha unakI dhAraNA ke anusAra AtmA hai bhI aura nahIM bhI (asti, naasti)| nihila mata ke bauddha AtmA kI sattA meM koI vizvAsa nahIM rakhate / ve kahate haiM ki saba prANI aura padArtha naSTa ho jAte haiM / isalie ve pUrNa niSedha (nAsti, nAsti) ko hI parama-tatva mAnate haiN| Upara batAye gaye vicAra athavA vizeSa-guNa prAtmA se sambandhita haiM, jaise 'asti', 'nAsti', 'asti-nAsti' aura 'nAsti-nAsti' / aneka dArzanikoM ne pratIyamAna AtmA ko sthAyI, asthAyI aura na sthAyI tathA na asthAyI kaha kara isa (AtmA) kA lakSaNa batAyA hai / isa kAraNa zrI gaur3apAda ina matAvalambiyoM ke vicAroM ko aparipakva mana dvArA pratipAdita mAnate haiN| koTayazcacatatra etAstu grahairyAsAM sadA''vRtaH / bhagavAnAbhiraspRSTo yena dRSTa: sa sarvadRk // 4 // AtmA ke guNa-svabhAva se sambandhita ye cAra vaikalpika siddhAnta haiM / inameM Asakta rahane ke kAraNa AtmA kI sattA kI anubhUti nahIM hotii| AtmA ko vastutaH vahI vyakti anubhava karatA hai jo ise ina saba (siddhAntoM) se achUtA mAnatA hai| zrI gaur3apAda yahA~ sAdhaka ko yaha parAmarza dete haiM ki vaha AtmA kI ina prArambhika paribhASAoM ko svIkAra na kare aura abhyAsa evaM kriyA dvArA inase achUtA rahe / sarva-zaktimAn AtmA ke sahaja tathA vizuddha svarUpa ko anubhava karatA huA vaha ise sabhI dRSTa-padArtho, mana athavA buddhi kA mUlabhAdhAra mAne / hamAre bhItara rahane vAlI mana kI gambhIratA-pUrNa sthiratA evaM nistabdhatA hI sarva-jyotirmAn prAtmA kA adhiSThAna hai / yaha Atma-zAna hI hamArA vAstavika svarUpa hai| For Private and Personal Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 321 // prApya sarvajJatAM kRtsnAM brAhmaNyaM padamadvayam / anApannAdimadhyAntaM kimataH paramIhate // 5 // jaba vaha (sAdhaka) paripUrNa, advaita, Adi-madhya-anta rahita brahmAvasthA ko prApta kara letA hai taba use aura kisa padArtha kI AkAMkSA banI raha sakatI hai ? jIvana ke jyotirmAna parama-dhyeya ko prApta kara lene ke bAda AtmA meM ramaNa karate hue sAdhaka sarva-zaktimAn evaM sarva-vyApaka anAditatva meM lIna ho jAtA hai / taba AtmA kA prAtmA meM vilaya ho jAtA hai / AtmAnubhUti vAle isa pAraMgata vidvAn ko zrI gaur3apAda 'brAhmaNa' kahate haiN| Ajakala kA samAja isa parama siddhAnta se kitanI dUra calA gayA hai, isakA dharmAndhatA ke zikAra hone vAle vyaktiyoM se patA calegA jo yajJopavItabhArI aura anya hindU bhAiyoM meM bheda-bhAva rakhate haiN| brAhmaNa-kula meM janma lene vAle vyakti ko hI prAjakala brAhmaNa mAnA jAtA hai / kyA kabhI kisI DAkTara ke putra ko DAkTara mAnA jA sakatA hai ? vaMza-paramparA ke bane rahane se anukala pravRttiyA~ tathA mAnasika vikAsa bhale hI pAye jAya~ kintu vAsta. vika unnati kisI vyakti kI zikSA aura vyavahAra-kuzalatA Adi para nirbhara rahatI hai| isalie eka iMjIniyara ke putroM kA DAkTara bananA saMbhava hai / eka 'zUdra' kA putra ucita prayAsa tathA vyavahAra-kuzalatA se 'brAhmaNa' bana sakatA / zAstroM ne varNa-vyavasthA ko kabhI saMkucita dRSTi se nahIM mAnA aura na hI saMkIrNatA dvArA viSelA banA kara ise naSTa tathA chinna-bhinna karane kA kabhI vicAra kiyA gayA hai| zrI gaur3apAda yahA~ prazna karate haiM ki-'AtmA se sAkSAtkAra kara lene para brAhmaNa ke lie aura kyA AkAMkSA banI rahegI ?' isa prazna kA uttara spaSTa hai arthAt isake bAda koI icchA athavA AkA~kSA nahIM rhtii| aisA vyakti apane Antarika prAnanda meM magna rahatA hai| saba kucha upalabdha rahane ke kAraNa vaha kisI vastu ke lie icchA, AzA tathA lAlasA nahIM rakhatA aura kisI padArtha ke na milane para duHkhI nahIM hotA / sAdhanA meM abhyasta For Private and Personal Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 322 ) rahate hue vaha jisa Atma-vazatA, tyAga aura dhyAna ko prayoga meM lAtA rahA hai aba usakI koI AvazyakatA nahIM rahatI / AtmAnubhUti ke bAda to vaha svabhAvataH apane zarIra ke prati udAsIna rahane lagatA hai / aba vaha mithyAbhimAna ke saMkIrNa kSetra meM na raha kara aparimitatA ke uttuMga zikhara se AtmAnubhava kA divya tathA sanAtana sandeza sunAne lagatA hai / viprANAM vinayo hyeSa zamaH prAkRta ucyte| damaH prakRtidAntatvAdevaM vidvAJzamaM vrajet // 86 // 'brahma' ko anubhava karane se hI brAhmaNoM meM svabhAvataH vinaya aura sAtha hI mAnasika santulana (zama) prAjAte haiN| kahate haiM ki sahaja-svabhAva se ye pUrNa indriya-damana prApta kara lete haiM / jo vyakti isa prakAra zAnti-nidhAna 'brahma' kI anubhUti kara letA hai vaha sthiratA tathA zAnti se vibhUSita ho jAtA hai / pichale mantra meM zrI gaur3apAda ne AtmA ko anubhava karane vAle naraziromaNi kI kRta-kRtyatA kI ora saMketa kiyA thA / apane paripUrNa evaM vizuddha cetana-svarUpa ko jAna lene ke bAda usake lie aura kucha bhI prApta karanA zeSa nahIM rahatA / isase sAdhakoM ke mana meM yaha sandeha ho sakatA hai ki kyA paripUrNatA prApta karane vAle mahAtmA ke lie kama se kama namratA, prema, sahanazIlatA, dayA Adi sadguNoM ko, jo paripUrNatA ke viziSTa aMga haiM, niyamita rUpa se upayoga meM lAne kA abhyAsa karate rahanA Avazyaka hotA hai| isa mantra meM zrI gaur3apAda hameM spaSTatayA batA rahe haiM ki eka AtmAnubhavI vyakti ke lie ina guNoM meM abhyAsarata rahane kI kyoM AvazyakatA nahIM hotI aura vaha yajJAdi ke bandhana meM kyoM nahIM par3atA / isa manuSya meM ye guNa svayaM vidyamAn rahate haiN| vAstava meM dharma-zAstroM meM jina naitika niyamoM, dhArmika jIvana aura pavitratA kA varNana kiyA gayA hai unakA mAna-daNDa ina santa-mahAtmAoM ke jIvana ke vividha pahaluoM ko dekhane para nirdhArita hotA rahatA hai / For Private and Personal Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 323 ) 'brahma' ko anubhava karane ke bAda prAtmA tathA paramAtmA meM ekarUpatA kA pUrNa jJAna prApta karane vAlA yaha yogI sadA vinaya ke AbhUSaNa se alaMkRta rahatA hai / zarIra, mana tathA buddhi ke stara para dUsaroM ke prati namratA ko vyavahAra meM lAnA hI 'vinaya' hai / isakA artha prAtma-samarpaNa nahIM hai / yaha to eka vyakti ke paripUrNa-tatva meM lIna ho jAne kI kriyA hai| prAtmA meM ramaNa karane vAle manuSya ke lie 'vinaya' eka mAnasika pravRtti hai kyoMki vizuddha evaM sarva-zaktimAn prAtmA ke dRSTi-koNa se zarIra, mana aura buddhi to satyasanAtana paramAtmA meM prAropamAtra hI haiN| isa kRtrima vRthAbhimAna ko dhAraNa karake ise mithyA nAma-rUpa saMsAra dvArA bala-pUrvaka manavAne kA prayAsa vinaya-hInatA kA sUcaka hai| ahaMkAra, prabhutA, zatrutA aura lar3AI jhagar3oM kI utpatti una jIvoM se hotI hai jo apanA hI mAna aura dhana bar3hAne ke saMgharSa meM apane samaya kA durupayoga karate hai / sabhI prakAra ke vaimanasya se dUra rahane vAlA satpuruSa , jisakI hRdtaMtrI divya svara evaM laya se jhaMkRta hotI rahatI hai, ina avaguNoM se sarvathA dUra rahatA hai / yathArtha evaM sarva-vyApaka tatva meM magna rahane ke kAraNa koI mAnasika vikSepa nahIM raha sakatA / vaha svabhAva se hI zAnta hotA hai / bhArata meM yaha mahAn ukti bar3I pracalita hai--"parvata calAyamAna ho sakate haiM kintu paripUrNa vyakti ke mana meM kisI prakAra kI taraMga nahIM uTha sktii|" AtmA meM kendrita raha kara yaha dharmAtmA parama-sukha kA anubhava karatA huA ekamAtra sattA ke vizaddha jJAna se udaya hone vAle paramAnanda para prabhatva rakhatA hai / isa para svapnila sukhoM ke kSaNika harSa ke lie tuccha viSayoM ke pIche vaha kyoM bhAgA phire ? phira kabhI vaha indriyoM ke jAla meM nahIM phaMsegA / usakI indriyA~ kisI bhI avasthA meM apanI tRpti ke lie padArSamaya saMsAra kI ora nahIM bhAgeMgI / jisa vyakti ne jI bhara kara bhojana kara liyA hai kyA vaha phira bace hue anna ke Tukar3oM ko dekha kara khAnA cAhegA ? paripUrNa Ananda ke dvArA tRpta hone vAlA siddha puruSa kisI padArtha kI lAlasA nahIM rakhatA / vaha apanI indriyoM ko apane vaza meM rakhatA hai / For Private and Personal Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 324 ) ajJAnI apanI indriyoM dvArA viSayoM meM bhaTakate phirate haiM kyoMki unameM viSaya-bhoga kI mithyA bhAvanA banI rahatI hai / jaba isa paribhrAnta jIva ko yaha jJAna ho jAtA hai ki viSaya-padArtha hamArI indriyoM kA kevalamAtra vistRta rUpa haiM, indriyA~ mana ke hI sthUla avayava haiM aura hamArA mana AtmA meM prAropamAtra hai arthAt jaba vaha apane sukha-nidhAna 'AtmA' ko jAna letA hai taba use viSaya-bhoga kI sAMkarI galiyoM meM bhaTakane kI koI AvazyakatA nahIM rhtii| AtmAnubhati vAlA manuSya svabhAva se hI indriyoM ko apane vaza meM rakhatA hai--yaha bAta isa lie kahI gayI hai ki 'jJAna-yoga' tathA 'haTha-yoga' meM tulanA kI jA sake / jJAna-yoga meM indriyoM ko viveka tathA abhyAsa dvArA niyaMtraNa meM lAyA jAtA hai jaba ki haTha-yoga meM prANAyAma dvArA 'prANa' ko indriyoM kI sahAyatA se bhItara kI ora khIMcA jAtA hai / AtmAnubhava ke kAraNa indriyoM para svAbhAvika evaM pUrNa niyaMtraNa zvAsa-nirodha dvArA kSaNika, asvAbhAvika, apUrNa aura duSkara indriya damana se kahIM adhika prabhAvazAlI hai / savastu sopalambhaM ca dvayaM laukikamiSyate / avastu sopalambhaM ca zuddha laukikamiSyate / 87 // vedAnta dvArA vaha laukika jAgratAvasthA mAnya hai jisameM padArthoM tathA vicAroM ke saMsarga se prakaTa hone vAlI anekatA kA jJAna rahatA hai / yaha (vedAnta) eka anya sUkSmAvasthA ko bhI mAnatA hai jisameM vicAroM ke avAstavika padArthoM meM lipyamAna rahane ke kAraNa anekatA kI anubhUti hotI rahatI hai / / prastuta aura Age Ane vAle maMtra meM zrI gaur3apAda ne bauddhoM kI 'gocara' vicAra-dhArA ke prasiddha zabdoM kA upayoga kiyA hai / ina bauddhoM kI bhASA meM jAgratAvasthA ko 'laukika' tathA svapnAvasthA ko 'zuddha-laukika' kahA jAtA hai| 'mANDUkyopaniSad' meM pahale hI ina do avasthAoM kI vyAkhyA tathA paribhASA kI jA cukI hai| For Private and Personal Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 325 ) bauddha-mata ke ina dArzanika zabdoM kA ullekha karake zrI gaur3apAda ke Alocaka apane isa hAsyAspada siddhAnta kI puSTi karate haiM ki 'kArikA' kA racayitA dharma se bauddha thA / jisa kuzala evaM supAtra vidyArthI ne bhagavAn zaMkarAcArya ke bhASya sahita isa kArikA kA gahana adhyayana kiyA hai vaha isa yukti ko kabhI nahIM mAnegA / kisI vicArajJa dvArA prayukta zabdoM ko anya vicAroM vAlA koI dUsarA vyakti upayoga meM lA sakatA hai yadyapi vaha usakA kisI dUsare prasaMga meM ullekha karatA hai / bauddha vidvAnoM ne svayaM isa prathA ko apanAyA hai / unhoMne sabhI paribhASAeM prAcIna sAhitya se lIM aura unakA apane granthoM meM prayoga kiyA yadyapi inakA artha tathA sandarbha kucha aMza meM bhinna thaa| 'laukika' tathA 'zuddha-jaukika' avasthA meM draSTA kA dRSTa-padArtha se saMparka rahatA hai kintu inameM yaha bheda rahatA hai ki jAgratAvasthA meM draSTA ko sthUla padArtha yathArtha pratIta hote haiM jaba ki svapnadraSTA ko ve padArtha dikhAyI dete haiM jo vAstavika rUpa se svapnAcchAdita mana ke vicAra hI hote haiM / pravastvanupalambhaM ca lokottaramiti smRtam / jJAnaM jJeyaM ca vijJeyaM sadA buddhaH prakIrtitam // 8 // vidvAna eka aura cetanAvasthA ko mAnate haiM jisameM bAhyapadArthoM tathA antarjagata ke vicAroM se koI sambandha nahIM rahatA / yaha avasthA sabhI laukika anubhavoM se pare hai / vidvAnoM ke dvArA ina tInoM (jJAna, padArtha-jJAna aura jJAtavya) ko parama-tattva kahA gayA hai| bauddhoM kI 'yogacara' vicAra-dhArA ke anusAra svapna-rahita suptAvasthA ko 'lokottara' kahA gayA hai| isa avasthA meM nidrA-grasta vyakti na to jAgratAvasthA ke padArthoM ko anubhava karatA hai aura na hI use svapna ke vicAroM se utpanna hone vAle rUpa dikhAyI dete haiM aura saba se bar3I bAta yaha hai ki vaha (nidrA-grasta manuSya) kisI vastu ke saMsarga meM Ane kI anubhUti nahIM karatA / ina tIna avasthAoM meM hI sabhI padArthoM kA jJAna bharA rahatA For Private and Personal Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 326 ) hai| hamArA laukika jIvana ina tIna avasthAnoM ke sAmUhika anubhava se hI banatA hai / vedAnta dvArA pratipAdita 'sAdhana' meM saphalatA prApta karane kA artha isa Atma-tattva ko jAnanA hai jo ina tIna avasthAoM ke anubhavoM kA jJAna detA tathA inheM prakAzamAna karatA rahatA hai| vedAnta kahatA hai ki yaha 'mahAn' satya aura paraspara vAda-vivAda karatI rahane vAlI sabhI vicAra-dhArAoM ke parama-viSayaka dRSTikoNa inhIM tIna cetanAvasthAoM se ekarUpatA rakhate haiN| ina tInoM ko lA~gha lene para hama vedAnta ke sAmrAjya meM praveza karate haiN| advaita evaM ajAta 'AtmA' ke paramajJAna kI isa sthiti ko 'turIya' kahate haiM / AtmAnubhava karane vAle siddha puruSoM ne ajJAna-pUrNa sthUla padArthoM se jJeya paramAtma-tattva kI anubhUti taka jo kucha batAyA hai use sAhitya meM 'brahma-vidyA' kahA gayA hai / jJAne ca trividhe jJeye krameNa vidite svayam / sarvajJAtA hi sarvatra bhavatIha mahAdhipaH // 86 // jaba jJAna tathA trividha jJeya ko kramAnusAra jAna liyA jAtA hai to parama-viveka vAlA aisA vyakti sarvatra tathA isa jIvana meM hI jJAnAvasthA ko prApta kara letA hai| ___'kArikA' kA yaha sundara evaM rahasya-pUrNa maMtra vAstava meM anupama hai / isameM usa jIvana-mArga athavA abhyAsa ko aora saMketa kiyA gayA hai jisake dvArA 'mANDUkyopaniSad' meM varNita paripUrNatA ko prApta karane kI vidhi samajhAyI gayI hai / sAdhaka ko saba se pahale yaha parAmarza diyA jAtA hai ki vaha anubhava-kartA yA jIvAtmA ko zanaiH zanaiH jAna le jo kabhI 'jAgane-vAlA' kabhI 'svapna-draSTA' aura kisI samaya 'ghora nidrA lene vAlA' kahA jAtA hai / use yaha bhI salAha dI jAtI hai ki vaha ina tIna kriyAkSetroM ke mithyA vyApAroM meM kArya-vyasta rahane kA pUrA jJAna prApta kare / upaniSad-khaNDoM meM jaba hamane upAsanA-vidhi samajhAte hue OM kI 'a', 'u' tathA 'm' mAtrAoM para kramazaH 'nAgane vAle', svapna-draSTA aura For Private and Personal Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 327 ) 'nidrA-magna' vyakti kA Aropa karane kI maMtraNA dI thI taba isa bAta para bhI pUrA prakAza DAla diyA gayA thaa| isa upAya ko hamAre mana meM pUrI taraha aMkita karane ke lie zrI gaur3apAda ne yahA~ isakA punarullekha kiyA hai / eka kaTTara vedAntavAdI ke lie 'sAdhanA' sabase adhika mahattva rakhatI hai kyoMki vaha kisI rUpa athavA guNaviSayaka vastu para apanA dhyAna nahIM jamAtA; jo vyakti viveka dvArA nirantara abhyAsa karatA rahatA hai vaha antasthita jIvAtmA ke pUrNa rUpa se paricita ho jAtA hai jo jAgrata, svapna tathA suSupta avasthA meM vividha nATya-kriyAoM kI racanA karatA rahatA hai / anta meM yaha (jIva) svayaM vizuddha 'turIyAvasthA' ko prApta kara letA hai / ina tIna kriyA-kSetroM kA pUrA jJAna prApta karane kA yaha abhyAsa bhI eka asAdhAraNa prazikSaNa hai jisase sAdhaka adhika tIkSNa-buddhi evaM vikAsa se sampanna hotA hai| usakA mana sthira hotA hai aura usakI buddhi asAdhAraNa rUpa se prakhara ho jAtI hai / vizeSa buddhi-kauzala dvArA vibhUSita vyakti ina tIna kSetroM ke anubhava- kartA ko jAnane ke lie jaba udyata hotA hai to use ina tIna avasthAoM ke sAmAnya hara kA pUrA patA cala jAtA hai / ise hI caturthAvasthA yA paramAtma-sthiti kahA jAtA hai| ___jo vedAntI 'dhyAna' karane kA satata abhyAsa karatA rahatA hai vaha isI janma meM paramAtma-sthiti ko avilamba prApta kara letA hai / paripUrNatA kI prApti mRtyu se pahale ho sakatI hai| ise zIghra anubhava karanA pratyeka prANI kA janma-siddha adhikAra hai / isake lie koI avadhi niyata nahIM kI jA sakatI / sAdhaka jitanI niSThA tathA parAyaNatA se isa dizA meM prayatnazIla hotA hai utanI zIghratA se use saphalatA milatI hai| paripUrNatA ke gaDha kA niyamitatA, niSThA aura sadviveka kI AdhAra-zilA para nirmANa hotA hai| vizuddha jJAna kI isa turIyAvasthA ko prApta kara lene ke bAda AtmAnubhava prApta karane vAlA satpuruSa AtmA ke svarUpa ko dhAraNa kara letA hai aura isake sahaja guNa se yukta ho kara pratyeka prANI meM saba ko dekhane lagatA hai| For Private and Personal Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 328 ) heyajJeyApyApAkyAni vijJeyAnyagrayANataH / teSAmanyatra vijJeyAdupalambhastriSu, smRtaH // 10 // sarva-prathama ina cAra bAtoM ko jAna lenA cAhie-(1) heya padArtha; (2) anubhava karane vAlI vastu; (3) grahaNa karane yogya padArtha aura (4) prabala kuvAsanAoM se mokSa paanaa| __yaha tathya isa virodhAbhAsa kA sUcaka hai ki nija dhyeya prApta karane kI utkaNThA rakhane vAlA sAdhaka saba kucha smaraNa rakhatA hai aura sAtha hI vaha apanI sAmAnya buddhi kA upayoga karanA bhUla jAtA hai / isa prakAra ke vicAroM ne dharma ko nisteja banA diyA hai / ataH garu kA yaha parama kartavya hai ki vaha apane ziSyoM ko na kevala sarvotkRSTa dArzanika tattvoM kA jJAna de balki samaya samaya para unheM sAmAnya-buddhi-viSayaka vicAroM ko smaraNa rakhane meM bhI sahAyaka ho tAki ve (ziSya) mar3hatA tathA viveka-hInatA ke pAza meM phaMsa kara patha-bhraSTa na ho jAe~ / jIvana ke hara guhya uddezya kI prApti ke lie-cAhe vaha hamAre pArivArika, sAmAjika, rASTrIya athavA antarrASTrIya kSetroM se sambandha kyoM na rakhatA ho-manuSya athavA nara-samadAya ke lie ina cAra bAtoM se pUrI taraha paricita honA anivArya hai / unheM yaha jAnanA cAhie ki unakA dhyeya kyA hai aura usakI prApti meM bAdhaka kauna-kauna se mUlya haiN| unheM isa bAta kI bhI jAnakArI honI cAhie ki unake uddezya kI pUtti ke lie kina kina bAtoM kA honA Avazyaka hai / anta meM unako aise sAMskRtika doSoM kA bhI nizcita rUpa se patA lagAnA cAhie jinheM dUra karane ke lie nirantara abhyAsa karate rahanA Avazyaka hai| vAstava meM jIvana ke samUce prabandha evaM svatantratA ke ghoSaNA-patroMarthAt unnati aura zAsana-zAliyoM ke kArya-krama-kI vyavasthA karate hue hameM ina cAra bAtoM kA dhyAna rakhanA hogA / jitanI mAtrA meM kisI eka bAta kI avahelanA kI jAyegI utanI mAtrA meM saphalatA prApta karanA kaThina hogaa| jIvana ke jisa Ayojana meM saphalatA ke ina cAra sAdhanoM ko kuzalatA se vyavahAra meM lAyA jAyegA usameM utanA hI adhika hama agrasara ho sakege / / For Private and Personal Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 326 ) AdhyAtmika paripUrNatA ke lie nirantara prayatnazIla rahane ke kAraNa isa maMtra ko vyApaka rUpa se vyavahAra meM lAnA hamAre lie itanA Avazyaka nahIM hai / maiM to kevala ApakA dhyAna isa ora AkarSita karane ke lie yaha bAta kaha rahA hU~ / aisA kabhI na socie ki bhArata ke prAcIna dArzanika itane satvahIna the ki ve bhautika saMsAra meM saphala jIvana vyatIta karane ke lie koI vyavasthA na kara sake / hamAre deza ke utAvale Alocaka, vizeSataH isa yuga ke ve manuSya jinheM na to apanI saMskRti kA jJAna hai aura na hI pazcimI sabhyatA ke guNoM se paricaya hai, yaha dhAraNA rakhate rahe haiM / saMsAra ke sAMskRtika vyavahAra meM vyartha evaM hAniprada bAtoM se apane mana tathA buddhi ko pUrI taraha dUSita karate rahane ke kAraNa hama jIvana kI pavitratA tathA svAsthya se hAtha dho baiThe haiM aura sAMskRtika prAdhi-vyAdhiyoM se zArIrika, mAnasika aura bauddhika santulana bhI kho cuke haiM / hamArA hata vyaktitva hamAre hRdaya evaM buddhi ko kaluSita kara cukA hai / prastuta mantra se hameM kama se kama yaha bAta samajha lenI cAhie parama AdarzavAda kI vyAkhyA karate hue bhI yahA~ zrI gaur3apAda usa paripATI kI vyavasthA kara rahe jisako samucita rUpa se vyavahAra meM lAne se yaha pIr3ita saMsAra sukha evaM zAnti ke vyApaka yuga meM praveza kara sakatA hai / aba hama isake dArzanika pahalU para prakAza DAleMge / turIyAvasthA yA paramAtma-sthiti ke jisa dhyeya kI ora hamane saMketa kiyA hai use prApta karane ke lie hameM na kevala isa caturtha avasthA kA saiddhAntika rUpa jAnanA hogA balki satat prayatna dvArA jIvana ke una mUlyoM se bacAva bhI karanA hogA jo usake lie ghAtaka siddha ho sakate haiM / isake sAtha abhyAsa tathA pUrNa zraddhA dvArA 'kAraNa' ke tyAga aura satya kI sthApanA ke lie yoga-mArga ko apanAnA hogA / abhyAsa dvArA vikasita hone vAle jIvanamUlyoM kA hameM patA lagAnA hogA / zrAtma- kriyA dvArA apane hRdaya kI bAsanA rUpI granthiyoM ko kholane kA DhaMga bhI hameM jAnanA hogA / For Private and Personal Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 330 ) ... jina bAtoM se hameM sajaga rahanA hai ve ina tIna cetanAvasthAnoM se sambandha rakhatI haiM kyoMki inake dvArA hamameM mithyAbhimAna kA saMcAra hotA rahatA hai| jisa bAta ko hamane anubhava karanA hai vaha 'turIyAvasthA' hai| uparokta tIna nimnAvasthAoM ko viveka-pUrNa kriyA-vidhi se lAMghane para hI hameM isa caturthAvasthA kI anubhUti hogI / jine guNoM ko hameM grahaNa karanA hai ve buddhimattA, niSkapaTatA aura mauna se sambandha rakhate haiN| jina prabala kuvAsanAoM se hameM mokSa pAnA hai ve rAga, dveSa, kAma, krodha Adi pAzavika pravRttiyA~ haiN|| bhagavAn zaMkarAcArya ke vicAra meM grahaNa karane yogya guNa buddhimattA, bAlaka jaisA bholApana aura mauna haiM / AdhyAtmika anubhava ke lie inhIM paramAvazyaka sAdhanoM ko upayoga meM lAnA hotA hai / yahA~ buddhimattA kA abhiprAya buddhi-kauzala evaM viveka hai jo zraddhA, guru kI zuzrUSA aura guru ke vacanAmata ko pAna karane se prApta ho sakate haiM / anta meM isa tathya ko jAnanA anivArya hogA ki sabhI zAstroM dvArA jisa lakSya kI ora saMketa kiyA gayA hai vaha advaita tathA sanAtana hai / niSkapaTatA kA artha vaha bholApana hai jo prAyaH eka choTe bAlaka meM pAyA jAtA hai| isameM ahaMkAra, mamatva, rAga aura dveSa kA prabhAva hotA hai / mauna kA artha mana kI vaha sthiratA hai jo dhyAna-magna hone para kabhI hI anubhava meM AtI hai| prakRtyA''kAzavajjJa yAH sarve dharmA anAdayaH / vidyate na hi nAnAtvaM teSAM kvacana kiMcana // 1 // AkAza ke samAna sabhI tatva svabhAva se anAdi evaM nilipta haiN| kisI bhI samaya aura avasthA meM unama koI nAnAtva nahIM pAyA jaataa| turIyAvasthA ke dvArA jisa vAstavika svarUpa kI anubhUti hotI hai usa paramAvasthA meM draSTA ko sAmAnya cetanA kI ina tIna nimnAvasthAoM meM upalabdha mithyA saMsAra kI pahacAna nahIM rahatI taba yaha padArthamaya saMsAra advaita paramAtma-tatva meM vilIna ho jAtA hai / hamAre jIvAtmA kI anubhUti ke lie hI For Private and Personal Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 331 ) indriyoM dvArA grAhya pratyakSa saMsAra, mana ke bhAvanA-pUrNa jagata aura buddhi se sambandhita vicAra kI upalabdhi hotI rahatI hai / jaba hamArI AtmA mana evaM buddhi ke sAdhanoM ke dvArA gatimAn hotI hai tabhI yaha draSTA (jIva) prakaTa hotA hai| bhautikatA ke veSa meM vibhUSita hokara vAstavika tatva eka samajha martya kA nATaka khelatA hai; isI ko vividhatA-pUrNa saMsAra kI anubhUti hotI hai / jisa samaya yaha (jIva) apane zarIra, mana aura buddhi kA atikramaNa kara letA hai usI kSaNa yaha draSTA lupta ho jAtA hai aura usake na rahane para dRSTapadArthoM kI bhI sattA nahIM rahatI / isa kAraNa prastuta maMtra meM kahA gayA hai ki sabhI tatva svabhAva se nAza-rahita haiM aura ve pUrNa rUpa se usI prakAra asIma hote rahate haiM jaise pAtra ke bhItara kA AkAza / AkAza kA dRSTAnta isase pahale vistAra se spaSTa kiyA jA cukA hai / prAtma-tatva kI samAna anubhUti, jise parama-satya kahA jAtA hai, kabhI anekatA se lipta nahIM hotI / saMsAra ke vividha padArtha cetanA ke hI vicchinna rUpa haiM / jaba yaha (cetanA) mana aura buddhi ke upakaraNa meM pratibimbita hotI hai taba ina padArthoM kI pratIti hone lagatI hai / prAdi buddhAH prakRtyaiva sarve dharmA sunizcitAH / yasyaivaM bhavati kSAntiH so'mRtatvAya kalpate // 12 // sabhI jIva prakRti se prakAzamAna hote haiM aura inake nizcit dharma sarvadA nizcita rahate haiM / jo vyakti isa jJAna meM adhiSThita rahatA hai aura isase adhika jJAna prApta karane kI lAlasA nahIM rakhatA vahI paramAtma-tatva ko anubhava karane kI kSamatA rakhatA hai / guru-janoM dvArA diye gaye zAstra-sambandhI pravacanoM ke zravaNa, manana Adi se jJAna prApta kara lene para sAdhaka mAnasika santoSa tathA adhika zraddhA kA upayoga karake kRtakRtya ho jAte haiN| darzana-tatva kA adhyayana kara cukane ke bAda yadi sAdhaka ke mana meM dhyeya tathA sAdhana ke prati koI zaMkA raha jAya to For Private and Personal Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 332 ) vaha ghora abhyAsa ke yogya nahIM samajhA jaataa| aise vikasita buddhi vAle vyakti ke lie nitAnta Avazyaka hai ki vaha apane guru-dvArA batAye gaye zAstrokta dhyeya tathA lakSya ke viSaya meM pUrA pUrA santoSa prApta kare / yadi usake mana meM dhyeya ke sambandha meM prAcArya dvArA batAye gaye tarka-vitaka ma asAdhAraNa sandeha tathA asantoSa banA rahe to vaha (vidyArthI) niSThA aura sahRdayatA se prAtmAnubhUti ke gahana mArga para calane meM asamartha hotA hai / isalie sabase pahale vedAntAbhyAsI apane guru dvArA diye gaye pravacanoM ko apane buddhi-cAturya dvArA samajhane kA yatna na kare balki zAstroM kI pRSTha-bhUmi ko dhyAna meM rakhate hue usakA samucita manana kare / abhyAsa ke sAdhana ko upayoga meM lAne se pUrva use buddhi dvArA saba bAtoM ko bhalI bhAMti samajha lenA cAhie / paripakva anubhava ke dvArA abhyAsa karate rahane se jaba vaha pUrNa tuSTi tathA Ananda kI sthiti ko prApta kara letA hai arthAt jisa samaya use adhika prayatna karane kI AvazyakatA nahIM rahatI tabhI vaha amaratva kA Ananda anubhava karane ke yogya samajhA jAtA hai / yahAM zrI gaur3apAda adhyAtma mArga se sambandhita tIna bhAgoM kI ora saMketa kara rahe haiN| saba se pahale prAtmAnubhavI evaM vidvAn guru ke saMrakSaNa meM raha kara zAstra-vacanoM kA zravaNa, manana tathA nididhyAsana kiyA jAtA hai / isa yAtrA kA dUsarA bhAga taba prAraMbha hotA hai jaba chAtra sarvocca dhyAna ke kSetra meM praveza karake turIyAvasthA meM sudar3ha rahane tathA apane mana evaM buddhi ko lAMghane meM prayatnazIla rahatA hai| tIsarA bhAga sAdhaka dvArA nija dhyeya kI prApti ko vyakta karatA hai| isa kRtya-kRtyatA athavA paramAnanda kI sthiti ke anubhava ko kevala eka kasauTI hai aura vaha yaha hai ki sAdhaka lakSya-hIna tuSTi, paripUrNatA tathA prAnanda ko anubhava karane lagatA hai / saMskRta meM isa paramAvasthA ko 'kRtakRtyatA' kahA jAtA hai jaba sAdhaka ko isa bAta kA pUrA vizvAsa ho jAtA hai ki mujhe jo kucha samajhanA thA vaha maine samajha liyA hai| maiMne prAptavya kI prApti kara lI hai aura zeSa kucha bhI prApti nahIM karanI hai| For Private and Personal Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 333 / aisA vyakti hI sanAtana-satya ko anubhava karane kI kSamatA rakhatA hai aura vaha AtmA kI sattA meM sudRr3ha rahakara apanA jIvana vyatIta karatA hai| jo prAtmA se ekarUpa hokara Atma-svarUpa kI anubhUti karatA hai vahI amaratva ko prApta kara letA hai| AdizAntAH hyanutpannAH prakRtyaiva sunirvRtaaH| sarve dharmAH samAbhinnA ajaM sAmyaM vizAradam // 3 // sabhI jIva Adi se tathA apane sahaja svabhAva ke anusAra zAnta, ajAta tathA bandhana-rahita rahate haiN| inameM samAnatA tathA abhinnatA ke guNa pAye jAte haiM / ataH ye pRthak (pratIta hone vAle) jIva vAstava meM AtmA kA svarUpa haiM aura ajanmA hone ke sAtha sadA samAna aura parizuddha rahate haiM / pichale maMtra meM hameM batAyA gayA thA ki sAdhaka kisa sthiti meM prAtmAnubhUti kI avasthA ko prApta karatA hai / paramAvasthA kI prApti usa kSaNa hotI hai jaba vaha avarNanIya tuSTi kA anubhava kare arthAt jaba use zeSa kucha bhI prApta karane kI lAlasA na rahe / isa maMtra meM yaha kahA gayA hai ki pichale maMtra meM jisa paripUrNAvasthA kI ora saMketa kiyA gayA hai vaha koI nayI sthiti nahIM balki apane vAstavika svabhAva kI pahacAna kara lenA hai / isa AdhyAtmika stara para pahuMca jAne ke bAda, jaba ki manuSya apane mApa ko prAtmA hI jAna letA hai, use apane sabhI bhautika AvaraNa jinakI sahAyatA se vaha saMsAra kA pratyakSIkaraNa karatA hai, vizuddha AtmA kA hI svapna anubhava hone lagate haiM / samAna-rUpa AtmA bheda-rahita hai| jaba mana mora buddhi ke svapnila zUnya meM se parama-tatva bahirmukhI hotA hai taba isakA vikRta rUpa dikhAyI detA hai jise anekatA kahA jAtA hai / vaizArA tu vai nAsti bhevaM vicaratAM sadA / bheda nimnAH pRthagvAdastasmAtte kRpaNAH smRtAH // 14 // jo vyakti sadA pRthakatA kI bhAvanA banAye rakhate haiM ve Atma For Private and Personal Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 334 ) bhUt vizuddha prAtmA ko kabhI anubhava nahIM kara pAta / ataH jo nAnAtva ke pAza meM baMdhe rahate aura jIva evaM padArthoM kI pRthak sattA meM vizvAsa rakhate haiM va saMkIrNa mana vAle kahe jAte haiM / jo kucha Upara batAyA gayA hai usase yaha bAta nizcit rUpa se spaSTa ho cukI hogI ki AtmAnubhUti karane vAlA nara- ziromaNi apanI jIvanamuktAvasthA meM kisI pRthakatA kI kalpanA nahIM karatA aura vaha sarvadA pratyeka sthAna para paramAtma-tatva kI apane bhItara tathA bAhira anubhUti karane lagatA hai / isa vibhinnatA meM jisa ekatA kI sattA vyApta hai usameM lIna rahatA huA vaha paripUrNatA kA jIvana vyatIta karatA hai / isa parama anubhava kI prApti hone ke bAda jo koI nAnAtva meM AsthA rakhatA hai vaha paripUrNatA kI dRSTi se saMkIrNa mana vAlA mAnA jAtA hai / zrI gaur3apAda ne yahA~ jina zabdoM kA upayoga kiyA hai unase yaha patA calatA hai ki bheda-nimagna dvaitavAdI asAdhAraNa rUpa se adhika prabhAvazAlI hote haiM / prataH jaba taka sAdhaka rAga-dveSAdi ke sabhI bandhanoM ko kATa pheMkane tathA apane mana evaM buddhi kA atikramaNa karane ko udyata nahIM hotA taba taka vaha paripUrNatA kI parAkASThA taka nahIM pahu~ca pAtA / yaha vahI sthiti hai jisakA upaniSadoM ke siddhAcAryoM ne pratipAdana kiyA hai / sAdhaka kI kSudra - hRdayatA ke kAraNa isa anubhUti meM kSamatA nahIM rahatI | parama tatva ko anubhava karane vAle vyakti ke lie udAra hRdayatA ke sAtha apane mana evaM buddhi ko vizAla karate rahanA nitAnta Avazyaka hai / yahI AtmA ke kSetra ke lie praveza-patra hai / isalie una vyaktiyoM ko kRpaNa kahanA upayukta hai jo apane vAstavika svarUpa se dUra raha kara padArthamaya dRSTasaMsAra ke sAtha baMdhe rahate haiM / yaha maMtra una zabdoM kA smaraNa dilAtA hai jo bRhadAraNyaka upaniSad ke tIsare, AThaveM aura unnIsaveM maMtroM meM maharSi yAjJavaklya ne gArgI ko kahe the For Private and Personal Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 335 ) "he gArgI ! jo vyakti akSara-brahma ko anubhava kiye binA isa saMsAra se prayANa karatA hai vaha 'kRpaNa' (saMkIrNa mana vAlA) hotA hai|" aje sAmye tu ye kecidbhaviSyanti sunizcitAH / te hi loke mahAjJAnAstacca loko na gAhate // 65 // jo vyakti ajAta tathA samAna-rUpa AtmA meM dRr3ha AsthA rakhata hai ve mahAjJAnI kahe jAte haiN| sAdhAraNa vyakti unheM jAna nahIM sktaa| pratyeka manuSya ko janma-siddha adhikAra prApta hai ki vaha paramAtmA hone kA dAvA kare / isa dizA meM use kevala apane mithyAbhimAna kA balidAna karake usa AdhyAtmika paramocca stara taka pahu~canA hai jahA~ vaha svayaM apanA rAjyAbhiSeka karane meM sakSama hotA hai / RSiyoM kI yaha ghoSaNA svayaM siddha hai / eka sAmAnya vyakti ko dhIre dhIre unnata karake isa ucca stara taka pahu~cAne ke uddezya se hI zAstroM dvArA manuSya mAtra ke lie varNa tathA AzramoM kI vyavasthA kI gayI hai; kintu upaniSad-sAhitya meM kisI vyakti dvArA apane vAstavika svarUpa ko anubhava karane ke lie janma, sthiti, Ayu Adi ke bandhanoM para koI dhyAna nahIM diyA jAtA / isa paramAnubhUti ke lie striyoM ko bhI samAna adhikAra prApta haiM aura unake lie kisI prakAra kI bAdhA nahIM hai / upaniSad-kAla se pahale ke sAhitya meM hI striyoM kA sAdhAraNataH tiraskAra kiyA gayA hai kintu upaniSadoM kI racanA ke bAda se to strI-samAja kI yogyatA tathA prAdhyAtmika kriyAzIlatA kI stuti kI gayI hai / RSiyoM ne isa dizA meM striyoM ko samAna adhikAra dete hue upaniSadsAhitya ke viziSTa sthAnoM meM bhArata kI mahAnAtmA mahilAoM dvArA ucca vicAra makharita kiye haiN| bhagavAn gaur3apAda hindu-saMskRti kI udAra-hRdayatA kA vizeSa ullekha karate hue kahate haiM ki prAtmAnubhUti vAlA vyakti binA kisI bheda-bhAva apane jIvana ke dhyeya ko prApta kara letA hai / For Private and Personal Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isa brahma-zAnI kI paripUrNAvasthA ko eka sAdhAraNa vyakti samajhane kI yogyatA nahIM rkhtaa| saMsAra ke ina yogiyoM kI bhA~ti yaha (jJAnI) jIvana ke raMgamaMca para pAkara nATaka-lIlA dikhAne meM asamartha rahatA hai / yaha na to apanI siddhiyoM kA pradarzana karatA hai aura na hI isameM koI adbhuta camatkAra dikhAne kI lAlasA banI rahatI hai| ajeSvajamasaMkrAntaM dharmeSu jJAnamiSyate / yato na kramate jJAnamasaMgaM tena kIrtitam // 66 // bhinna-bhinna jIvoM kA sAra-tatva eka mAtra vizuddha cetanA hai jo bAhya-saMsAra meM janma na lekara isase acha tI rahatI hai| kisI anya padArtha se koI sambandha na rakhane ke kAraNa yaha jJAna upAdhirahita mAnA gayA hai| yahA~ naiyAyikoM ke isa siddhAnta kI samIkSA kI jArahI hai ki prAtmA kA vizeSa guNa jJAna hai aura isa (jJAna) kA tabhI udaya hotA hai jaba manuSya kA mana kisI bAhya-padArtha se samparka sthApita kara letA hai| bAhya-saMsAra kevala hamAre mana ke mithyAbhAsa kA pariNAma.hai-isa tathya ko samajhAne kA zreya 'kArikA' ko hI diyA jA sakatA hai / isa dRSTi se vijJAna-jagata yA sAmAnya-vyavahAra kA bAhya-saMsAra, jise hama 'jJAna' dvArA anubhava karate haiM, vAstava meM hamAre mana kI praticchAyA hai / jaba mujhe kisI vastu kA patA calatA hai taba maiM usase sambandhita jAnakArI kA paricaya detA huuN| eka sAmAnya vyakti parama-jJAna ko na to samajha pAtA hai aura na hI isakI anubhUti kara pAtA hai kyoMki vaha pratyakSa saMsAra se apane mana ko pUrI taraha kheMcane kI kSamatA nahIM rkhtaa| kevala yaha parama-jJAna yathArtha hai aura samAdhi-magna hone para ise anubhava kiyA jAtA hai / padArtha-rahita jJAna hI prAtma-svarUpa hai aura isakI anubhUti hI jIvana kA ekamAtra lakSya hai / yaha sUrya ke tApa evaM jyoti ke For Private and Personal Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 337 ) samAna hai / upAdhi-rahita parama-jJAna hI vicchinna hokara isa mohaka anekatA kI racanA karatA pratIta hotA hai aura isa saMsAra ke mAyA jAla ke pralobhana meM pha~sa kara paramAtma svarUpa jIvAtmA harSa - viSAda, saphalatA-viphalatA prAdi ke hAsyAspada khela karatA rahatA hai / praNumAtre'pi vaidharmye jAyamAne'vipazcitaH / prasaMgatA sadA nAsti kimutA''varaNacyutiH // 7 // yadi koI vyakti ajJAnavaza 'AtmA' meM anekatA kI lezamAtra dhAraNA kara baiThatA hai to vaha upAdhi-rahita parama tatva ko prApta karane meM pUrNarUpa se asamartha rahatA hai / ( jaba yaha sthiti hai ) to phira AtmA ke vAstavika svarUpa kA nirAvaraNa karane kA prazna kisa prakAra uTha sakatA hai ? jAgrata tathA svapna avasthA meM koI pArasparika sambandha nahIM hai / svapnAvasthA meM prApta hue dhana kA alpAMza bhI hameM jAgratAvasthA meM upalabdha nahIM ho sakatA / aise hI hama jAgratAvasthA kI paristhitiyoM ko svapnAvasthA meM prApta nahIM kara skte| jaga jAne para svapna kA lezamAtra hameM vicalita nahIM kara sakatA | isa prakAra apane mana evaM buddhi ko lA~gha kara sanAtana tattva ke kSetra * meM praveza karane vAlA vyakti upAdhi-rahita paramAtmA ko anubhava karatA hai aura usameM anekatA kI ratto bhara bhrAnti nahIM rahatI / jaba taka draSTA tathA dRSTa ke pArasparika sambandha kA tanikamAtra bhrama banA rahatA hai taba taka sAdhaka satya-sAdhAraNa ke toraNa dvAra taka hI pahu~ca pAtA hai aura use paramAtmA kI anubhUti nahIM hotI / jaba vaha upAdhi-rahita vizuddha jJAna kI anubhUti meM sthiratA prApta kara letA hai taba use patA cala jAtA hai ki usake bIca kisI prakAra kA prAvaraNa nahIM thA balki vaha to pUrNataH sva- prakAzita thA aura nija jJAna ke kAraNa use aisA bhrama hotA rahA hai / sAdhanA dvArA AtmA kI For Private and Personal Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 338 ) utpatti nahIM hotI hai balki bhrAnti ke timira meM rahate rahane se hama ise dekha (anubhava kara) nahIM pAye hai| alagyAvaraNAH sarve dharmAH prakRtinirmalAH / Adau buddhAstathA muktA budhyate iti nAyakAH // 9 // sabhI jIva svabhAva se bandhana-rAhata tathA nirmala hai / Adi se ve prakAzamAna evaM mukta hai / isa para bhI vidvAna yaha kahate haiM ki manuSya prAtma-tattva ko jAnane kI kSamatA rakhate haiM / apane bhASya meM zrI zaMkarAcArya ne kisI manuSya ke dvArA eka prazna pUche jAne ke bAda yaha dAvA kiyA hai ki prastuta maMtra meM isa prazna kA uttara pAyA jAtA hai / Apatti karane vAle kI yaha zaMkA hai-"gata 'kArikA' meM yaha kahA gayA hai ki prAtmA ko Dhakane vAle prAvaraNa kA naSTa honA saMbhava nahIM / isa se to vedAnta'nuyAyI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki jIvoM ke vAstavika svabhAva para pardA par3A huprA hai / " isa maMtra meM uparokta zaMkA kA samAdhAna kiyA gayA hai| sabhI jIvoM kA prAdhyAtmika-tattva sarvadA zuddha rahatA hai aura yaha kisI jJAta vastu dvArA sImAbaddha nahIM hotA kyoMki isake sabhI sImA-bandhana mana ke mithyA svapna ke kAraNa utpanna hote hai / bhagavAn zaMkarAcArya kahate haiM-"ye svabhAva se parizuddha, prakAzamAna aura prAdi-kAla se mukta haiM kyoMki prAkRtika pavitratA, jJAna tathA mukti inake sahaja guNa haiN|" yadi isa bAta ko ThIka mAna liyA jAe to kyA kAraNa hai ki upaniSadAcAryoM dvArA jIvoM ko "parama-tattva ko jAnane kI kSamatA" rakhane vAlA kahA gayA hai / ise spaSTa karane ke kie zrI zaMkarAcArya eka dRSTAnta dete haiN| apane sAmAnya vyavahAra meM hama kahate haiM-"sUrya udaya hotA hai, sUrya asta hotA hai; sUrya dUrastha pahAr3I ke Upara hai ityAdi / " ina saba mAmaloM meM hama yaha bAta pUrI taraha jAnate haiM ki sUrya na to udaya hotA hai, na asta hotA hai aura na hI kisI pahAr3o ke Upara sthita rahatA hai / isa taraha pahAr3I For Private and Personal Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 336 ) bhI apane sthAna para khar3I rahatI hai / taba bhI hamAre dainika vyavahAra meM isa bhASA kA upayoga kiyA jAtA hai aura hama udaya hone, asta hone, AkAza meM dhUmane, camakane Adi guNoM kA sUrya meM Aropa karate rahate haiM / hameM yaha bAta bhalI-bhA~ti vidita hai ki sUrya sarvadA prakAzamAn rahane vAlA eka uSNa piNDa hai| __ jahA~ taka hamAre saMsAra tathA sAmAnya vyavahAra kA sambandha hai hama sUrya meM ina guNoM kA Aropa karate haiM, yadyapi sUrya ke vicAra se ina (guNoM) meM koI yathArthatA nahIM hai / isalie vividha jIvoM ke sanAtana tathA sarvazaktimAn rahane para bhI hama ajJAniyoM ko samajhAne ke uddezya se mahAnAcAryoM ne isa prakAra kI bhASA kA prayoga kiyA hai "jIva apane AtmasvarUpa ko jAnane kI kSamatA rakhate haiN|" svapna-draSTA ke dRSTikoNa se bhI hama yaha kaha sakate haiM ki vaha apanI jAgratAvasyA ko jAnane kI kSamatA rakhatA hai| kramato na hi buddhasya jJAnaM dharmeSu nApi (yi) naH / sarve dharmAstathA jJAnaM naitad buddha na bhASitam / / 6 / / AtmAnubhUti vAle buddhimAn puruSa kA jJAna padArthoM se acha tA rahatA hai / aise hI saba jIva aura jJAna kisI padArtha dvArA lipta nahIM hote / "yaha vicAra bhagavAn buddha kA nahIM / " isa maMtra meM zrI gaur3apAda ne samUcI kArikA kA sAra dete hue buddhimAna puruSoM ke yathArtha anubhava kA svarUpa vaha vizuddha-jJAna kahA hai jisameM koI padArtha vidyamAna nahIM rahatA; vahI jJAna 'paripUrNa' jJAna kahA jAtA hai jo AkAza kI taraha saba meM vyApta rahane para bhI nilipta rahatA hai / upaniSadoM meM jisako 'jJAna' kahA gayA hai vaha mithyA saMsAra ke nAmarUpa padArthoM se lipyamAna nahIM hotA / yaha vicAra bauddhoM ke isa siddhAnta se samatA rakhatA pratIta hogA jisa ke anusAra dRSTa-padArthoM kI koI sattA nahIM hai balki ye vicAroM kI pratichAyA hI haiM / bhagavAn gaur3apAda ke jIvana-kAla For Private and Personal Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 340 ) meM bauddhoM ke vicAra pracalita the; isalie isa vicAra meM RSi ko ye zabda jor3ane par3e- "vedAnta bauddhamata nahIM hai / " apane bhAratIya darzana-zAstra (Indian Philosophy) ke dvitIya bhAga ke 463 pRSTha para DA0 sarvapallI rAdhAkRSNan likhate haiM - "vaha (zrI gaur3apAda) kucha bAtoM meM apane tathA bauddhoM ke vicAroM kI samAnatA se bhijJa pratIta hote haiN| isa kAraNa unhoMne apane ina zabdoM ko bala-pUrvaka kahA hai ki yaha vicAra bauddha mata kA nahIM hai|" prasaMga ke isa bhAga ke viSaya meM AlocakoM meM bahuta matabheda pAyA jAtA hai / vividha vyaktiyoM ne zrI gaur3apAda ke ina zabdoM ke (bhagavAn buddha ke vicAroM se una ke apane vicAra samAnatA nahIM rakhate haiM) vibhinna artha kiye tathA aneka gUr3ha rahasya batAye haiN| profesara bhaTTAcArya ke vicAra meM isase yaha samajhA jAnA cAhie ki "(bhagavAn) buddha ne yaha zUnya ke viSaya meM kahA hai|" anya bauddha lekhakoM ke dvArA isa kA yaha artha liyA gayA hai ki "(bhagavAn ) buddha ne kucha nahIM kahA kyoMki ise sahaja-jJAna dvArA samajhA jAnA hai na ki vyAkhyA dvaaraa|" pahale batAye gaye bauddha 'nihila' kahalAe aura dUsare vicAra vAle muktivAdI (Absolutionists ) hogye| sthUla rUpa se bauddha-darzana tarka-rUpa meM advaitavAda ke nikaTatama hai; phira bhI ina donoM meM sUkSma bheda pAyA jAtA hai jisake kAraNa pratyuttama kA anupama meM rUpAntaraNa ho jAtA hai / saMkSepa meM hama yaha kaha sakate haiM ki sApekSa darzana kA sahRdayatA tathA udAsInatA se adhyayana karane vAlA vidyArthI nissandeha yaha pariNAma nikAlegA ki bhagavAn buddha ne paripUrNa paramAtmA ko kabhI antima vAstavika-tattva nahIM kahA yadyapi bauddhamata kI vividha 'mahAyAna' zAkhAoM dvArA para-brahma yA prAtmA ke viSaya meM advaitavAdiyoM se bahuta kucha milate-julate vicAra prakaTa kiye gaye haiN| For Private and Personal Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 341 ) durdarzamatigambhIramajaM sAmyaM vizAradam / buddhvA padamanAnAtvaM namaskurmo yathAbalam // 100 // paramAtma-sthiti, jo svabhAva se prajAta, sanAtana, sarvajJa aura nAnAtva se rahita hai, ko anubhava kara lene ke bAda hama isa ( satya sanAtana ) ko namaskAra karate haiM / yaha vyAkhyA aba samApta hotI hai / paramAtma-tatva ke jo guNa yahA~ batAye gaye haiM unakI pUrNa vyAkhyA kI jA cukI hai / 'AtmA' kI sabase mahAn arcanA ise anubhava karanA hI hai| paramAtmA athavA guru ke prati hama apanI asIma zraddhA kA isakI anubhUti karane se hI pradarzana kara sakate haiM / prArthanA to isa (prArthanA) ke lakSya se sAnnidhya prApta karane kA prayAsamAtra hai / jaba taka hamameM mAnasika evaM bauddhika sAmaMjasya nahIM ho pAtA taba taka kevala prArthanA karate rahanA sAdhaka ke apane lie hAnikAraka tathA usake par3osiyoM kI zAnti ko bhaMga karanA hai / isalie zrI gaur3apAda ne isa antima maMtra meM isa vicAra ko sAdhaka ke hRdaya paTala para balapUrvaka aMkita kiyA hai ki usa ( sAdhaka) ke dvArA isa parama tattva ko anubhava karane se adhika vedAntadraSTAnoM kI aura koI pUjA nahIM ho sakatI / AtmA meM hI sarva vyApaka evaM nAnAtva se rahita paramAtma-tattva kI anubhUti kara lene para zraddhA, prema athavA pUjA ke kRtyoM kI koI AvazyakatA nahIM rahatI / phira bhI paramAtma-tattva ke jJAna kI stuti karate hue svayaM paripUrNAvasthA ko prApta karane vAle zrI gaur3apAda ne isI 'AtmA' ko namaskAra kiyA hai / yajJa yAgAdi kI jisa vidhi se koI vyakti Atma-svarUpa paramAtmA ko namaskAra kara sakatA hai vaha apane zarIra, mana tathA buddhi se pUrNa virakti prApta karane ke samAna hai jisase vaha apane yathArtha svarUpa kI pahacAna kara le / yaha svarUpa zrAtma-saccidAnanda hai / For Private and Personal Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 342 ) prasaMgo'ham prasaMgo'ham prasaMgo'ham punaH punaH / saccidAnanda rUpo'ham ahamevAhamavyayaH // maiM punaH punaH (zarIra, mana tathA buddhi se) asaMga hUM / svabhAva se sat+cit+Ananda hU~ aura maiM sanAtana, ajanmA tathA avinAzI prAtma-svarUpa hU~ / OM tat sat hariH o3m -:: For Private and Personal Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jIvana ke dhyeya ko pUrI taraha jAna lene ke binA koI jIvana mArga artha pUrNa nahIM hotA / yaha dhyeya kitanA hI mahAn evaM zreSTha ho, ise kevalamAtra jAna lene se hama sukhI nahIM ho sakate; jisa bAta kI hameM atyanta AvazyakatA hai vaha yaha hai ki hameM nirdiSTa jIvana-mArga para sahRdayatA, viveka tathA zraddhA se agrasara hote rahanA cAhie / isa taraha hameM patA calatA hai ki jovana mArga aura jIvanadhyeya donoM paraspara anupUraka haiM aura inako alaga-alaga upayoga meM lAnA sarvathA avyAvahArika hogA / 'mANDUkya' evaM 'kArikA' donoM mila kara eka aise grantha kA pratinidhitva karate haiM jo jIvana ke dhyeya kI ora pUrNa saMketa tathA isa (jIvana) ke vyApaka samAyojana kI vyavasthA karatA hai aura jo nirdiSTa dhyeya ko prApta karane meM pUrNarUpeNa sahAyaka hotA hai / ina pravacanoM meM kevala una viziSTa bAtoM kA samAveza nahIM kiyA gayA hai jo hamAre pavitra sAhitya ko alaMkRta karatI AyI haiM balki inake dvArA varttamAna zikSita-samAja ko bhArata ke ziromaNi evaM kIrtimAn maharSiyoM ke dRSTikoNa ko apanAne kI bhI samucita sahAyatA milatI hai / For Private and Personal Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only