Book Title: Karikavali Muktavali Vivaran Part 01
Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Mokshaiklakshi Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005698/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikApalI muktAvalI viparA [ bhAga-1 lo ] vivaraNakAra : pU. paMnyAsapravara zrI amaragupta vi. ga. ma. sA. nA ziSya muni caMdraguptavijaya che : prakAzaka : zrI mAmaikalakSI prakAzana C/o zA. sUryakAnta caturalAla mu. po. murabADa [ jI. ThANe] Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vizvanAtha paMcAnana bhaTArca viracita kArikAvalI- muktAvalI - viva2Na bhAga-1 9 3 :vivarakAra : ma. parasazAsana prabhAvaka khyAvAcaspati jayapAda AcAryavaMta bahu vijaya rAmacaMda surIzvarajI : harAjanA laMkara jayapAda rava . . va. | mutacaMda gna ka. sA. nA ziSyaratna #jayapaha zaththaratna guni caMdragupta vijaya. prakAzaka: % solI kAna : Arthika sahakA2: zrImatI caMdAvatI bAlubhAI khIcaMda rIlIjIasa TrasTa jannapurI' daphatarI roDa. 17- IsTra muMbaI 40009 7. - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI vivaraNa T:kIne , (bhAga 1 ) AvRtti bIjI nakala- 200 vi. saM. 2044 caitra vada- 4 prApti sthAna :- zA. sUryakAMta caturalAla mu. po. murabADa (ji. ThANuM ) vijayakara kAMtilAla jhaverI jahAMpanAhanI poLa, kALupura reDa, amadAvAda-1. mUlya : ra3 - rUA. mudraNa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huM thaka Re te # ja daE drata nAnA vAyu tyasya E - & ma zudidha nirdeza 5. paM. azuddha zuddha | pR. 5. amuha 13 19 2 103 10 gha 15 16 18 106 13 1 16 22 e che. 109 25 dUta 18 8 rU 111 17 - 18 16 , 112 2 nAmAM 21 11 mA mari 112 16 vAya 121 16 ra 23 7 nA varA 122 2-3-4 rUSa 23 17 che. che 122 13 20 28 4 du ddha 129 20 ja 42 7 ji . ti 129 21 cA 132 14 hA 48 19 anya atya 135 3 vatva 64 24 vava vava 136 2 66 21 vizeSa vizeSa 136 2 trathI 68, 19 ri kRtti 142 2 naga 74 - 11 vA vA 142 15 rUSa , 75 25 gyA vyA 143 11 zaya 86 12 vRtti vRtti padArtha 144 13-21 rUSa 153 20 59 uttara kSaNa vRtti 157 13 zro 86 20 tA te 157 14 88 9 che. jo 162 1 5. 165 3 speza - 27 167 10 vazi. 172 18 nA 173 1 " 92 14 ane kSatanA kSatanA 175 21 che 94 14 A 3 | 175 28 ju . upara jaNAvyA mujaba AvazyakatAnusAra badhe sudhAravuM. tvarthI ra da ra ra 2 3 Nasya 2 % ra ja pAza ka 1 1 = E = bhU Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikA2nI vAta ------ - jananorI arihanta AtmAnA sananI sa. paritA samajavA anekAntajada thI parikarjita satA jarUra che. buddhinI sUkSmatA vinA e zakya nathI. ekAntavAdane varelA te te darzanonI mAnyatAno abhyAsa buddhinI sUkSmatAmAM sahAyaka bane eTalA mUrato ja karavAnaio hoya che. je tarkasaMgraha ane " "vyAtipaMcaka raha' A conuM vivaraNa che. prakAzana thayA bada A rikavalI- bhutavalInuM vivaraNa 9 egya jIvone adayayana-adhyApananI anukULatA thAya e AyathI pragaTa * kAya che. vi. saM. 2040 nI sAla siddhAcalajImAM thayela avismaraNIya ka. saradayapadanA cAturmAsa daramyAna thayelI vananI Avaka prApta karela vyathika I pragaTa e(c) prathama AvRti alabhya ravAthI tenA A AvRtti satI saMhAvatI balaI Akada rIphlejIsa TrasTa- ratnapurI- laDa raphathI prApta thayela jJAnadavyanA Arthika kArazna prakAzita thAya che. A e juskano upaga karatA pahelA AnI jaNAvelI kiMmata thavA yogya che jJAnakhAte jamA karAvIne ja A pustakano uyoga karavA bhalAlu che. A graMthanA darzanaka paribhASAno adhyayana ThakanA paricaya TeLavI che aQhasta masAnA anettara svarUja dharsazAsananuM avahana karI te potAnA AtmAne 5ramAtmA banAve e ja eka zubhAbhilASA hajI motA lAlabAga jaina upAzraya. lezvara- muMbaI 400004 thaitra 4 tA.9-4-88 bughavAra. ) muni caMdragupta vijaya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI - siddhAntamuktAvalI vivaraNam / tvA zrIvIravAcaM bhavavirahaphalAM syAtpadenAGkitAM tAm, sUriM zrI rAmacandra pravacananipuNaM vizvavandyaM praNamya / smRtvA zikSApradAturvacanavilasitaM tRptinArAyaNasya, muktAvalyAH pArtho vipadapade kathyate nyAyanItyA ||1|| muktAvalI / cUDAmaNIkRtavidhurvalayIkRtavAsukiH / rat bhavatu bhavyAya lIlAtANDavapaNDitaH // 1 // bhASApariccheda svarUpa pAte ja racelI kArikAvalInu` vyAkhyAna karavAnI IcchAvAlA vizvanAthapa-cAnana, ArabhelA vyAkhyAnanI nivinna parisamApti mATe karelA izvaranirdeza svarUpa AzIrvAdAtmaka maMgalanuM'; ' ziSyAM paNa A pramANe kare' ityAkAraka ziSyanI zikSA mATe graMthanA prArabhe niSTha dhana karatA IzvaranI prAthanA kare che. sUkAmo......ityAdi graMthathI. Azaya e che ke-- karavAnI icchAnA viSayabhUta kArikAvalIvyAkhyAnanI, viAva'sa pUrNAMka caramavarNanA va"sasvarUpa parisamApti mATe izvaranirdezasvarUpa AzIrvAdAtmaka ma'gala karIne tenA, graMthanI AdimAM upanyAsa. ziSyanI zikSA mATe karyo che. thAtaMtryastraprajAra jJAnavizeSa, zikSA padArtha che. prakRtasthale 'mamA'va nirvighnasimAptyartha' mAruM hRzyam' ityAkAraka svakartta vyavaprakAraka magalavizeSyaka jJAna ziSyazikSA che. ziSyAne tAdaza svakarttavyanu jJAna thAya ane ziSyA paNa mArI jema maMgalAcaraNa kare AvI IcchAthI ziSyAne tAdaza jJAna thAya e mATe graMthakAre graMthAra le maMgalanuM' nibaMdhana karatA izvaranI prAthanA karI che. arthAt paramAtmAnI pratye sakala jIvanA kalyANa mATe prArthanA karI che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa mastakane vize caMdramAne maNi banAvyA che jeNe, vAsukI sapane kaMkaNa banAvyuM che jeNe ane lIlApUrvaka nRtya karavAmAM je paMDita che. evA zaMkara kalyANa mATe thAya" A "gUDhAmaLI....' ityAdi pavane artha che. e padyamAM samAptapunarAttatva kAvyadoSa che. "kriyAnvayena zAntAkAGkSasya vizeSyavAcaka padasya vizeSaNAntarAnvayArtha / pununya samAptapunarArA vyaki" arthAt kriyA padArtha [kriyAbedhaka padArthanI sAthe anvaya thavAthI jenI AkAMkSA zAMta thaI che te vizeSyavAcaka padanuM vizeSaNAntaranI sAthe anyAya karavA pharIthI je smaraNa che tene samAptapunarAttatva kAvyadoSa kahevAya che." "cUDAmaNIkRtavidhu valayIkRtavAsukiH / bhavo bhavyAya bhavatu' mArA prayogathI Avatu kriyApadArthanI sAthenA anvayathI vizeSyavAcaka pada zAntAkAMkSa bane che. ane tenuM chIchAtASTrapati" A vizeSaNataranI sAthe anyAya karavA " mavA punA vadarADa ItyAkAraka smaraNa karavuM paDe che. tethI cUDAmaNI ItyAdi padya samAptapunarAttatva doSathI duSTa che. yadyapi A padyamAM "ma" padane vizeSyavAcaka na mAnIe ane "rIDhAtI suvati A padane ja vizeSyavAcaka mAnIe te upara jaNAvyA mujaba samAptapunarAttatva doSa nahiM Ave kAraNa ke "chIDhAtA juvati A padanA prayoga bAda anya kaI padane prayoga na hovAthI tadavA vizeSaNAntaranA anvaya mATe vizeSyavAcakapadanuM smaraNa karavAne prasaMga nahIM Ave, paraMtu vizeSyavAcaka pada ane vizeSaNavAcaka pada kone mAnavuM? e ApaNI icchAnusAra nathI. kAraNa ke "jJAtiminapravRttinimittavAnAM vAnAM je jAtivRttinimittavameva vizeSyavA " arthAt "jAtipravRttinimittazabda ane jAtibhinnaguNAdipravRttinimittaka zabda e zabdonA prayogasthaLe jAtipravRttinimittaka ja zabda vizeSyavAcaka manAya che." A niyama che. nIjhaa taman kRti nIsTama A karmadhAraya samAsaghaTaka "vIjI pada nIlarUpAtmaka guNapravRttinimittaka che ane "4 pada kamalatava atipravRttinimittaka che. ahIM upara jaNAvelA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalavAda niyamAnusAra kamalatva jAti, jenA prAgAtmaka pravRttinuM kAraNa che evA jAti pravRttinimittaka kamala padane ja vizeSyavAcaka manAya che. ane nIlarUpAtmaka guNa, jenA pravegAtmaka pravRttinuM kAraNa che, te guNapravRttinimittaka nIlapada vizeSaNavAcaka manAya che. tethI "samAsavidhAyaka sUtramAM prathamAnta je pada che tene samAsamAM pUrva prayoga thAya che." A paribhASAthI "vizeSa vize gaiArtha dhArU" A karmadhAraya samAsavidhAyaka sUtramAM prathamAntana nirdiSTa vizeSaNavAcaka pada banIne pUrva prAga thAya che. anyathA uparyukta niyamane na mAnIe ane ApaNI IcchA mujaba nIla padane vizeSyavAcaka mAnIe te "manI" AvA aniSTa prayogamAM prAmANya Avaze. tethI spaSTa che ke, upara jaNAvyA mujaba "jAtitamina....." ItyAdi niyama mAna Avazyaka che. jethI prakRtasthale mAlativRttinimittAmApadane ja vizeSyavAcaka mAnavuM paDaze. rajAnavapati A paDAtmaka (buddhisvarUpa) guNapravRttinimittaka padane vizeSyavAcaka nahIM mAnI zakAya. tethI spaSTa che ke cUmaLIedItyAdi padyamAM samApunattatvo durUddaghara che. e kahevuM yogya nathI. kAraNa ke "jUThThImaLIkrAMvidhurvajItavANuvi ! mo macAya mavatuM ATalA ja kathanathI "jiyo rimiti cUmIvara'? simartha vA vijaLIvALa?" arthAt caMdramAne zA mATe cUDAmaNa karyo? zA mATe vAsuki sapane valaya karyo? A pramANe AkAMkSA rahI ja jAya che. tethI vizeSyavAcaka "bhAva" pada zAntAkAMkSa nathI banatuM. . paraMtu jyAre "jhInTAMtIvapattitA A vizeSaNavAcaka padanA prayogathI nRtyamAM Avazyaka evA alaMkAra mATe caMdramAne cUDAmaNI banAvyo che. ane vAsukI sane kaMkaNa banAvyuM che. e pramANe jJAna thavAthI vizeSyavAcaka "bhava pada zAntAkAMkSa bane che. tyAre anya keIpaNa vizeSaNavAcaka padane prayoga na hovAthI jenA anvaya mATe pharIthI vizeSyavAcaka padanuM smaraNa karavAne prazna ja nathI. tethI samAptapunarAttatva doSa uparyukta padyamAM nathI. e spaSTa che. nAntio ghana Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rikAvalI-muktAvalI-vivaraNa dhvAnta, tApayanto viyoginaH / patanti zazinaH pAdAH, bhAsayantaH kssmaatam ! ahIM mAtra samAptapunAratva zo spaSTa che. nijanirmitakArikAvalImatisaGkSiptacirantanoktibhiH / vizadIkaravANi kautukAnnanu rAjIvadayAvazaMvadaH // 2 // ziSyonA avadhAna svarUpa zravaNecchA mATe pratijJA kare che. ninimita..ItyAdi graMthathI. Azaya e che ke graMthakAra graMthanI. racanA anyanA jJAna mATe kare che. e suvidita che. graMthakAre racelA vAkyAtmaka graMthanA zravaNa athavA vAMcanathI ja anyane graMtha pratipAdya arthanuM jJAna thAya che. pravRttinI pratye ISTasAdhanatAnuM jJAna kAraNa hovAthI graMthakAranA vAkyomAM ISTasAdhanavanuM jJAna thayA pachI, ja te vAkyAtmaka graMthanA zravaNa athavA vAMcanamAM ziSya prayatnazIla bane che. tethI ziSyone tAdaza ISTasAdhanatvanA jJAna dvArA graMthanI zuzruSAdi mATe graMthakArane pratijJA karavI paDe che. cakravyana niza pratijJA che. arthAt pitAnI kRtinA viSayanA pratipAdanane pratijJA. kahevAya che. graMthakAranI pratijJAthI graMthakAranI kRtinA viSayanuM jJAna thayA bAda tAdazajJAnAtmakaISTanA sAdhananuM jJAna graMthakAranA vAkyomAM thAya che. arthAt "muktAvalI svarUpa kAMrikAvalI vyAkhyAnAtmaka graMthakAranA vAkyonA zravaNathI kArikAvalInuM vistArathI jJAna thAya che. e vAtanuM ziSyane sArI rIte jJAna thAya che. jenA yoge tAdaza muktAvalI svarUpa graMthakAranA vAkyonA zravaNAdimAM. ziSyanI pravRtti thAya che. e graMthakAranI pratijJAthI ja zakya che. "atyantasaMkSipta pUrvamahApurUSonA vacanothI, pote banAvelI kArikAvalIne, rAjIva nAmanA ziSya uparanI kRpAne AdhIna thayela huM kautukathI ja vistAruM chuM." A "nivanirmita..." ityAdi padyano akSarArtha che. yadyapi "ni nirmitavArivArI viralIkavAra ATalA pAThathI ja graMthakAranI kRtinA viSayanuM jJAna thavAthI zinA avadhAna mATe teTalA ja pAThanI AvazyakatA che. tethI tadatiriktA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magalavAda . atisaMkSipta ItyAdi vyartha che. paraMtu graMthakAra risaMkSipta...... ItyAdine prayoga na kare to, "graMthakAre potAnI ja mati ka95nAthI kArikAvalIne vistAra karyo che ane pUrvAcAryone vacaneno Adara karyo nathI."; AvuM jJAna ziSyane thAya te svakIyakalpanAmUlaka A graMtha che ema mAnIne teo graMthanI upekSA kare tethI graMthamAM svakIyakalpane prayukta anAdaraNIyatA na Ave e mATe "tikSatti ityAdi padane prayoga karyo che. e padathI "kArikAvalInuM vizadIkaraNa ciraMtana AptapurUSanI uktiothI karyuM che. evuM jJAna thavAthI graMthamAM svakIyakalpanAmUlakatvanuM nirAkaraNa thAya che. jethI ziSyone graMtha AdaraNIya bane che. jo ke graMthanI anAdaraNIyatAnA prasaMgane dUra karavA "nirantanomi" ATalo ja nideza Avazyaka che, "tiraMjJi' padapAdAna Avazyaka nathI. paraMtu "atisaMkSipta' padanA anupAdAnamAM atyaMta vistRta evA ciratnenA vacanothI kArikAvalInuM vizadIkaraNa che, tethI alpabuddhivALA amArAthI A graMtha duya che" ema dhArIne ziSya graMthanI upekSA na kare e mATe pada Avazyaka che. jethI atyanta saMkSipta pUrvAcAryonA vacanathI vistArela kArikAvalInA A vivaraNanI zikhyo upekSA nahIM kare. ' ahIM arthasaMkSepa nathI karyo paraMtu zabdasaMkSepa ja karyo che. jethI A graMthamAM abhipreta sakala padArthanuM pratipAdana apa zabdo dvArA karavAmAM AvyuM che." e samajAtuM hovAthI ziSyonI ' A graMthanA zravaNAdimAM pravRtti nirAbAdha che. anyathA arthasaMkSepa hoya te; "abhipretasakalapadArthane A graMtha pratipAdaka nathI." ema samajIne ziSya graMthanA zravaNAdimAM pravRtta nahIM thAya. A graMthanA nirmANamAM pitAnA kalezAbhAvane sUcavavA "tunanuM padanuM upAdAna che. jene artha "kautukathI ja A che. svakIya graMthanA nirmANanuM prayojana jaNAvavA "navacA" ItyAdi padanuM upAdAna che. ene artha spaSTa che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa sadravyA guNagumphitA sukRtinAM satkarmaNAM jJApikA satsAmAnyavizeSanityamilitA'bhAvaprakarSojjvalA / viSNorvakSasi vizvanAthakRtinA siddhAntamuktAvalI vinyastA manaso mudaM vitanutAM sayuktireSA ciram // 3 // buddhimAna janonI pravRtti mATe A graMthanI sakalArthapratipAdakatAne varNavavA kathA..ItyAdi parvane upanyAsa karyo che. pratipAdakatA saMbaMdhathI dravyavatI, guNethI guMphita, ukSepaNudi pAMca satkarmone jaNAvanArI, sAmAnya, vizeSa ane samavAyathI yukta tathA prAgabhAvAdi abhAvanA bhedothI ujajavala, suMdara yuktiothI sahita viSNu bhagavAnanA vakSasthaLa upara vizvanAtha nAmanA paMDite sthApana. karelI A muktAvalI jevI muktAvalI lAMbA kALa sudhI vidvAnonA mananA AnaMdane kare. duniyAmAM motInI mALA paNa nAnA moTA dravya svarUpa motI vagerethI yukta hoya che. guNa-deSathI baMdhAyelI. heya che. tene dhAraNa karanArAnA bhUtakALanA satkarmane jaNAvanArI hoya che. sAmAnya ane vizeSa svarUpa metIethI te anavarata. maLelI hoya che ane aMdhakArasvarUpa tenebhAvanAprakarSamAM khUba ja ujajavala hoya che. tethI A muktAvalI, muktAvalI jevI che. AvI utama vastune "Si avanati ago iri cata capati nora ! tAlukA mALakha" ! A bhagavadagItAnA vacanAnusAra zrI viSNu bhagavAnane graMthakAre arpaNa karI keI paNa pravRtti niSkAmabhAve karavAnuM jaNAvyuM che. A lokathI dravyAdi. sAta padArtho viSaya che. graMthane ane pratipAdya viSayane pratipAdyapratipAdakAdibhAvAtmaka saMbaMdha che. graMthArthajJAnane arthI adhikArI che. ane graMthArthajJAna athavA paraMparAe taddadvArA mokSa prayojana che. e samajI zakAya che. A pramANe anubaMdha catuSTayanA sAnathI ganA zravaNadimAM buddhimAnanI pravRtti zakaya bane che. * * * +4r Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalavAda kaarikaavlii| nUtanajaladhararucaye gopavadhUTIdukUlacaurAya / muktAvalI / vighnavighAtAya kRtaM maGgalaM ziSyazikSAya granthato nibadhnAti nUtaneti / nanu maGgalaM na vighnadhvaMsaM prati na vA samApti prati kAraNa, vinA'pi magalaM nAstikAdInAM prantheSu nirvighnaparisamAptidarzanAditi cenna / avigItaziSTAcAraviSayatvena maGgalasya saphalatve siddhe tatra ca phalajijJAsAyAM sambhavati dRSTaphalakatve'dRSTaphalakalpanAyA anyAyyatvAt , upasthitatvAcca samAptireva tatphalaM kalyate / itthaM ca yatra maGgalaM na dRzyate, tatrA'pi janmAntarIyaM tat kalpyate / yatra ca satyapi magale samApti nai dRzyate tatra balavattaro vighno vighnaprAcurya vA bodhyam / pracurasyaivA'sya balavattaravighnanivAraNe kAraNatvaM bodhyam / vighnadhvaMmastu maGgalasya dvAramityAhuH prAJcaH // . 'nUtanajaladhararucaye gopavaghUTIdukUlacaurAya' mA, ritInI prathama kArikAnuM pUrvArdha che. vizvanA vighAta mATe karAyelA maMgalanuM ziSyanI zikSA mATe graMthanI AdimAM nibaMdhana karavArUpe tene S5-yAsa cha. mI mamA'pi maGgalaM kartavyami' tyaa||24 zAna 2135 ziSyazikSA cha. yAta pahano artha utpattimA (utpatti mAn cAsAvabhAvaH (dhvaMsa)) pAthI ya'pi 'vighAta' 584 vi' 54 nira che. paraMtu "viziSTavAcakAnAM padAnAM sati pRthagvizeSaNavAcakapadasamavadhAne vizeSyamAtraparatvam " 24 nyAyathI 'vi' 54 sAtha che. Azaya e che ke vizeSaNa vAcaka padane pRthaga prayAga karyo hoya te viziSTa vizeSaNa viziSTa vizeSya) vAcakapada vizeSyamAtrAthaka heya OM fat niyama cha. tethI "sa kIcakaiH mArutapUrNarandhaiH" mA 2dhunA raswi 'mAravapUrNa ru' / yam vipAya - prayoga Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa 6 hAvAthI viziSTa vAcaka arthAt mArUtapUrNa rantraviziSTaveNuvAcaka jIva 'padanA a vizeSyamAtra veNu ja manAya che. anyathA uktanyAyane na mAnIe tA mArUtapUrNa randra-viziSTaveNuvAcaka 'chIpa' padanA prayAga karyA pachI mAtapUrNa praiH ' A pramANe pRthag vizeSaNa vAcaka padanA mahAkavi kAlidAse kareleA prayAga niraka manAze. AthI AvI ja rIte spaSTa che ke 'vidhAta' padmanA ahIMnA prayAgamAM paNa vizeSa vAcaka vi'* padanA prayAga hAvAthI tAdRza viziSTA ka 'ghAta' pada mAtra vizeSyabhUta abhAvArthaka ja che. jethI abhAvanA utpattimattva svarUpa vizeSaNabhUta arthe samarthaka vi' pada sArthaka che. nanu mAruM........Ati--nAstikAdinA graMthamAM ma'gala vinA paNa viSradhvaMsa pUrNAMka graMthasamApti dekhAya che. tethI maMgala na tA viASvasanI pratye kAraNa che. na teA samAptinI pratye kAraNa che. jenA abhAvamAM je thAya che tenI pratye te kAraNa nathI. tantunA abhAvamAM thanAra ghaTanI pratye tantune ghaTanuM kAraNa keAI mAnatuM nathI. tethI vidmadhvasa ke samAptinu kAraNa maMgala na heAvAthI vighnavidhAsAca teM mAm ' A graMtha yAgya nathI. yapi graMthakAre ma'galanA phelarUpe viAdhva sanuM ja nirUpaNa karyuM" che. samAptine magalanA kula rUpe varNavI nathI. tethI tenI sAme nAstike na vA samApti' prati' ......ityAdi graMthadvArA samAptikSakavanA maMgalamAM je niSedha karyAM che, e ucita nathI, paraMtu "nuM mAruM .......' ityAdi graMthadvArA mA~galamAM nitvanI ja siddhi nAstikane ISTa che. tethI makAja niha, cAvavizeSazUnyA" A anumAnanA hetubhUta cAvatsalavizeSazUnyatvanI siddhi mATe tatalavizeSazUnyatvanI siddhinA abhiprAyathI "nUnuM mAruM .......ityAdi pUrva pakSInA graMtha che. yadyapi yAvavizeSazUnyatvanI siddhi mATe jeTalA ''ma'galanA la vizeSa che teTalA badhAnuM zUnyatva siddha karavu joIe." ahI pUrva pakSIe mAtra laddayazUnyatvanI ja siddhi karI che, tethI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalavAda prakRtapAgI e graMtha nathI, paraMtu graMthAraMbhe karAelA maMgalanuM vivaMsa ane samAptithI atirikta kaI paNa phala, manAtuM nathI. tethI te phaladvayazUnyatvanI siddhithI yAvaraphalavizeSazUnyatvanI siddhi thatI hovAthI "tuM niraM cAva+vize zu svAs" A anumAnanA tAtparyathI prajAela "ranuM mAruM ?..."tyAre pUrvapakSIne graMtha saMgata che. tethI ja mAruM vinnarvANanititaabhaavvt sva (vighnadhvaMsa) samAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmavattvAd / maGgalaM samAptinirUpitakAraNatAbhAvavat sva (samApti) samAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmavattvAd, yo yaH svasamAnAdhikaraNAtyantA'bhAvapratiyogitAvacchedakadharmavAn sa sa svniruupitkaarnntvaamIvivAra niritAragatyAmAvavAvivat che A pUrvapakSInA anumAnanI sAme "maDha savinItArAviSacavA" A saphalatva sAdhaka siddhAMtInuM anumAna che. anyathA pUrvapakSIne maMgalamAM niSphalatvanI siddhi abhipreta na hoya te tenA uttaramAM maMgalamAM saphalatvanI sAdhanA siddhAMtIo mATe yogya nahIM manAya. "mAruM savizadAnAdithavA" ahIM havaMzamAM mAtra "vijayarA' padanuM ja upAdAna karIe te sukhamAM vyabhicAra Avaze kAraNa ke sukhamAM jJAnIya athavA IcchIya viSayava che ane saphalatva nathI. tethI havaMzamAM AcAra viSayava padane niveza che. sAmAnyataH AcAra54 kiyArthaka hovA chatAM ahIM "viSayanA saMnidhAnamAM AcArapada kRtyarthaka che. yadyapi sukhanA uddezyathI - pravRtti thatI hovAthI uddezyatayA AcAra viSayatvanA adhikaraNa sukhamAM saphalatva na hovAthI vyabhicAra Ave che. paraMtu tenA nivAraNa mATe vidheyatayA AcAra viSayatvanI vivakSA levAthI sukhamAM vidheyatayA AcAraviSayasvarUpa hetune tathA saphalatva sAdhyano abhAva hovAthI vyabhicAra nahIM Ave. vidheyatayA AcAraviSayatva sAmAnyataH prayatanA karmamAM hoya che. mAtra "mArAviSaca" ne hezamAM niveza karIe te nirarthaka evA caityavaMdana vageremAM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - r - -- kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa AcAraviSayatva che ane saphalatva nathI tethI vyabhicAra Avaze. tene nivAraNa mATe ziSTa padane niveza karyo che. caityavaMdanAdimAM ziSTA cAra viSayava na hovAthI temAM sAdhya na hovA chatAM vyabhicAra, nahIM Ave. ahIM ziSTatva "jIvanAze prasiddhitA" svarUpa levuM joIe paraMtu vizvayupInvatra Adi svarUpa nahIM levuM. nahIM te vedane pramANamAnanArAnA bhramanA kAraNe viparItakrame karAtA vihita karmamAM saphalatva rUpa sAdhya na hovAthI vyabhicAra Avaze. tAdaza phalasAghanatAMzamAM bhramabhAvavatta svarUpa ziSTatva levAthI bhramamUlaka viparItakrame karAyelA karmamAM vivakSita ziSTAcAra viSayatva na hovAthI vyabhicAra nahIM Ave. havaMzamAM avigatatva padanuM upAdAna na karIe te zatrunA vadha mATe karAyelA niyAgamAM tAdaza ziSTAcAra viSaya che ane saphalatva na hovAthI vyabhicAra Avaze. yadyapi niyAganuM zatruvadhAtmaka phala hovAthI temAM sAdhya paNa che ja tethI vyabhicAranahI Ave, paraMtu prakRtisthaLe maMgalamAM saphalatva pravRttvapathagI siddha karavAnuM che. tethI balavaThTha anidAnanubaMdhI svarUpa avigata saphalatvAtmaka sAdhyanI vivekSA che, yena yAganuM phaLa paraMparAe naraka che. tethI te zatruvadhAtmaka phaLanA kAraNe saphaLa hovA chatAM balava6 aniSTa narakane anubaMdhI hevAthI temAM balavadanikhAnanubaMdhitva viziSTa saphalatvAtmaka sAdhya nathI ane upara jaNAvyA mujaba hetu che. tethI vyabhicAra Ave che. tenA nivAraNa mATe hevaMzamAM paNa balavada aniSTAnanubaMdhitvarUpa avigatatvane niveza karyo che. nayAga. balavadaniSTane anubadhI hovAthI temAM "viziSTAcAraviSaya rUpa hetu na devAthI sAdhya na hovA chatAM vyabhicAra nahIM Ave. ISTapattithI saMbaMdhita arthAta je aniSTa pachI vivakSita iSTanI prApti thAya che. te aniSTane ISTotpattinAtarIyaka kahevAya che ane tenAthI bhinna arthAta ISTotpatinAtarIyaka bhinna aniSTane balavada aniSTa kahevAya che. A rIte " ruM raviraziSTAcAvityA A anumAnathI maMgalama saphalatvanI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalavAda siddhi thayA bAda te phala karyuM che? e jijJAsAmAM "daSTaphalanI saMbhAvanA hoya te adaSTaphalanI kalpanAmAM anyAya hovAthI ane prakRtisthaLe upasthita, samApti hovAthI maMgalanA phala tarIke samAptinI kalpanA karAya che. Azaya e che ke saphalatvanI siddhi bAda maMgalanuM kayuM phala che?" ItyAkAraka jijJAsA svAbhAvika che. e jijJAsAne pUrNa karavA jaiminInA vacanAnusAre arthAta " sva sacivariASTa" A vacananA anusAre badhAnI kAmanAne viSaya svarga hevAthI badhA jIvane maMgalamAM pravartAvavA maMgalanuM phaLa svarga mAnavuM joIe evuM keIe kahyuM. tene uttara ApatA jaNAve che ke "je daSTa phalanI saMbhAvanA hoya te adaSTa-svargAdinI phalarUpe kalpanA karavI, e ucita nathI. jaminInuM ukta vacana daSTa' phalanI saMbhAvanA jyAM na hoya tyAM ja svargAtmaka phalanI kalpanAne yogya jaNAve che. prakRti sthaLe graMthanI AdimAM maMgalamAM pravartamAna. purUSane "jAuM e riviMda risamAcatA" A pramANenI kAmanAnA viSayarUpe samApti ja upasthita che. tethI maMgalanuM phala samApti kalpAya che. graMthastha "vasthita' padane artha mAtra smRtiviSayatva nathI paraMtu upara jaNAvyA mujaba tAdaza kAmanA viSayane smRti viSaya che. tethI graMthanI AdimAM maMgalAcaraNamAM pravartamAna purUSanI smRtine viSaya samAptinI jema vigha-vighavaMsa-pratipAdya padArthodi paNa hovA chatAM vighAdine paNa maMgalanA phala tarIke mAnavAne prasaMga nathI AvatuM. A rIte mAruM sAmatijI mArcanyA4tve ti sarjAvAna A parizeSAnumAnathI maMgalamAM samAptinirUpitakAraNatvanI siddhi thayA bAda tenI pratye pratibaMdhaka evA vyatireka vyabhicArane udhdhAra karatA kahe che. sthaaItyAdi Azaya e che ke, pUrvapakSIe maMgalamAM samApti maniSThAtyatAbhAvIya pratigitAvacchedakarmavatva svarUpa vyabhicAra nAstikanA graMthanI samApti sthaLe batAvyo che. enI pachI ukta rIte maMgalamAM parizeSAnumAnathI samAptinirUpita kAraNatAnI siddhi sidhAe Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa jJAna karI che. je samAptimagniSThAtyantAbhAvIyapraticAgitAnavacchedakadhama vavuM svarUpa che. tAdaza kAraNutAnA jJAnanI pratye tAdaza vyabhicAranuM pratima dhaka che. te vyatirekavyabhicArane uddhAra karavA 'sthane...' ityAdi graMtha che. svajanyavighnava savattva sa`kha dhathI janmAntaramAM karelu maoNMgala A bhavamAM karelI samAptinA adhikaraNamAM hAvAthI vyatireka vyabhicAra AvatA nathI. A Azaya uktagraMthanA che, yatra cetyAti-- Azaya e che ke 'tasattva tatttattvam' ane tevuMAve samAva:' A pramANenA anvaya vyatirekanA graha kAraNatAnA grahanI pratye prayAjaka che. prakRta sthaLe kAdaMbarI...vagere graMthAmAM mAMgala hai|vA chatAM samApti nahAvAthI 'tatsattva tatsava' rUpa anvayagrahanA abhAvamAM kAraNatAnA graha nathI thatA tethI tAddaza anvayavyabhicAranA udhdhAra karavA . catra cet graMtha che. enA Azaya e che ke jyAM maMgala heAvA chatAM samApti nathI, tyAM khalavavighna athavA ma`galanI saMkhyA karatA adhika sakhyAmAM vighna che' ema samajavuM, samAptinI pratye vighnasa paNa kAraNa che. kevala maMgala ja kAraNa nathI. kAda kharyAdi graMthamAM magaletara vidhrUsAtmaka kAraNa na heAvAthI samApti na heAvA chatAM anvayavyabhicAra AvatA nathI kAraNa ke " daNDetarasakalasAmagrIsamavadhAne daNDa sattve ghaTa sattvam" ItyAkAraka ja anvayagraha tAdRza gharyanarUpita daMDaniSThakAraNutAnA grahanA pratyeAjaka manAya che. tevI ja rIte maoitasalAmatrAM samavayAne mAjIsarave samAptisattvam' ityAkAraka ja anvayagraha prakRta sthaLe kAraNatAnA grahanA prayAjaka hAvAthI tirasanAmathI samavadhAne tatsattva tasava" rUpa anvaya vyabhicAra AvatA nathI. ma'gala haiAvA chatAM jayAM samApti nathI evA sthaLe adhika saMkhyAmAM viAnI kalpanA karIe te samasa'khyAkaDvena mA~gala ane vidhradhvaMsanA kArya kAraNabhAva mAnavA paDaze ane tethI svapasa`khyAka vighnavasanI pratye adhika sakhyAka maoNMgalamAM kAraNuvanA abhAvanA aniSTa prasa`ga Avaze tenA nivAraNa mATe tevA sthaLe balavattara . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalavAda 13 vighnanI kalpanAmAM ja aucitya che. A pramANe uttarapakSamAM arUci svarUpa anAsthAthaeNka "vinnAnuSya vA" ahIM vA padya. prayukta che. kAbaryAdi graMthamAM alpasakhyAmAM majaMgala hAvAthI vighnaghna'sa na thAya e barAbara che. paraMtu ma'galarUpa kAraNa hAvAthI samApti rUpa kA tA thavu joie. A zaMkAnuM samAdhAna karavA kahe che. 'vighnaSvasastu......' ityAdi. alpa sa MkhyAka maMgalathI vighnavasana thavAnA kAraNe samAptinI pratye dvAra (vyApAra) rUpe kAraNabhUta vighnavasanA abhAva hAvAthI kevala maMgalAtmaka kAraNamAtrathI kAda kharyAdi graMthanI saMmApti thatI nathI. e prAcIneAnA Azaya che. navyAstu* maGgalasya vighnadhvaMsa eva phalam / samAptistu buddhipratibhAdikAraNakalApAt / na caiva svataH siddhavighnavirahavatA kRtasya maGgalasya niSphalatvApattiriti vAcyam / iSTApatteH, vighnazaGkayA tadAcaraNAt, tathaivaziSTAcArAt / na ca tasya niSphalatve tadudbodhakavedAprAmANyApattiriti vAcyam / sati vidhne tannAzasyaiva vedabodhitatvAt / ata eva pApabhrameNa kRtasya prAyazcittasya niSphalatve'pi na tadbodhakavedAprAmANyam / maGgala ca vighnadhvaMsavizeSe kAraNam vighnadhva savizeSe ca vinAyakastavapAThAdi / kvacicca vighnAtyantAbhAva eva samAptisAdhanam / pratibandhakasaMsargA: bhAvasyaiva kAryajanakatvAt itthaM ca nAstikAdInAM grantheSu janmAntarIyamaGgalajanyaduritadhvaMsaH svataH siddhavighnAtyantAbhAvo vA'stIti na vyabhicAra kRtti praduH / nathAstu.........tyAdi--navInA vighnasane ja maMgalanu phUla mAne che. samApti tA buddhi, pratibhA, vagere kAraNanA samudAyathI thAya che. samAptinI pratye maMgala kAraNa nathI. jenA AtmAmAM vighnanI utpatti thaI nathI ane je vighnAtyantAbhAvavAn che teNe karelA maMgalamAM nizrvanI Apatti Avaze evI zakA nahI karavI joIe kAraNa emAM niSphala ISTa. ja che. yadyapi. svataH siddha vighna atyantAbhAvasthale mA~galamAM niSphalatva iSTa hovA. chatAM. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa tevA sthale niSphala evA maMgalamAM buddhimAnanI pravRtti nahIM thAya tethI maMgalamAM pravRtyaviSayavarUpa niSphalatvanI Apatti Avaze. e kahI zakAya che paraMtu atIndriya viddhanuM nizcayayAtmaka jJAna na hovAthI vidananA saMzayAtmakajJAnathI maMgalamAM pravRttiviSaya hovAthI niSkalavane prasaMga nahIM Ave. ziSTa jananI pravRttinuM viSaya maMgalamAM, vidananI zaMkAthI anubhava siddha che, tethI pravRttinI pratye nizcayAtmaka ja jJAna kAraNa che ane saMzayAtmaka jJAna kAraNa nathI, e kahI zakAya evuM nathI. kavacit pravRttinI pratye saMzayAtmaka jJAna paNa kAraNa bane che. svata: siddhavinAtyatAbhAva sthaLe upara jaNAvyA mujaba viddhanI zaMkAthI maMgalamAM pravRttine saMbhava hovA chatAM evA sthaLe maMgalathI vinarvasanI utpatti thatI na hovAthI maMgalamAM vinarvasanI sAdhanatA bAdhita che ane tethI bAdhitA, bedhaka " vivaMtAno mAtra A veda vAkayamAM aprAmANyo prasaMga Avaze e kathana paNa yuktiyukta nathI kAraNa ke ukta vedavAkya vina hoya te ja maMgalamAM vidhdhadhvasanI sAdhanatAne jaNAve che. vinanA atyantAbhAva sthale vidatanI AzaMkAe Acarita maMgalamAM vidanaasanI sAdhanatA ukta vedavAkya jaNAvatuM nathI. jethI "ti vidane vidattadhvasAmo mafmAvata' A vedavAkyamAM aprAmANyane prasaMga nahIM Ave. AthI ja te svataH siddhapApanA atyanAbhAva viziSTa purUSe pApanI zaMkAthI Acarita prAyazcittathI pApane dhvasa na thavA chatAM pApaDavaMjAma: kAramI A veda vAkya paNu apramANa nathI manAtuM kAraNa ke e zruti paNa pApa hoya te ja prAyazcittAtmaka karmamAM pApaasanI sAdhanatAne banAve che. anyathA pApa na hoya te paNa prAyazcitta pApadavaMsanuM kAraNa che. e artha e vedavAkyane karIe to ukta vedavAkyamAM paNa bAdhitArthaviSayakatva hovAthI aprAmANyane prasaMga anivArya thaze. AthI spaSTapaNe samajI zakAya che ke svataH siddhivinAtyantAbhAva sthaLe ane svatakasiddhapApAtyanAbhAvasthaLe viddha ane Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sagalavAda 11 pApanI Aza kAmAtrathI Arata ma gala ane prAyazcittathI vighnadhvasa ane pApava`sa. svasvapraticeAgi vighna ane pApa na heAvAthI thatA nathI. dhvaMsanI pratye svapratiyeAgI paNa kAraNa che. ma gala ane prAyazcittAtmaka kAraNa hAvA chatAM tatira vighna ane pApa svarUpa kAraNa na heAvAthI vighna...sAtmaka ane pApadhvasAtmaka kAryanI utpatti na thavA chatAM ukta zrutimAM aprAmANya manAtu nathI. tattakA nirUpita tattapadA mAM kAraNutA, tirasakalakAraNanA sama- vadhAnamAM ja jaNAvAya che. anyathA dRNDatara sakalakAraNanA asama- vadhAnamAM kevala IDaDathI ghaTanI anutpatti hovAthI ghaTa nirUpita kAraNatA paNa daMDamAM bAdhita manAze. yadyapi savaeN vighnAH rAma' yAnti vinAcastava pati:' ityAdi vacanAthI vighnavasanI pratye vinAyakastava pATha tathA prAyazcitta paNa kAraNa manAya che. ane jyAM vinAyakastava pAThAdi janma vighnadhvasa che tyAM ma`gala nathI, tathA jyAM ma gaDha janya vighnadhvaMsa che, tyAM vinAyakastavapAThAdi nathI. tethI vyatireka vyabhicAra Ave che. paraMtu vighnasa mAtranI pratye mA~gala athavA vinAyaka stavapAAdri kAraNa nathI paNa vighnadhva savizeSanI pratye ja maMgaladi kAraNa hAvAthI vyatireka vyabhicAra nahI Ave arthAnd " maGgalAvyavahitottarakSaNotpattikatvaviziSTavighnadhvaMsaM prati magala' jALamU " ane "vinAcattapATAthacatottarALopattivaviziSTa vighnaSkRta prati vinAcattavapATAr3hi vALa" A pramANe vizeSa ja kArya kAraNabhAva hAvAthI vyatireka vyabhicAra nahI Ave, * 'navInAnA mate maMgalanu phaLa vighnadhvasa hAvAthI samAptinI icchAvAlA ma`galamAM pravRtti nahI kare, vighna'saddArA samApti thatI haiAvAthI samAptinA sAdhana vighnasanA sAdhanabhUta magalamAM pravRtti yadyapi zakaya che. paraMtu svataH siddha vighnAtyantAbhAva sthaLe vighnavasa na heAvA chatAM samApti thAya che tethI vighnavasane samAptinI pratye dvArAtmaka [vyApArAtmaka] kAraNa nahI' manAya tethI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa samAptinI kAmanAvAlA maMgalamAM pravRtti nahIM kare." A zaMkAnuM samAdhAna karatA kahe che- diva...... ItyAdi-Azaya e che ke kavacit samAptinuM sAdhana vinAtyatAbhAva che ane kavacit vidana dhvasa che. kAraNa ke kAryamAtranI pratye pratibaMdhakane saMsargAbhAva [anyAbhAvane choDIne anya traNa abhAva kAraNa che. A saMsargAbhAva kAryAdhikaraNamAM kvacit prAgabhAva svarUpa, kavacit praasAbhAva svarUpa ane kavacida atyantAbhAva svarUpa hoya che. tethI samAptimAtranA adhikaraNamAM nAza vidhanasaMsargabhAva hovAthI vyabhicAra nathI AvatuM. kavacita samAptinA sAdhanabhUtavijJAtyantAbhAva sthaLe paNa vinAnI AzaMkAne saMbhava hovAthI pratibaMdhakanA vaMsa mATe samAptinI IcchAvAlAnI maMgalamAM pravRttine asaMbhava nathI. A rIte nAstikAdinA graMthamAM samAptirUpa kAryane darzanathI janmAktarIya maMgalajanya duritadhvaMsa (vinarvasa) athavA svataH viddhavinAtyantAbhAvanI ka95nA karAya che. tethI nAstikanA graMthamAM vyabhicAra nathI AvatuM. janmAktarIya maMgalajanyaritavaMsanI kalpanAmAM maMgala, vina ane tenA sanI kalpanA karavI paDe che tenI apekSAe svataH siddhivinAyatAbhAvanI kalpanAmAM lAghava che. e sUcavavA svata: sivinayanatAAvo vA' ahIM "" avyayane pUrva pakSamAM arUci batAvanAropATha che. | ' rUti vivALamumAM mArA // kaarikaavlii| tasme kRSNAya namaH saMsAra mahIruhasya bIjAya // 1 // muvI . saMsAreti / saMsAra eva mahImaho vRkSa stasya bIjAya nimittakAraNAyetyarthaH / etena Izvare pramANamapi darzitaM bhavati / tathAhi-yathA ghaTAdi Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---- ---- ------------ - - 17 - - IzvarAnumAna kArya kartRjanyaM tathA kSityaGakurAdikamapIti / na ca tatkartRtvamasmadAdInAM sambhavatItyatastatkartRtvenezvarasiddhiH / na ca zarIrAjanyatvena kajanyatvasAdhakena satpratipakSa iti vAcyam / aprayojakatvAt / mama tu kartRtvena kAryatvena kAryakAraNabhAva evA'nukulastakaH itthazca " dyAvAbhUmI janayan deva eko vizvasya kartA bhuvanasya goptA" ityAdaya AgamA atyanusandheyAH // -bathezvarAnumAnamUnUtana...ItyAdi-banavA meghanI kAMti jevI kAMtivAlA, gopAMganAonA vastrone haranArA, ane saMsArarUpI vRkSanA nimitta kAraNa evA te zrI kRSNane namaskAra thAo" A prathama kArikAno artha che. A prathama kArikAmAM "nUtana jaladhararUca A padathI zrI kRSNane nUtana meghanI upamA ApI che. nUtana megha jevI rIte zIvra vRSTi (varasAda)ne kare che, tevI rIte zrI kRSNa paNa zIghra phalane ApanArA che e sUcavavA te upamA che. "jo vapUrNa.' ItyAdi padathI namaskArya zrIkRSNanI satuSTatAne sUcavI che. jethI saMtuSTa [prasanna vyaktine karelI prArthanA avazya zIvratayA pUrNa thAya che e jaNAya che. kArikAnA uttarAddhamAM tapada sAmAnyataH sakalajanomAM zrIkRSNanI prasiddhine jaNAve che. tethI ja yapadane prayoga na hovA chatAM paNa tatpadane prayAga saMgata manAya che. kAraNa ke buddhipalakSitadharmAvacchinnane samajAvanAruM tatpada yapada sApekSa che. arthAt : pate jANelA ane sAmA mANase nahIM jANelA padArthane samajAvavA jyAre tapadane prayoga karavAmAM Ave che tyAre te tatpada yaspada sApekSa hoya che. sakalajanaprasiddhArthaka tatpada te yatpadanA prayoganA abhAvamAM paNa prayojAya che. jethI prakRti sthaLe paNa tAdazAthe bedhaka tatpadane prayoga, yatpadanA prAgane abhAva hovA chatAM asaMgata nathI. " haLajra nama:' A padathI sUcavAyela namaskArya zrIkRSNa paramAtmAnuM ja astitva na hovAthI namaskArya vyaktinA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 . kArikavalI-muktAvalI-vivaraNa asattvamAM namaskAra karavo anucita che. A zaMkAnuM samAdhAna karavAnA . AzayathI paramAtmAnA astitvamAM pramANane jaNAvavA "saMsAra." ItyAdine upanyAsa che. saMsAranA vRkSanA nimitta kAraNa, paramAtmA hovA chatAM sakala vizvanA sarjanahArane mAtra vRkSanA kAraNa tarIke varNavavAmAM anaucitya hovAthI samasta saMsAranA nimitta kAraNarUpe paramAtmAne darzAvavA saMsAramadIhRzya ahIM "saMsAra iva maH " A pramANe karmadhAraya samAsa karyo che. saMsAraratha mIThThA pramANe pachItapurUSa karyo nathI. kArikAmAM "saMtaramI ca vAra " A nivezathI IzvaranA astitvamAM pramANa jaNAvyuM che tene spaSTa kare che-tathAiityAdi graMthathI. ciravi vacce jovA yathA vaTAmi A anumAnathI sityakurAdinA kartA rUpe paramAtmA siddha thAya che. "parvata vanamAra dhUma' ahIM dhUma hetuthI parvatamAM vahinanI siddhi thavA chatAM parvatatva svarUpa pakSatAvachedakanA sakala adhikaraNamAM vaninuM astitva jaNAtuM nathI paraMtu parva tatvanA yatkiMcipradezamAM ja vahina jJAta thAya che. jyAre "ghara: evI vAr" ahIM gaMdhavavA hetuthI siddha thayeluM pRthvItva ghaTavAzraya sakala ghaTamAM jaNAya che. ghaTanA yatkiMcida adhikaraNamAM ja nahIM. AthI samajI zakAze ke "parvato vahUinamana' ItyAdi sthaLe pakSatAva che sAmAnayajana sAdhya siddhi thAya che. jyAre "pada vI" ItyAdi sthaLe utAvajIMjAvarena [arthAt pakSatAvacchedaka jyAM jyAM che tyAM tyAM sAdhya che A rIte pakSatAvaeNkavyApakana] sAdhya siddhi thAya che. prakRti sthaLe "kSitti - kanyA chAtvAr " ahIM upara jaNAvyA mujaba pakSatAvacchedaka kSititva sAmAnAdhikaraNyana sAdhyasiddhi ISTa hoya te kSititvanA adhikaraNabhUta ghaTAdimAM kartujanyava siddha havAthI ghaTAdi aMzamAM siddhasAdhana Ave che. ane pakSatAvarachedaka kSitivAvarachedana sAdhyasiddhine ISTa mAnIe te kSitivAdhikaraNa paramANamAM te nitya hovAthI kajanyatvanA abhAvanA kAraNe bAdha Ave che. A rIte Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ izvarAnumAna ubhayathA dezanA saMbhavane jANIne "kSicAlim' ahIM kSitine pakSa tarIke parityAga karI aMkuranuM pakSa tarIke upAdAna karyuM che. aMkuranA AzrayabhUta kaI paNa aMkura jIvAtmAthI janya na hovAthI temaja keI paNa aMkura nitya na hovAthI ubhayathA paNa sAdhya siddhimAM siddhasAdhana ke bAghane saMbhava nathI. ura vanya jAtrA vAhivat A anumAnamAM phare tvamastu racayaM " ItyAkAraka vyabhicAra zaMkAne dura karavA koI anukala tarka nathI. yadyapi "are , vagarva na racAt' taruM kAryavana na ryArAmAvo na thAta" A pramANe kartana kAryana kAryakAraNabhAva mUlaka anukUla tarkanuM pradarzana karI zakAya che, paraMtu uktataka prAjaka kartana-kAryana kAryakAraNabhAvane ja saMbhava nathI. kAraNa ke sAmAnyataH kAryakAraNabhAvane prAjaka anvaya-vyatireka graha hoya che. e anvaya-vyatireka graha, ghaTAdi vizeSa kArya ane tene kartA kulAlAdi vizeSanI sAthe che. tethI kurAstArita ghaTafsarava, gusTAgrAma para: ItyAdi vizeSa ja anvaya-vyatireka graha hevAthI kAryavizeSa ane kartAvizeSane ja kArya kAraNabhAva siddha che. sAmAnyataH kArya ane kartAne kAryakAraNabhAva siddha nathI. tethI tamUlaka "sura kanvayaM ca7 ttirNa thama ina cAhu' A pramANe takane paNa saMbhava nathI. Aja AzayathI akura pakSaka ukta anumAna apraryajaka hovAthI rivAravALu" ahIM Adi padathI sarNodyakAlIna ghaTane pakSa " tarIke sUcavyo che. "caDhInapara = vai" A anumAnamAM, ghaTana ane kulAlana kAryakAraNabhAva mUlaka taka saMbhavita hevAthI vyabhicAra zaMkAnuM nivAraNa zakya che. A rIte sadgadyakAlIna ghaTAdinA kartA rUpe paramAtmAnuM anumAna pramANathI siddha che. kAraNa ke tAdaza ghaTAdimAM amadAdinuM kartRva bAdhita che. hityavi kanya varcasvAd' A siddhAntinA anumAnamAM kSiNnA ivargananya rAjyavAr" A anumAnanA kAraNe Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vAvaraNa sapratipakSa Ave che. e nahIM kahevuM joIe, kAraNa ke "kSiA gurU anavuM rAjAzAstrAr" A anumAnamAM "fkSayakumAra rAnavatvamatu rrAkhyatve mADu" A pramANenI vyabhicArazaMkAne nivaka tarka nathI. karnajanyatva ane zarIrAjanyatva bane. atyantAbhAva svarUpa hovAthI te bane nitya padArthane kAryakAraNa bhAva saMbhavita nathI. AthI spaSTa che ke tAdaza vyabhicAra zaMkA. nivartaka anukUla tarkathI virahita zarIrajanyatva hetuka ukta anumAna. aprAjaka hovAthI te anumAna dvArA kartujanyatva sAdhaka siddhAtinuM anumAna sapratipakSita thatuM nathI. siddhAtinuM kAryatvahetuka anumAna paNa aprAjaka che e kahevuM ucita nathI kAraNa ke upara jaNAvyA mujaba siddhAtinA mate te katlena ane kAryana kAryakAraNabhAva svarUpa anukUla tarka hovAthI siddhAtinA anumAnamAM aprAjakatva [anukalatakavirahitya nathI. A rIte anumAna pramANathI siddha paramAtmAnuM pratipAdana karanArI "zAvamUmI..." ItyAdi. zrutio paNa paramAtmAnA astitvanA jJAna mATe anusmaraNIya che.. rUtIzvarAnumAnajU II kArikAvalI dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM savizeSakam / samavAyastathA'bhAvaH padArthAH sapta kIrtitAH // 2 // muvI ! padArthAn vibhajate-dravyamiti / atra saptamasyA'bhAvatvakathanAdeva paNNAM bhAvatva prApta, tena bhAvatvena pRthagupanyAso na kRtaH / ete ca padArthA vaizeSikanaye prasiddhAH, naiyAyikAnAmapyaviruddhAH pratipAdita caivameva bhASye, ata evopamAnacintAmaNau sptpdaarthbhinnty| zakti* sAdRzyAdInAmatiriktapadArthatvamAzaGkitam / / of Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 21 padArtho deza . nanu kathameta eva padArthAH 1 zaktisAdRzyAdInAmapyatiriktapadArthatvAt / tathA hi-maNyAdisamavahitena vahninA dAho na janyate, tacchnye na tu janyate, tatra maNyAdinA vahUnau dAhAnukUlA zakti nAzyate, uttejakena maNyAdyapasAraNena ca janyata iti kalpyate / evaM sAdRzyamapyatiriktaH padArthaH taddhi na ghaTsu bhAveSvantarbhavati somAnyepi sattvAt , yathA gotva nitya tathA'zvatvamapIti sAdRzyapratIteH / nApyabhAve, sattvena pratIyamAnatvAditi cet-na / maNyAdyabhAvaviziSTavanyAderdAhAdika prati svAtantryeNa maNyabhAvAdereva vA hetutva kalpyate, anenaiva sAmaJjasye'nantazakti-tatprAgabhAva-dhaMsakalpanAnaucityAt / na cottejake sati pratibandhakasadbhAve'pi katha dAha iti vAcyam / uttejakAbhAvaviziSTamaNyabhAvasya hetutvAt / sAdRzyamApa na padArthAntara kintu tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvam / yathA candrabhinnatve sati candragatAhalAdakatvAdibhattva 'mukha candrasAdRzyamiti // . - // atha padArthoddezaH ||drvy guNastathA...... tyA bhUta ArimA 'sayA 2135 guNethI atirikta kama nathI." ema mAnanAra bhUSaNakAranA matanuM nirAkaraNa karavA prathama "tathA padanuM upAdAna che. ane "vAdhi: karaNathI atirikta abhAva nathI arthAda abhAva adhikaraNa svarUpa che. ema mAnanArA prAbhAkarenA matanuM nirAkaraNa karavA dvitIya : "tathA' 54nu upAhA cha. 'dravyaM guNastathA......' tyA6i aMtha . uddeza che. tarkasaMgrahanA vivaraNamAM jaNAvyA mujaba uddezavAkyanuM ane vibhAga vAkyanuM kAma eka ja hovAthI uddezagraMthathI ja padArthatvanA vyApya dravyatvAdi yAvada dharmaviziSTa dhamI mAM padArthavanuM jJAna thaI jAya che. tethI dravyavAdi dharma viziSTa sAta dhamIthI anyUna ane anatikti padArtha che. enuM jJAna saptapadanA prayoga vinA paNa zakaya hovAthI yadyapi sapta pada mUlamAM nirarthaka che. paraMtu tAdaza artha te spaSTIkaraNa mATe ja sapta padanuM grahaNa che. jethI mUlamAM deSa nathI. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa mno svanirmita kArikAvalIne ciratanI uktio dvArA vistAravAnI pratijJAne karanArA graMthakAre pote padArthone vibhAga dravyavAdirUpe kema karyo ? pUrva purUSae the divi mAvAmAvara, mArA gharuvidhaH mAtu", A rIte bhAvavAbhAvavarUpe karelA vibhAganuM anusaraNa kema na karyuM ? A zaMkAnuM samAdhAna karatA kahe che, batra satama ...ItyAdi Azaya e che ke ahIM saptama padArthamAM abhAvatvanuM pratipAdana karyuM hovAthI pUrvenA cha padArthomAM bhAvavAnuM jJAna thAya che tethI padArthonuM bhAvana pRthagU nirUpaNa nathI karyuM. yadyapi jema ekAda vyaktimAM brAhmaNatvanuM pratipAdana karavA mAtrathI taditara vyaktiomAM abrAhmaNatvanuM jJAna thatuM nathI. tema saptamamAM abhAvatvanA pratipAdanamAtrathI pUrvanA cha padArthomAM bhAvanuM pratipAdana zakya nathI, paraMtu pUrve jaNAvyA mujaba "cce kuLatA ItyAdigraMtha vibhAgagraMtha hovAthI saptamamAM abhAvatvanA pratipAdananA kAraNe ja cha mAM bhAvatvanuM jJAna thaI jAya che kAraNa ke tattaddano. vibhAga, tatadarthatAvarachedaka vyApya ane paraspara virUddhadharmovara chedena karAya che. saptama padArthavRtti abhAva dharma dravyatyAdine virUddha na hoya ane pUrva chamAM paNa vRtti hoya te abhAvatvAdirUpe padArthane vibhAga ja asaMgata thAta, tethI spaSTa che ke saptama padArtha vRtti abhAvatva pUrva cha padArthamAM na hovAthI cha mAM bhAva che ja. dravyAdi sAta padArtho vaizeSika nayamAM prasiddha che. nyAyamatamAM paNa avirUddha che kAraNa ke nyAyadarzana prasiddha pramANAdi seLa padArthone. samAveza dravyAdi sAtamAM thaI jAya che. e vastunuM pratipAdana nyAyabhASyamAM kareluM che. tethI ja nyAyaciMtAmaNimAM zakti ane sAzyAdi padArthomAM saptapadArthabhinnatvanI zaMkA karI che. anyathA. dravyAdi sapta padArtho svamatamAM virUddha heta te ciMtAmaNigraMthamAM Diza padArthabhinavanI zaMkAne zakti-sAzyAdimAM karI hota. raju kathA ItyAdi-Azaya e che ke IdhanAdi sakalasAmagrInI vidyamAnatAmAM paNa maNi maMtrAdi samavadhAnamAM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakitanirAkaraNa 23 vahinathI dAharUpa kAryanI utpatti thatI nathI ane maNimaMtrAdinA asamavadhAnamAM dAharUpa kAryanI utpatti thAya che tethI te avasthAmAM maNimaMtrAdidvArA vahinAmAM rahelI dAhAnukula zaktino nAza thAya che ane sUryakAMta maNi vagere uttejakadvArA athavA maNimaMtrAdinA dUra thavAthI e zakti vahinamAM utpanna thAya che. A pramANe zaktinuM anumAna karAya che. "punAsTisAmagrImavAre maLamamavadhAnakaaliin dAhAbhAvo yatkiJcitkAraNAbhAvaprayuktaH kAryAbhAvatvAda dnnddetrsAmagrI mAdhAne grAmathurAmAvava" ekAdaza anumAna prayogathI siddha zakti, "ji. dA-juLa-minAM guNavRtti guNatvAzvid" "zaktiH sAmAnyAdibhinnotpattimattve sati vinAzazAlitvAd TAvara" A anumAnanA prayogathI saptapadArthathI bhinna siddha thAya che. sarvAnubhava siddha sAzya padArthamAM "Hdara mAvabhinna mAmAnyavRttitve sati sAmAnyetaravRttitvAd ghaTAdyabhAvavad" "saadRshykamAvAnAmRtam saravena vartamAna vATu gharaviva", A anumAnanA prayogathI sapta padArthotiriktatva siddha thAya che. A rIte zakti sATazyane dravyAdisAta padArthathI atirikta padArtha mAnanAranI zaMkAne dUra karatA kahe che. mA......ityAdi-Azaya e che ke dAhanI pratye maNimakhyAdinA abhAvaviziSTa vahina athavA svataMtrapaNe vahunyAdinI jema maNimaMtrAdine abhAva kAraNa che. tethI ukta sthaLe maNimaMtrAdi samavadhAnakAle dahAnukUla maNimaMtrAghabhAvaviziSTa vahinarUpa kAraNane athavA maNimaMtrAdinA abhAvarUpa kAraNano abhAva hovAthI dAhasvarUpa kArya thatuM nathI. A rIte tAdaza dAhAbhAvanI upapatti thatI hevAthI anaMta zakti vagerenI kalpanA karavI anucita che maNyAghabhAvaviziSTa vahUinane dAhanI pratye kAraNa mAnIe te vahina viziSTa mayAdhabhAvane kema nahI? A zaMkAnA kAraNe be gurabhUta kAraNanI kalpanAmAM gauravane joIne svataMtrapaNe vahina ane madhyabhAvanI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa : kAraNa tarIke laghubhUta kalpanA karI che. Aja AzayathI pUrvapakSamAM arUci sUcaka " mamavAre vA' ahIM "" padanuM upAdAna karyuM che. yadyapi sUryakAMta maNyAdi svarUpa uttejaka ane maNimaMtrAdi svarUpa pratibaMdhakanI upasthitimAM dAharUpa kArya thAya che tethI maNi maMtrAdimAM. dAhapratibaMdhakatva mAnavuM yogya nathI. paraMtu dAhanI pratye uttejakAbhAvaviziSTa maNimaMtrAdi ja pratibaMdhaka manAya che jethI keI deSa nathI, kAraNa ke jyAM uttejaka ane maNi bane che tyAM vizeSaNabhAva [uttejakAbhAvAbhAva] prayukta viziSTAbhAva [urojakAbhAvaviziSTa maNino abhAva) hovAthI pratibaMdhakAbhAvarUpa kAraNa vidyamAna ja che. AvI ja rIte jyAM uttejaka che ane maNi nathI temaja jyAM uttejaka nathI ane maNi nathI tyAM anukrame ubhayAbhAva [vizeSaNa-vizeSyAbhAva prayukta temaja vizeSyAbhAva [mayabhAva prayukta viziSTAbhAva svarUpa pratibaMdhakAbhAva [urojakAbhAvaviziSTa madhyabhAva vidyamAna hovAthI IzvanAdisala sAmagrInA samavadhAnamAM dAharUpa kArya thAya che. darama.....ItyAdi-Azaya e che ke, zaktinI jema ja sAzyapaNuM padArthAntara nathI kintu takribhanava viziSTa taddagata aneka dharmavandra svarUpa sadazya che dAta. caMdranuM sArazya mukhamAM manAya che te mukhamAM caMdrapratiyogikabhedaviziSTacaMdragatavarNalatva AhAdakatvAdi aneka dharmavandra svarUpa che. yadyapi "rathA nirAM tathAvatvama' ityAdi pratItithI gavanuM sAdaya avamAM pratIta thAya che te gova pratiyogika bheda viziSTa nityavasvarUpa eka ja dharmAzrayatvavarUpa hovAthI sArazyanA lakSaNamAM pUjana padanuM upAdAna yogya nathI, paraMtu bahulatayA aneka dharmanA sAkSanI pratIti thatI hovAthI sAdagya lakSaNamAM bhUyam padanuM upAdAna che. iti padArthoddezaH Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ byAdeza kArikAvalI kSityaptejomayomakAladigadehino manaH / TrampAni, muktAvalI TUyALi vimanate-nnityaniti| kSiti-pRthivI, ApaH--jJAni, tena:-vana, mahat-vAyu, coma-gAArA, jAjA-samayaH, vij--JAzA, dehI - AtmA, manaH, etAni nava dravyANItyarthaH / nanu dravyatvajAtau kiM mAnaM' ? na hi tatra pratyakSa pramANa' ghRtajatuprabhRtiSu dravyatvA'prahAditi cet-na / kAryasamavAyikAraNatAvacchedakatayA saMyogasya vibhAgasya vA samavAyikAraNatAvacchedakatayA dravyatvajAtisiddheriti / --atha drazyovezaH-- 25 C mistyaneno......ItyAdi kArikAmAM rahelA Rti, apa, tenama, mad, koma, jAi, vidma, ane pheni, A padonA anukrame kSaya, pANinIvyAkaraNa prasiddha ap sa'jJAvizeSa, parAkrama, devavizeSa, vedAMtadana prasiddhabhrahma, yama, dAna ane zarIranA avayava A artha kAi na samaje e AzayathI kSityAdiponA prakRtApayeAgI atha jaNAve che khritiH pRthivo... ........tyAdghi graMthathI Azaya e che ke atikhtanyathA ttivatta I vivaraNa nti santaH' A vacanathI sathA apratipatti[ajJAna] athavA anyathA pratipatti [virUddha prakRtAnupayeAgI jJAna] thatI hAya tA ja sa'tA vivaraNa kare che, prakRta sthaLe kSiyAdi padAthI prakRtAnupayeAgI kSayAdi arthAnA jJAnanA saMbhava hAvAthI e anyathAprattipattinA nirAkaraNa mATe mUla kArikAnA kSatyAdi padyAnu vivaraNa 'kSiti vRSi'......ityAdi graMthathI karyuM che. mUlamAM dravyapada dravyatyajAtiviziSTA ka che. paraM'tu 'guNAzrayaviziSTA ka nathI. kAraNa ke guNAzrayatvaviziSTA ka dravyapadane mAnIe teA gaurava thAya che. 'manu dravyatvanA di' mAnam ?" ahI kim zabda praznAka che Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kArikAvalI-mukatAvalI-vivaraNa --- paraMtu AkSepAka nathI. kAraNa ke AkSepAka kim zabdanA prayAga hAya tA vizva mAnam ? kahyA pachI koI paNa pramANa nathI te khatAvavu' joIe, jyAre ahIM te! mAtra 'nahi taMtra pratyakSa pramALa .'ityAdi graMthathI mAtra pratyakSa pramANanu' ja nirAkaraNa karyuM" che. pramANu sAmAnyanu... nirAkaraNa karyuM nathI. tethI prakRta sthaLe 'kim ' zabda praznArthaka che. jAtinA astitva mATe samAnAkAraka pratIti sAmAnyataH pramANa hAya che. navadravyAntargata eka pRthvIdrazyamAM paNa ghI, lAkSA, vagere dravyeAmAM ekAkAra pratIti thatI nathI. tethI nave draSyamA OM dracak OMOM dravyam ityAkAraka samAnAkAraka pratIti thatI na heAvAthI dravyatva jAtinA astitvamAM pratyakSa pramANa nathI ema samajIne pratyakSa pramANathI bhinna pramANanI jijJAsAthI zatakAkAre "nanu pracasva jJAtau tri' mAnam ?"" A graMthathI zakA karI che. tenA samAdhAna mATe anumAna pramANanA pradarzana mATe kahe che jA samAciAraLatA...... ItyAdi--mAzaya e che ke " nA vAvacchintasamavAyasaMvadhAvacchinna kArya tAnirUpita tAdAtmya sambandhAvacchinnakAraNatA; yatkiJciddharmAvacchinnA, kAraNa tAtvAd, ghaTatvAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnakArya taaniruupittaa(cilampAvana pAvacchintajAraLatAvavuM " A anumAnathI kAnA samAyikAraNaniSThakAraNatAnA avacchedakarUpe dravyatva jAtinI siddhi thAya che. kA mAtranuM samavAyikAraNa dravya ja che. tethI kAryAM vAvacchinna samavAyasa dhAvacchinta kArya tAnirUpita tAdAtmyasa'kha'dhAvacchinnakAratA dravyamAtramAM che ane te dravyaniSTha samavAyikAraNatAnA je avacchedaka che te ja dravyatva jAti che. A rIte anumAnapramANa dravyatva jAtinA astitvamAM pramANa che. kAya. sAmAnyAntaHpAti dhvaMsAtmaka kAryanuM koi samavAya kAraNa na hAvAthI samavAyasa badhAvacchinna kAryatAnA arthAnna janya dravya-guNa ka niSTha kAryatAnA avarachedaka kA va nahI' thaI zake tethI uktAnumAnamAM pakSaghaTaka tAddaza kA vAvacchinna kAryatAnI aprasiddhinA kAraNe ...... Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavajAtisAdhana tAzAnumAnathI dravyatva jAtinI siddhi thaI zakaze nahIM ema jANIne anumAnAntara sUcave che .....ItyAdi graMthathI--"mavAra sambandhAvacchinna saMyogavAvacchinna kAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatA, yatkiJciddharmAvacchinnA, kAraNatAtvAd, ghaTatvAvacchinnamamabAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmya smbndhaavcchinnkpaaltvaavchinALatAH" A anumAnathI saMgasAmAnyaniSTha tAdaza kAryatA nirUpita samAyikAraNutAvarachedaka tarIke dravyatva jAtinI siddhi thAya che. saMyegAtmaka kArya nave dravyamAM samavAya saMbaMdhathI upana thatuM hovAthI saMga sAmAnyanuM paNa samAyikAraNa dravya mAtra che, tAdaza dravyaniSTha samAyikAraNatAne je avacchedaka che te vyava jAti che. saMgamAtra anitya hovAthI saMganiSTha tAdaza kAryatAne avachedaka, sagarva thaI zake che. anyathA saMganitya heta te saMganiSThakAryatAne avarachedaka saMyogatva niya saMga vRti thavAnA kAraNe atiprasakta thAta. AthI spaSTa che ke pUrve jaNAvyA mujaba kAryavAvacchinnatA zakAyatAnI jema saMga vAvacchinnakAryatA aprasiddha nathI. yadyapi guNenA kamanA anusAra rUpa rasa gadha sparza saMkhyA parimANa pRthaphava ane saMga A guNomAMthI rUpAdi sAta guNone parityAga karI aSTama sogAtmaka guNanA samavAyikAraNatAvacchedaka rUpe dravyatva jAtine siddha karavAnuM ucita nathI. prathama pasthita rUpAdiramavAdhikAraNatAvarachedakatayA dravyatva jAtinI siddhi karavAmAM ja aucitya che. paraMtu rUpa rasa gabdha ane - sparza anukrame traNa be eka ane cAra ja dravyamAM vRtti che. temaja nityA nitya che. kathaMcita janyarUpavAghavaricchanna samavAyasaMbaMdhAvaricchanna kAryAnirUpita tAdAmya saMbaMdhAvacchinna kAraNutAvaracheda yA siddha dravyatva anukrame traNa be eka ane cAra ja dravyamAM raheze nava dravya sAdhAraNa abhimata dravyatva jAtinI siddhi nahIM thAya. AvI ja rIte saMkhyA parimANa ane pRthakva nave dravyamAM vRtti hevA chatAM te guNe nityagata nitya ane anityagata anitya Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa kahevAthI tAdaza samavAya sambandhAvacchinna saMkhyAtvAdhavacchinna kAryatA ja aprasiddha thaze. tAdaza janya saMkhyAvAdyavacchinna kAryatA kathaMcita prasiddha thAya te paNa tatrirUpita tAdaza samAyikAraNatAvacchedaka tayA sidra dravyatva, anitya dravyamAM ja raheze. nitya dravyamAM nahIM. AthI sakala dravya sAdhAraNa dravyatva jAtine siddha karavA saMganuM upAdAna karyuM che. saMga sakala dravyavRtti ane mAtra anitya ja, hovAthI tatsamavAdhikAraNatAva chedatayA upara jaNAvyA mujaba anumita dravyatva sakala dravyavRtti bane che e spaSTa che. vidravyadrayane nityasaMga mAnanAranA mate tAdaza saMgatvAvacchinakAryatA aprasiddha hovAthI temanA mate paNa dravyatvasAdhaka anumAnane jaNAvavA kahe che-vimAnI va...........ItyAdi Azaya e che ke vibhAgamAtra anitya ane sarvadravyavRtti hevAthI vibhAga samavAci. ' kAraNutAvaracchedakatayA dravyatva jAtinI siddhi thAya che. e mATe anumAnanuM svarUpa uktAnumAnamAM "saMyo" nA sthAne "vimAna" ne ulekha karIne svayaM samajI levuM. nanu dazama dravyaM tamaH kuto nokta ? taddhi pratyakSeNa gRhyate, tasya ca rUpavattvAt karmavattvAcca dravyatva, taddhi gandhazUnyatvAn na pRthivI, nIlarUpavattvAcca na jalAdikam / tatpratyakSe cA''lokanirapekSa cakSuH kAraNamiti cet na / Avazyakatejo'bhAvenaivopapattau dravyAntarakalpanAyA anyAyyatvAt / rUpavattApratItistu bhramarUpA / karmavattApratItirapyAlokApasaraNopAdhikI bhrAntireva / tamaso'tiriktadravyatve anantAvayavAdikalpanAgaurava' ca syAt / suvarNasya yathA tejasyantarbhAvastathA'gre vakSyate // I phari cavimAna prastha RnuM maM zaM tamaH suto no ..........ItyAdi-aMdhakAra nAmanuM dazamuM dravya hovA chatAM tene nirdeza kema karyo nathI? adhakAranuM jJAna cakSu IndriyAtmaka pratyakSa pramANuthI thAye che ane Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamedravyanirAkaraNa e pratyakSanA viSayabhUta aMdhakAramAM tamo dUca' AvavAnuM mavavAva ghaTAvi" A anumAnathI dravyatva siddha che, temaja "tamaH vRthivIbhinnN gandhazUnyatvAd jalAdivad' ; " tamo jalAdibhinnaM nIlarUpavattvAt paTAvi A anumAnathI lupta pRthivI vagere navadravyAtiriktatva paNa siddha thayu che. pRthivI vagere dravyanA pratyakSamAM AleAka sApekSa cakSu kAraNa hAvA chatAM aMdhakAra svarUpa dezamAM dravyanA pratyakSamAM AleAka nirapekSa cakSu kAraNa che. A rIte aMdhakAra nAmanu dazamu dravya vidyamAna hAvA chatAM tenA nirdeza karyA nathI e ceAgyuM nathI. e zakAkAranA Azaya che. enA samAdhAnamAM kahe che--na bAvacateno......ityAdi--enA Azaya e che ke, sarvAnubhUta uSNupanA Azraya tarIke te ja dravyane mAnavu' Avazyaka che ane e Ava zyaka teja dravyanA abhAva svarUpa ja tama padArtha mAnIe te tAdaza kalpanAmAM kAI doSa na heAvAthI tamaH padmA'mAM dravyAntaranI kalpanA karavI e yukti yukta nathI. yadyapi 'nAruM tamazvaruti" A pratItithI adhakAramAM nIlarUpavattva anekavattva siddha hAvAthI tene tejobhAva svarUpa nahI mAnI zakAya. paraMtu aMdhakAramAM tAddaza rUpavattAnI pratIti bhramAtmaka hovAthI temaja dIpanI apasaraNAtmaka kriyAnA kAraNe ja aMdhakAramAM tAdRza karmavattva pratIta thatuM hAvAthI tAdRzaka vattA pratIti paNa bhramAtmaka heAvAthI tenA AdhAre aMdhakAramAM dravyatva siddha karI zakAze nahI. vastutaH je pratItinI uttarakSaNamAM tadvattAnA khAdhanA pramAtmaka nizcaya thAya che tyAre ja te pratIti bhrahmAtmaka manAya che. prakRta sthaLe 'nIru tama~ruti' ityAdi pratItinI uttarakSaNamAM tenA bApanuM jJAna na heAvAthI ukta pratItine bhramAtmaka kahevu yeAgya nathI. tethI tamaH padArthAMmAM dravyatvanI kalpanAmAM dUSaNAntara batAve che--tamaso'tiri dUcave.........ityAdi graMthathIAzaya spaSTa che. adhika vivaraNa zamarUdrImAM jovu / / kRti mUvimAna /// 29 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 azAivalI-bhuktAvalI - vivazabhu kArikAvalI atha guNA rUpaM raso gandhastataH param // 3 // sparzaH saGkhyA parimitiH pRthaktvaM ca tataH param / saMyogazca vibhAgazca paratvaM cA'paratvakam // 4 // budhiH sukhaM duHkhamicchA dveSo yatno gurutvakam / dravatvaM sneha - saMskArAbadRSTaM zabda eva ca // 5 // muktAvalI guNAn vibhajate--- atha guNA iti / ete guNAzcaturviMzatisaGgakhyAkAH kaNAdena kaNThataH 'ca' zabdena ca darzitAH / tatra guNatvajAtisiddhira vakSyate // 3-4-5 / / , atha guNAn vibhajate--atha guNA... tyAhi-35 2sa gandhavagere 24 guthe| che. mebhAMnA ' rUparasagandhasparzAH saMkhyAH parimANAni pRthakatvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhayaH sukheduHkhe icchAdveSau prayatnAzca guNAH A sUtrathI 17 guNe! kAda rUSie sAkSA kahyA che ane bAkInA gurUtva dhrUvava sneha saMskAra dharmAMdha ane zabda A sAta guNA sUtramAM 'va' zabdathI batAvyA che. guNatva jAti sAdhaka anumAna guNanirUpaNa vakhate khatAvaze. // / iti guNavibhAgaH / kArikAvalI | utkSepaNaM tatospakSepaNamAkuJcanaM tathA / prasAraNaM ca gamanaM karmANyetAni paJca ca // 6 // bhramaNaM recanaM syandanordhvajvalanameva ca / tiryaggamanamapyatra gamanAdeva labhyate // 7 // muktAvalI karmANi vibhajate- utkSepaNamiti / karmatvajAtistu pratyakSasiddha evamutkSepaNatvAdikamapi // 6 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmAdivibhAga xxxwww nanu bhramaNAdikamapi pRthak karmAdhikatayA kuto noktamata AhabhramaNamiti // 7 // atha karmANi vibhajate-utkSepaNamityAdi-pati pratyakSa siddha che. ulleSaNa, apakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa ane gamana A pAMca prakAranAM karma che. gamana savarUpa karmamAM ja bhramaNa recana syadana urvajalana tiryagamana kiyAno samAveza thato hovAthI bhramaNAdi karmanuM pRtha upAdAna karyuM nathI. // iti karmavibhAgaH // - kaarikaavlii| sAmAnya vividha proktam para cA'parameva ca / dravyAditrikavRttistu sattA paratayocyate // 8 // parabhinnA tu yA jAtiH saivA'paratayocyate / dravyatvAdikajAtistu parAparatayocyate // 9 // vyApakatvAtparApi syAd vyApyatvAdaparA'pi ca / muktAvalI sAmAnya nirUpayati-sAmAnyamiti / tallakSaNantu nityatve satyanekasamavetatvam / anekasamavetatva saMyogAdInAmapyastItyata ukta nityatve satIti / nityatve sati samavetatva' gaganaparimANAdInAmapyamtItyata ukta maneketi / nityatve satyanekavRttitvamatyantAbhAvasyA'pyasti, ato vRtti tvasAmAnya vihAya samavetetyuktam / ekavyaktimAtravRttistu na jAtiH / tathA coktam "vyakterabhedastulyatva saGkaro'-thA'navasthitiH / rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGagrahaH // " iti / paratvam - adhikadezavRttitvam , aparatvam - alpadezavRttitvam / sakalajAtyapekSayA sattAyA adhikadezavRttitvAta paratvam / tadapekSayA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa. cA'nyAsAM jAtInAmaparatvam / pRthvItvAdyapekSayA dravyatvasyA'dhikadezavRttitvAd vyApakatvAt paratva, sattA'pekSayA'lpadezavRttitvAd vyaapyvAparavam 8-8 atha sAmAnya niyati-sAmAnya...ityAdi-nityaviziSTa aneka samatatva A sAmAnyanuM lakSaNa che. arthAda nitya hoya ane anekamAM samavAya saMbaMdhathI je vRtti hoya tene sAmAnya kahevAya che. lakSaNamAM nitya padanuM upAdAna na karIe to anekamAM samavAya saMbaMdhathI saMgAdi guNa paNa vRtti hovAthI temAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe nityata padanuM utpAdana karyuM che. saMyogAdimAM nityatva na hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. lakSaNamAM "aneka padanuM upAdAna na karIe te gaganAdinuM mahata parimANa nitya ane samaveta simavAya saMbaMdhathI vRtti] hovAthI temAM niriparimANamAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe aneka padanuM upAdAna karyuM che. AkAzAdinuM parimANa mAtra AkAzAdivRtti hevAthI anekamAM samata nathI. tethI temAM ativyApti nahIM Ave. lakSaNamAM "mavettA' nA sthAne vRttitvano ja niveza karIe te ghaTAdine atyantAbhAva nitya ane bhUtalAdi aneka adhikaraNamAM svarUpa saMbaMdhathI vRtti hevAthI temAM (ghaTAdatyatAbhAvamAM, ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe lakSaNamAM vRttitvane niveza karyA vinA "mA " ne niveza karyo che. ghaTAdine atyantAbhAva, bhUtAdi aneka adhikaraNamAM vRtti hovA chatAM samavAya saMbaMdhathI vRtti vimaveta] na hovAthI temAMthI temAM ativyApti nahIM Ave. "nityaviziSTa ramatatva' A sAmAnyanuM lakSaNa, mAtra ekavyakti vRtti "AkAzavAdimAM na hovAthI avyAptidaSathI dUSita che, A zaMkAnuM samAdhAna karavA AkAzavAdi jAti na hovAthI e alakSya ja che e jaNAvatA kahe che- timAtravRttinuM rAti...ItyAdi-Azaya e che ke eka ja vyaktimAM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtiAdhaka saMgraha --- - -- - rahenAra dharmane jAti svarUpa nathI mAnatA. sAmAnyataH aneka padArthomAM ekAkAra je pratIti thAya che, te anugatabuddhi arthodda nAnA dhamamAM ekadharma prakAraka buddhi ja, te padArthomAM jAtinA astitvanI keI bAdhaka na hoya te anumApaka bane che. eka vyakti mAtra vRtti sthaLe tAdaza nAnAdhamika eka dharma prakAraka buddhine viraha hovAthI tAdaza eka vyaktimAtra vRtti dharmamAM jAtitva nathI manAtuM. AthI prAcIna graMthomAM paNa kahyuM che ke vyakRtyabheda tulya va sakara anavasthA rUpahAni ane asaMbaMdha A cha jAti bAdhaka che. vyaktine abheda eTale svAzrayanika bhedane abhAva arthAt sthAnisa-vAzaradariyojivAmarAmavimA nijhAti vAMdhA ahIM sva padathI eka vyakti mAtra vRtti dharmanuM grahaNa karavuM. prakRti sthaLe svapada grAhya AkAzava che. tadAzraya AkAzanika je AkAzavAzraya pratigika niM na] ItyAkAraka bheda sAmAnyano abhAva che, te ja AkAzaniSTa AkAza-vanA jAtitvane bAdhaka che. arthAt tAdaza vyaphatyabhedanA kAraNe AkAzava jAti svarUpa nathI. tulyava eTale svanijAtisamAniyatatva svaniSTha jAtivamAM bAdhaka che. ahIM svapadathI tulyAdhikaraNa vRtti dharmanuM grahaNa karavuM. dA. ta. ghaTava ane kalazatva A bane tulyAdhikaraNa vRtti siniyata che. svapadathI e banemAMthI keInuM paNa grahaNa karavuM, jyAre svapadathI ghaTatvanuM grahaNa karIe tyAre ghaTava bhinna kalazava jAtinuM samaniyatatva mitulyAdhikaraNa vRttitva-parasparanuM vyAkhyatva vyApakatva ]svapada gRhIta ghaTavamAM hovAthI temAM jAtitva nathI manAtuM. ane jyAre svapadathI lazatvanuM grahaNa karIe tyAre tabhinna ghaTava jAtinuM samaniyatatva svapada gRhIta kalazavamAM hovAthI temAM jAtiva nathI manAtuM. tAtparya e ja che ke tulyAdhikaraNa vRtti be dharmomAMthI anyatara dharmane ja nati manAya che. baMnene jAti svarUpa nathI mAnatA. sakkara eTale 'svsmaanaadhikrnnsvsmaanaadhikrnnaabhaavprtiyogijaatimnnisstthaabhaavprtiyojitva' atha6 svasamAnAdhikaraNa ane svasamAnAdhikaraNAbhAvanI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa pratiyogi je jAti tajajAtyadhikaraNavRttiabhAvanuM pratigitva jemAM che temAM jAtitva nathI manAtuM. dA. ta. bhUtatva ane mUtva A be dharmomAMthI bhUtatvane jAti nathI mAnatA. ahIM svapadathI bhUtatvanuM grahaNa karavuM. bhUtatvanA adhikaraNa pRthvI vageremAM vRtti ane bhUta(vanA adhikaraNa AkAzamAM vRtti mUrtasvAbhAvanI pratiyogi je mUva jAti te jAtinA adhikAraNa manamAM vRtti. je bhUtatvAbhAva tenuM pratiyogiva bhUtatvamAM hovAthI temAM [bhUtatvamAM] jAtitva nathI mAnatAM. anavasthAne artha te prasiddha che. jAtimAM jAtinuM astitva mAnavAthI anavasthA Ave che. tethI ghaTatvAdi kalapta sakala jAtiemAM jAti nathI manAtI Azaya e che ke kalupta ghaTavAdi jAtiemAM je koI eka navI jAti mAnIe te pUrvenI kalapta jAti ane navI vijAtIya eka jAti ema e sakala jAtiomAM pharI bIjI eka navI jAti mAnavAne prasaMga Avaze. A rIte dareka kalpita navI vijAtIya jAti sAthe pUrvenI sakala jAtiomAM navI jAtinI kalpanA karavAmAM anavasthA [arthAt kalpanAnuM anavaratapaNuM] Ave che tethI kalapta ghaTavAdi jAtiomAM kaI ja jAti nathI manAtI. arthAta sAmAnyamAM vRtti sAmAnyatvamAM jAtitvanI bAdhaka anavasthA che. e samajI zakAya che. rUpahAni eTale lakSaNa athavA svarUpanI hAni anaMta vizepamAM eka jAti mAnavAmAM vizeSanA lakSaNanI athavA vizeSanA svarUpanI hAni thAya che mATe vizeSamAM keI paNa jAti nathI manAtI. Azaya e che ke, "rikSAnA sAmAnyaminne sati samata" A vizeSanuM lakSaNa che. arthAt sAmAnyathI bhinna hoya sAmAnyathI rahita hoya ane samavAya saMbaMdhathI vartamAna hoya tene vizeSa kahevAya che. vizeSamAM koI paNa jAti mAnIe te svalakSaNa ghaTaka niHsAmAnyatva vizeSamAM nahI rahe tethI nisAmAnyatva ghaTita sva (vizeSa) lakSaNanI hAni thavAthI vizeSamAM koI paNa jAti mAnatA nathI. athavA paramANumAM parasparanA bhedane siddha karavA vizeSanI kalpanA karI che te svataH Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtibAdhaka saMgraha 35 - ~~- ~ ~-~vyAvRtta hovAthI vizeSanuM svarUpa to cAvatva manAya che. emAM (vizeSamAM) jAti mAnIe te "nAbAca gAriyeLe cA tvama" A niyama hovAthI vizeSamAM paNa jAti rUpe ja vyAvakavi mAnavAne prasaMga Avaze ane tethI " vyavarta " svarUpa svasvarUpanI hAni thaze, tethI vizeSamAM jAtimatva manAtuM nathI arthAda vizeSavRtti vizeSatva vageremAM jAtitva manAtuM nathI. asaMbaMdha eTale anuyogitA athavA pratigitA saMbaMdhathI samavAyano abhAva. anuyogitA pratiyogitAnyatara saMbaMdhathI samavAyane abhAva, samavAya ane abhAvamAM hovAthI tyAM (samavAya, abhAvamAM) jAti manAtI nathI: samavAya saMbaMdhathI rahenAra padArthamAM samavAya pratigitA saMbaMdhathI manAya che. ane samavAya saMbaMdhathI jemAM kaI paNa padArtha rahe che temAM anuyogitA saMbaMdhathI samavAya manAya che. samavAya ane abhAva, na te samavAyasaMbaMdhathI vRtti che. na te temAM samavAya saMbaMdhathI kaMI paNa padArtha vRtti che. tethI anu gitA-pratiyogitAnyatara saMbaMdhathI samavAyAbhAvanA adhikaraNa ' samavAya ane abhAvamAM kaI paNa jAti manAtI nathI. arthI samavAya ane abhAva vRtti dharmamAM jAtitva manAtuM nathI. zeSa spaSTa che. ' phari nAmanapAna Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa kArikAvalI antyo nityadravyavRttirvizeSaH parikIrttitaH // 10 // muktAvalI / vizeSa nirUpayati -- antya iti / ante'vasAne varttata ityantyaH, yadapekSayA vizeSo nA'stItyartha: / ghaTAdInAM dvayaNukaparyantAnAM tattadavayavabhedAt paraspara N bhedaH / paramANUnAM paraspara bhedasAghako vizeSa eva / sa tu svata eva vyAvRttaH, tena tatra vizeSAntarApekSA nA'stItyarthaH // 10 // vizeSa nirUpayati -- antya ...... ityAdi ke ramante varte che tene vizeSa kahevAya che. jenI apekSAe khIjo koi vizeSa nathI,tene anya vizeSa kahevAya che. ghaTADhi antyAvayavIthI mAMDIne phreMcaNuka svarUpa AdyAvayavI sudhInA sakala dravyeAnA parasparanA bhedane sAdhaka kapAlAdi avayavAnA bheda che. paraMtu paramANunA paraparanA bhedane siddha karanAra koI na heAvAthI pratyeka paramANumAM bhinnabhinna vizeSa nAmanA padArthanI kalpanA karavAmAM AvI che. A vizeSAmAM parasparanA bheda tA svataH siddha che. arthAd vizeSa svatAvyAvRtta che. vizeSamAM vizeSAntaranA bhedane siddha karavA khIjA kAipaNa padAnIkalpanA karIe teA anavasthA Ave che, tethI vizeSa vizeSAntarathI svatAvyAvRtta manAya che. / iti vizeSanirUpaNam / kArikAvalI ghaTAdInAM kapAlAdau dravyeSu guNakarmaNoH / teSu jAtezca sambandhaH samavAyaH prakIrtitaH // 11 // muktAvalI samavAya darzayati-ghaTAdInAmiti / avayavAvayavinoH, jAti- vyaktyoH, guNaguNinoH, kriyAkriyAvatoH, nityadravya vizeSa yozca yaH sambandhaH sa samavAyaH / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyanirUpaNa 7 samavAyatvaM nityasambandhatvam / tatra pramANa tu; guNakriyAdiviziSTabuddhi vizeSaNavizeSyasambandhaviSayA, viziSTabuddhitvAt ; daNDI puruSa iti viziSTabuddhivadityanumAnena saMyogAdivAdhAt smvaaysiddhiH| na ca svarUpasambandhena siddhasAdhanam , arthAntara vaa| anantasvarUpANAM sambandhatvakalpane gauravAta, lAghavAdekasamavAyasiddhiH / na ca samavAyasyaikatve vAyau rUpavattAbuddhiprasaGgaH; tatra rUpasamavAyasattve'pi rUpA'bhAvAt / na caivamabhAvAyA'pi vaiziSTya sambandhAntara sidhyediti vAcyam / tasya nityatve bhUtale ghaTAnayanAnantaramapi ghaTAbhAvabuddhiprasaGgAt , ghaTA. bhAvasya tatra sattvAt , tasya ca nityatvAt / anyathA dezAntare'pi ghaTAbhAvapratIti na syAt ; vaiziSTyasya ca tatra sattvAt, mama tu ghaTe pAkaraktatAdazAyAM zyAmarUpasya naSTatvAnna tadvattAbuddhiH / vaiziSTyasyA'. nityatve tvanantavaiziSTyakalpane tavaiva gauravam / eva ca tattatkAlIna tatsadbhUtalAdikameva tattadabhAvAnAM sambandhaH // 11 // ... atha samavAya" darzayati-ghaTAdInAm......ityAdi-maya avayavI; ti-vyati [ontyAzraya], guru-guNI, jiyA-ThiyAvAna, nityadravya ane vizeSa, A ayutasiddhapadArthone je saMbaMdha che tene "samavAya' 4vAya che. 'nityatve sati sambandhatvam' mA samavAyarnu kSa cha. 'guNakriyAdiviziSTabuddhi, vizeSaNavizeSya-sambandhaviSayA viziSTabuddhitvAd daNDIpuruSa iti viziSTabuddhivad" // anumAnayI samavAya saMbaMdhanI kalpanA karAya che. Azaya e che ke vizeSaNathI viziSTa vizeSyane jaNAvanArI je kaI viziSTa buddhi che te vizeSaNa bhane vizeSyanA samadhanu 55 aqAna 4re / che. 'daNDI puruSaH' A daDaviziSTa puruSa viSayaka viziSTa buddhi jema daMDa ane puruSanA yoga sadhanu mAna 42 cha tavI na rIte 'rUpavAn ghaTaH, kriyAvAn ghaTaH...' yA guliyA viziSTa viSaya viziSTa muddhi paNa guNAdi ane ghaTAdinA saMbaMdhanuM avagAhana kare che. e saMbaMdha Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 minn kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa sogAdi svarUpa na hovAthI tene samavAya kahevAya che. ayutasiddhapadArthone anyadarzanakAra svarUpa saMbaMdha mAne che te ja svarUpa saMbaMdhanI ukta anumAnathI siddhi thavAthI paradarzanakArAne siddhasAdhana de ane samavAyane siddha karavAmAM pravRtta naiyAyikane arthAntara doSane prasaMga Ave che, ema nahIM kahevuM. kAraNa ke ayutasiddhone ravarUpa saMbaMdha mAnIe te anaMta padArthomAM arthAta svarUpasaMbaMdhanA anuyogI ane prativegI svarUpa anaMta padArthomAM saMbaMdhatvanI kalpanAmAM gaurava thAya che. enI apekSAe ayutasiddha padArthone eka atirikta samavAya saMbaMdha mAnavAmAM lAghava che. AthI spaSTa che ke ukta anumAnathI svarUpa saMbaMdhanI siddhimAM gauravajJAna pratibaMdhaka hovAthI lAghavajJAnAtmaka sahakAri kAraNanA kAraNe samavAya saMbaMdhanI ja siddhi thAya che. jethI parapakSe na te siddhasAdhana doSa Ave che ane na te svamate arthAntara doSa Ave che. yadyapi A rIte eka ja samavAya saMbaMdhane mAnavAthI vAyumAM paNa rUpavattAbuddhinI Apatti Avaze kAraNa ke jevI rIte ghaTAdimAM rUpa pratiyogika samavAya hovAthI ghaTAdimAM rUpavattAnI pratIti thAya che, tevI ja rIte vAyumAM rahelo sparza pratiyogika samavAya rUpa pratiyogika samavAya saMbaMdhathI bhinna na hovAthI te saMbaMdhanA. sattvanA kAraNe vAyumAM tatsaMbaMdhI rUpavattAnI buddhine prasaMga Avaze, paraMtu vAyumAM sparza pratigika samavAyathI anatirikta rUpapratigika samavAya hovA chatAM tatsaMbaMdhIbhUta rUpanuM astitva na hovAthI vAyumAM rUpavattvanI pratItine prasaMga nahI Ave. mAtra tatvatiyegika saMbaMdhanuM ja satva tadRvattAbuddhinuM niyAmaka nathI. temAM tanuM sarava paNa prAjaka che. e spaSTapaNe samajI zakAya che, jaivamAvA..ItyAdi-Azaya e che ke "ayutasiddhapadArthonA saMbaMdha rUpe svarUpanI kalpanA karavAmAM anaMta padArthomAM saMbaMdhatvanI kalpanA karavI paDatI hevAthI jema gaurava thAya che. tema abhAva ane tenA adhikaraNano saMbaMdha tarIke paNa svarUpanI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 samavAyanirUpaNa ka95nAmAM gaurava hovAthI abhAva ane adhikaraNane paNa koI eka vaiziSTraya nAmane svarUpasaMbaMdhathI atirikta saMbaMdhAktara mAnave joIe." A kahevuM yogya nathI. kAraNa ke vaiziSTrayAtmaka A saMbaMdhonarane nitya mAnIe te ghaTAbhAvavadabhUtalamAM ghaTane lAvyA pachI paNa arthAdR tyAranA ghaTavadabhUtalamAM paNa ghaTAbhAvavabhUtalanI buddhine prasaMga Avaze. ghaTavabhUtalakALamAM paNa ghaTAbhAva ane tene viziSTayAtmaka saMbandha bane nitya hovAthI bane che ja ane bhUtala paNa vidyamAna che. anyathA-ghaTAbhAvane anitya mAnIe te ghaTanA lAvyA pachI bhUtalamAM ghaTAbhAvane dhvaMsa thavAthI e ghaTAbhAvanI anyatra keIpaNa sthAne koI paNa kALe pratIti ja nahIM thAya. tethI ghaTAbhAvane te nitya mAnyA vinA cAle evuM nathI. A rIte ghaTavabhUtala sthale ghaTAbhAva bhUtala ane vaiziTyAtmaka saMbaMdha traNe hevAthI upara jaNAvyA mujaba ghaTAbhAvavattvanI buddhine prasaMga anivArya che. yadyapi siddhAtinA mate paNa zyAma rUpa pratiyogika ane raktarUpa pratiyogika samavAya ane eka ja hovAthI pAkanA kAraNe rakata thayelA ghaTamAM zyAmarUpavattAnI buddhine prasaMga aninivArya che e kahIM zakAya che. paraMtu pAkanA kAraNe rakta thayelA ghaTamAM zyAmarUpano dhvaMsa thavAthI mAtra tapratiyogika samavAyanI vidyamAnatAnA kAraNe zyAmarUpavattAnI buddhine raktaghaTamAM prasaMga nahIM Ave. abhAva ane adhikaraNanA viziTyAtmaka saMbaMdhane nitya mAnIe te saMbaMdha ane bane saMbaMdhI [abhAva-adhikaraNa vidyamAna hovAthI ghaTAnayana pachI paNa bhUlAdimAM ghaTAbhAvavatvabuddhino prasaMga anivArya che. tenA nivAraNa mATe vaiziSTrayane je anitya mAnIe te bhUtalAdimAM ghaTAnayana pachI vaiziSTrayAtmaka saMbaghane nAza thavAthI bhUtalAdimAM ghaTAbhAva hovA chatAM tAdaza saMbaMdha na hovAthI ghaTAbhAvavatvanI buddhi thatI nathI. A rIte ukta prasaMga yadyapi nivArI zakAya che. paraMtu vaiziTyAtmaka saMbaMdhane anitya mAnavAthI te navA anaMta saMbaMdhanI kalpanA karavAmAM te vadhAre gaurava che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kArikAvalI-muktAvalI vis enI apekSAe kalapta ana'ta padArthomAM mAtra sa'ba'dhatvanI kapunAmAM lAghava che e samajI zakAya che. A rIte tattaghaTAbhAvavabhUtalamityAdi jJAnakAlIna tatta bhUtAdi ja tattaghaTAbhAvAdinA svarUpa saMbaMdha che, jenuM vizeSa svarUpa AgaLa spaSTa karAze. // iti samavAyanirUpaNam // kArikAvalI abhAvastu dvidhA saMsargAnyonyAbhAvabhedataH prAgabhAvastathA dhvaMso'pyatyantAbhAva eva ca // 12 // evaM traividhya mApannaH saMsargAbhAva iSyate / muktAvalI abhAva' vibhajate-abhAvastviti / abhAvatvaM - dravyAdiSaTkAnyonyAbhAvavattvam / saMsargeti / saMsargAbhAvAnyonyAbhAvabhedAdityarthaH / anyonyAbhAvasyaikavidhatvAt tadvibhAgAbhAvAt saMsargAbhAva' vibhajate- prAgabhAvaiti / saMsargAbhAvatvamanyonyAbhAvasinnAbhAvatvam / anyonyAbhAvatvaM tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvam / vinAzyabhAvatva prAgabhAvatvam / janyAbhAvatvaM dhvaMsatvam / nityasaMsargAbhAvatvamatyantAbhAvatvam / yatra tu bhUtalAdau ghaTAdikamapasAritaM punarAnItaM ca tatra ghaTakAlasya sambandhA'ghaTakatvAdatyantAbhAvasya nityatve 'pi ghaTakAle na ghaTAtyantAbhAvabuddhiH / tatrotpAdavinAzazAlI caturtho'yamabhAva iti kecit / atra dhvaMsaprAgabhAvayoradhikaraNe nAtyantAbhAva iti prAcAM matam, zyAmaghaTe rakto nAsti, raktaghaTe zyAmo nAtIti dhIraca prAgabhAva dhvaMsa cAvagAhate na tu tadatyantAbhAva', tayo virodhAt / navyAstu tatra virodhe mAnAbhAvAt, dhvaMsAdikAlAvacchedenA'pyatyantAbhAvo varttata ityAhuH ||12|| nanvastvabhAvAnAmadhikaraNAtmakatva, lAghavAditi cenna / anantAdhikaraNAtmakatvakalpanApekSayA 'tiriktatvakalpanAyA eva ladhIyastvAt / evaM cAdhArAdheyabhAvo'pyupapadyate, evaM ca tattacchabda rasagandhAdyabhAvAnAM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAvanirUpaNuM 4. pratyakSatvamapyupapadyate / anyathA tattadadhikaraNAnAM tattadindriyAgrAhyatvAt pratyakSatva na syAt / etena jJAnavizeSa-kAlavizeSAdyAtmakatvamatyantAbhAvasyeti pratyutam , apratyakSatvApatteH // - || phumAvapArthavimAmAnya che thAmAM vite- mAviira-saMsargAbhAva ane anyAbhAva bhedathI abhAva be prakAra che. abhAva dravyAdiSaTukA nyAbhAvavatta svarUpa che, dravyAdi cha padArthomAM rahelA bhAvatvathI avachina che pratiyogitA jenI evA anyAbhAvavatta svarUpa abhAvatva che. arthAda bhAva vAvacchinna pratiyogitAkA nyAbhAvavatva svarUpa abhAvAva che. anyAbhAva eka ja prakAra hovAthI tene vibhAga azakya hovAthI saMsargabhAvano vibhAga kare che-prAmAvata ItyAdi graMthathI anyAbhAvathI bhinna abhAvane saMsargabhAva kahevAya che. ane tAdAmyasaMbaMdhAvacchinnapratigitAka abhAvane anyAbhAva kahevAya che. jenuM svarUpa tarkasaMgrahanA vivaraNamAM abhAvanA nirUpaNa vakhate spaSTa karyuM che. vinAzI evA abhAvane prAgabhAva kahevAya che. janya evA abhAvane dhvasa kahevAya che. ane nitya evA saMsargabhAvane atyatAbhAva kahevAya che. je atyatAbhAva - nitya hoya te ghaTazUnyabhUtalamAM ghaTa laI AvyA pachI paNa ghaTAbhAvavattvanI pratIti thaze A zaMkAnuM samAdhAna karatA kahe che - tra tu...Idi Azaya e che ke jyAM bhUtalAdimAM ghaTAdi dUra * karyA hatA ane pharI ghaTAdi laI AvyA tyAM ghaTAla tadatyatAbhAvaviSayaka pratItinA viSayabhUta svarUpasaMbaMdha ghaTaka na hovAthI arthAda ghaTakAlInabhUtalAdi tadatyanAbhAvanA saMbaMdha na hovAthI ghaTavada bhUtalamAM nitya ghaTAbhAva hovA chatAM ghaTAbhAvavadda bhUtalanI pratIti thatI nathI. ghaTAnayana pachI bhUtalamAM ghaTAbhAvavattvanI buddhinA nivAraNa mATe saMsargabhAvamAM, utpAda ane vinAzazAlI e cotho eka abhAva che. ema keTalAka mAne che. arthAda saMsargabhAva prAgabhAva Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-mukatAvalI-vivaraNa vaMsa-nityAtyantAbhAva [nityapratigika ghaTavAdine abhAva ane utpAda vinAzazAlI ghaTAghavanAbhAva A cArabhedathI cAra prakArane. che. evuM keTalAka loko mAne che. "vaMsa ane prAgabhAvanA adhikaraNamAM anyatAbhAva vRtti nathI." e prAcInene mata che. zyAma ghaTamAM raju nahita ItyAkAraka je pratIti thAya che te rakta rUpanA prAgabhAvanuM ja avagAhana kare che. AvI ja rIte raktaghaTamAM "phAma RArita ItyAkAraka je pratIti thAya che te paNa zyAmarUpanA vaMsanuM ja avagAhana kare che. paraMtu rakta ke zyAmarUpanA atyatAbhAvanuM avagAhana nathI karatI. A prAcInanI mAnyatA che. jyAre navIne te dhvasa ane prAgabhAvanA adhikaraNamAM tattatkAlAvacchedana [vaMsAdikAlAvacchedana paNa atyatAbhAva vRtti hoya che. emAM kaI virodha nathI. ema kahe che. navaraMtu... tyAdi-Azaya e che ke, anya darzanakAro bhUtalAdivRtti ghaTAghabhAvane bhUtalAdi svarUpa mAne che. tevI rIte abhAvane adhikaraNa svarUpa ja mAnIe to abhAvane atirikta mAnavAnI AvazyakatA nahI rahe A AzayathI zaMkA karanAranI pratye samAdhAna karatA kahe che- virAma...ItyAdi-ene Azaya e che ke abhAvane adhikaraNa svarUpa mAnIe te eka ghaTAbhAvane enA bhUtalAdi svarUpa ananta adhikaraNa svarUpa mAnave paDaze. enI apekSAe bhUtalAdi anaMta adhikaraNathI atirikta svarUpa ja ghaTAghabhAvane mAnavAmAM kalpanAnuM lAghava che. temaja abhAvane adhikaraNa svarUpa mAnIe te padamAvava mUtara ItyAdi pratItithI bhUtalAdi AdhArarUpe ane ghaTAbhAvAdi AdheyarUpe pratIta thAya che. te AdhAra Adheya bhAvanI pratIti nahIM thAya kAraNa ke ghaTAghabhAvane bhUtalAdi svarUpa mAnavAthI mUtaruM mUtaa nI jema ja gharamAvat mUtaruvar mUtam ItyAkAraka pratIti paNa nahIM thaI zake. bhinna padArthomAM ja AdhArAdheyabhAvanI pratIti thAya che. abhAvane adhikaraNa svarUpa nahIM mAnanArA siddhAMtio paNa abhAvAdhikaraNaka abhAvane adhikaraNa svarUpa mAne che tethI ghaTAbhAva vRtti maTAghabhAvane Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAvanirUpaNa jevI rIte ghaTAbhAva svarUpa mAnavA chatAM "qdamAvavAnuM ghaTamAvata ItyAdi AdhArAdhabhAvanI pratItinI teo azakyatA nathI jotAM tevI rIte abhAva mAtrane adhikaraNa svarUpa mAnavA chatAM AdhArAdhayabhAvanI pratItinI anupatti nahIM thAya tethI abhAva mAtrane adhikAraNe svarUpa mAnavAmAM koI doSa nathI. e kahevuM yogya nathI, kAraNa ke abhAvamAtrane adhikaraNa svarUpa mAnavAthI tattat zabdarasa-gaLyAdinA abhAvanuM pratyakSanahI thAya. Azaya e che ke zravaNendriya AkAzakivivaramAM tattat zabdAbhAvanuM, rasanendriyathI AmrAdimAM tiktAdirasAbhAvanuM; ane dhrANendriyathI puSpAdimAM asurabhigatpAdinA abhAvanuM pratyakSa thAya che. abhAvane adhikaraNa svarUpa mAnIe te tattat zabda-rasa ane gaLyAdinA abhAvane kamazI AkAzaAmraane puSpAdi svarUpa mAnavo paDaze ane tethI tAdaza AkAzAdi dravya svarUpa zabdAdinA abhAvanA pratyakSa mATe zravaNendriyAdi Inidra agya hovAthI zravaNAdi Indriyo dvArA tattazabdAdinA abhAvanuM pratyakSa nahIM thAya, tethI abhAvane adhikaraNa svarUpa mAnI zakAze nahi. AthI spaSTa che ke abhAvane adhikaraNa svarUpa mAnavAmAM zabdAdinA abhAvanA pratyakSanI anupatti e bAdhaka che. te anupapatti abhAvamAtrane jJAnavizeSa athavA kAlavizeSa svarUpa mAnavAmAM paNa bAdhaka che. Azaya e che ke bhUtalAdivRtti ghaTAghabhAva rAmAvat mUtama tyAghAkAraka jJAna vizeSa svarUpa che. athavA ghaTAdi zUnyakAla vizeSa svarUpa che evuM keTalAka kahe che. paraMtu ukta rIte ghaTAdyabhAvane jJAna athavA kAlavizeSa svarUpa mAnIe te bhUtalAdimAM ghaTAdinA abhAvanuM cAkSuSapratyakSa thaze nahIMkAraNa ke tAdaza jJAna athavA kAla vizeSa svarUpa abhAvanA cAkSuSa pratyakSa mATe cakSu yegya nathI, jJAnanuM mana IndriyathI mAnasa pratyakSa thAya che. kAla atIndriya che. ane zravaNendriyAdi dravyagrAhaka nathI. tethI tAdaza zabdAdinA abhAvanA pratyakSanI anupattinA bhaye abhAvamAtrane adhikaraNa svarUpa athavA jJAna ke kAla vizeSa svarUpa mAnI zakAze nahIM. e spaSTa che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 www.rrrrrrrrrrrmirma kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa kaarikaavlii| saptAnAmapi sAdharmya jJeyatvAdikamucyate // 13 // muktAvalI / idAnI padArthAnAM sAdharmya vaidharmya ca vaktuM prakramate saptAnAmiti / samAno dharmo yeSAM te sadharmANaH, teSAM bhAvaH sAdharmya, samAno dharma iti phalito'rthaH / evaM viruddho dharmo yeSAM te vidharmANaH, teSAM bhAvo vaidharmya, viruddho. dharma iti phalito'rthaH / jJeyatva' jJAnaviSayatA / sA ca sarvatraivA'sti, IzvarajJAnaviSayatAyAH kevalAnvayitvAt / evamabhidheyatva-prame yatvAdikaM bodhyam // 13 // iti saptapadArthasAdharmyakathanam // kaarikaavlii| dravyAdayaH paJca bhAvA aneke smvaayinH| sattAvantastrayastvAdyA guNAdinirguNa kriyaH // 14 // sAmAnyaparihInAstu sarve jAtyAdayo matAH / - muktAvalI / dravyAdaya iti-dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAM sAdharmyamanekatva samavAyitva ca / yadyapyanekatvamabhAve'pyasti, tathA 'pyanekatve sati bhAvatva paJcAnAM sAdhartham / tathA cA'nekabhAvavRttipadArthavibhAjakopAdhimatvamiti phalito'rthaH, tena pratyekaM ghaTAbhAvAkAzAdau ca nA'dhyAptiH / . samavAyitva' ca samavAya sambandhena sambandhitva', na tu samavAyavattvaM, sAmAnyAdAvabhAvAt // iti paJcapadArtha sAdharmya kathanam // sattaoNvanta iti / dravyaguNakarmaNAM sattAvattvamityarthaH // iti AdyapadArtha trayasAdharmyakathanam // guNAdiriti-yadyapi guNAkriyAzUnyatvamAdyakSaNe ghaTAdAvativyApta kriyAzUnyatvaJca gaganAdAvativyAptam , tathA'pi guNavadavRttidharmavattvaM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanirUpaNa kamavavRttipadArtha vibhAjakopAdhimattvaJca tadarthaH / na hi ghaTatvAdikaM dravyatvAdikaM vA guNavadavRtti karmavadavRtti vA, kintu guNatvAdikaM tathA, AkAzatvAdikantu na padArtha vibhAjakopAdhiH // 14 // iti gugAdiSaTpadArthasAdharmyakathanam // sAmAnyeti / sAmAnyAnadhikaraNatva sAmAnyAdInAmityarthaH / iti sAmAnyAdipadArthacatuSTayasAdharmyakathanam // - kvArthInAM sAtha vaivasvaizca- samAna dharmavAlAne sadharmA kahevAya che tenA bhAvane arvAda samAna dharmane sAdhamya kahevAya che. AvI rIte viruddha dharmane vaidharyuM kahevAya che. dravyAdi sAte padArthonuM yatva sAdhamya che. yatva jJAnIya viSayatA svarUpa che. IzvarIya jJAnIya vidhyatA sAte padArthamAM vRtti hovAthI te kevalAnvayI che. "yatvAdi ahIM Adi padathI abhidheyatva-prameyasvAdinuM grahaNa karavuM. arvAda prameyatva abhidheyatva Adi paNa sA padArthonuM sAdhamya che. dravyAdi cha padArthonuM sAdhamya bhAvavuM spaSTa che. samavAya athavA ekAthe samavAya saMbaMdha. thI sattAvatva jemAM che tene bhAva kahevAya che. "hA (sattA) pratiyogiksmvaayprtiyogitv -svapratiyogikasamavAyatAdAtmyAnyataratvamekArtha. samavAyatrama" sattA pratiyogika samavAya pratiyogitva sAmAnya ane vizeSamAM che ane sattA pratiyogika samavAyanuM tAdAbhya samavAyamAM hevAthI tAdaza ekAtha-samavAya saMbaMdhathI sattA sAmAnya vizeSa ane samavAyamAM che. samavAya saMbaMdhathI sattA dravya-guNa-karmamAM che. AthI samavAya athavA ukta svarUpa ekIrthasamavAya saMbaMdhathI sattAvatva svarUpa bhAvatva dravyAdi cha padArthonuM sAdhamya spaSTa hovAthI tene na jaNAvatA dravyAdi pAMca padArthonuM sAdhacce jaNAve che - thAvaH padma....ItyAdi granthathI. Azaya e che ke, dravya -guNakarma-sAmAnya ane vizeSa A pAMca bhAva padArthonuM sAdhamya anekatva ane samAyitva che. yadyapi caturvidha abhAvamAM paNa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa anekatva hevAthI dravyAdi pAMcanA sAdhamyanI ativyApti thAya che paraMtu anekavane artha aneka viziSTa bhAvatva hevAthI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke abhAvamAM anekatva hovA chatAM anekatva viziSTa bhAvatva nathI. yadyapi aneka viziSTa bhAvatva pratyeka ghaTAdimAM temaja gaganAdimAM na hovAthI avyApti Ave che, paraMtu "aneka viziSTa bhAvatva', "anekabhAvavRtti je padArthavibhAjaka upAdhi, taddavarta svarUpa ane jaNAve che tethI pratyeka ghaTAdimAM ane gaganAdimAM avyApti nahIM Ave kAraNa ke anekabhAva svarUpa dravyavRtti padArthavibhAjaka dravyatva svarUpa upAdhimatva pratyeka ghaTAdi ane gaganAdimAM che ja. "garamAvavRtti dvArthavimajho mirA[. ahIM padArthavibhAja ke pAdhimatva mAtranuM upAdAna karIe te abhAvatva svarUpa padArthavibhAjaka pAdhinuM Azrayatva abhAvamAM paNa hovAthI ativyApti thaze tenA nivAraNa mATe bhAvavRtti padapAdAna che. abhAva bhAvavRttipadArtha vibhAjaka upAdhi na hovAthI tene laIne abhAvamAM ativyApti nahIM Ave. mAtra bhAvavRtti padArtha vibhAja. ke pAdhimatvane ja niveza karIe te eka bhAvavRtti padArtha_vibhAjaka samavAyatva svarUpa je upAdhi tadRvatta te samavAyamAM paNa hovAthI temAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe aneka padanuM upAdAna che, samavAyatva upAdhi aneka bhAvavRtti na hovAthI tene laIne samavAyamAM ativyApti nahIM Ave. mAtra "aneka bhAvavRtti upAdhi maravAne ja niveza karIe te aneka bhAvavRtti bhAvatva svarUpa upAdhinuM Azraya samavAyamAM paNa hovAthI temAM ativyApti Avaze tene nivAraNa mATe "padArthavibhAjaka padane niveza che. bhAvatva upAdhi padArtha vibhAjaka na hovAthI tene laIne samavAyamAM ativyApti nahIM Ave. prakRtisthaLe "samavAyitva samavAya saMbaMdhathI saMbadhitva svarUpa che paraMtu samavAyAdhikaraNatva svarUpa nathI. tethI sAmAnya ane vizeSamAM samavAyatattva na hovA chatAM te samavAya saMbaMdhathI saMbaMdhI hovAthI temAM avyApti nathI AvatI. samavAya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhamya nirUpaNa saMbaMdhanA anuyegI samavAyavat che. ane samavAyanA pratiyogI tathA anuyAgI samavAya saMbaMdhane saMbaMdhI che. "samavetaramatavRtti vArthavimAnoridhAma " arthAda samata [samavAyaranTena sa ma] padArthamAM sameta je padArtha temAM rahelI padArtha vibhAjaka je upAdhi taduvAva, dravyAdi cAra padArthonuM sAmya che. kapAlikAdi samaveta kapAlAdimAM samata ghaTAdi dravyamAM rahenArI padArthavibhAjaka upAdhi dravyatva che. kapAlAdi samata ghaTAdi samata guNa-karma ane sAmAnyamAM rahenArI padArthavibhAjake pAdhi anukrame guNatva karmava ane sAmAnyatva che. tadRvatta anukrame dravyAdi cAra padArthomAM hovAthI, "tamattAvArtha vimA dhamara' dravyAdi cAranuM sAmya che e spaSTa che. ahIM pratyeka padanuM prayojana pUrva jaNAvelI rIte samajI zakAya che. kAraNa ke mAtra samavetavRtti padArtha vibhAjaka upAdhimattvanA nivezathI paramANumAM samaveta vizeSavRtti padArthavibhAjake pAdhi vizeSatvane laIne vizeSamAM ativyApti Avaze. mAtra samavetasamavetavRtti upAdhimattvanA nivezathI samatasamaveta ghaTadivya-guNa-karma-sAmAnya vRtti bhAvatva upAdhine laIne vizeSa-samavAyamAM ativyAti Avaze. ane mAtra padArthavibhAja. ke pAdhimaravanA nivezathI tAdaza abhAvatva upAdhine laIne abhAvamAM ativyApti Avaze. e duya nathI. yathAzrutamAM te tAdaza upAdhi dravyavAdi cAra ja hevAthI, vizeSa-samavAya-ane abhAvamAM dravyatvAdi cAramAMthI keIpaNa upAdhi na hovAthI temAM ativyAmi nathI AvatI. e paNa spaSTa prAya che. AthI ja graMthakAre dravyAdicAranuM sAdhamya na jaNavatA dravyAdi traNanuM sAdhamya jaNAvyuM che. sattAvatta....ItyAdi graMthathI.-dravya guNa ane karma A traNa padArthonuM sAdhamya samAna, sattAvarava che. e samajavuM. anyathA pUrve jaNAvyA mujaba ekAthe samavAya saMbaMdhathI sattAva te sAmAnyAdimAM paNa hevAthI temAM ativyApti Avaze. nityasamavettAvArtha vinor- marava arthAda nityapadArthamAM samavAya saMbaMdhathI rahelI. je padArtha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa vibhAjaka upAdhi tattva dravya ane guNanuM sAthatmya che. dravyatva ane guNatva upAdhi anukrame nityaparamANumAM ane nitya guNamAM samavAya saMkha'dhathI vRtti che. tethI 'nityasamavetA vimAnoAdhimava' dravya-ane guNunuM sAdhamyaM che. kava upAdhi, samaveta [kamAM samaveta] che paraMtu nityakarmAM na heAvAthI te nityasamaveta nathI. jyAre sAmAnyAdi padAvibhAjakApAdhi sAmAnyAdi svarUpa nitya padArthAMmAM vRtti che paraMtu tyAM samaveta nathI. AthI spaSTa che ke kavAdi svarUpa padArtha vibhAjakApAdhinu' grahaNa thai zakaze nahI. ahI padonu pratyeAjana pUrve jaNAvyA mujaba samajavu. dravyamAtranu sAdhamya AgaLa kahevAze. dravyatara guNAdri cha padArthonu' sAdha' nirguNatva' ane 'niSkriyatva' che. nirguNatva ane niSkriyatvanA artha guNAtyantAbhAvavattva ane karmAtyantAbhAvavattva che. tethI dravyamAM guNa ane kriyAnA anyAnyAbhAva hAvA chatAM ativyApti nathI AvatI. anyathA tAdRza guNu karmAMnA anyAnyAbhAva svarUpa nirguNatva ane niSkriyatvanuM grahaNa thAta teA dravyamAM ativyApti Avata. dravyamAM guNu karmanA atyantAbhAva na hAvAthI guNakarmanA ayantAbhAvasvarupa nirguNatva ane niSkriyatva svarUpa guNAdi cha nA sAdhanI dravyamAM ativyApti thatI nathI. yadyapi utpattinA AdyakSaNamAM ghaTAdrivyAmAM guNa ane karmonA ayantAbhAva hAvAthI temaja gaganADhi vibhudravyeAmAM sadA karmanA atyantAbhAva hAvAthI tAdRza prathamakSavRtti ghaTAdimAM ane gaganAdi vibhudravyAmAM ativyApti Ave che. paraMtu tenA nivAraNa mATe 'nirguNatva' ane 'niSkriyatva' nA artha anukrame 'guNavattavRttidharma vattva' ane 'kama vakravRtti padArthIvibhAjakApAdhimattva' A pramANe hAvAthI ativyApti nahI Ave. ghaTAdi dharmo guNavamAM athavA kavamAM avRtti nathI. temaja gaganava dharma karmAMvamAM avRtti hovA chatAM te [gaganatva] padArtha vibhAjaka upAdhi nathI. tethI ghaTavADhi athavA gaganavAdine laIne drAdi dravyamAM athavA gaganAdi vibhu dravyeAmAM atiMvyApti nahI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhammanirUpaNa Ave. guNavadamAM avRtti dharma guNAdi che. temaja karmavAdamAM avRtti padArtha vibhAjaka upAdhi paNa guNatvAdi ja che. tethI tAdazAthe paryavasAyI "nirguNatva" ane "niSkiyatva' A guNAdi cha nuM sAmya spaSTa che. sAmAnyAdi cAra padArthonuM sAmya sAmAnya parihInatva che. yadyapi pUrve jaNAvyA mujaba [jue pR. naM. 45 ekAI samavAya saMbaMdhathI sattAvatva sAmAnyAdimAM hevAthI "sAmAnyAdi cAranuM sAmya "sAmAnya rahitatva che. e kahevuM ayukta che. paraMtu sAmAnya parihInatvane artha sAmAnyAnadhikaraNatva che. ekAI samavAya saMbaMdha vRttitA niyAmaka na hovAthI te saMbaMdhathI sAmAnyAdimAM sAmAnyanuM saMbaMdhitva hevA chatAM sAmAnya niSThAdheyatA nirUpita adhikaraNatAne abhAva che ja tethI tAdaza "sAmAnyAnadhikaraNatva" sAmAnyAdi cAra padArthanuM sAdharyuM che e spaSTa che. kArikAvalI / pArimAulyabhinnAnAM kAraNatvamudAhRtam // 15 // - muktAvalI / pArimANDalyeti / pArimANDalyamaNuparimANam , kAraNatva tadbhinnAnAmityarthaH / aNuparimANa' tu na kasthA'pi . kAraNam / taddhi - svAnayArabdhadravyaparimANAraMbhaka bhavet / tacca na sambhavati / parimANasya svasamAnajAtIyasvotkRSTa-parimANajanakatvaniyamAt / mahadArabdhasya mahatta ratvavaDaNujanyasyAgutaratvaprasaGagAt / evaM paramamahatparimANamatIndriya* sAmAnya vizeSAzca bodhyAH / iimapi yogipratyakSe viSayasya na. kAraNatva, jJAyamAna sAmAnya na pratyAsattiH, jJAyamAna liGga nA'numitikaraNamityabhiprAyeNoktam / AtmamAnasapratyakSe Atmaparamamahattvasya kAraNatvAn paramamahatparimANamAkAzAde rbodhyam / tasyA'pi na kAraNatvamityAcAryANAmAzaya ityanye / tanna / jJAnAtirikta pratyevA'kAraNatAyA AcArya ruktatvAt // 15 // , . // iti pArimANDalyabhinnapadArthasAdharmyakathanam // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikavalI-muktAvalI-vivaraNa. pArimADalyathI bhinna padArthanuM sAdhamya "kAraNatva" che. -marimA-atIndriya sAmAnya-ane vizeSa A padArthone pArimANDatya kahevAya che. A parimADalya padArtho keI paNa kAryanuM kAraNa nathI. yadyapi paramANu ane kayaNukanuM aNuparimANa svArabdha kayaNuka ane caNakanA parimANanuM kAraNa thaI zake che kAraNa ke avayavanA guNe svAvayavInA guNanI pratye asamavAya kAraNa che. paraMtu "parimANa svasamAna jAtIya utkRSTa parimANanuM janaka che. e niyama che. tethI ja madhyamamahaparimANuka pAlathI Arabdha ghaTamAM kapAla parimANa sajAtIya utkRSTa (arthAda kapAlanA madhyamamaharimANanI apekSAe mahattara) madhyamamahatparimANanI utpatti kapAlanA parimANathI thAya che. tevI ja rIte paramANu ke dvayaNukanA aNuparimANathI kayaNuka ke vyaNukamAM aNuparimANanI utpatti mAnIe te te, paramANu ke kayaNukanA aNuparimANanI apekSAe aNutara (arthAda vadhAre nAnu) parimANa thaze. tethI paramANu ke kayaNukanA aNuparimANane koInuM paNa kAraNa mAnatA nathI. AvI ja rIte paramamahatparimANa atIndriya sAmAnya ane vizeSa paNa keInuM kAraNa nathI. yadyapi gijanene atIndriya paramANu vagere tathA tenA aNuparimANa vagerenuM paNa pratyakSa thAya che ane pratyakSanI pratye viSaya kAraNa che tethI svapratyakSanI pratye [paramANu vagerenA aNu parimANanA pratyakSanI pratye viSayatayA aNuparimANu kAraNa bane che. tevI ja rIte parama mahatparimANa paNa svapratyakSanI pratye viSaya vidhayA kAraNa bane che. pRthvIna zAyamAna ghaTAdi vRtti pRthvItyAtmaka sAmAnya; AgaLa varNa vAze te mujaba sakala ghaTanA (pRthvIva viziSTa sakala ghaTanA) alaukika pratyakSanI pratye kAraNa bane che. ane ghaTAdi vRtti ke pArthiva paramANumAM vRtti pRthvItva eka ja hovAthI vakSyamANa rIte alaukika pratyakSanI pratye alaukikasannikarSarUpe atIndriya sAmAnya paNa kAraNa che. temaja "parvato nirmana "mA" A anumAna sthaLe vaninI anumitimAM jevI rIte dhUma Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhammanirUpaNa - 51 kAraNa-hetu che. tevI rIte "mANu paramAttarAr minno viroSa" A anumAnamAM paramANvantaranA bhedanI anumitimAM vizeSa paNa kAraNa bane che. tethI pArimADalya svarUpa aNu parimANu-paramamahAparimANa-atIndriya sAmAnya ane vizeSa padArtho paNa kAraNa hevAthI pArimAnDalya bhinenuM sAmya "kAraNatva che. e kahevuM yukta nathI. paraMtu yogIonA pratyakSamAM viSaya kAraNa nathI. sAmAnya, alaukika pratyakSanI pratye sanikarSa nathI. ane jJAyamAnaliga anumitinuM kAraNa nathI arthAda viSaya vinA paNa atItAdi padArthonuM gIone pratyakSa thAya che. alaukika pratyakSanI pratye vayamANa rIte sAmAnya viSayaka jJAna ja saknikarSa che. ane atItAdi ligana viSayaka jJAnathI anumiti thatI hovAthI anumitinI pratye ligajJAna ja karaNa che. e siddhAntanA abhiprAyathI ja pArimAnDalya svarUpa ANuparimANAdi padArthonuM akAraNa jeIne pArimAnDalya bhinna padArthonuM sAdhamya kAraNa batAvyuM che. tethI keI doSa nathI. upara jaNAvelA gipratyakSa sAmAnya viSayaka jJAna svarUpa sanika vagere padArthonuM svarUpa AgaLa alaukika sanikaSanA nirUpaNa prasaMge spaSTa thaze. AtmAnA mAnasa pratyakSanI pratye AtmAnuM - tharamamahatparimANu kAraNa hovAthI pArimAnDalya padArthAta pAti paramamahat parimANa AtmAthI Itara gaganAdi dravyonuM ja samajavuM anyathA AtmAnA paramamaharimANamAM kAraNatva hovAthI pAri. mANDalya bhinenA sAdhamya kAraNatvanI temAM (AtmAnA paramamahatparimANamAM) ativyApti Avaze. AtmAnuM paramamahatu parimANu paNa keInuM kAraNa nathI. A pramANe AcAryane Azaya che. tethI pArimADalyAnA pAti paramamahatparimANa Atmatara gaganAdi dravyanuM ja samajavAnI jarUra nathI. paraMtu paramamahatparimANa mAtra levAnuM che. evuM keTalAka kahe che. te yukta nathI kAraNa ke AcAryo pitAnA graMthamAM pArimADalya padArthonI akAraNatAne jJAnAtirikta kArya nirUpita kAraNutAnA abhAvarUpe jaNAvI che tethI tyAM pAri Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNya mANDalyAntaHmAti paramamahatparimANu AtmAnuM paNa lai zakAya che. kAraNa ke AtmAnuM paramamahaMtparimANu Atma mAnasa pratyakSAtmaka jJAnathI atirikta koInu paNa kAraNa nathI. kArikAvalI | para anyathAsididhazUnyasya niyatA pUrvavartitA / kAraNatvaM bhavet tasya traividhyaM parikIrtitam // 16 // samavAyikAraNatvaM jJeyamathA'pyasamavAyi hetutvam / evaM nyAyanayajJaistRtIyamuktaM nimittahetutvam // 17 // yatsamavetaM kAryaM bhavati jJeyaM tu samavAyijanakaM tat / tatrAsannaM janakaM dvitIyamAbhyAM paraM tRtIyaM syAt ||18|| 'muktAvalI / nanu kAraNatva kimata Aha - anyathAsiddhIti / tasya kAraNatva-sya / / 16-17 // S tatreti / samavAyikAraNe pratyAsanna kAraNa dvitIyamasamavAyi-kAraNamityarthaH / atra yadyapi turItantusaMyoge par3hA'samavAyikAraNatva syAt, vegAdInAmabhighAtAdyasamavAyikAraNatvaM syAt, evaM jJAnAdInA - mapIcchAdyasamavAyikAraNatvaM syAt, tathA'pi paTA'samavAyi-kAraNalakSaNe. turItantu saMyogabhinnatva deyam / turItantusaMyogastu turIpaTasaMyoga pratyasamavAyikAraNaM bhavatyeva / evaM vegAdikamapi vegaspA- dyasamavAyikAraNaM. bhavatyeveti tattatkAryAsamavAyikAraNalakSaNe tattadbhinnatva deyam / 'Atma vizeSa guNAnAM tu kutrA'pyasamavAyikAraNatvaM nA'sti, tena tadbhinnatva sAmAnyalakSaNe deyameva / atra samavAyikAraNe pratyAsannaM dvividha, kArye kArthapratyAsattyA, kAraNaikArthapratyAsattyA ca / AdyaM yathA - ghaTAdika prati kapAlasaMyogAdikamasamavAyikAraNam / tatra kAryeNa ghaTena saha. kAraNasya kapAlasaMyogasya ekasmin kapAle pratyAsattirasti / dvitIya* yathA - ghaTarUpaM prati kapAlarUpamasamavAyikAraNam / svagatarUpAdika" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdha-nirUpaNa pa prati samavAyikAraNa ghaTaH, tena saha kaMpAlarUpasyaikasmin kapAle zratyAsattirasti / tathA ca kvacit samavAyasambandhena, kvacit svasamavAyisamavetatvasambanveneti phalito'rthaH / itthaJca kAryai kArya-kAraNaikArthA - nyatarapratyAsattyA samavAyikAraNe pratyAsannaM kAraNaM jJAnAdibhinnamasama- vAyikAraNamiti sAmAnyalakSaNa paryavasitam / aabhy--smvaayikaarnnaasamavAcijArAyAm , pa M-minnAraLa, tRtIya --nimittajJAraNanityarthaH // 8 // // vRtti vAraniravanam / anyathAsiddhithI zUnya niyata pUrvavattine kAraNa kahevAya che. jemAM samavAya sabaMdhathI kAya utpanna thAya che tene samAyi kAraNa kahevAya che. samavAya kAraNamAM samavAya athavA svasamavAyi samavetatva saMdhathI vattamAna kAraNane asamavAya kAraNa kahevAya che. paTAtmaka kArya'nu' samAya kAraNa taMtu che. e tatumAM samavAya saMbaMdhathI vartamAna taMtu sayAgAtmaka kAraNa 'paTanI pratye asamavAyi kAraNa che. temaja paTarUpAtmaka kAryAMnA samavAyi kAraNa paTamAM svasamaya samavetatva saMbadhathI vartAmAna tattunu rUpa paTanA rUpanu asamavAya kAraNa che. yadyapi paTAtmaka kAryanA samavAyikAraNa tantumAM samavAya sa...badhathI vatta`mAna turItantu sacaiAgAtmaka (paTanuM) kAraNa paNa che. tethI turItantunA sacAga paTanI pratye asamavAyi kAraNa thaze. tevI rIte icchAdi svarUpa kAya nI pratye jJAnAdine paNa asamavAya kAraNa mAnavA paDaze. kAraNa ke te paNa IcchAdinA samavAya. kAraNa AtmAmAM samavAya. sabadhathI vattamAna che. asamavAyikAraNanA nAzathI kAnA nAza thatA haiAvAthI paTanI pratye turItaMtunA sacaiAgane, asamavAya kAraNa nathI mAnatA. temaja AtmAnA vizeSa guNAne paNa asamavAya kAraNa mAnatA nathI. (anyathA turIta'tu sayAga ke jJAnAdinA nAzathI paTa athavA icchAdinA nAza thaze.) tethI temAM upara jaNAvyA mujaba ativyApti Ave che. paraMtu tenA nivAraNa mATe asamavAyi kAraNanA sAmAnya lakSaNamAM Atma Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-mukatAvalI-vivaraNa vizeSaguNabhinnatva padanuM upAdAna karavAthI temaja paTanA asamavA ikAraNanA lakSaNamAM turataMtu saMga bhinnatva padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave. asamavAkaya kAraNanA sAmAnya lakSaNamAM AtmavizeSaguNabhinnatvane jema niveza karyo che. tevI rIte turItatusaMgabhinnatvane niveza nahi karI zakAya. kAraNa ke turataMtu saMga paTanI pratye asamavAya kAraNa nathI paraMtu turI paTanA saMganI pratye te te asamAyi kAraNa che ja. AthI spaSTa che ke AtmAnA vizeSa guNo kAryamAtranI pratye asamavAya kAraNa nathI. jyAre turItatu saMga paTanI pratye ja asamavayi kAraNa nathI. tethI paTanA asamavAya kAraNanA lakSaNamAM ja turataMtu cAgabhinnatvapadane niveza kara joIe. AvI ja rIte abhidhAtAdinI pratye paNa vegAdi kAraNuM abhivAtAdinA samavAya kAraNa dravyamAM samavAya saMbaMdhathI vartamAna hovA chatAM tene asamAyi kAraNa mAnatA na hovAthI abhighAtAdinA asamAyi kAraNanA lakSaNamAM vegAdi bhinnatva padane niveza kare jaIe. vegAdine vega tathA spadAdinA asamAyi kAraNa manAya che. tethI pUrve jaNAvyA mujaba asamavAya kAraNanA sAmAnya lakSaNamAM vegAdi bhinnatvanuM niveza karI zakAze nahi. atra maLei .....ItyAdithI paravaririmiti sAmAnyakSa ghaIsitama " ahIM sudhI grantha spaSTa. che. tenuM vivaraNa tarkasaMgrahanA vivaraNamAM asamavAyikAraNanA nirapaNa vakhate kareluM che. samavAcikAraNathI bhinna tathA asamAyikAraNathI bhinna evA kAraNane nimitta kAraNa kahevAya che. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdha nirUpaNa 55 HIN kArikAvalI | yena saha pUrvabhAvaH, kAraNamAdAya vA yasya / anyaM prati pUrvatve jJAte yatpUrva bhAvavijJAnam // 19 // janakaM prati pUrvavRttitAmaparijJAya na yasya gRhayate / atiriktamathA'pi yadbhavenniyatAvazyaka pUrva bhAvinaH // 20 // ete paJcA'nyathAsiddhA daNDatvAdikamAdimam / ghaTAdau daNDarUpAdi dvitIyamapi darzitam // 21 // tRtIyaM tu bhavedvyoma kulAlajanako paraH / paJcamo rAsabhAdiH syAdeteSvAvazyakastvasau // 22 // muktAvalI / idAnImanyathAsiddhatvameva kiyatAmata Aha- yeneti / yatkAryaM prati kAraNasya pUrvavRttitA yena rUpeNa gRhUyate, tatkArya prati tadrUpamanyathAsiddhamityarthaH / yathA ghaTa prati daNDatvamiti / dvitIyamanyathAsiddhamAha-- kAraNamiti / yasya svAtantryeNAnvayavyatirekau na staH, kintu kAraNamAdAyaivA 'nvayavyatireko gRhayete, tadanyathAsiddham / yathA daNDarUpam / , tRtIyA - anya pratIti / anya prati pUrvavRttitva gRhItvaiva yasya yatkAryaM prati pUrvavRttitva' gRhUyate, tasya tat kArya pratyanyathA - siddhatvam / yathA ghaTAdika' pratyAkAzasya tasya hi ghaTAdika prati i kAraNatvamAkAzatvenaiva syAt, taddhi zabdasamavAyikAraNatvam eva ca tasya zabda prati kAraNatva gRhItvaiva ghaTAdikaM prati janakatva grAhyamatastadanyathAsiddham / nanu zabdAzrayatvena tasya kAraNatve kA'nyathAsiddhiriti cet, paJcamIti gRhANa / nanvAkAzasya zabda prati janakatve kimavacchedakamiti ceta, kavattvAdikaM vizeSapadArtho veti // 19 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa . caturthamanyathAsiddhamAha-janaka -pratIti / yat kAryananaka prati pUrvavRttitva gRhItvaiva yasya yatkArya prati pUrvavartitvaM gRhyate, tasya .. tatkArya pratyanyathAsighatvam / yathA kulAlapitu ghaMTa' prati, tasya hi kulAlapitRtvena ghaTa prati janakatve'nyathAsiddhiH / kulAlatvena rUpeNa janakatve tviSTApattiH, kulAlamAtrasya ghaTa prati janakatvAt / ___ paJcamAnyathAsiddhamAha-atiriktamiti / avazyaklRptaniyatapUrvavartina eva kAryasambhave tadbhinnamanyathAsiddhamityarthaH / ata eva pratyakSe mahattvaM kAraNa , anekadravyavattvamanyathAsiddham / tatra hi mahattvamavazyaklupta, tenA'nekadravyavattvamanyathAsiddham / na ca vaiparItye kiM vinigamakamiti vAcyam / mahattvatvajAteH kAraNatAvacchedakatve lAghavAt // 20-21 / / - rAsabhAdiriti-yadyapi yatkizcidghaTavyakti prati rAsabhasya niyatapUrvavRttitvamasti, tathA'pi ghaTajAtIya prati siddhakAraNabhAvairdaNDAdibhireva : tavyakterapi sambhave rAsabho'nyathAsiddha iti bhAvaH / eteSupazcasvanyathAsiddheSu madhye paJcamo'nyathAsiddha AvazyakaH, tenaiva pareSAM caritArthatvAt tathA hi daNDAdimiravazyaklaptaniyatapUrvavartimireva kAryasaMbhave daNDatvAdikamanyathAsiddham / na ca vaiparItye ki vinigamakarmiti vAcyam / daNDavasya kAraNatve daNDapaTitAyAH paramparAyAH sambandhatvakalpane gauravAta / evamanyeSAmapyanenaiva caritArthatva sambhavati // 22 // // iti paJcAvidhAnyathAsiddhanirUpaNam // . athaanythaasiddhtvmaah-yen......ityaadi|-2 zayanI pratye kAraNanI pUrvavRttitA je rUpe arthAda je dharmAdena jaNAya che. te kAryanI pratye te rUpa [te dharma] a yathA siddha che. dA. ta. ghaTAtmaka kAryanI pratye daMDanI pUrvavRttitA daMDavadhavacchedena jaNAya che tethI daMDava dharma anyathA siddha che. jene je kAryanI sAthe anvayavyatireka, svAtathI na hoya paraMtu kAraNane laIne ja anvayavyatireka hoya te te kAryanI pratye anyathA siddha che. dA. ta. ghaTAtmaka kAryanI sAthe "yatra ghaTastatra svAzrayAzrayatna saMbaMdhana daMDarUpama ' "yatra svAzrayA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdharmAM nirUpaNa zrayatna saMbaMdhena daDarUpAbhAva statra ghaTAbhAva' A rIte ja daMDanA rUpanA anvaya-vyatireka che. je svAzrayAzrayatva ghaTaka svAzraya daMDanA kAraNe che. para'tu daMDanI jema svataMtrapaNe nathI, tethI daDanu rUpa ghaTanI pratye anyathA siddha che. bIjAnI pratye pUvRttitvanAM jANyA pachI ja je kAnI pratye jenI pUvRttitA jaNAya che te kAryanI pratye te anyathA siddha che. dA. ta. ghaTAtmaka kAryanI pratye AkAzamAM kAraNutA mAnavI hAya tA te AkAzavena mAnavI joIe. ane AkAzava zabda samavAyikAraNatva svarUpa che. tethI zabdAtmaka anya kArDanI pratye AkAzanI pUrvavRttitAnA jANyA pachI ja ghaTAdi kAya nI pratye AkAzanI pUvRttitA jaNAya che. mATe 'AkAza' ghaTAdinI pratye anyathAsiddha che. yadyapi upara jaNAvyA mujakha zabdasamavAyikAraNatva svarUpa AkAzatvane mAnIe teA AkAzamAM anyathA siddhatva yAgya che. paraMtu AkAzavane zakhvAzrayatva svarUpa mAnavAthI AkAzanI pUvRttitAnA jJAna mATe anyanI pratye pUvRttitAnA jJAnanI AvazyakatA nathI. tethI AkAzamAM anyathAsiddhatva Agya nathI; paNa A rIte tRtIya anyathA siddhatva AkAzamAM na hoya te paNa pAMcamI anyathAsiddhi tA che ja. arthAdR tRtIya anyathA siddha tvanuM nirUpaNa AkAzatvane zabdasamavAcikAraNatva svarUpa mAnIne ja karavAmAM Avyu che. yapi AkAzatvane zabdasamavAyikAraNatvasvarUpa mAnIe tA zabda nirUpita AkAzamAM rahelI samavAyikAraNatAnA avacchedaka AkAzatru nahI' thai zake kAraNa ke svanA sva avacchedaka thatA nathI. tethI AkAzamAM rahelI te kAraNatAnA avacchedaka dhama ja aprasiddha thaze. paraMtu AkAzaniSTha tAdRzakAratAnA avacchedaka kavattva khavattvAdi svarUpa dharmane mAnI zakAya che. athavA kavattvane kAraNatAvacchedaka mAnIe tA khavattvane kema nahIM ? A rIte vinigamananA abhAve ananta varNamAM kAraNutAvaccheda'tva mAnavAmAM gaurava thatA hAvAthI AkAzamAM rahelA vizeSa padArtha ja AkAzaniSTha samavAyikAratAnA avacchedaka che. je kAcanA janakanI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa pratye pUrvavRttitAnA jJAna pachI ja jenI je kAryanI pratye pUrvavRttitA grAhA thAya che, te kAryanI pratye te anyathAsiddha che. dA. ta. ghaTAtmaka kAryanA janaka kulAlanI pratye kulAlapitAnI pUrvavRttitAne jANyA pachI ja kulAlapitAnI pUrvavRttitA ghaTAtmaka kAryanI pratye grahaNa karAya che. tethI ghaTAtmakakAryanI pratye kulAlane pitA anyathA siddha che. yadyapi kulAlane pitA paNa kulAla hovAthI kulAlana ghaTanI pratye te janaka hevAthI tene anyathAsiddha nahIM mAna joIe kAraNa ke ghaTa sAmAnyanI pratye kulAla-sAmAnya kAraNa che. paraMtu ghaTanI pratye kulAlana kulAlapitA kAraNa hovA chatAM kulAlapitRna rUpeNa anyathA siddha che. ahIM e yAda rAkhavuM ke prathama ane dvitIya tathA tRtIya ane caturtha anyathA siddhamAM dvitIya ane tRtIyalakSaNanA abhiprAyathI bhinnatA nathI. paraMtu ziSyanI buddhinA vaizava mATe A rIte nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. anyathA te vakyamANa paMcama anyathAsiddhamAM ja badhAne samAveza zakya hevAthI upara jaNAvelA cAre anyathAsiddhanuM nirUpaNa karavAnI AvazyaktA na hatI. avazyakalapta niyata pUrvavatti artha kAryanI pratye jenI niyata pUrvavRttitA avazya manAya che. te padArthothI ja kAyasaMbhava hoya te te avazyakalasaniyata pUrvavRtti padArthothI bhinna padArtho anyathA siddha che. ghaTAdi kAryanI pratye avazyakalapta niyata pUrvavRtti daMDa-cakra-cIvarAdithI ja ghaTAdine saMbhava hovAthI taddana bhinna rAsabha anyathAsiddha che. AthI ja pratyakSAtmaka kAryanI pratye mahatva [mahatparimANa nI avazyakala niyata pUrvavRttitA hovAthI tenI sAthe rahenArUM aneka dravyavasva arthAda aNu parimANAzrayabhinna [paramANu yazukabhinna] dravyatva anyathA siddha che. kAraNa ke pratyakSA tmaka kAryanI pratye viSayatAsaMbaMdhathI tenA adhikaraNa aNubhinna dravyamAM aNubhinnadravyatva svarUpa aneka dravyatva niyata pUrvavRtti hevA chatAM mahatvanI jema tenI pUrvavRttitA avazyakalapta nathI. mahatvanI pUrvavRttitAne avazyakalsa na mAnatA tAdaza aneka dravya Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdharmAM nirUpaNa ne vattvanI ja niyata pUvRttitAne avazyakalapta mAnIne pratyakSAtmaka kAryanI pratye tAdRza aneka dvavyavattvane ja kAraNa mAnavuM joIe ane mahattvane anyathA siddha mAnavu joie A pramANe paNa pi kahI zakAya che. para`tu pratyakSanI pratye tAdRzAnakadravyavattvane kAraNa mAnIe tA kAraNatAvacchedaka aneka dravyane mAnavuM paDe che. jayAre tenI apekSAe mahattvane kAraNa mAnavAthI kAraNatAvacchedaka mahattvatva jAtine mAnavAmAM lAghava thAya che. tethI spaSTa che ke avazyakalapta niyata, pUvRttitA mahattvamAM ja manAya che. ane tatsahadbhUta aneka dravyavattvamAM anyathAsiddhava che. [ahI' e yAda rAkhavuM joIe ke aNubhinnadravyatva te yadyapi kAlAttimAM hAvA chatAM tyAM rUpavattva ke sparzavattva na heAvAthI tenuM cAkSuSa ke vAca pratyakSa thavAnA prasaMga nathI. temaja rAsana-prANaja ke zrAvaNa pratyakSa dravyanuM thatuM ja nathI, tethI rAsanAdi pratyakSatvanA paNa prasa Mga kAlAdimAM nathI AvatA. ane mAnasa-pratyakSa te mAtra jJAnAdisa baddha AtmAnuM tathA jJAnAdinuM ja thAya che tethI kAlAdinuM mAnasa pratyakSa paNa thatuM nathI.] yadyapi yatkiMcid ghaTakAnI pratye te rAsabha paNa avazyalapta niyata pUvRtti che, tethI tene anyathAsiddha mAnI zakAze nahi. para'tu taghaTathI bhinna ghaTajAtIya anyaghaTanI pratye avazyalapta niyata pUvRtti je IMDAdi che tenAthI ja taddaghaTanI paNa utpattinI sa'bhAvanAnA kAraNe rAsabha ghaTa sAmAnyanI pratye anyathA siddha manAya che. A pa`vidha anyathA siddhomAM vastutaH pa'cama anyathAsiddha ja Avazyaka che. kAraNa ke ghaTAdinI pratye avazyakalapta niyata pUrvapatti da'DAdithI ja kAryotpatti saMbhavita hAvAthI dAMdinI sAthe rahenAza' 'Dala-daMDanuM rUpa AkAza-ane kulAlipatA anyathAsiddha che. A rIte ukta cAre paNa anyathAsiddhonA samAveza 5'cama anyathAsiddhamAM zakaya che. ghaTanI pratye daMDAdine avazyalapta niyata pUrvIvRtti na mAnIe ane daDavAdine avazyakapta niyata pUrvavRtti mAnIe tA kAraNutAvacchedaka sa...baMdha svAzrayAzrayavarUpa DArdi ghaTita para parA sabaMdhane mAnavAmAM gaurava thAya che. na // iti paJcavidhAnyathAsiddhinirUpaNam // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa kArikAvalI samavAyikAraNatvaM dravyasyaiveti vijJeyam / guNakarmamAtravRtti jJeyamathA'pyasamavAyihetutvam // 23 // anyatra nityadravyebhya aashrittvmihocyte| kSityAdInAM navAnAM tu dravyatvaM guNayogitA // 24 // kSitirjalaM tathA tejaH pavano mana eva ca / parAparatvamUtatvakriyAvegAzrayA amI // 25 // kAlavAtmadizAM sarvagatatvaM paramaM mahat / kSityAdi paJca bhUtAni catvAri sparzavanti hi // 26 // muktAvalI samavAyIti-spaSTam / ___guNeti / asamavAyikAraNa va guNa karmabhinnAnAM vaidharmya' na tu guNakarmaNoH sAdharmyamityatra tAtparyam / athavA'samadhAyikAraNavRttisattAbhinnajAtimattva tadarthaH / tena jJAnAdInAmasamavAyikAraNatvavirahe'pi nA'vyAptiH // 23 // ___anyatreti / nityadravyANi-paramANvAkAzAdIni vihAyA''zritatva sAdharmyamityarthaH / Azritatva tu samavAyAdi sambandhena vRttimattva, vizeSaNatayA nityAnAmapi kAlAdo vRttaH / idAnI dravyasyaiva viziSya sAdharmya vaktumArabhate--niyAdInAmiti / spaSTam // 24 // _ kSitiriti / pRthivyaptejovAyumanasAM paratvA-paratvavattvam , mUrta tvam , vegavattvam , karmavattva' ca sAdharmyam / na ca yatra ghaTAdau paratvamaparatva vA notpanna, tatrA'vyAptiriti vAcyam / paratvAdisamAnA. dhikaraNadravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt / mUrtatvam--apakRSTaparimANavattvam , taccaiSAmeva, gaganA diparimANasya kuto'pyapakRSTatvAbhAvAt / karmavattva karmasamAnAdhikaraNadravyatvavyApyajAtimattva vegavattva vegavadghRtti-dravyatvavyApya jAtimattva, ca bodhyam // 25 // . . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 D -- sAdharmyunirUpaNa -~-~~-~ ~~-~ ~ -~jAti kAjarAtamariza sAtatva sarvata-1sNyogitvm paramamahattva ca / paramamahattvatva jAtivizeSaH / apakarSAnAzrayaparimANavattva vaa| mityAdIti / pRdhivyaptejovAyvAkAzAnAM bhUtatvam / tacca bahirindriya grAhyavizeSaguNavattvam / atra grAhyatva laukikapratyakSakharUpayogyatva bodhyam / tena jJAto ghaTa iti pratyakSe jJAnasyA'pyupanItabhAnaviSayatvAt tadvatyAtmani nA'tiprasaGgaH / na vA laukikapratyakSAviSayarUpAdimati paramAjvAdAvavyAptiH tasyA'pi svarUpayogyatvAt , mahattvalakSaNakAraNAntarAsannidhAnAcca na pratyakSatvam / athavA''tmAvRttivizeSaguNavattvaM tattvam / catvArIti-pRthivyaptejovAyUnAM sparzavattvam / / 26 / / / pRthvI vagere nava dravyonuM sAdhamya samavAcikAraNa che. "guNa ane karma A be padArthonuM sAdhamya asamavAyikAratva che" A arthane jaNAvanArA "muLarmamAtravRtti." ItyAdi mUla graMthanuM tAtparya, guNa ane karmabhinna pAMca padArthonuM vaighamya (virUddha dharma) asamavAdhikAraNatva che? A che. tethI jJAnAdi AtmavizeSa guNomAM tAdaza sAdhamya asamAyikAraNava na hovA chatAM avyApti nahIM Ave. athavA sAdhamya prakaraNanA avasare tenI samApti pUrve vacce viryanuM nirUpaNa ayogya hovAthI jJAnAdi Atma vizeSa guNemAM asamavAyikAraNatvarUpe sAdhamyanI avyAptinA nivAraNa mATe "bALadharmavRtti..." ItyAdi mUlagraMthanuM tAtparya, "asamAyikAraNa vRtti sattA bhinna-je jAti taddAttva guNa ane karmanuM sAdhamya che? A pramANe che. AtmAnA vizeSa guNe jJAnAdi koInuM paNa asamavAdhikAraNa na hovA chatAM te jJAnAdimAM asamavAyikAraNa rUpAdi guNemAM rahenArI je sattAbhinna guNatva jAti taddavava (arthAda guNa tvavatva) hovAthI avyApti nahIM Ave. mAtra "mina tirara padanuM ja upAdAna karIe te sattAbhinaMdravyatvajAtimatva dravya Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa mAM paNa hovAthI dravyamAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe "jamavAcALavRtti" A padanuM upAdAna karyuM che. dravyatva jAti asamAyikAraNa guNAdivRtti na hovAthI dravyatva jAtine laIne dravyamAM ativyApti nahi Ave. mAtra "jamavacaRLavRttikAsimaratvanuM e upAdAna karIe te asamAyikAraNabhUta rUpAdi vRtti sattA jAtimatva dravyamAM paNa hovAthI temAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe. "saMghama' A padanuM paNa upAdAna karyuM che. asamAyikAraNa rUpAdivRtti sattA jAti sattAbhinna na hovAthI tene laIne dravyamAM ativyApti nahIM Ave." asamavAkaya kAraNavRtti sattAbhinna dharma vavu A pramANe ja guNa-karmanA sAdhammane mAnIe artha jAti' padanuM upAdAna na karIe te asamAyikAraNa rUpAdi guNa vRtti sattAbhinna dharma vya ratva paNa che. ane tadudharmavasva te dravyamAM paNa hevAthI temAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe "jAti padanuM upAdAna karyuM che. asamAyikAraNa guNavRtti sattAbhinna dravyaguNAnyataratva dharma jAti na hovAthI tene laIne dravyamAM ativyApti nahIM Ave. yadyapi asamAyikAraNavRtti sattAbhinna guNatva jAti kAlika saMbaMdhathI janya dravyamAM hovAthI temaja asamAyikAraNamAM (anitya guNadimAM) kAlika saMbaMdhathI vRtti sattAbhinna dravyatva jAtimatva dravyamAM hovAthI ativyApti Ave che ja, paraMtu tenA nivAraNa mATe ubhayatra vRttimasva arthA asamavAyikAraNa vRttitva ane tAdaza jAtimattva samavAya saMbaMdhathI vivakSita hovAthI ativyApti nahIM Ave. asamAyikAraNamAM samavAya-saMbaMdhathI vartamAna sattAbhinna guNatvAdi jAti samavAya saMbadhathI guNa ane karmamAtramAM ja che. dravyAdimAM nathI. e samajI zakAya che. Aja rItithI vayamANa sAdhamya sthaLe padanuM prayojana svayaM samajI levuM. paramANu AkAza vagere nitya dravyathI bhinna padArthonuM sAmya "Azritatva' arthAda vRttimattva che. yadyapi kAlika saMbaMdhathI gaganAdi Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanirUpaNa 3 nitya dravyeA paNa kAlAdimAM vRtti hovAthI gaganAdimAM Azritatva' sAdha'nI ativyApti Avaze, paraMtu ahIM Azritatva samavAyAdi sauMbadhathI vRttimattva (kAlika sabaMdhAtirikta sabaMdhathI vRttimattva(vRttitva) svarUpa ja vivakSita hAvAthI kAlika saMbaMdhathI vRttimattva viziSTa gaganAdimAM ativyApti nahI Ave. yadyapi bhUtalAdimAM saceAga saMbadhathI paramANuvRtti havAthI paramANu svarUpa nitya dravyamAM ativyApti anivAya che, paraMtu 'paramANunA sa'yeAga' e vRttitA niyAmaka (arthAdu AdhArAdheyabhAvanI pratItinA niyAmaka) na hovAthI te sacAga saMbaMdhane laIne paramANumAM ativyApti nahIM Ave. AthI spaSTa che ke kAlika sabadhathI bhinna evA vRttitA niyAmaka saMbaMdhathI vRttimattva svarUpa Azritatva nitya dravya bhinnAnu sAdhamya che. sattract viziSya sAdharmya vaktumArabhate - kSityAdInAm... ItyAdi--'dravyatva' ane 'guNavattva' nave byAnu' sAdhamya che, pRthvI, jala, teja, vAyu, ane mana A pAMca dravyAnu' paratnavattva, aparattvavattva, mUttatva, vegavattva, ane karmAMttva sAdharmsa che. yadyapi je ghaTAdimAM parava athavA aparatva utpanna thayuM na hAya e ghaTAdimAM paravavattva ke aparattvavattva na heAvAthI avyApti Avaze. para Mtu tenA nivAraNa mATe paratva samAnAdhikaraNa dravyatva vyApya jAtimattva ane aparavasamAnAdhikaraNa dravyatva vyApya jAtimattva svarUpa paravavattva ane aparavavattvanI vivakSA heAvAthI ghaTAdimAM avyApti nahi Ave kAraNa ke yatkiMcidra paratva ane aparatvanA adhikaraNa ghaTAdimAM rahenArI dvavyavavyApya je pRthvIvAdi jAti, tatttattva saMkala ghaTADhimAM che ja. 'mUrtava'apakRSTa parimANavattva svarUpa che. gaganADhi dravyAnu paramamahaparimANu koInI paNa apekSAe apakRSTa (nAnu.) na heAvAthI apakRSTa paramANuvattva upara jaNAvelA pRthvI vagere pAMca dravyAmAM ja che. upara jaNAvyA mujaba ja vega ana karahita evA yatkiMcida ghaTAdimAM avyAptinuM nivAraNa karavA kasamAnAdhikaraNa dravyatva vyApya jAtimattva svarUpa ka vattvanI ane Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa vegavavrutti dravyatva vyApya jAtimattva svarUpa vegavattvanI vivakSAmAM graMthakAranu tApa samajI levuM. prakRtasthale mAtra'jAtimattva'nA ja sAdhatayA ullekha karIe tA guNAdi jAtimAn guNAdimAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe 'dravyatva vyApya' padanuM upAdAna karyu che. tethI dravyatva vyApya pRthvIvAdi jAtimattva guNAdimAM na heAvAthI temAM tA ativyApti nahI Ave. paraMtu tAdRza dravyatva vyApya Atmatva jAtimAnlR AtmAmAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe paratvAdi (apara-va-karma-vega) samAnAdhikaraNa patnanu' upAdAna karyu. che. tethI AtmAmAM ativyApti nahI Ave. kAraNa ke parAdinA adhikaraNamAM rahenArI dravyatva vyApya jAti pRthvIAdi che. tattva AtmAmAM nathI. parAdi samAnAdhikaNu jAtimattvanu ja upAdAna karIe teA paravAdinA adhikaraNa pRthvI vagere pAMca dravyAmAM rahenArI je sattA jAti tattva to AtmAdimAM paNa hAvAthI temAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe dravyatva vyApya' padanuM upAdAna karyu" che. sattA jAti dravyatvanI vyApya na haiAvAthI tene laIne AtmAmAM ativyApti nahI Ave. parAdi samAnAdhikaraNa dravyatvavyApya jAtimattva ahIM pUrva jaNAvyA mujaba paravAdinu vRttitva ane jAtimattva samavAya sa'khaMdhathI ja levuM kAlikAdi sa`badhathI tAddaza vRtti-vAdine laIne AtmAdimAM ativyApti Avaze; ItyAdi svaya' samajI levu'. kAla AtmA AkAza ane dizA A cAra dravyAnuM sAdha, sarvAmUrta sa'yAgiva (samUdravya sayAgAzrayavasvarUpa) svarUpa sarvAMgatattva ane paramamahatparimANa che. paramamahatparimANamAM rahenArI jAti vizeSa 52mamahattvattva che, athavA keTalAka leAkA AtmAnA paramamahat parimANune yAgya mAnatA na heAvAthI tapAramANu vRti paramamahattvatva jAti vizeSanu pratyakSa thaI zake ema na heAvAthI paramamahattvatva jAtinI siddhi pratyakSa pramANathI zakaya nathI ane paramamahaparimANu kAryanuM kAraNa na heAvAthI kAratAvacchedakatayA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhamyanirUpaNa. ~ ~ ~~~~ ~~ ~~~/ ... anumAna pramANuthI paNa paramahatvatva jAtinI siddhi thaI zake ema na hovAthI paramamahatva (paramamahatparimANa) apakarSAnAzraya parimANavasva svarUpa che. arthAda keInI paNa apekSAe jenuM parimANa apakRSTa nathI te apakarSAnAzraya parimANavat kahevAya che ane tattva (apakarSAnAzrayaparimANava7) paramamahatva che. ahIM paramamahattva sthaLe paramamahatu pada paramahatparimANAzrayadravyavAcaka hovAthI paramamahatvane artha "paramamahaparimANa thAya che. ane temAM rahelI jati paramamahatvatva che. e samajI zakAya che. pRthvI jala teja vAyu ane AkAza A pAMca dravyonuM sAmya bhUtatva che. je viiAiviroSaTLavA arthAda bahirindriyathI grAhya je vizeSa guNa taddava svarUpa che. pRthvI jala teja vAyu ane AkAzamAM rUpa-rasa-gaMdha-spa-sAMsiddhika dravatva ane zabda Aja yathAsaMbhava vizeSa guNa che. te badhA cakSu vagere bahirindriyathI grAhya paNa che. ane tArza bahirindriya grAhya vizeSa guNavattava pRthavI vagere upara jaNAvelA pAMce dravyamAM hovAthI tyAM "bhUtatva spaSTa che. yadyapi "jJAti ' ' ItyAkAraka ghaTanA cAkSuSAdi pratyakSamAM jJAnanuM paNa cakSuIndriyathI - vakSyamANa jJAnalakSaNa pratyAsattithI alaukika bhAna thAya che. tethI jJAnAtmakavizeSaguNa paNa bahirindriyagrAhyA hovAthI taddavAna AtmAmAM bhUtatvasAdharmyunI ativyApti Ave che. paraMtu "bahiriddhigrAhya ahI grAhyatva "vaukika pratyakSogyatva" svarUpa ja vivakSita hovAthI jJAnane laIne AtmAmAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke jJAna bahirindriyajanya alaukika pratyakSane viSaya hovA chatAM bahirindriyaja laukika pratyakSa yegya nathI. bhUtatvanA svarUpamAM yogyatvane niveza karele hevAthI paramANumAM avyApti nathI AvatI kAraNa ke, pRthvI vagerenA paramANuonA rUpAdi vizeSaguNe bahirindriyajanyalaukika - pratyakSanA viSaya banatA na hovA chatAM te pratyakSa cagya te che ja che tethI bahirindriyajanyalaukika pratyakSa yogya vizeSa guNavattva svarUpabhUtatva Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa pRthvI vagerenA paramANumAM paNa che. anyathA bahirikriyajanyalaukika pratyakSa viSayabhUta vizeSaguNavatta svarUpa bhUtatvanI vivakSA karIe te bahirindriya janya laukika pratyakSanA viSaya nahIM thanArA paramANunA rUpAdi guNa hovAthI tenuM grahaNa na thavAnA kAraNe paramANumAM avyApti Avata. je upara jaNAvyA mujaba yegyatvanA nivezathI nathI AvatI. paramANunA rUpAdi bahiridriya janya laukika pratyakSa yegya hovA chatAM paramANumAM mahattvarUpa kAraNottara na hovAthI paramANunA rUpAdinuM pratyakSa thatuM nathI. mAtra "laukika pratyakSa yaMgya vizeSaguNavattva' svarUpa bhUtatvanI vivakSA karIe te mana Indriya janya laukika pratyakSa regya jJAnAdi svarUpavizeSaguNavattva AtmAmAM hovAthI AtmAmAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe "bahirindriya padanuM upAdAna karyuM che. jJAnAdi vizeSaguNa cakSu vagere bahirindriya janya laukika pratyakSa yogya na hovAthI taddavAn AtmAmAM avyApti nahIM Ave. bahiridraya janya laukika pratyakSa yegya guNavatva" svarUpa bhUtatvanI vivakSA karIe te tAdaza bahirindriya janya laukika pratyakSa yogya saMyogAdi sAmAnya guNavatva kAlAdimAM hevAthI temAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe vizeSa padanuM upAdAna karyuM che. kAlAdimAM vizeSaguNavattva na hovAthI ativyApti nahIM Ave. yadyapi kAlAdimAM uddabhUtarUpavattva na hovAthI kAlAdivRtti saMyegAdi sAmAnyaguNa cakSurAdibahirindriya janya laukika pratyakSanA yogya na hovAthI te sAmAnya guNene laIne vizeSa guNane niveza na hoya te paNa kAlAdimAM ativyApti nathI AvatI, tethI vizeSapada nirarthaka jaNAya che. paraMtu "bahirindriya janya laukika pratyakSa yogya vizeSaguNavattva svarUpa bhUtatvanI yathAzruta vivakSAmAM paNa cakSurAdi IndrimAM uddabhUtarUpavatva na hovAthI cakSurAdimAM bahirindriyajanya laukika pratyakSa yogya vizeSaguNavattva nathI tethI cakSurAdimAM avyApti Ave che. te avyAptinA nivAraNa mATe "pratyakSa yogyatvanAM sthAne pratyakSa viSayabhU taguNatvavyApyajAtima niveza karavo paDaze arthAda Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdharmyunirUpaNa bahirindriya janya laukika pratyakSa viSayabhUta guNatva vyApya je jAti, tajajAtima vizeSaguNavattvanI vivakSA karI hovAthItAdaza bahiri. ndriya janya laukika pratyakSanI viSayabhUta guNatvavyApya rUpasvAdi je jAti, taddavavizeSaguNarUpAdimatva pRthyAdinA paramANumAM ane cakSurAdi IndriAmAM paNa hovAthI temAM avyApti nahIM Ave. have je etAhazatAtparya mAM vizeSa padanuM upAdAna na karIe te bahirindriya janya laukika pratyakSa viSayabhUta guNatvavyApya je saMyogatyAdi jAti, taddajAtima saMgAdi guNavattva te kAlAdimAM paNa hovAthI temAM ativyApti Ave che. vizeSa padanA nivezathI temAM ativyApti nahIM Ave e spaSTa che. ahIM paNa jAtimatva ane vizeSaguNavatve samavAya saMbaMdhathI ja vivakSita che. anyathA kAlikAdi saMbaMdhathI tAdazavivekSAmAM ativyApti Avaze e khUba ja spaSTa che. athavA "bahirindriya janya laukika pratyakSaviSayagurutvavyAyajAtimadda vizeSaguNavatvanI apekSAe laghubhUta "AtmADavRttivizeSaguNavandra" svarUpa ja bhUtatva jANavuM ahIM vizeSa padanuM upAdAna na karIe te AtmA vibhu hovAthI temAM nahIM rahenAra zika (diphakRta) paratva ane aparava svarUpa sAmAnya guNavatta te manamAM paNa hevAthI temAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe vizeSa padanuM upAdAna karyuM che. manamAM vizeSa guNavatva na hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. zeSa padanuM prayojana te upara jaNAvelI dizAe svayaM samajI zakAze. pRthvI jala teja ane vAyu A cAra dravyanuM sAdhamya sparzavatva che. jenuM tAtparya "samAna - samAnArI tvacAnAtimarache. anyathA kAlikAdi sabaMdhathI sparzanA AzrayakAlAdimAM ativyApti Avaze ane prathama kSaNamAM sparahita evA pRthyAdimAM avyApti Avaze. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rikAvalI-muktAvalI-vivaraNa kArikAvalI. dravyArambhazcaturSu syAdathA''kAzazarIriNAm / avyApyavRttikSaNiko vizeSaguNa iSyate ||27|| rUpa- dravatva- pratyakSayoginaH prathamAstrayaH / guruNI he rasavatI dvayo naimittiko dravaH // 28 // AtmAno bhUtavargAzca vizeSaguNayoginaH yaduktaM yasya sAdharmya vaidharmyamitarasya tat // 29 // muktAvalI / dravyArambha iti / pRthivyaptejovAyuSu caturSu dravyArambhakatvam / ca dravyAnArambhake ghaTAdAvavyAptiH / dravyasamavAyikAraNavRtidravyatva - vyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt / athA''kAzeti / AkAzAtmanAmavyApyavRtti kSaNikavizeSaguNavattvaM sAdharmyamityarthaH / AkAzasya vizeSaguNaH zabdaH, sa cA'vyApyavRttiH, yadA kicidavacchedena zabda utpadyate,tadA'nyAvacchedena tadabhAvasyA'pi sattvAt / kSaNikatvaJca tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvam / yogyavibhuvizeSaguNAnAM svottaravRttivizeSaguNanAzyatvAt prathamazabdasya dvitIyazabdena nAzaH / evaM jJAnAdInAmapi / jJAnAdikaM yadA''tmani vibhau zarIrAvacchedenotpadyate, tadA ghaTAdyavacchedena sadabhAvo'styeva / eva N jJAnAdikamapi kSaNadvayAvasthAyi / itthavA'vyAyasuttivizeSaguNavattva, kSaNikavizeSaguNavattvaM cArthaH / pRthivyAdau rUpAdivizeSaguNA'stItyato'vyApyavRttItyuktam / pRthivyAdAvavyApyavRttiH saMyogAdirastIti vizeSaguNetyuktam / na ca rUpAdInAmapi kadAcit tRtIyakSaNe nAzasambhavAt kSaNikavizeSaguNavattva' kSityAdAvativyAptamiti vAcyam / catuHkSaNavRttijanyAvRttijAtimadvizeSaguNavattvasya tadarthatvAt / apekSAbuddhiH kSaNatrayaH tiSThati kSaNacatuSTayaM tu na kimapi janyajJAnAdika tiSThati, rUpatvAdika' tu kSaNacatuSTayasthAyinyapi rUpAdau varttate iti tadUvyudAsaH / IzvarajJAnasya catuHkSaNavRttitvAt jJAnatvasya tadvRttitvAd Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sAdharmyunirUpaNa janyetyuktam / yadyAkAzajIvAtmanAH sAdharmya, tadA janyeti na deya', dveSatvAdikamAdAyA''tmani lakSaNasamanvayAt / paramamahattvasya tAdRza guNatvAt , caturthakSaNe dvitvAdInAM nAzAbhyupagamAd dvitvAdInAmapi tathAtvAt tadvAraNAya vizeSeti / trikSaNavRttitva' vA vaktavyam / icchAtvAdikamAdAyA''tmani lakSaNasamanvayAt // ityAkAzAtmanoH sAdharmyakathanam / / 26-27 // ___ . rUpadravatveti / pRthivyaptejasAM rUpavattva, dravatvavattva pratyakSaviSayatva cetyarthaH / na ca cakSurAdInAM bharjanakapAlasthavarneH, USmaNazca rUpavattve kiM mAnamiti vAcyam / tatrA 'pi tejastvena rUpAnumAnAt / evaM vAyvAnItapRthivIjalatejobhAgAnAmapi pRthvItvAdinA rUpAnumAna bodhyam // na ca ghaTAdau drutasuvarNAdibhinne tejasi ca dravatvavattvamavyAptamiti vAcyam / dravatvavavRtti-dravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt / ghRtajatuprabhRtiSu pRthivISu jaleSu drutasuvarNAdau tejasi ca dravatvasattvAttatra ca pRthvItvAdisattvAttadAdAya sarvatra lakSaNasamanvayaH / na ca pratyakSa viSayatvaM paramAgvAdAvavyAptam , ativyAptaJca rUpAdAviti vAcyam / cAkSuSalaukikapratyakSaviSayavRttidravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt / AtmanyativyAptivAraNAya cAkSuSeti / ___ guruNI iti / gurutvavattvaM rasavattvaM ca pRthivIjalayorityarthaH / na ca ghANendriyAdInAM vAyvAnItapRthivyAdibhAgAnAM ca rasAdimattve kiM mAnamiti vAcyam / tatrA'pi pRthivItvAdinA tadanumAnAt / dvayoriti / pRthivItejasorityarthaH / na ca naimittika dravatvaM ghaTAdau vanyAdau cA'vyAptamiti vAcyam / naimittikadravatvasamAnAdhikaraNadravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt // 28 // ... Atmana iti / pRthivyaptejovAyvAkAzAtmanAM vishessgunnvttvmityrthH| yaduktamiti / jJeyatvAdika vihAyeti bodhyam / tattu na kasyA'pi vaidhayaM kevalAnvayitvAt // 29 // // iti sAdharmya-vaidharmya nirUpaNam // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 * kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa. pRthvI jala teja ane vAyu A cAra dravyonuM sAdhamya dravyAraMbhakatva paNa che. yadyapi dravyanA anAraMbhika ghaTAdi dravyamAM dravyasamavAdhikAraNatvasvarUpa dravyAraMbhakatva na hovAthI ghaTAdimAM avyApti Ave che, paraMtu dravyAraMbhakatvanuM tAtparya "vyasamAyikAraNavRtti-dravyatvavyApya jAtimatva hovAthI tAdaza dravyasamAdhi kAraNa vRtti dravyatvavyApya pRthvIvAdi jAtimattva ghaTAdimAM hevAthI temAM avyApti nahIM Ave. kevaladravyatvavyApyajAtimattva AtmAdimAM hevAthI temaja kevalarAmavAyikAraNa [guNAdisamAyikAraNa vRttidravyatvavyApya jAtimattva paNa AtmAdimAM hovAthI temAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe "vyasamAyikAraNavRtti' padanuM upAdAnA ' karyuM che. AtmavAdi jAti dravyanA samavAyikAraNamAM vRtti na hovAthI AtmAdimAM ativyApti nahIM Ave. dravyatvavyApya" padanuM upAdAna na karIe te dravyanA samavAyikAraNa kapAlAdimAM rahenArI je dravyavAdijAti tavatva te kAlAdimAM paNa hovAthI temAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe dravyatvavyApyapadanuM upAdAna karyuM che. dravyatvAdi jAti dravyatvanI vyApya na hovAthI tene laIne kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave. yavapi dravyatvanI vyApya dravyatva jAti paNa che kAraNa ke svanuM vyApyatva svamAM paNa manAya che. tethI tAdazadravyatvavyApya dravyatvajAtine laIne kAlAdimAM ativyApti durUddhara ja che. paraMtu prakRti sthaLe dravyatvavyApyatva dravyatvacUnavRttitva svarUpa samajavuM athavA dravyavabhinnatvaviziSTadravyatvavyApyatva samajavuM. tethI dravyatvajAti dravyatvanI vyApya hovA chatAM dravyavanyUnavRtti nathI temaja dravyatvabhinna paNa nathI tethI tene laIne kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave. AvI ja rIte pUrve paNa ane AgaLa paNa jyAM jyAM taddavyAkhyatvane niveza che tyAM tyAM ekAdazaja vyAkhyatva AvazyaktAnusAra samajI levuM. abhyAkhyavRtti-kSaNikavizeSaguNavatva, AtmA ane AkAzanuM sAdhacyuM che. vibhu svarUpa AtmAmAM paNuM zarIrAvara che ja jJAnAdi Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 sAdharmyunirUpaNa vizeSaguNe che. AkAzamAM paNa yatkiMcidamRdaMgAdivaSNadena ja zabdavizeSaguNa che. ane e jJAnAdi tathA zabda vizeSa guNe kSaNika paNa che. tAdaza avyAkhavRtti-kSaNika vizeSaguNavattva AtmAmAM tathA AkAzamAM ja che. e spaSTa che. vibhudranA pratyakSa je vizeSa guNe che te ttarakSaNamAM rahenArA vizeSaguNathI nAza pAme che. prathamakSaNavRtti zabdane dvitIyakSaNavRttizabdanA kAraNe tRtIyakSaNamAM nAza thAya che. AvI ja rIte AtmAnA cogya vizeSaguNagAnAdine paNa utpattinA tRtIyakSaNe nAza thAya che, tethI samajI zakAze ke tRtIyakSaNamAM svitpattitRtIyakSaNamAM] vRtti je svarvAsa tatmatigita svarUpa ja zabda ane jJAnAdinuM kSaNika che. paraMtu suprasiddha ekakSaNavRtti svarUpa arthAda svAvyavahitattara kSaNavRtti vaMsapratitvisvarUpa kSaNikatva ahIM vivakSita nathI. yadyapi AtmA ane AkAzanuM sAdhamma "avyApya vRtti vizeSa guNavatta'mAtra kahIe te paNa kaI doSa nathI. tethI kSaNika pada nirarthaka che. paraMtu AkAza ane AtmAnuM "avyayavRtti vizeSaguNavattva" tathA "kSaNika vizeSaguNavattva A be sAdhacce jaNAvavAnA AzayathI mUlamAM kSaNika padanuM grahaNa che. kevala vizeSaguNavatva mAtranuM ja upAdAna karIe te rUpAdi vizeSaguNavat pRthyAdimAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe avyApya vRtti padanuM upAdAna karyuM che. rUpAdi guNe avyApya vRttina hovAthI tadravata pRthvI vagere dravyamAM ativyApti nahIM Ave. "vizeSa padanuM upAdAna na karIe te avyApyavRtti saMgAdisvarUpa sAmAnya guNavat pRthvI vagere dravyamAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe vizeSa padanuM upAdAna Avazyaka che. pRthyAdimAM avyApyavRtti vizeSa guNa jJAnAdimatva na hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. pUrva ghaNIvAra jaNAvyuM hovAthI ahIM vizeSaguNavatva samavAya saMbaMdhathI vivakSita che e kahevAnI Avazya katA nathI. anyathA kAlikAdi saMbaMdhathI tAdaza jJAnAdimatva pRthyAzimAM hovAthI ativyApti durUddhara ja che. calapi kadAcita rUpAdi Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa vizeSa guNeno pAkadinA kAraNe svotpattinA tRtIyakSaNamAM nAza thato hovAthI tAdaza tRtIya kSaNavRttidhvaMsa pratiyegI svarUpa kSaNika vizeSa guNa rUpAdi paNa che. ane tAdaza rUpAdimattva samavAya saMbaMdhathI pRthyAdimAM hovAthI tyAM ativyApti Ave che. paraMtu prakRti sthaLe kSaNika vizeSa guNavatvane artha, "cArakSaNavRtti evA janya padArthamAM nahi rahenArI je jAti tajajatimadda vizeSaguNavattva che. tethI rUpAdi guNane laIne pRthyAdimAM ativyApti nahIM Ave, kAraNa ke rUpatvajAti jema kadAcit be kSaNa vRtti janya rUpamAM rahe che tevI rIte kavacida cArakSaNavRtti janya rUpamAM paNa rahe che. tethI caturakSaNavRtti janyAvRtti jAti rUpasvAdi na hovAthI tajajAtimadda vizeSaguNa rUpavanyULyAdimAM ativyApti nahIM Ave. jyAre janyajJAnAdi ane AkAzane vizeSa guNa zabda te, kyAre paNa cAra kSaNa rahetuM nathI. tethI catuH kSaNavRtti janya rUpAdi padArthamAM avRtti jAti jJAnatyAdi ane zabdava che tajajAtimadda vizeSa guNavattva AtmA ane AkAzamAM ja che. tethI keI doSa nathI. ahIM yAda rAkhavuM ke pUrve jaNAvyA mujaba jJAnAdi vizeSa guNo ane zabda be ja kSaNe vRtti hovAthI "trikSaNavRtti janyAvRtti' kahyuM hatuM te paNa cAlata paraMtu apekSAbuddhi svarUpa jJAna traNa kSaNa sudhI rahe che. tethI jJAnatva jAti trikSaNavRtti janya jJAnamAM [apekSAbuddhimAM] vRtti ja hevAthI tenuM grahaNa na thAta. mATe tene saMgraha karavA "catu kSaNanuM upAdAna karyuM che. apekSA buddhi traNa ja kSaNa vRtti hovAthI jJAnatva jAti catu kSaNavRtti janya padArthamAM avRtti hovAthI have tene saMgraha thaI zake che. jJAnane be kSaNa vRtti mAnyA pachI apekSAbuddhine traNa kSaNa vRtti zA mATe mAnavI joIe? e kahevuM gya nathI kAraNa ke, "prathamakSaNe apekSAbuddhinI utpatti, dvitIya kSaNe dvivAdi saMkhyAnI utpatti, tRtIya kSaNe ddhitvanuM nirvikalpaka jJAna ane caturthakSaNe dvivAdi saMkhyAnuM savikalpaka pratyakSa thAya che." A avasthAmAM apekSAbuddhi svarUpa jJAnane be kSaNa ja vRtti mAnIe te tRtIyakSa apekSA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhammanirUpaNa ~ ~ ~ buddhine nAzathI caturtha kSaNe dvivAdine nAza thavAthI dvivAdi saMkhyAnuM pratyakSa ja nahIM thAya. yadyapi tRtIya kSaNe dvitva hoya ane caturthakSaNe ene nAza thAya te paNa kAryAvyavahita pUrvekSaNamAM dvivAdi levAthI caturtha kSaNamAM dvivAdinuM pratyakSa thavAmAM kaI bAdhaka nathI. paraMtu pratyakSanI pratye viSayanI kAraNatA svAvyavahita pUrvavRttina nathI manAtI paNa sva-kAryasamAnakAlIna manAya che. tethI caturthakSaNamAM dvivAdi saMkhyAnuM hovuM jarUrI hevAthI apekSAbuddhine dvivAdi pratyakSanI anupa patti na thAya mATe traNa kSaNavRtti manAya che. mAtra janyAvRtti jAtimadda vizeSa guNavatvanuM ja upAdAna karIe te jJAnatvAdi ke zabdatva jAti paNa janyamAM vRtti hevAthI jJAnavAdi ke zabda jAtine paNa saMgraha nahIM thAya. tethI asaMbhava Avaze tenA nivAraNa mATe "catu kSaNavRtti padanuM upAdAna karyuM che. jJAnatyAdi ke zabda- jAti paNa janyamAM vRtti hevA chatAM jJAnavAdi ke zabdava jAti catuH kSaNavRttijanya ghaTAdimAM avRtti hovAthI tene laIne AkAza ane AtmAmAM sAdhamyane samanvaya thata hovAthI asaMbhava nahIM Ave. mAtra "catuHkSaNavRtti padArthoDavRtti jAtimadda vizeSaguNavatvane niveza karIe ane janya padanuM upAdAna na karIe te catu kSaNavRtti nityajJAnamAM rahenArI jJAnatvAdi jAtinuM grahaNa na thavAthI tajajAtimadda vizeSaguNa nityajJAnavAnuM paramAtmAmAM avyApti Avaze tenA nivAraNa mATe janyapadane niveza karyo che. catu kSaNavRtti nitvajJAnamAM jJAnatvajAtivRtti hovA chatAM catuHkSaNavRttijanya ghaTAdimAM te avRtti hovAthI te jAtima vizeSaguNa nityajJAnane laIne paramAtmAmAM paNa sAdhamyane samanvaya thavAthI avyApti nahIM Ave. athavA "tharArAAi A mUlanA anusAra azarIrI paramAtmAnuM sAdhamya jaNAvavAne Azaya nathI paraMtu zarIrI jIvAtmAnuM ja sAdharme jaNAvavAne Azaya che ema mAnIe to janya padane niveza na karIe te paNa cAle. kAraNa ke caturakSaNavRtti padArthamAM nahI rahenArI jJAnatva jAti na Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa hovA chatAM tAdaza jAti dvaSatva te che ja tajajAtimada vizeSaguNa dvaSavanta te jIvAtmAmAM che ja eTale avyApti nahIM Ave. "catuH kSaNavRttijanyAvRttijAtimada guNavattva" mAtranuM upAdAna karIe arvAda vizeSa padanuM upAdAna na karIe te catuH kSaNavRtti janyaghaTAdimAM avRtti je paramamahandutva jAti taddajAtimadu mahattvaguNavattva kAlAdimAM hovAthI temAM ativyApti Avaze. athavA pUrve jaNAvyA mujaba paramamahandutva jAti nathI paraMtu apakRSTa parimANuvatva svarUpa che ema mAnIe [ juo pR. naM. 64-65]; te pUrve jaNAvyA mujaba [ juo pR. naM. 72 ] dvityAdi saMkhyAno apekSAbuddhinA pAMcamA kSaNe ane svotpattinA caturtha kSaNe nAza thatuM hovAthI catuH kSaNavRtti ja ghaTAdimAM avRtti jAti dhitvavAdi paNa che ane tajAtimad dvivAdi saMkhyA svarUpa sAmAnya guNavatva te ghaTAdimAM paNa hevAthI temAM ativyApti Avaze. tene nivAraNa mATe vizeSa padane niveza karyo che. saMkhyA vizeSa guNa na hovAthI tene laIne ghaTAdimAM ativyApti nahIM Ave. athavA catu kSaNavRtti janyAvRtti jAtimadda vizeSa guNavatvanI apekSAe laghubhUta "trikSaNa janyAvRtti jAtimada vizeSa guNavattavanI vivakSA karavAthI paNa keI. doSa nathI kAraNa ke trikSaNavRtti janya padArthamAM avRtti jAti jJAnatva na hovA chatAM tAdaza IcchA--SatvAdi jAtine laIne tajajAtimada vizeSaguNa IcchAdimattva jIvAtmAmAM hovAthI tyAM sAdhammane samanvaya thaI jAya che. paramAtmAmAM te upara jaNAvyA mujaba sAdhamya jaNAvavA Azaya na hovAthI "jJAnatva' jAtine saMgraha na thavA chatAM kaI doSa nathI. pRthvI jela ane tenuM sAdhamya rUpavatva, dravatvavatva, ane pratyakSaviSayatva che. pRthvImAM savidha rUpavatva ane jala tejamAM zukalarUpavatva che. pRthvI ane tejamAM naimittikadravatvavatva che. jyAre jalamAM sAMsiddhikadravatvavattva che. ane pRthvI jala tejanuM cAkSuSa ane tvAca pratyakSa thatuM hovAthI te traNemAM pratyakSa viSaya che ja. cakSurAdi Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdharmyunirUpaNa 7pa Indriya svarUpa teja AdimAM caNA mamarA zekavAnuM sAdhanabhUta mATInA bhAjana vizeSamAM rahelA vahinAmAM ane garamImAM rUpavatva che emAM kaI pramANa nathI evuM nahi kahevuM kAraNa ke "cakSurAda (bharjana kapAlavahina uSmA vagere) rUpavantastejasvAda mahAna sAdivRttivAhinava" A anumAnathI cakSurAdi svarUpa tejamAM tejasvI hetuthI rUpavatvanuM anumAna thaI zake che temaja pRthvItva ane jalatva hetuthI pArthiva ane jalIya Indriya svarUpa pRthvI ane jalamAM tathA vAyu dvArA lavAelA pArthiva athavA jalIya bhAgamAM paNa rUpavatva siddha thaI zake che. yadyapi pRthvI vageremAM utpattinA prathama kSaNe rUpavatva na hovAthI tyAM avyApti Ave che paraMtu tenA nivAraNa mATe rU5vad vRtti dravyatva vyApya jAtimatvanI vivakSA karavAthI rUpava6 vRtti dravyatva vyApya pRthvItyAdi jAtimatva sakala pRthyAdimAM havAthI avyApti nahIM Ave. AvI ja rIte "vatvavattvanuM paNa tAtparya dravadvavadravRttidravyatva vyApya jAtimatva hevAthI ghaTamAM temaja kutasuvarNAdibhinna vahina vagere tejamAM pravatvavatva na hovA chatAM avyApti nahIM Ave kAraNa ke dravatvava vRtti dravyatva vyApya pRthvItva temaja tejasva jAtimatva ghaTAdimAM temaja kutasuvarNAdibhinna tejamAM anukrame che ja, yadyapi pRthvI jela ane tejanA paramANunuM pratyakSa thatuM na hovAthI paramANamAM pratyakSa viSayatva nathI ane rUpadi guNanuM pratyakSa thatuM hovAthI rUpAdimAM pratyakSa viSayatva che. tethI avyApti ane ativyApti Ave che. paraMtu tenA nivAraNa mATepratyakSaviSayavane artha "rAhuSagatyaviSayavRtti catvavyAvasAtinara' karavAthI avyApti ke ativyApti nahIM Ave kAraNa ke cakSu Indriya janya laukika pratyakSanA viSaya ghaTAdimAM rahenArI je dravyatva vyApya pRthvItva-jalatva ane tejasava jAti, taddavatva pRthyAdinA paramANamAM che ja ane rUpAri guNemAM tadRvatva nathI. mAtra pratyakSaviSayavRtti dravyatva vyApya jAtimatvanI vivakSA karIe te mAnasa pratyakSanA viSayabhUta AtmAmAM rahenArI dravyatva vyApya Atmatatva. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karikAvalI-muktAvalI-vivaraNa jAtine laIne AtmAmAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe "cAkSuSa padane niveza karyo che. Atmatva jAti cAkSuSapratyakSanA viSayabhUta ghaTAdimAM vRtti na hovAthI tene laIne AtmAmAM ativyApti nahIM Ave. zeSa padakRtya spaSTa che. pUrvokta rIte svayaM samajI levu. gurUtvavattva ane rasavatva pRthvI tathA jalanuM sAmya che. pRthvImAM vividha rasavattva ane jalamAM madhurasavatva che. prANendriyarasanendriya ane pavana dvArA lavAelA pRthvI tathA jala bhAgamAM rasAdimAva (gurUtvavatva) che emAM kaI pramANa nathI e kahevuM yogya nathI. kAraNa ke ghAniyA sAntiH pRthvIvAt ghAriva, rasanendriya sAntio stravAr nahivat A anumAnathI dhrANendriyAdimAM rasAdimattva siddha che. - pRthvI ane tenuM sAmya mittika dravatvavatva che. yadyapi ghaTAdi svarUpa pRthvImAM ane vahunyAdi svarUpa tejamAM naimittika dvavatvavatva nathI tethI avyApti Ave che. paraMtu tenA nivAraNa mATe naimittika dravatvavatvane artha vaimittikUvavamAnadhirA7tvacAvyanAtimAM karavAthI avyApti nahIM Ave kAraNa ke naimittika dvavatvanA adhikaraNa vRtAdi ane suvarNAdimAM rahenArI dravyatvavyApya je pRthvI ane tejasva jAti tadUvava ghaTAdi pRthvImAM ane vahunyAdi tejamAM anukrame che ja. pRthvI jala teja vAyu AkAza ane AtmA A cha dravyonuM sAdhamya vizeSa guNavattva che. je jenuM sAdhamya kahyuM che te tenAthI atiriktanuM vaidhamya che. mAtra sAtapadArthanuM je sAdhamya yatvAdi che te koInuM paNa vidharyuM nathI. kAraNa ke sevAdi kevalAvAya che. sAte sAta padArthamAM vRtti che. sAta padArthathI kaI atirikta padArtha paNa nathI. // iti sAdhamya vaidhayaM nirUpaNam // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~~wwwwwwwwwwwwwwww sAmAnyathI vyaguNakathana kArikAvalI sparzAdayo'STI vegAkhyaH saMskAro maruto guNAH / sparzAdyaSTau rUpavegI dravatvaM tejaso guNAH // 30 // sparzAdayo'STI vegazca gurutvaM ca dravatvakam / rUpaM rasastathA sneho vAriNyete caturdaza // 31 // snehahInA gandhayutAH kSitAvete caturdaza / buddhyAdiSaTkaM saGkhyAdipaJcakaM bhAvanA tathA // 32 // dharmA'dhamauM guNA ete AtmanaH syushcturdsh|| saGkhyAdipazcakaM kAladizoH zabdazca te ca khe // 3 // saGkhyAdipaJcakaM budidharicchA yatno'pi cezvare / parA'paratve saGkhyAdyAH paJca vegazca mAnase // 34 // .. ... muktAvalI sparzAdaya iti / te ca paJcasaGkhyAdyAH / khe-AkAze // 3031-32-33-34 // iti sAmAnyato dravyaguNakathanam // ... 255, saNyA, parimANa, pRthapa, sayAma, qiHIL 52.1, aparatva ane vega svarUpa saMskAra A nava guNe vAyunA che. .. 25, saNyA, parimANa, pRthapa, sayA, QiAII, 52.1, aparatva, rUpa, vega, ane dravatva A agyAra guNo tejanA che, - 255, sadhyA, paribhA, pRtha51, sayA, viHII, 52.1, 15281, 35, vesa, pAva, Y3.1, 2sa, ane sneDa, mA yo guNa jalanA che. ... 25za, sadhyA, paribhASa, pRthaipa, sa yoga, vimA, 52.1, 15281, 35, , 11, 13.1, rasa, mane 5 mA yo shur| yeInA. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ResI-bhunAmI-vi125 muddhi, subha, 5, 427, dveSa, prayatna, sayA, paribhA . pRthakRtva, saMga, vibhAga, dharma, adhama, ane bhAvanA A cauda guNe AtmAnA che. sadhyA, paribhASa, pR53.5, sayA, ane vilaIA 2 pAya guNe kAla tathA dizAnA che. sa-yA, parimANa, pRthatva, sayA, viHII, bhane 206, A cha guNe AkAzanA che. sayA, paribhA, pRtha6.1, sayoga, vimA, buddhi, 27!, ane prayatna A ATha guNe paramAtmAnA che. sadhyA, pazmiA, pRtha31, sayoga, vilAsa, 521, 15.. ratva, ane vega A ATha guNa mananA che. A rIte dravyonA mULabhUta guNenI saMkhyAne yAda rAkhavA prAcIna pustakamAM je prasiddha zloka che te nIce jaNAvyA mujaba che. - vAyonavaikAdaza tejaso guNAH, jalakSitiprANabhRtAM caturdaza / . dikkAlayoH paJca paDava cAmbare, mahezvare'STau manasastathaiva ca / / // iti sAmAnyato dravyaguNakathanam // . kaarikaavlii| tatra kSiti rgandhahetu nAnA rUpavatI mtaa| muktAvalI __ sAdharmyavaidhamya nirUpya samprati pratyeka pRthivyAdika' nirUpayatitatreti / gandhaheturiti / gandhasamavAyikAraNamityarthaH / yadyapi gandhavatvamAtra pRthivyA lakSaNamucitaM, tathA'pi pRthivItvajAtau pramANopanyAsAya kAragatvamupanyastam / tathA hi pRthivItvaM hi gandhasamavAyikAraNatAvacchedakatayA siddhyati, anyathA gandhatvAvacchinnasyA''kasmikatvApatteH / na ca pASANAdau gandhAbhAvAd gandhavattvamavyAptamiti vAcyam / tatrA'pi gandhasattvAn / anupalabdhistvanutkaTatvenA'pyupapadyate, kathamanyathA tad Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvInirUpaNa ghaTa bhasmani gandha upalabhyate ? bhasmano hi pASANadhvaMsajanyatvAt pASANopAdAnopAdeyatvaM siddhyati, yad dravyaM yaddravyadhvaMsajanyaM tat tadupAdAnopAdeyamiti vyApteH dRSTaJcatana khaNDapaTe mahApadhvaMsajanye / ittha pASANaparamANoH pRthivItvAna tajjanyapApANasyA'pi pRthivItvaM, tathA ca tasyA'pi gandhavattve bAdhakAbhAvaH / naneti / zuklanIlAdibhedena - nAnAjAtIyaM rUpaM pRthivyAmeva vartate, na tu jalAdoM, tatra zuklasyaiva satvAt / pRthivyAM vekasminnapi dharmiNi pAkavazena nAnArUpasambhavAt / naca yatra nAnArUpaM notpanna, tatrA'vyAptiriti vAcyam / rUpadvayavadvRttidravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAn, rUpanAzavadvRttidravyatvavyApyajAtimattvasya vA vAcyatvAn / vaizeSikanaye pRthivIparamANau rUpa - nAzasya rUpAntarasya ca sattvAn, nyAyanaye ghaTAdAvapi tatsattvAllakSaNa samanvayaH / atha pratyeka pRthivyAdikaM nirUpayati-tatra kSitirgandhahetu .... / - ''adhasamavAyitva' pRthvInu sakSalu che. yadyapi 'sabhavAya saMbaMdhathI gandhavattva' pRthvInuM lakSaNa karIe tA paNa kAI doSa nathI, paraMtu pRthvItva jAtinI siddhi mATe anumAna pramANane jaNAvavA bhUsabhAM gandhahetutvena kSitino upanyAsa che. 'iya' pRthivI iyaM pRthivI ' ItyAkAraka ekAkAraka pratItinA abhAva hevAthI sakalapRthivImAM pratyakSapramANathI pRthvItva jAtinI siddhi thatI nathI. pRthvItvajAti .gadhaniSThakA tA nirUpita samAyikAraNatAnA avacchedaka dharmArUpe anumAna pramAthI siddha thAya che. " gandhatvAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinna kAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatA yatkiJciddharmAcchinna kAraNAtvAd ghaTatvAvacchinnatAdRza kAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakapAlatvAvacchinnakAraNatAvad" mA anumAnathI gandhaH niSThakAryatA nirUpita tAdaza pRthvI niSTha samavAyikAraNatAnA ava racchedaka dharma jene manAya che tene pRthvITsa jAti kahevAya che, anya sAmAnyanI pratye pRthvI sAmAnyane kAraNu na mAnIe ane tarapha Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 kArakAvalI-muktAvalI-vivaraNa gandhanI pratye tattatpRthvIne ja kAraNa mAnIe tA gandhasAmAnyanI pratye kAI paNa kAraNa nahI. mAnavAthI gandhasAmAnyanI utta Akasmika arthoduM kAraNavizeSathI aniyamya mAnavAnI Apatti Avaze. tethI gandhasAmAnyanI pratye pRthvIvena pRthvI sAmAnyane samAyi kAraNu mAnavu Avazyaka hAvAthI gandhasamavAyikAraNatAvaracchedakatayA pRthvItva jAtinI siddhi thAya che. pASANAdimAM gandha nahAvAthI pRthvInA lakSaNa gandhavattvamAM avyApti Ave che e kahevu ceAgya nathI. kAraNa ke pASANumAM gandha tA che ja. paraMtu anutkaTa hAvAthI tenA gandhanuM pratyakSa thatu nathI. AthI ja anukaTagandha pASANumAM hAvAnA kAraNe pASANa dhvasa janma bhasmamAM gandhanI upalabdhi thAya che. anyathA pASANamAM gandha na hAya tA pASANanA va...sathI janya bhasmamAM granthanI upalabdhi nahI thAya. kAraNa ke je dravya je dravyanA devasathI janya che. te dravya te dravyanA upAdAna kAraNathI [avayavathI] upAdeya che. A niyama che. AthI spaSTa che ke pASANunA upAdAna kAraNe! [sAkSAt paraparayA] ane bhasmanA upAdAna kAraNeA banne eka ja che--abhinna che. tethI samAna upAdAnathI upAdeya heAvA chatAM bhasmamAM gaMdha che ane pASANumAM te nathI e kahevu. yegya nathI. mahApaTanA *sathI janma khaDapaTamAM eka ja tattvAdi upAdAnanuM upAayatva pratyakSa siddha che. pASANanA paramANu pRthvI heAvAthI tajajanya pASANu pRthvI che. tethI 'vALAdi gandhavat pRthvIvAt ghaTAvavuM' A anumAna paNa pASANumAM gandhavattvanuM sAdhaka heAvAthI pASANumAM gandhanu astitva mAnavAmAM kAI bAdhaka nathI. pRthvImAM ja nAnA rUpavattva che. zukala nIlAdibhedathI bhinna bhinna rUpavattva pRthvImAM ja upalabdha che. jalADhimAM eka zukalarUpavattva che. ghaTAdi svarUpa pRthvImAM arthak ghaTAdi svarUpa eka ja dharmI mAM vinatIya teja saceJanA kAraNe rakta-zyAmAdi aneka rUpavattva pratIta Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvInirUpaNa na che, jyAre jalAdi svarUpa aneka dhI'mAM paNa eka zukalarUpavattva ja hAvAthI nAnA rUpavattva pRthvImAM ja che, yadyapi je pRthvImAM aneka rUpe! utpanna na thayA DeAya evI pRthvImAM nAnA rUpavattva na hovAthI avyApti Ave che. paraMtu nAnA rUpavattva prakRta sthaLe rUpayavavrutti dravyatvavyApya jAtimattva svarUpa hAvAthI nAnArUpanI utpattithI rahita pRthvImAM avyApti nahIM Ave. kAraNa ke te pRthvImAM paNa rUpayavad ghaTAdivrutti dravyavavyApya pRthvItva jAtimattva teA che ja. rUpacava ghaTAdivrutti dravya-vajAtine laIne jalAkrimAM AvatI ativyAptinu nivAraNa karavA dravyavavyApya' padmanuM upAdAna karyuM" che. draSyAti dravya-vavyApya na heAvAthI tene laIne jalAdimAM ativyApti nahI Ave. mAtra dravyatvavyApya jAtimattvanI vivakSAthI tAdRza dravyavavyApya jAtima6 jalAdimAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNu mATe rUpayavRtti padanA niveza che. dravyavavyApya jalatvAdi jAti rUpayavad ghaTAdimAM vRtti na hovAthI tene laI ne jalAttimAM ativyApti nahI Ave. ItyAdi pakRtya sugama che. athavA ''camejotha me jUno Dhau" ityAkAraka apekSAbuddhi viSaya-vasvarUpa dviva ghaTita rUpaDhavavRttidravya vavyApyajAtimattva'nI vivakSAmAM gaurava hAvAthI prakRta sthaLe nAnA rUpavattva 'rUpanAzavad vRttidravya-va vyApyajAtimattva" svarUpa samajavu. jalAdinA rUpanA nAza svAzraya (jalAdi)nA nAzathI ja thAya che. tethI rUpanAzavad jalAdi nathI. ghaTAdimAM teA vijAtIya teja sayAgarUpa pAkanA kAraNe pUryaMtana raktapAddinA nAza thAya che tethI rUpanAzavad ghaTADhi svarUpa pRthvI ja che. tyAM rahenArI dravyavyApyajAti pRthvIva che. ane tajAtimattva sakala pRthvImAM hAvAthI lakSaNa samanvaya thAya che. rUpanAzavavRttidravyatvavyApyadhama vattvanI vivakSA karIe ane jAti padanu` upAdAna na karIe te rUpanAzava ghaTAdi dvavyavRtti dravyatvavyApyadhamatA jala pRnyanyataratva paNa che: ane taddha vattva jalamAM hAvAthI ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe 'jAti' padanuM upAdAna karyuM che, pRthvIjalAnyatarava'jAti na 1. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa hAvAthI tene laIne jalamAM ativyApti nahI Ave. ityAdi pakRtya spaSTa che. vaizeSikadarzanamAM pRthvIparamANumAM ja pAka manAya che tethI rUpanAzava paramANu che. jyAre nyAyadarzInamAM avayavI ghaTAdimAM paNa pAka manAtA hovAthI rUpanAzaklR ghaTAdi che. e yAhaM rAmavu. 82 ~~~ kArakAvalI SaDvidhastu rasastatra gandhastu dvividho mataH // 35 // sparzastasyAstu vijJeyo hyanuSNAzItapAkajaH / muktAvalI / paDavidha iti / madhurAdibhedena yaH SaDvidhAM rasaH sa pRthivyAmetra, jale madhura eva rasaH / atrApi pUrvavadrasadvayavadvRtti - dravyatvavyApyajAtimattva' lakSaNArtho'vaseyaH / ' dvividha' iti vastusthitimAtra na tu dvividhagandhavattva lakSaNam, dvividhatvasya vyarthatvAt / dvaividhyaJca saurabhAsaurabhabhedena bodhyam // 35 // sparza iti / tasyA:- pRthivyAH / anuSNAzItasparzavattva' vAyAvapi varttata ityukta' ' pAkaja' iti / itthaJca pRthivyAH sparzo'nuSNAzIta iti jJApanArthaM tadukta' pAkajasparzavatvamAtra tu lakSaNam ; adhikasya vaiyarthyAt / yadyapi pAkajasparzaH pAdau nAsti tathA'pi pAkajasparzavadvRttidravyatvavyApyajAtimattvamartho bodhyaH / // iti pRthivIlakSaNakathanam // madhurAdibhedathI cha prakAranA rasa paNa pRthvImAM che. jalamAM tA mAtra madhura ja rasa che. ahI' paNa nAnArUpavattvanA tApanI jema 'rasadvayavadvRttidravyatvavyApyajAtimattva' athavA 'rasanAzavadvRttidravyatvavyApyajAtimattva' 2135 04 'SaDUvidharasavattva'nI vivakSA hovAthI ne pRthvImAM nAnA rasanI utpatti thai nathI. te pRthvImAM avyApti nahI Ave. kAraNa ke rasadvayava athavA rasanAzavad AmrAdivrutti dravyanApyapRthvItvAti sakala pRthvImAM che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvInarUpaNa pRthvImAM dvividha gandhavattva che. trividha gadhavatva pRthvInuM lakSaNa nathI. paraMtu "dvividhagadha pRthvImAM hoya che. e vastusthitinuM nirUpaNa mAtra che. pRthvInuM lakSaNa te gaMdhavatva mAtra ja che. surabhi ane asurabhi bhedathI gabdha be prakArano che. kaarikaavlii| 'nityAnityA ca sA vedhA nityA syAdaNalakSaNA // 36 // anityA tu tadanyA syAt saivaa'vyvyoginii| sA ca vighA bhaveddehamindriyaM viSayastathA // 37 // - muktAvalI nityeti / sA-pRthivI dvividhA, nityAnityA cetyarthaH / aNulakSaNA-paramANurUpA pRthivI nityA // 36 // . tadanyA-paramANubhinnA pRthivI dvayaNukAdirUpA sarvA'pyanityetyarthaH / sevAnityA pRthivyevAvayavavatItyarthaH / nanvavayavini ki mAnam ? paramANupuJjarevopapatteH / na ca paramANUnAmatIndriyatvAd ghaTAdInAM pratyakSa na syAditi vAcyam / ekasya / paramANorapratyakSatve'pi tatsamUhasya pratyakSatvasambhavAt / yathaikasya kezasya : dUre pratyakSatve'pi tatsamUhasya pratyakSatvam / na hyeko ghaTaH sthUla iti budheranupapattiriti vAcyam / eko mahAn dhAnyarAziritivadupapatteH / maivam / paramANoMratIndriyatvena tatsamUhasyApi pratyakSatvAyogAt , dUrasthakezastu nAtIndriyaH, sannidhAne tasyaiva pratyakSatvAt / na ca tadAnI dRzyaparamANupuJjasyotpannatvAnna pratyakSatve'pi virodha iti vAcyam / adRzyasya dRzyAnupAdAnatvAt , anyathA cakSurU'mAdisantateH kadAcid dRzyatvaprasaGgAt / na cAtitaptatailAdau kathamadRzyadahanasantate Izya dahanotpattiriti vAcyam / tatra tadantaHpAtibhirdazyadahanAvayavaiH sthUla. dahanotpatterUpagamAt / na cAhazyena dvaSaNukena katha' dRzyatrasareNo-: rutpattiriti vAcyam / yato na dRzyatvamadRzyatva' vA kasyacita Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 azbhivaDI mutAvalI vivara > svabhAvAdAcakSma kintu mahatvodbhUtarUpAdikAraNasamudAyavato dRzyatva tadabhAve cAdRzyatvam / tathA ca trasareNo mahattvAt pratyakSatvam, na tu dvayaNukAdeH, tadabhAvAt na hi tvanmate sambhavatI, paramANau: mahattvAbhAvAt / itthaJcAvayavisiddhau teSAmutpAdavinAzayoH pratyakSasiddhatvAdanityatvam / teSAJcAvayavadhArAyA anantatve merUsapayorapi sAmyaprasaGgaH, ataH kvacidvizrAmo vAcyaH, yatra tu. vizrAmastasyA'nityatve' samavetabhAva kAryotpattiprasaGgAt tasya nityatvam / mahatparimANa tAratamyasya gaganAdau vizrAntatvamivA'NuparimANatAratamyasyA'pi kvacidvizrAntatvamastIti tasya paramANutvasiddhiH / na ca trasa - reNAveva vizrAmo'stviti vAcyam / trasareNuH sAvayavaH cAkSuSadravyatvAt ghaTavadityanumAnena tadavayavasiddhau trasareNoravayavAH sAvayavAH mahadArambhakatvAt kapAlavadityanumAnena tadavayavasiddheH / na cedamaprayojakam apakRSTamahattva' pratyanekadravyavattvasya prayojakatvAt / na caiva krameNa tadavayava-dhArA'pi siddhyediti vAcyam / anavasthAbhayena tadasiddheriti / // iti paramANusAdhanam // pRthvIbhAM anuSNAzItapAunsparza che. ahIM pAuna yaha upAdAna na karIe te anuSDAzIta [samaspa] sparzavattva vAyumAM paNa hAvAthI temAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe 'pAuna' cahanu' upAdAna ryu' che. vAyubhAM pAuna sparzavattvaH na heAvAthI temAM ativyApti nahIM Ave. AthI spaSTa che ke * samavAyasa badhathI pAkaja sparzAvattva A pRthvInu lakSaNa che. pRthvInA pAkaja sparze anuShAzIta che e jaNAvavA mATe ja anuSTuAzIta padanuM upAdAna karyuM" che. yadyapi paTAdi svarUpa pRthvImAM pAkaja spavattva na heAvAthI paTAdimAM avyApti Avaze paraMtu tenA nivAraNa bhAyeM pUrve yAcyA bhuraNa 'pAkajasparzavadvRttidravyatvavyApyajAtimattva' mA jatighaTita sakSaNunI vivakSA samaya sevAthI. yAvyApti nahIM bhAve, se spaSTa che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avayavi pramANukathana .. - 85 - naiitya ane anityabhedathI pRthvI be prakAranI che. paramANu svarUpa pRthvI nitya che. kayaNukAdi svarUpa pRthvI anitya che. je avayavatI arthAda avayavI svarUpa che. avayavInA astitvamAM kaI pramANa nathI. yadyapi "caM pada' ityAghAkAraka pratyakSAtmaka pratIti ja, avayavInA astitvamAM pramANa che ema kahI zakAya che. paraMtu jarca ghaTI ItyAghAkAraka pratItinA viSaya tarIke svataMtra avayavIne mAnavAnI AvazyakatA nathI. kAraNa ke tAdaza pratItinA viSaya tarIke paramANunA puMja-samudAyane mAnavAthI tAdaza pratIti upapanna thAya che. "eka paramANuMnuM pratyakSa thatuM na hovAthI paramANunA samudAyanuM paNa pratyakSa nahIM thAya ane tethI "cuM ghara ItyAdyAkAraka pratItinA viSayabhUta ghaTAdine paramANu puMja svarUpa nahIM mAnI zakAya tAdazapratItine anusAre ghaTAdine paramANu pujathI atirita avayavI ja mAnavA joIe." A kahevuM yogya nathI. kAraNa ke gharamAM rahelo eka vALa pratyakSane viSaya thato nathI paraMtu tenA samudAyanuM pratyakSa thAya che. evI rIte eka paramANu apratyakSa hovA chatAM paramANune samudAya pratyakSane viSaya banI zake che. tethI "kartha gharAIyAvAkAraka pratItine anurodhathI paramANupuMjathI atirikta avayavI ravarUpa ghaTAdine mAnavAnI AvazyakatA nathI. yadyapi "oDya ghaTaH zUrA ItyAkAraka pratIti ghaTAdimAM ekatva ane sthUlavanuM paNa avagAhana kare che. ghaTAdine je paramANunA samudAya svarUpa ja mAnIe te ghaTAdimAM ekatva ane skUlatvanuM bhAna nahIM thAya. tethI uktapratItinA - nirvAha mATe ghaTAdine paramANu puMjathI atirikta svataMtra avayavI svarUpa mAnavA joIe, paraMtu "goDavuM mAnuM dhAnyarAzi ityAkAraka pratIti jevI rIte anAjanA samudAyamAM ekavAnuM ane mahattvasthUlatvanuM avagAhana kare che. tevI rIte paramANu samudAyamAM paNa eka ane skUlatvanuM avagAhana thaI zake che. tethI paramANu puMjathI atirikta ke ghaTAdi avayavI na hovAthI avayavImAM koI pramANa nathI. e AkSepa bauddhone che. tenuM nirAkaraNa kare che-auvaM. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa: ItyAdi graMthathI--Azaya e che ke paramANu atIndriya hovAthI paramANune samudAya paNa atIndriya ja raheze arthAda tenuM pratyakSa nahIM thAya. daravatti keza atIndriya nathI. najIkamAM ja tenuM pratyakSa thAya che. tethI daravartikezanA daSTAntathI paramANunA pejanuM pratyakSa siddha nahIM thAya. kAraNa ke daSTAntanuM vaiSamya che. "adazya paramANuothI dazyaparamANapuMjanI utpatti thAya che. tethI. "jarca ghaTA'' ItyAghAkAraka pratIti vakhate ghaTAdisvarUpa paramANupuMja pratyakSane. viSaya banI zake che. e kahevuM yogya nathI. kAraNa ke adazyathI dazyanI utpatti thatI nathI. anyathA adazyathI paNa dazyanI utpatti mAnIe te kaI vakhata adrazya (apratyakSa) cakSusvarUpauSNasparzAzrayadravyanI saMtatimAM dazyatvanI utpatti mAnavI paDaze. (Azaya e che ke bauddhamate badhI ja vastu kSaNika hovAthI pUrvapUrvakSaNavRtti padArthanuM kAraNa manAya che. tethI pUrva pUrvacakSu uttarottaracakSunuM kAraNa hovAthI adazyathI datpatti mAne te adazyacakSunI uSmAdisaMtatimAM paNa kaI vakhata dazyatva mAnavAne prasaMga Avaze.) atizaya taptatilAdimAM dazyadahanasatatinI utpatti thatI hovAthI adazyathI paNa dazyanI. utpatti mAnI zakAya che. e kahevuM yogya nathI kAraNa ke atizaya tapelA telamAM paNa sUthama evA dazya hananA avayavothI ja dazya skUla dahananI (agninI) utpatti manAya che. je adazyathI dazyanI utpatti thatI ja nathI. te adazya dvayaNuthI dazyavasareNunI utpatti paNa thaI zakaze nahI." A kahevuM paNa yogya nathI. kAraNa ke paramANu athavA kayaNukamAM svabhAvathI ja adazyatva che. ane trasarevAdimAM svabhAvathI ja dazyatva che evuM ame mAnatA nathI. paraMtu jyAM pratyakSanA kAraNabhUta mahatva ane uddabhUtarUpavattvanuM sannidhAna che. tyAM pratyakSa thAya che. arthAda tAzakAraNa samudAyavat padArthonuM dazya che. ane tAdazapratyakSakAraNasamudAyane abhAva hoya te te padArthanuM adazyatva che. trasareNamAM mahattvAdimattva hevAthI trasareNu dazya che. ane prayaNukAdimAM mahattvAdimatva na hovAthI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANu pramANakathana 87 te adRzya che. tamArA mate tA paramANuthI atirikta koI avayavI nathI. ane paramANumAM mahattva nathI. tethI tAdRza paramANuthI niSpannapuMjamAM dRzyatva asaMbhavita che. mATe 'anya ghaTa' ItyAdyAkAraka pratItinA nirvAha mATe paramANunA puMjathI bhinna evA svataMtra avayavIne mAnyA vinA gatyattara nathI. A rIte avayavI siddha thayA bAda te avayavInA utpatti ane vinAza pratyakSa siddha haiAvAthI avayavI mAtra anitya che e paNa siddha thAya che. A rIte siddha thayelA avayavI dravyAnA avayavAnI dhArA anaMta hAya tA merU paryaMta ane sarasavanA dANAnuM sAmya thaze, kAraNa ke anya avayavidravya tarIke merU ane sarasavane mAnIne enA avayava, e avayavanA avayava, e avayavAvayavanA avayava A rIte avayava dhArAne anata mAnIe tA merU ane sarasavamAM anantAvayavavattva samAna ja thaze. tethI A, merU-saCpanA sAmya prasaMganu" nivAraNa karavA avayavAnI dhArAnA kAi paNa sthAne vizama mAnavA joI e e avayavAnI dhArA jayAM aTake che tene paramANu kahevAya che, A rIte parimita sakhyAka avayavavatva saCpamAM hAvAthI ane merUmAM anantAvayatavattva hAvAthI anemAM sAmya prasa`ga nahI Ave. A rIte siddha thayelA antyAvayava svarUpa paramANune anitya mAnIe tA enA kAI avayava na heAvAthI enI utpatti kAi paNa sthAne samavAya sa'kha'dhI thaI zakaze nahI. tethI asamaveta (samavAya saMbaMdhathI asa`baddha) bhAvabhUta kArya nI utpatti mAnavAnA prasaga Avaze je iSTa nathI. kAraNa ke bhAvabhUta dravya-guNa-karma svarUpa kArya samavAya saMbadhathI dravyamAM utpanna thAya che. ane paramANune anitya mAnIe teA tat svarUpa bhAvabhUta kArya samavAya sabaMdhathI utpanna thaI zakaze nahi. tethI paramANune nitya manAya che. A rIte paramANumAM nityatva siddha thAya che. trasareNuthI Ara'bhIne AkAzAdi svarUpa vidravyAmAM mahattparimANa manAya che. saremAM apakRSTa mat parimANu manAya che. ghaTAdimAM drabyAmAM taratamatAe 'madhyama Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa maharimANa manAya che. ane gaganAdi drAmAM paramahaparimANa manAya che. A rIte mahatuparimANanI taratamatAne AkAzAdi vibhudrAmAM virAma manAya che. tevI rIte aNu parimANanI taratamatAne paNa kaI sthAne vizrAma mAnava jeIe. jyAM e aNu parimANanI vizrAMti che te paramANamAM paramaaNuparimANa manAya che. aNuparimANanI taratamAtAne vizrAma trasareNumAM ja mAna joIe e kahevuM nathI. kAraNa ke "vAvavA rAkSapacavAk gharavivar" A anumAnathI trasareNunA avayavanI siddhi thAya che. temaja "goravavA sAvavA mahAtmavAd (mahatparimANAzrayadravyAraMbhakatpAdu) paDhidivaSNu" A anumAnathI trasaraNanA avayamAM (DhayakamAM) sAvayava-vanI siddhi thAya che. tethI aNuparimANane tAratamyanI vizrAMti trasareNumAM mAnIe te upara jaNAvyA mujaba siddha thayelA trasareNunA avayava ane te avayavanA avayavamAM anya kaI ja parimANa nahIM mAnI zakAya. tethI ANu parimANanI taratamAtAnI vizrAMti paramANamAM ja manAya che. trasareNumAM cAkSuSadravyatva mAnIe chIe paraMtu sAvayavatva nathI mAnatA" A rIte ukta anumAnamAM vyabhicAra zaMkA karI zakAya che. ane e vyabhicAra zaMkA nivattaka keI anuphala tarka na hovAthI ukta anumAna aprAjaka che ema nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke trasareNumAM cAkSuSadravyatvane mAne te cAkSuSapratyakSanA kAraNabhUta apakRSTamahatuparimANavatva paNa trasareNamAM avazya mAnavuM joIe. ane e apakRSTa mahatvanI pratye svasamavetasamatatva saMbaMdhathI anekadravyava7 kAraNa hevAthI trasareNumAM sAvayavatva ane te avayavamAM paNa sAvayavatva mAnavuM Avazyaka che. Azaya e che ke apakRSTamahatva samavAya saMbaMdhathI trasareNamAM utpanna thAya che. tyAM nAnAdravyavasva sva (nAnAdravya) samata (DhayaNuka) samatatva (vyANakavRtti) saMbaMdhathI che. A rIte vyaNukyAM apakRSTa mahatvanI utpatti mATe anekadravyavasva mAnavuM Avazyaka hovAthI tAdaza svasamaveta samatatva Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANu pramANakathana ' gA sa...badhaghaTaka paramANu ane *yazukasvarUpa sareNunA avayavAyava ane avayava paNa mAnavA joie. AthI spaSTa che ke trasareNumAM cAkSuSadravyatvanA svIkAra karyA pachI takAraNIbhUta apakRSTamahattvaparimANanA prayAjaka anekadravyavavanA paNa svIkAra karavA paDaze. anyathA tyaNukamAM cAkSuSadravyatva paNa nahIM mAnI zakAya. anusa ta (trasareNau yadi sAvayavatva' na syAttarhi apakRSTamahattva prati anekadravyavatva prayojaka na syAt ) utta anumAnamA prayo hAvAthI uktAnumAna aprayAjaka nathI; A rIte trasareNunA avayavamAM sAvayavatvanI siddhi thayA pachI te avayavAmAM (yaNukAvayava paramANumAM) paNa sAvayavatva siddha thaze e kahevu. ceAgya nathI kAraNa ke paramANumAM sAvayavatva mAnIe tA, enA avayavAmAM avayavavattvanI siddhi karavI paDaze. ane tethI e rIte anavasthA Avaze. tethI paramANunA avayaveAnI dhArA siddha thatI nathI. 9 ceti / sA - kAryarUpA pRthivI trividhA, zarIrendriyaviSayabhedAdityarthaH // 37 // kArikAvalI / * yonijAdirbhaved deha indriyaM ghANalakSaNam / viSayo dvayaNukAdizca brahmANDAnta udAhRtaH ||38|| muktAvalI / taMtra dehamudAharati-yonijAdiriti / yonijamayonija' cetyarthaH / yonijamapi dvividha, jarAyujamaNDaja' ceti / jarAyujAM mAnuSAdInAm / aNDaja - sarpAdInAm / ayonijaM svedajodbhijjAdikam / svedajAH kRmidazAyAH / udbhijjAH- tarugulmAyAH / nArakiNAM zarIramapyayonijam / na ca mAnuSAdizarIrANAM pArthivatve kiM mAnamiti vAcyam / gandhAdimavasyaiva pramANatvAt / na ca kledoSmAderupalambhAdApyatvAdikamapi syAditi vAcyam / tathA sati jalatva pRthvItvAdinA saGkaraprasaGgAn / na ca tarhi jalIyatvAdikamevAstu na tu pArthivatvamiti vAcyam / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-mukatAvalI-vivaraNa kledAdInAM vinAze'pi zarIratvena pratyabhijJAnAta / gandhAdhupalavdhezca pRthivItvasiddheH, tena pArthivAdi zarIre jalAdInAM nimittatvamAtra bodhyam / zarIratva na jAtiH, pRthivItvAdinA sAkaryAt / kintu ceSTAzrayatva vRkSAdInAmapi ceSTAzrayatvAnnA'vyAptiH / na ca vRkSAdeH zarIratve ki mAnamiti vAcyam / AdhyAtmikavAyusambandhasya pramANatvAt / tatraiva ki mAnamiti cet ? bhagnakSatasaMrohaNAdinA tadunnayanAn / yadi hastAdau zarIravyavahAro na bhavati, tadA'ntyAvayavitvena vizeSaNIyam / na ca yatra zarIre ceSTA na jAtA tatrAvyAptiriti vAcyam / tAdRze pramANAbhAvAt / athavA ceSTAvadantyAvayavivRttidravyatvavyApyaz2Atimattvam , antyAvayavimAtravRtti-veSTAvavRttijAtimattva vA tat , mAnuSatvacaitratvAdijAtimAdAya lakSaNasamanvayaH / na ca nRsiMhazarIre kathaM lakSaNasamanvayaH ? tatra nRsiMhatvara-kavyaktivRttitayA jAtitvAbhAvAt / jalIya taijasazarIravRttitayA devatvasyApi jAtitvAbhAvAditi vAcyam / kalpabhedena nRsiMhazarIrasya nAnAtvena nRsiMhatvajAtyA lakSaNasamanvayAt / indriyamiti / ghANendriya pArthivamityarthaH / pArthivatvaM kathamiti cedittham ghrANendriya pArthiva rUpASu madhye gandhasyaivAbhivyaJjakatvAt / kuGkumagandhAbhivyaJjakaghRtavana / na ca dRSTAnte svIyarUpAdivyaJjakatvAdasiddhiriti vAcyam / parakIyarUpAdyavyaJjakatvasya tadarthatvAt / na ca navazarAvagandhavyaJjakajale' naikAntikatvamiti vAcyam / tasya sakturasAbhivyaJjakatvAt / yadvA parakIyeti na deyam vAyUpanItasurabhibhAgAnAM dRSTAntatvasambhavAt / na ca trANendriyasannikarSasya gandhamAtrAbhinyaakatvAt tatra vyabhicAra iti vAcyam / dravyatve satIti vizeSaNAt / viSayamAha-viSaya iti / upabhoga sAdhana viSayaH / sarvameva kAryajAtamadRSTAdhInaM yat kArya yadadRSTAdhIna tat tadupabhoga sAkSAt paramparayA vA janayatyeva na hi bIja-prayojanAbhyAM vinA kasyacidutpattirasti, tena dvayaNukAdi-brahmANDAnta sarvameva viSayA bhavati / zarIrendriyayA viSayatve'pi prakArAntareNopanyAsaH ziSyabuddhivezadyArthaH // 38 // // iti pRthivI nirUpaNam // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anityapRthivI nirUpaNa paramANu svarUpa nitya pRthvIthI bhinna anitya-kArya svarUpa pRthvI zarIra-Indriya-ane viSaya bhedathI traNa prakAranI che. emAM pRthvI zarIra saMbaMdhI nija ane "anija bhedathI be prakAranuM che, nija zarIra paNa jarAyuja" ane "aMDaja bhedathI be prakAranuM che. manuSyAdinuM pArthiva zarIra jarAyuja che. jyAre sarpAdinuM pArthiva zarIra aMDaja che. anija zarIra, kRmi, DAMsa, vagerenuM vedaja [parase vagere azucithI niSpanna che. ane tarU, latA, guccha , vagerenuM ubhinna [kaI paNa vastune bhedIne utpanna anija zarIra che. ahIM Adi padathI devAdine zarIra paNa anija che. ema jANavuM. manuSyAdinA zarIramAM pRthvItva che emAM kaI pramANa nathI ema nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke manuSyAdinA zarIra gandhava6 tathA zukaletara zyAmAdi rUpavadda hovAthI te hetuthI manuSyAdinA zarIramAM pRthvItvane siddha karavA anumAna pramANa che. yadyapi manuSyAdinA zarIramAM gAdimattvanA kAraNe je pRthvItva manAya che. te temAM kaleda [bhInAza] uSmA (uSNasparza) dimatva hovAnA kAraNe jalavAdi paNa mAnavuM joIe. paraMtu manuSyAdinA zarIramAM jalava vagere mAnavAthI pRthvItva ane jalatvAdi jAtine sAMkaryAne prasaMga Avaze kAraNa ke pRthvItva ane jalatva eka bIjAne cheDIne kramazaH ghaTa ane jelamAM che. ane pRthvItva ane jalatva bane manuSyAdinA zarIramAM raheze. yadyapi A sakirya prasaMganA nivAraNa mATe anukhyAdinA zarIramAM pRthvItvane mAnIne jalavAdine nahIM mAnavuM joIe evuM nathI. kAraNa ke jalatvAdine mAnIne pRthvIvane na mAnIe te paNa sAMkaryAnuM nivAraNa thaI zake che. paraMtu zarIranA hatuM ane uSmAne jyAre nAza thAya che. tyAre paNa temAM zarIranI pratIti sAthe gaLyAdimatvanuM jJAna thatuM hovAthI manuSyAdi zarIramAM pRthvIva siddha thAya che. te manuSyAdinA pArthiva zarIranI utpattimAM jalAdi te nimitta mAtra che, upAdAna kAraNa nathI. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikavalI-suktAvalI-vivaraNa - zarIratva jAti svarUpa nathI, paraMtu ceSTAzrayatna svarUpa che. zarIratvane jAti mAnIe te pRthvItvanI sAthe sAMkya Avaze kAraNa ke zarIratva ane pRthvIva eka bIjAne cheDIne kramazaH jalIyazarIra ane gharamAM che. tathA bane pArthiva zarIramAM che. tethI zarIratvane jAti svarUpa mAnatA nathI. hitAhita prApti parihAranukUla kriyAne ceSTA kahevAya che. "cha" ItyAkAraka pratItithI siddha jAti ceSTAtva che. vRkSAdinA zarIramAM paNa ceSTAzraya che. vRkSAdimAM zarIratva che emAM kaI pramANa nathI e kahevuM yogya nathI. kAraNa ke AdhyAtmika vAyuprANavAyune saMbaMdha vRkSAdimAM hovAthI ApaNA zarIranI jema ja vRkSAdimAM paNa zarIratva che. vRkSAdimAM prANavAyune saMbaMdha che. emAM zuM pramANa che? e prazna paNa yogya nathI. kAraNa ke vRkSAdi bhagna thayA pachI athavA tenI chAla vigere dUra thayA pachI paNa pharI pAchA tenA ghA rUjhAI jatA hovAthI ApaNA zarIranI jema ja bhagna ane kSatanA sarahaNanA kAraNe vRkSAdimAM paNuM prANavAyunA saMbaMdhanuM anumAna karI zakAya che. yApi ceSTAthaya te zarIranA avayava hAtha vageremAM paNa che ane tyAM zarIratvane vyavahAra thato na hovAthI temAM ativyApti Ave che. paraMtu tenA nivAraNa mATe zarIranA lakSaNamAM atyAyavitvane niveza karI levo. hastAdithI zarIrane AraMbha thato hovAthI te atyAvayavI nathI. tethI temAM ceSTAzrayatva hovA chatAM ativyApti nahIM Ave. je zarIramAM ceSTA utpanna na thaI hoya te zarIramAM avyAti Avaze e kahevuM ucita nathI. kAraNa ke evA ceSTArahita zarIranA astitvamAM kaI ja pramANa nathI. athavA ceSTArahita mRta zarIramAM atyAvayavitva viziSTa ceSTAzrayatva na hovAthI avyApti Ave che. tenA nivAraNa mATe "TavAAvavivRttitvavAdajJAtimava" arthAda ceSTAnA AzrayabhUta atyAvayavImAM rahenArI je dravyatva vyApya jAti taddavatva zarIranuM lakSaNa samajavuM. ceSTAnA AzrayabhUta atyAvayavI jIvatAM zarIramAM rahenArI dravyatvavyApya Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- enityapRthivI nirUpaNa je pRthvIva jAti tadavatva mRta zarIramAM paNa hevAthI avyApti nahIM Ave. athavA etAdaza ceSTAvakanyAvayavivRtti dravyavavyApya pRthvItva jAtimava ghaTAdimAM paNa hovAthI temAM AvatI ativyAptinA nivAraNa mATe "banAvavamAtravRtti-verAvavRttikAtimavem" arthAda anyAvayavI mAtramAM rahenArI tathA ceSTAvamAM rahenArI je jAti taddavandra zarIranuM lakSaNa samajavuM. anya avayavI mAtramAM rahe. nArI ane ceSTAvamAM rahenArI je manuSyatvAdi jAti tavatva manuSyAdinA mRta-amRta zarIramAM havAthI lakSaNa samanvaya thAya che. "bAvavimAtra vRttinAtimatte rAtvim' ATaluM ja lakSaNa karIe te atyAvayavI ghaTAdi mAtra vRtti ghaTavAdi jAtimatva ghaTAdimAM hovAthI temAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe "vedavitti' padane niveza karyo che jethI ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke ghaTavAdi. nati anyAvayavI mAtra vRtti hovA chatAM ceSTAvadamAM vRtti na hovAthI tene laIne ghaDhAdimAM ativyApti nahIM Ave. mAtra kRttinA ipatna" ATaluM ja lakSaNa karIe te tAdaza. hastavAdi jAtimadda hastAdimAM ativyApti Avaze, tenA nivAraNa mATe atyAvavidhRtti' padane niveza karyo che. hastavAdi jAti ceSTAvak vRtti hovA chatAM atyAvayavI vRtti na hovAthI tene laIne hastAdimAM ativyApti nahIM Ave. lakSaNamAM mAtra padane niveza na karIe artha "kAvavavRtti-vattinAMtima rAjIva ATaluM ja lakSaNa karIe te anyAvayavImAM ane ceSTAvadamAM, rahenArI je pRthvItva jAti che, tadavasva te ghaTAdimAM paNa hovAthI temAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe lakSaNamAM 'zAvAmitra ahIM mAtra padane niveza karyo che. pRthvItyAdi jAti... atyAvayavI ane tabhinna (ghaTa-kapAlAdimAM paNa vRtti hevAthI anyAvayavI mAtra vRtti nathI. tethI tene laIne ghaTAdimAM ativyAmi nahIM Ave. e spaSTa che. yadyapi atyAvayavI mAtra ane ceSTAvada ubhayamAM rahenArI tAdaza manuSyatva athavA rautratyAdi je jAti che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa tattva nRsi'hanA zarIramAM nathI. temaja nRsiMhu eka ja hAvAthI nRsi'havRtti 'nRsi'hatva' jAti nathI. ane jalatva ane tejasvAdi jAtinI sAthe devatvane sAMkaya Ave che (eka bIjAne cheADIne jalaM vADhi anukrame jalAdi ane taijasAdidevamAM che. ane ubhayanu sAmAnAdhikaraNya jalIyadevamAM che.) tethI devatva paNa jAti nathI. A rIte nRsiMhanA zarIramAM rahenArI eka paNa jAti antyAvayavImAtra vRtti ane ceSTAvavRtti na heAvAthI nRsiMhanA zarIramAM avyApti Ave che. paraMtu nRsiMha vyakti eka hAvA chatAM kalpabhedathI temanA zarIra aneka hevAthI temAM nRsihatva jAti manAya che. AthI te nRsihatva jAtine laI ne nRsiMhanA zarIramAM lakSaNa samanvaya thavAthI avyApti nahI Ave. gandhane grahaNa karanArI ghrANendriya pRthvI svarUpa indriya che. brANendriyamAM pAvitva nIcenA anumAnathI siddha thAya che. 'prANendriya' pArthiva rUpAdiSu madhye gandhasyaivAbhivyaJcakatvAt kungkumgndhaabhivynyjknovRttavat' A anumAnathI ghrANendriyamAM pAvitva siddha thAya che. Azaya e che ke je je, rUpAdicatuSTayamAMthI gandhanu ja abhivya jaka hAya che ane rUpa, rasa, ke sparzatu abhivyaja hAtu nathI te te pRthvI svarUpa ja hAya che. dA. ta. kaMkunA rUpa-2saspa gaMdhamAMthI mAtraga dhanu' abhivya jaka gAyanuM ghI pRthvI svarUpa che. e spaSTa che. yadyapi gAdhRta peAtAnA rUpAdinuM paNa abhivya'jaka hAvAthI 'vivu madhye nthathaivAmithya'natva ' svarUpa hetu dRSTAntabhUta geAdhRtamAM na DhAvAthI dRSTAMtAsiddhi doSa Ave che. para'tu hatu ghaTaka rUpAvavyajakatva viziSTa gadhAbhivya'jakatvaneA a parakIya rUpAghavya'jakatvaviziSTa gandhAbhivya jakatva hAvAthI dRSTAMtAsiddhi nahIM Ave. kAraNa ke gAtamAM peAtAnA rUpAdinuM vyaMjakatva hAvA chatAM parakIyarUpAdinu vyaMjakatva na hovAthI parakIyarUpAdyanya jakaviziSTa gandhAbhivyajakutva che ja. 'mATInA navA koDIyAnA gaMdhamAtranu abhivya jaka jala pazu che. ane te jalamAM pRthvIsvarUpa sAdhya na hAvAthI vyabhicAra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anityapRthvI nirUpaNa Ave che. e kahevuM ucita nathI. kAraNa ke jala navA keDIyAnA gaMdhanI jema sakatu [zekelA caNane loTa] rasanuM paNa abhivyaMjaka che. arthA jalamAM parakIyarUpAghavyaMjaka viziSTa gandavyaMjakatva rUpa hetu nathI. tethI tyAM pRthvIvarUpa sAdhya na hovA chatAM vyabhicAra nahIM Ave. athavA "grAIi pArthiva parIvyamviziSTaTdhAmiracavA A anumAnamAM vaMzamAM parakIya padanA nivezamAM gaurava hevAthI parakIya padanuM upAdAna karavuM nahIM. kuMkumagadhAbhivyaMjaka goghatane daSTAMta na mAnatA vAyUpanIta surabhi bhAgone daSTAMta mAnavA. tethI pUrve jaNAvyA mujaba dRSTAMtAsiddhi nahIM Ave. kAraNa ke vAyu dvArA grANendriyapradeza sudhI lavAtA surabhigaviziSTa pRthvInA trasarevadi svarUpa bhAgomAM svIya ke parakIya rUpAdinuM avyaMjakatva che. ane svagandhanuM abhivyaMjakatva paNa che. yadyapi prANendriyane ane gabdhano je svasaMyukta samavAya sannikarSa che. temAM "rUpAghavyaMjakatvaviziSTa gandhAbhivyaMjakava" rU5 hetu hovA chatAM pRthvItva svarUpa sAdhya na hovAthI vyabhicAra Ave che. paraMtu tene - nivAraNa mATe prakRta havaMzamAM "dravyatva viziSTatavAnuM paNa upAdAna karI levuM. tAdaza svasaMyukta samavAya sannikarSamAM rUpAghavyaMjakadrava viziSTa gaMdhAbhivyaMjakatva hevA chatAM dravyatva nathI tethI tyAM hetu che ane sAthe ubhayane abhAva hovAthI vyabhicAra nahIM Ave. viSayamAMg-viSa ti-upabhoganA sAdhanane viSaya kahevAya che. jagatanA badhA ja kAryaktAnA adaSTa [dharma-adharmane AdhIna che. je kAryanI utpatti je bhaktAnA adaSTathI thaI che. te kArya te bhoktAnA upabheganuM sAdhana, sAkSAt athavA paraMparAe bane ja che. kAraNa ke bIja-kAraNa ane projana vinA keInI paNa utpatti thatI nathI. e pratIta che. tethI kayaNukathI AraMbhIne brahmAMDa sudhInA badhAM ja upaganA sAdhano viSaya che. yadyapi zarIra ane Indriyo paNa upaleganA sAdhana hovAthI ene samAveza viSayamAM thaI jAya che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa tethI viSayathI bhinna rIte enuM nirUpaNa karavAnI AvazyakatA nathI. paraMtu ziSyanI buddhi viSada bane e AzayathI zarIra ane InidrayanuM zarIrana tathA Indriyatvena nirUpaNa karyuM che. - // iti pRthivI granthaH // . kaarikaavlii| .. varNaH zuklo rasa-spazauM jale madhura shiitlau| snehastatra dravyatvaM tu sAMsididhakamudAhRtam // 39 // nityatAdiprathamavat, kintu dehamayonijam / indriyaM rasanaM sindhurhimAdiviSayo mataH // 40 // - muktAvalI / / ____ jalaM nirUpayati-varNaH zukla iti / snehasamavAyikAraNatAvacchedakatayA jltvjaatisiddhiH| yadyapi snehatvaM nityAnityavRttitayA na kAryatAvacchedakaM tathA'pi janyasnehatva tathA bodhyam / atha paramANI jalatvaM na syAt tatra janyasnehAbhAvAt tasya ca nityasya svarUpayogyatve phalAvazyambhAvaniyamAditi cenna / janyasnehajanakatAvacchedikAyA janyajalatvajAteH siddhau tadavacchinnajanakatAvacchedakatayA jalatvajAtisina ddhiH / zuklarUpameva jalasthati darzayitumuktam-varNaH zukla iti / na tu zuklarUpavattvaM lakSaNam / atha vA naimittikadravatvavadvRtti-rUpavavRttidravyatvasAkSAdvyApyajAtimattvaM, amAsvarazukletararUpAsamAnAdhikaraNarUpavadvRttidravyatvasAkSAdvyApyajAtimattvaM vA tadarthaH, tena sphaTikAdauM nAtivyAptiH / rasasparzAviti-jalasya madhura eva rasaH / zIta eva sparzaH / tiktarasavavRttimadhuravavRttidravyatvasAkSAvyApyajAtimattvaM tadarthaH tena zarkarAdo nAtivyAptiH / zItetarasparzavadavRtti-sparzavabRttidravyAghasAkSAvyApyajAtimattva tadarthaH / nanu zuklarUpameveti kutaH ? kAlindIjalAdau nIlimopalavdheriti cenna / nIlajanakatAvacchedikAyAH pRthivItvajAterabhAvAjale nIlarUpAsambhavAt / kAlindIjale nIlatvapratItistvA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janirUpaNa zrayopAdhikI, ata eva viyati vikSepe dhavalimopalabdhiH / atha jale mAdhurye kiM mAnam ? na hi pratyakSeNa ko'pi rasastatrA'nubhUyate naca nArikelajalAau mAdhuryamupalabhyata eveti vAcyam / tasyA''zrayopAdhikatvAt, anyathA jambIrajalAdAvamlAdira sopalabdheramlAdimattvamapi syAditi cenna / harItakyAdibhakSaNasya jalarasAbhivyaJjakatvAt / na ca harItakyAmeva jaloSmasaMyeAgAdrasAntarotpattiriti vAcyam / kalpanAgauravAt, pRthivItvasyA'mlAdijanakatAvacchedakatvAcca jale nAmlAdikam / jambIrarasAdau vAzrayopAdhikI tathA pratItiH / evaM janyazItasparzajanakatAvacchedakaM janyajalaHba', tadavacchinnajanakatAvacchedaka' jalatva bodhyam / dhRSTacandanAdau tu zaityopalabdhizcandanAntarvarttizItatarasalilasyaiva / tejaH saMyogAjjale uSNapratItiraupAdhikI sphuTaiva tatra pAkA'sambhavAt / snehastatreti / ghRtAdAvapi tadantarvartti jalasyaiva snehaH / jalasya snehasamavAyikAraNatvAt / tena jala eva sneha iti mantavyam / dravatvamiti / sAMsiddhikadravatvatvaM jAtivizeSaH pratyakSasiddhaH / tadavacchinna janakatAvacchedakarmApi tadeveti bhAvaH / tailAdAvapi jalatthaiva dravatvam / snehaprakarSeNa ca dahanAnukUlyamiti vakSyati // 39 // prathamavaditi / pRthivyA iva ityarthaH / tathA hi-jalaM dvividhaM nityamanityazca paramANurUpaM nityaM dvayaNukAdisarva manityamavayavasamavetaca | anityamapi trividhaM zarIrendriyaviSayabhedAt / pRthivIto yo vizeSastamAha- kintviti / dehamayonijaM - ayonijamevetyarthaH / jalIyazarIramagreonijaM baruNaloke prasiddham / indriyamiti - jalIyamityarthaH / tathA hirasanaM jalIyaM, gandhAdyavyaJjakatve sati rasavyaJjakatvAt saktarasAbhivyaJjakodakavat / rasanendriyasannikarSe vyabhicAravAraNAya dravyatva deyam / viSaya darzayati - sindhuriti / sindhuH samudraH, himaM - tuSAraH, AdipadAtsaritkAsArakarakAdiH sarvo'pi grAhyaH / na ca himakarakayeAH kaThinatvAt pArthivatvamiti vAcyam / USmaNA vilInasya tasya jalatvasya pratyakSasiddhatvAt / yad dravyaM yaddravyadhvaMsajanyamiti vyApterjalopAdAnopAdeyatvasiddheH / adRSTavizeSeNa dravatvaMpratirodhAt karakAyAM kAThinyapratyayasya bhrAntitvAt // 40 // iti jalapranthaH // 7 va Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karikAvalI-muktAvalI-vivaraNa 34 nipathara- guru - snehasamavAyikAraNutAvacchedaka rUpe jalava jAtinI siddhi thAya che. "naivAmivaaysmbndhaavcchinnkaarytaaniruupittaadaatmysmbndhaavcchinnkaarnntaa; yatkiJcid dharmAvacchinnA kAraNatAtvAd ghaTatvAvaMcchinnatAdRzakArya taaninpitatArAcAryajInnAjhavAdanomtAva A anumAnathI snehaniSTa tAdazakAryatAnirUpita samAyikAraNatAnA avacchedaka dharmarUpe je siddha thAya che. te ja jalatva' jAti che. yadyapi snehaniSThakAryatA anityasnehamAtramAM hovAthI nitya ane anitya nehasAmAnyamAM vRtti nehatva dharma tAdaza sneha niSTha kAryatAne avacchedaka nahIM manAya. paraMtu ukta anumAnaghaTaka nehatva "janyasmahatva paraka hovAthI tAdaza smahatvAvacchinnakAryatAnI aprasiddhi nahIM thAya. yadyapi, A rIte janyasmahatvAvacchinnakAryatAnirUpita samAyikaraNatAvacchedaktA siddha jalatva jAti jalIya paramANumAM nahIM mAnI zakAya. kAraNa ke tyAM ja snehanI samavAya saMbaMdhathI utpatti thatI nathI. "ghaTavAyavaricchannakAryatAnirUpita daMDatvAdhavacchinna kAraNatAne avachedaka daMDavAdi dharma jevI rIte ghaTanI pratye kAraNa nahIM thanArA araNyastha daMDAdimAM paNa manAya che. tevI rIte janya sneha samavAyakAraNatAvacchedakatayA siddha jalatvajAti ja snehanI pratye kAraNa nahIM bananArA sneha5tti mATe svarUpa egya evA jalIya paramANumAM paNa mAnI zakAya che." e kahevuM yogya nathI. kAraNa ke ghaTAdikAraNutAvarachedaka daMDavAdimatta araNyastha daMDAdimAM mAnI zakAya che. tAzakAraNatAvacchedaka dharma svarUpa araNyasthadaMDAdimAM svarUpa yogyatA teo anitya hovAthI mAnI zakAya che. jyAre janyasnehasamavAya. kAraNutAvarachedakatayA siddha jalava jAti, jalIya paramANu nitya hovAthI temAM mAnI zakAze nahi, anyathA tAdaza jalava jAtimatva svarUpa snehapatti prayojaka svarUpagyatA nitya jalIya paramANumAM mAnIe te paramANumAM game tyAre paNa phatpatti [snehotpattine prasaMga Avaze. AthI spaSTa che ke nityavastune svarUpagyarUpe Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNa svIkAravAthI kAryanI avazya utpattine prasaMga Avaze mATe snehasamavAyikAraNutAvacchedakatayA siddha jalava jAtine jalIya paramANumAM mAnI zakAze nahIM. paraMtu ukta anumAnathI siddha jalatva janya jalamAM vRtti mAnIe to paNa janyajalanikatAzakAryatA nirUpitA samavAcikAraNatAvacchedaka tarIke nitya ane anitya ubhayajalamAM vRtti jalatva jAti siddha thAya che. Azaya e che ke jaya jalanI pratye tenA avayavabhUta jala [nitya-anitya ane samAyikAraNa che. tethI "mavAnazvAcchanA navAvarijAtaniSitatmysmbndhaavcchinnkaarnntaa; yatkiJciddharmAvacchinnA kAragatAtvAd ghtttvaavcchinntaahshkaarytaaniruupittaadaatmysmbndhaavcchinnkpaaltvaavcchijaraLatAva," A anumAnathI siddha jalatvajAti jalIya paramANumAM paNa che. kAraNa ke te dvayaNukanuM samavAya kAraNa che. A rIte jalasamavAyikAraNatAvacchedaka tarIke siddha jalavaM jAti, jalIya paramANumAM mAnI zakAya evI hovA chatAM je jala anya jalanuM samAyikAraNa banatuM nathI evA anyAvayavIbhUta jalamAM nahIM mAnI zakAya tyAM mehasamavAyikAraNatAvacchedakatayA siddha janya jalatva che paraMtu tAdaza jalatva jalIya paramANamAM nathI. AthI nitya-anitya ubhaya sAdhAraNa jalatva jAtinI siddhi ATaluM karavA chatAM paNa thatI nathI. temaja janya jalatva ane jalatvane sakirya paNa Avaze. ItyAdi zaMkA thAya te adhyApaka pAsethI samAdhAna meLavI levuM. vistArabhayathI ahIM e badhu jaNAvyuM nathI. sugama paNa che. "varNa: zukrajha rUri-mUlamAM "varNa zukalo" A graMtha "zukla ja rUpa jalamAM che." e jaNAvavA mATe che. zukalarUpavattva" e jalanuM lakSaNa nathI. jethI pRthyAdimAM paNa zukalarUpavatva hevA chatAM tyAM ativyApti nahIM Ave. athavA zukalarUpavatva jalanuM lakSaNa mAnIe te paNa vadhe nathI. paraMtu tenuM tAtparya " naimittikadravatvavadavRtti-rUpavavRtti-dravyatvasAkSAdvyApyajAtimattva" A pramANe samajavuM tethI pRthyAdimAM ativyApti nahIM Ave. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100, kArikAvalI-muktAvale-vivaraNa kAraNa ke maimittika dravatvavada (pRthvI ane teja)mAM nahIM rahenArI ane rUpavedamAM rahenArI evI dravyatva sAkSAdu vyApya jAti jalave che, tajajAtimatva samavAya saMbaMdhathI mAtra jalamAM ja che. pRthyAdi mAM nahIM. lakSaNamAM "rUpavivRtti A padanuM upAdAna na karIe te. naimittika vavava6' pRthvI ane tejamAM nahIM rahenArI dravyatva sAkSAda vyApya vAyutva jAtine laIne vAyumAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe "rUpava6 vRtti" A padanuM upAdAna karyuM che. vAyutva jAti rUpavadamAM vRtti na hovAthI tene laIne vAyumAM ativyApti nahIM Ave. lakSaNamAM "naimittikadravatvavadavRtti A padanuM upAdAna na karIe to rU5vadamAM vRtti evI dravyatva sAkSAdravyApya pRthvItva ane tejasva jAtine laIne pRthvI ane tejamAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe naimittika dravyatvavadavRtti A padanuM upAdAna karyuM che. pRthvItva ane tejasva jAti nemittika dravatvavAdamAM avRtti na hovAthI tene laIne pRthvI ane tejamAM ativyApti nahIM Ave. lakSaNamAM "sAkSA' A padanuM upAdAna na karIe te naimittika dravatvavadda vRtAdi svarUpa pRthvImAM. tathA suvarNAdi svarUpa tejamAM nahIM rahenArI ane rUpava6mAM rahenArI evI dravyatvanI vyApya je paTavAdi jAti che tene laIne paTAdimAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe lakSaNamAM "sAkSAda A padanuM upAdAna karyuM che. paTavAdi jAti dravyatvavyApya pRthvIvAdivyApya hovAthI dravyatvanI sAkSAddavyApya nathI. tethI tene laIne paTAdimAM ativyApti nahIM Ave. dravyatvanI sAkSAda vyApya jAti, prakRta sthaLe tene kahevAya che, ke je dravyatvanI vyApya evI pRthvItyAdinI avyApya jAti che. lakSaNamAM "jAti A padanuM upAdAna na karIe te nimittikadravatvava vRtAdimAM avRtti ane rUpavamAM vRtti evo dravyatvane sAkSAduM vyApya je "jalaghaTAnyataratva' dharma che. tene laIne ghaTamAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe jAti' A padanuM upadAna karyuM che. "jalaghaTAnyataratna dharma jAtiH Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalanirUpaNa 11 svarUpa na hovAthI tene laIne ghaTAdimAM ativyApti nahIM Ave. athavA "naimittivatsarikRtti." ItyAdi jalalakSaNa zukalapada ghaTita na hovAthI "ghaH zu ...." ItyAdi mUla graMthane anurUpa jalanuM lakSaNa "mAvajetarapIsanAdhirAvaLa-patti -TrakasAkSAvyAjJAtimaya' A pramANe jANavuM joIe. jalamAM abhAskara zukalatara rUpa na hovAthI jalatva jAti abhAsvara zukalera rUpanA adhikaraNamAM nahIM rahenArI che tema ja te jalatva jAti rUpavamAM vRtti ane dravyatvanI sAkSAddavyApya paNa che. tethI jalatva jAtine liIne jalamAM lakSaNasamanvaya thAya che. lakSaNamAM "sAkSAdrI padanuM upAdAna karyuM hovAthI sphaTikamAM ativyApti nahIM Ave. anyathA sAkSAda' padanuM upAdAna na karIe te sphaTikamAM abhAsvara zukalarUpane choDIne anya rUpa na hovAthI sphaTika jAti abhAsvara zukalera rUpanA adhikaraNamAM rahenArI nathI. temaja rUpavamAM vRtti ane dravyatvanI vyApya che tethI tene laIne sphaTikamAM ativyApti Avaze. paraMtu sAkSAdda padanAM upAdAnathI sphaTikamAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke sphaTikava jAti dravyatvavyApya pRthvInI vyApya hevAthI; dravyatvanI vyAkhya jAtinI avyApya jAti svarUpa dravyavasAkSAvyApya jAti nathI. zeSa padakRtya spaSTa che. pUrvokta rIte samajI zakAya che. -WvitijalamAM madhura ja rasa che. ane sparza zIta ja che. tiktarasavadamAM avRtti ane madhura rasavamAM vRtti je dravyatva sAkSAddavyApya jAti tajajAtimava jalanuM lakSaNa che. lakSaNamAM sAkSAt, padanuM upAdAna na karIe te tiktarasavadamAM avRtti ane madhuravadamAM vRtti evI dravyatvavyApya je zarkarAva jAti tene laIne zarkarAmAM - ativyApti Avaze, tenA nivAraNa mATe "sAkSAta' padanuM upAdAna karyuM che. zarkarAva jAti dravyatvanI sAkSAdu vyApya na hovAthI tene laIne zarkarAmAM ativyApti nahIM Ave. lakSaNamAM jAti padanuM upAdAna na karIe to tikatarasavadamAM avRtti ane madhurarasaMvamAM vRti je dravyatva-sAkSAddavyApya jalazakarAbhayatva dharma, tene laIne zarkarAmAM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _202 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe jAMti padanuM upAdAna karyuM che. tAdaza ubhayavadharma jAti na hovAthI tene laIne zarkarAmAM ativyApti nahIM Ave zeSa padakRtya spaSTa che. AvI ja rIte zIkhetarasparzavadamAM avRtti ane sparzavadamAM vRti je dravyatva sAkSAddavyApya jAti taddavandra svarUpa jala lakSaNamAM padakRtya samajI levuM. ' ' kAlinda jalamAM nIlarUpanI pratIti thatI hovAthI jelamAM zukala ja rUpa zA mATe mAnavuM. nIlarUpa paNa mAnavuM joIe. e. kahevuM yogya nathI, kAraNa ke nIlarUpanijanyatAnirUpitajanakatAnI. avarachedaka pRthvItva jAtine jalamAM abhAva hovAthI nIlarUpane jalamAM saMbhava nathI. kAlidI jalamAM nIlarUpanI je pratIti thAya. che, te Azraya [jalAzraya-paTa] svarUpa upAdhinA kAraNe ja thAya che. tethI ja AkAzamAM UMce uchALelA te pANImAM zukalarUpanI ja pratIti thAya che. : "jalamAM madhura rasa che; emAM kaI pramANa nathI. kAraNa ke pratya kSapaNe te tyAM keIpaNa rasane anubhava thatuM nathI. nArIyaLanA pANImAM madhura rasanI pratIti thAya che tethI tene laIne pANImAM madhura rasa che e mAnavuM yukta nathI kAraNa ke e nArIyaLa svarUpa upAdhine lIdhe che. anyathA lIMbunA rasamAM (jalamAM) ampharasanI pratIti thatI hovAthI jalamAM ampharasa paNa mAnavAne prasaMga Avaze. A kahevuM yukta nathI. kAraNa ke haraDe vagerenA bhakSaNathI jalane. madhura rasa abhivyakta thAya che. "haraDe vageremAM ja e vakhate jala ane meDhAnI uSNatAnA saMbaMdhane kAraNe madhurarasa upanna thAya che. paraMtu jalamAM keI ja rasa nathI. AvuM paNa yadyapi mAnI zakAya che, paNa e mAnyatA ka95nAnA gauravanA kAraNe yogya nathI. aslAdi rasaniSTha janyatA nirUpita janatAnI avacchedaka pRthvItva jAtine jalamAM abhAva hovAthI temAM aslAdiranuM astitva nathI. lIMbunA jalAdimAM pratIyamAna tAdaza rasa AzrayasvarUpa upAdhikRta che. e spaSTa che. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalanirUpaNa 17 sabhyazIta ItyAdi-pUrve jaNAvyA mujaba ja sneha samavAdhikAraNatAva chedakAdi rUpe siddha ja jalatvAdinI siddhijanyazItasparzaniSTha janyatA nirUpita janakatAvacchedaka rUpe tathA janyajalavAvacchinna janyatA nirUpita janatA vacchedaka rUpe paNa svayaM samajI zakAya che. pUrvokta anumAnamAM nehanA sthAne zItapa ne pATha samajIne anumAna prakAra paNa khUba ja spaSTa che. yadyapi ghasAtA caMdanAdi svarUpe pRthvImAM paNa zItasparzavatvanI pratIti thatI hovAthI zItasparzaniSTha janyatA nirUpita janaktAvacchedaka rUpe "janya jalatva" jAtinI siddhi azakya che. paraMtu ghasAtA caMdanamAM pratIyamAna zItasparza vastutaH ghaNacaMdanAntargata zItatara jalana ja hovAthI koI devA nathI. agnisaMganA kAraNe jelamAM pratIyamAna uSNa sparza tadantargata teje dravyAtmaka upAdhinA kAraNe che e spaSTa che. kAraNa ke jalamAM pAkaja sparzadine saMbhava nathI. piMDIbhAvane anukULa nehanI je pratIti ghatAdimAM thAya che. te sneha viSayaka pratIti paNa vastutaH ghatAdimAM rahelA jalanA ja snehanuM avagAhana kare che. kAraNa ke jala snehanI pratye samAyikAraNa hovAthI jalamAM ja sneha che ema mAnavuM joIe. sAMsiddhikadravatvatva jAti vizeSa che. te pratyakSa 'siddha che. sAMsiddhikadravavavAvacchinna kAryAnirUpita kAraNutA vacchedaka [samAyikAraNutA vacchedaka]. paNa jalava ja che. talAdidravyamAM pratIyamAna dravatva paNa jalanuM ja che. paraMtu snehanI prakarSatAnA kAraNe lAdi dravyo jalanI jema dahananI pratye pratikUla nathI. paNa anukUla che. e vAta neha nirUpaNa vakhate kahevAze. - nitya ane anitya bhedathI jala be prakAranuM che. paramANu kavarUpa jala nitya che. DhayaNukAdi svarUpa jala anitya che. anitya jala paNa zarIra Indriya ane viSayabhedathI traNa prakAranuM che. jalIya zarIra anija che, ane te varUNalekamAM prasiddha che. jalIya Indriya rasanendriya svarUpa che. rasanendriyanA jalIyatvamAM "vuiM =zrIyaM cAvynyjktve sati rasavyaJjakatvAd" makturasAbhivyaJjakodakavat mA anumAna Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104. kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa pramANa che. vaMzamAM mAtra rasavyaMjakatva padanuM ja upAdAna karIe te manamAM rasabhaMjakatva che ane jalIyava svarUpa sAdhya nathI. tethI vyabhicAra Avaze tenA nivAraNa mATe gadhAvyaMjakatva padanuM paNa vaMzamAM upAdAna che. manamAM rasavyajakatvanI jema "gadhAdinuM paNa vyajakatva che. tethI hetu ane sAthe manamAM na hovAthI vyabhicAra nahIM Ave. mAtra gandhAdyavyajakatvanuM havaMzamAM upAdAna karIe te cakSu vagere indriyamAM vyabhicAra spaSTa che. tethI tene nivAraNa mATe rasavyajakatva padanuM upAdAna karyuM che. cakSu vagere IndrimAM rasagaMjakatva na havAthI hetu ane sAdhyanA abhAvanA kAraNe vyabhicAra nahIM Ave. yadyapi gandhAdyavyasjakatva viziSTa rasavya-jakatva, rasanendriyanA svasaMyuktasamavAya sannikamAM che ane tyAM [sanikarSamAM jalIyA sAdhya na hovAthI vyabhicAra Ave che. paraMtu tenA nivAraNa mATe hevaMzamAM dravyatva padanuM paNa upAdAna samajI levuM jethI tAdazAsanikarSamAM dravyatva na hovAthI sAdhya na hovA chatAM paNa vyabhicAra nahIM Ave. samudra-tuSAra-sarovara ane kAsArAdi jalIya viSaya che. hima ane karAmAM kaThinatva hovAthI pArthivatva [pRthvIva] che e kahevuM egya nathI. kAraNa ke garamInA kAraNe ogaLI gayelA hima ane karAmAM jalatva pratyakSathI siddha che. "garamInA kAraNe vilIna thayelA hima ane karAnA nAza pachI je dravya utpanna thAya che temAM ja jalavAdi mAnavA joIe paraMtu hima ane karAmAM nahIM. A kahevuM paNa yogya nathI kAraNa ke "je dravya je dravyanA vaMsathI utpanna thAya che te dravya te dravyanA upAdAnathI upAdeya che" A niyamanA anurodhathI himAdinA nAzathI utpanna thayelA dravyAntaramAM jalatyAdinI siddhi mATe himAdinA upAdAnamAM jalatva mAnavuM Avazyaka che. ane tethI tAza pAdAnathI upAdeya himAdimAM jalava spaSTa che. himAdimAM je pArthivatva nathI ane jalatva che. te temAM kaThinatvanI pratIti kema thAya che? e prazna paNa asthAne che kAraNa ke bhaktAnA aSTavizeSanA kAraNe himAdi svarUpa jalanA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejonirUpaNa 105 www dvavatvanA pratirIdha thAya che. tethI temAM thatI kaThinatvanI pratIti abhAraMbha che. - iti jalanirUpaNam - kArikAvalI uSNaH sparzastejastu syAdrUpaM zuklabhAsvaram / naimittikaM dravatvantu nityatAdi ca pUrvavat // 41 // tejo nirUpayati-uSNa iti / uSNatva sparzaniSTho jAtivizeSaH pratyakSasiddhaH / itthaJca janyeoSNasparzasamavAyikAraNatAvacchedakaM tejasva jAtivizeSaH, tasya paramANuvRttitva' jalatvasyevAnusandheyam / na copaNaspazevattva' candrakiraNAdAvavyAptamiti vAcyam / tatrApyuSNasparzasya sattvAt / kintu tadantaHpAtilasparzenA'bhibhavAdagrahaH / evaM ratnakiraNAdau ca pArthivaspardhenAbhibhavAt cakSurAdau cA'nudbhUtatvAdagrahaH / rUpamityAdi - vaizvAnare marakatakiraNAdau ca pArthivarUpeNAbhibhavAn zuklarUpAgrahaH / atha tadrUpAgrahe dharmiNo'pi cAkSuSatva' na syAditi cenna / anyadIyarUpeNaiva dharmiNo grahasambhavAt zakhasyeva pittapatinA / vahUnestu zuklaM rUpaM nAbhibhUtam, kintu tadIyaM zuklatthamabhibhUtamityanyaM / naimittikamiti - suvarNAdirUpe tejasi tatsattvAt / na ca naimittikadravatvavattvaM dahanAdAvavyAptaM ghRtAdAvativyAptaveti vAcyam / pRthivyavRtti naimittikadravatvadvRttidravyatvasAkSAdvyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt / pUrvavaditi jalasyevetyarthaH / tathAhi tad dvividha' nityamanityaJca nityaM paramANurUpaM, tadanyadanityamavayava ca / .. dve tridhA zarIrendriyaviSayabhedAt / zarIramayonijameva, tacca sUryalokAdau prasiddham // 41 // , 9 kArikAvalI indriyaM nayanaM vahninaH svarNAdirviSayo mataH / muktAvalI ' atra yo vizeSastamAha - indriyamiti / nanu cakSupastaijasatve kiM mAnamiti cet, cakSustaijasaM parakIyasparzAdyavyaJjakatve sati parakIyarUpa - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marisasI-bhutAkSI-vivaraNa vyaJjakatvAt prardApavana , pradIpasya svIyasparzavyaJjakatvAdatra dRSTAnte' vyAptivAraNAya prathamaM parakIyeti / ghaTAdeH svIyarUpavyaJjakatvAdvyabhicAravAraNAya dvitIyaM parakIyeti / athavA prabhAyA dRSTAntatvasambhavAn AdyaM parakIyeti na deyam / cakSuHsannikarSe vyabhicAravAraNAya dravyatva deyam / viSayaM darzayati-vahinariti / nanu suvarNasya taijasatve ki mAnamiti cenna / suvarNa taijasamasati pratibandhaka 'tyantAnalasaMyoge'dhyanucchidyamAnadravatvAta , yannaivaM tannavaM, yathA pRthivIti / na cA'prayAjakaM pRthivIMdravatvasya janyajaladravatvasya cAtyantAgnisaMyoganAzyatvAt / nanu pItimagurutvAzrayasyApi tadAnI dutatvAtnena vyabhicAra iti canna / jalamadhyasthamasIkSAdavat tasyA' dutatvAn / apare tu pItimAzrayasyAtyantAgnisaMyoge'pi pUrvarUpAparAvRttiHzanan tatpratibandhaka vijAtIyavadravyaM kalpyate / tathA hi-atyantAgnisaMyoge pItimaguru-vAzyaH, vijAtIyarUpapratibandhakadravadravyasaMyuktaH, atyantAgnisaMyoge satyapi pUrvarUpavijAtIyarUpAnadhikaraNapArthivatvAt / jalamadhyasthapItapaTavat / tasya ca pRthivIjalabhinnasya tejastvaniyamAt // iti tejo nirUpaNam // tejo nirUpayati-uraNa......tyAha- Guyeq' 25za vRtti jAti vizeSa che. je sparzendriya janya pratyakSathI siddha che. janyauSNa sparzaniSTajanyatAnirUpita samAyikAraNatAvacchedaka tarIke janmatejevRtti tejasva jAti vizeSa siddha thAya che. ane tadavacchinnajanyatA nirUpita janatA samAyikAraNatA] vacchedaka tarIke tejasava jAti tejaH paramANumAM paNa siddha thAya che. anumAnAdinuM svarUpa jala nirUpaNamAM jaNAvyA mujaba samajI levuM. caMdrakiraNAdimAM uSNasparza vattva na hovAthI tejanA "uSNasparzavatva, lakSaNamAM avyApti Ave che. e kahevuM yaMgya nathI. kAraNa ke caMdrakiraNAntaHpAti jalanA sparzanA kAraNe caMdrakiraNadine sparza abhibhUta hovAthI tene graha thatuM nathI. temaja pRthvasparzanA kAraNe abhibhUta ratnakiraNadinA paNa uSNasparzane graha thatuM nathI. teja svarUpa cakSuIndriyAdimAM paNa uSNasparza che. paraMtu te udabhUta na hovAthI tene paNa graha thato nathI. teja bhAvamAM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejonirUpaNa 109 bhAsvara zukalarUpa che. agni tathA marakatamaNi svarUpa tejanA bhAvarazukalarUpanA pothivarUpathI abhibhava thatA hovAthI tenA graha thate nathI agni tathA marakatamaNinA bhAvarazukalarUpano graha na thAya te agni ane marakatamaNinA paNa cakSu IndriyathI graha nahIM thAya kAraNu ke jenA rUpanA graha thatA nathI, te dravyanA paNa graha thatA nathI.' e kahevu* ceAgya nathI. kAraNa ke peAtAnA rUpaneA graha na thavA chatAM anyadIya rUpane laIne dharminA [rUpavad dravyanA] graha zakaya che. pittanI pILAzane laIne jevI rIte za`khanA graha thAya che. ane tenA veta rUpanA graha thatA nathI. tevI rIte agni vagerenA rUpanA agraha thavA chatAM pArthivarUpane laIne agni vagerenA graha thavAmAM koI doSa nathI: vina vagerenu zukalarUpa abhibhUta nathI paraMtu zukalatva jAti abhibhUta che evu keTalAka leAkeA kahe che. tejamAM naimittika dravatva che. suvarNAdisvarUpa tejamAM naimittika dravatva pratyakSa siddha che. yadyapi naimittika dravatva, agnisvarUpa tejamAM nathI, temaja dhRtAdisvarUpa pRthvImAM che tethI kramazaH avyApti ane atibhyAsi Ave che. paraMtu 'naimittiklRvatvavattva' A lakSaNanu tApa 'pRthvImAM nahI' rahenArI, naimittikadravatvavamAM rahenArI je dravyavasAkSAGga vyApya jAti tattva che" A pramANe hAvAthI keAi doSa nahIM Ave. kAraNa - ke pRthvImAM nahI` rahenArI ane naimittikadravavavamAM rahenArI drazyatvasAkSAvyApya jAti tejasva che. tajAtimattva sakalatejamAM che, ane ghutAdisvarUpa pRthvImAM nathI, tethI avyApti ane atigyApti nahI'Ave lakSaNamAM jAti padanA niveza na karIe te pRthvImAM nahI' rahenAra ane naimittika dravavamAM rahenAra dravyavasAkSAvyApya je vAyuteAnyatara--- dharma, tattva vAyumAM hAvAthI temAM ativyApti Avaze, tenA nivAraNa mATe lakSaNamAM jAti padanu* upAdAna karyuM" che. vAyurtajonsataratva dharma jAti na hAvAthI tene laine vAyumAM ativyApti nahI' Ave. zeSa padakRtya spaSTa che. pUrvokta rIte svayaM samajI zakAya che. pUjavRti--jalanI jema teja paNa nitya ane anitya bhedathI khe Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa prakAranuM che. paramANu svarUpa te ja nitya che. enAthI bhinna avayavi svarUpa teja anitya che. e anitya teja paNa zarIre Indriya ane viSayabhedathI traNa prakAranuM che. tejasa zarIra ayonija ja che. te sUryalokamAM prasiddha che. tejasa indriya cakSu svarUpa che. cakSu IndriyamAM taijasattva [tejasva] che emAM zuM pramANa che? e kahevuM yogya nathI kAraNa ke "hurtAsaM paw ve sati paravicapacavAta kAvata" A anumAna ja cakSanA tejasatvamAM pramANa che. havaMzamAM prathama parakIya padanuM upAdAna na karIe te pradIpamAM parakIya rUpanuM vyaMjakatva hovA chatAM potAnA sparzanuM vyaMjakatva hevAthI sparzAvyaMjakatva viziSTa parakIyarUpa vyaMjakatva svarUpa hetu na hovAthI daSTAntAsiddhi Avaze. tethI tenA nivAraNa mATe prathama parakIya padanuM upAdAna karyuM che. jethI pradIpamAM daSTAntAsiddhi nahIM Ave kAraNa ke pradIpamAM svIyasparzanuM vyaMjakatva hevA chatAM parakIyasparzAdinuM vyaMjakatva nathI. havaMzamAM dvitIya parakIya padanuM upAdAna na karIe te ghaTAdimAM parakIya sparzAvavyaMjakatva viziSTa rUpa [svAyarU5] vyaMjakatva che ane tejasatvarUpa sAdhya nathI tethI vyabhicAra Avaze. tethI tenA nivAraNa mATe dvitIya parakIya padanuM upAdAna karyuM che. ghaTAdimAM parakIya rUpanuM vyaMjakatva na havAthI vyabhicAra nahIM Ave. havaMzamAM be vAra parakIya padanA nivezamAM gaurava jANIne Adya parakIya padanA niveza vinA paNa hetunI vivakSAmAM doSa nathI e jaNAvatA kahe che-athavAItyAdi Azaya e che ke, "vacaM variSTAcaparzavatva" svarUpa hetu, svIyasparzavyaMjaka pradIpamAM na hovA chatAM prabhAmAM hovAthI praupane daSTAnna mAnyA vinA prabhAne daSTAnta mAnI zakAya che. tethI prabhAne duSTAnta mAnIne dRSTAntAsiddhinuM nivAraNa zakya che. yadyapi cakSu ane rUpanA saMyukta samavAya sannikarSamAM sparzAdyavyaMjakatva viziSTaparakIyarUpavyajakatva svarUpa hetu che ane tejasavasvarUpa sAdhya nathI tethI tAdaza sanikamAM vyabhicAra Ave che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te nirUpaNa 1% paraMtu tenA nivAraNa mATe havaMzamAM dravyatvane paNa niveza samajI levo. jethI tAdaza sannikarSamAM dravyatva na hovAthI vyabhicAra nahIM Ave. vicaM vati phririti--suvarNAdi svarUpa tejamAM tejasvI che. emAM zuM pramANa che? e pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke, "suvarNa ramati prativacantanasTasaMsarAmAnadavAr nai tanneva" A anumAna suvarNAdimAM jasatvane siddha kare che. Azaya e che ke jyAM tejasva nathI evA pRthvI Adi dravyonuM dravatva je kaI pratibaMdhaka na hoya te atyantAgnisaMyoganI vidyamAnatAmAM ucchidyamAna che. jyAre tAdaza avasthAmAM suvarNadinuM vatva uchidyamAna nathI. tethI tAdaza anuchidyamAnadrava vAtmaka hetuthI suvarNAdi dravyamAM rajasatva siddha thAya che. suvarNAdimAM tAdaza anucchidyamAna dvavasva bhale rahyuM. paraMtu tyAM rojasava nahIM mAnavuM joIe A pramANe vyabhicArazaMkA nahIM karavI joIe. kAraNa ke pArthiva naimittikavandra ane jalIya janya dravatva upara jaNAvyA mujaba pratibaMdhakanI avidyamAnatAmAM atyatAzisagathI nAzya hevAthI suvarNAdi dravyomAM, tAdazAnurichadyamAna kavavanA kAraNe tejasatva mAnyA vinA cAle evuM nathI. yadyapi suvarNAdimAM pitarUpAzrayapArthivabhAga paNa agninA atyantasaMyogathI dvata thatuM hovAthI tAdaza anuchidyamAnadravatva pRthvImAM che ane jasatvarUpa sAdhya nathI. tethI vyabhicAra spaSTa che. paraMtu jalamadhyastha masIda [zAhInuM cUrNa jevI rIte pANImAM dUta thatuM nathI. mAtra dUta jalamAM phelAI jAya che. jenI pratIti pANI sukAI gayA pachI thAya che.] tevI rIte dUta suvarNamAM pItimagurUtvAzraya pArthiva bhAga paNa phelAI jAya che. te drata thatuM nathI. jethI uparyukta rIte vyabhicAra nahIM Ave. ahIM prakRtAnumAnanA vaMzamAM "asati. pratibaMdhake A padanuM upAdAna na karIe te; jalamAM rahelA ghImAM paNa atyanyatAgnisAgathI anucchivamAna dvavava che ane sAtha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa na hovAthI vyabhicAra Ave che. tethI tenA nivAraNa mATe ati pratibaMdhake padanuM upAdAna karyuM che. jalamadhyasthaghImAM anuchidyamAna dravatva hovA chatAM jalAtmaka pratibaMdhaka vidyamAna hovAthI vivakSita tAzAnuchidyamAnadravatva na hovAthI vyabhicAra nahIM Ave. havaMzamAM agnisaMyoge A padanuM upAdAna na karIe te asigAbhAvakAlIna vRtAdimAM anucchidyamAna dravatva hovAthI ane tejasatyAtmaka sAdhya na hovAthI vyabhicAra spaSTa che. tenA nivAraNa mATe havaMzamAM "atyatAgni saMyoge A padanuM upAdAna Avazyaka che. agnisaMyoganI vidyamAnatAmAM ane pratibaMdhakanI avidyamAnatAmAM ghatAdi dravyamAM anuchidyamAna vatva na hovAthI tejasavane abhAva hovA chatAM vyabhicAra nahIM Ave. "gara vizvaDatyanta naraveDanurijhamanavavAd ahIM "anuchidyamAna dravavAda A padane artha "anucchidyamAnadravatvAdhikaraNatvA A artha che. paraMtu ucchidyamAnadravavAnadhikaraNavA A artha nathI anyathA uchidyamAna dravavAnadhikaraNa gaganAdimAM vyabhicAranuM vAraNa azakya banaze. are tu....ItyAdi-Azaya e che ke suvarNAntargata pItarUpAzraya dravyanA pUrvarUpanI parAvRtti atyatAgni saMyoganI vidyamAnatAmAM paNa thatI nathI. tethI tAdaza rUpAparAvRttinI pratye vijAtIya dravadravyane saMyoga pratibaMdhaka rUpe anumeya che. tyAM je vijAtIya dravadravyane saMga che. te vijAtIya dravadravya suvarNAdi svarUpa tejedravya che. evuM keTalAka kahe che. anumAna prakAra nIce mujaba che. atyantAgnisa yoge pItimagurutvAzrayo, vijAtIyarUpapratibandhakadravadravyasaMyukto'tyantAgnisaMyoge satyapi pUrvarUpavijAtIyarUpAnadhikaraNapArthivatvAd; yatra yatrA ' tyantAgnisaMyogaviziSTapUrvarUpavijAtIyarUpAnadhikaraNapArthivatvam tatra tatra vijAtIyarUpapratibandhakadravadravya saMyuktatvam yathA DhimadhyasthatA ahIM devaMzamAM pArthiva padanuM upAdAna na Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyu nirUpaNa karIe te atyatAgnisaMgaviziSTapUrvarUpavijAtIya rUpAnadhikaraNatva jalaparamANamAM paNa che ane tyAM vijAtIya rUpapratibaMdhaka dravadravya saga na levAthI vyabhicAra Ave che. pArthiva padanA nivezathI tenuM nivAraNa spaSTa che. temaja anya padanuM prayojana paNa pUrvota rIte samajI zakAya evuM che. // iti tejo nirUpaNam / / kArikAvalI apAkajo'nuSNAzItasparzastu pavane mataH // 42 // tiryaggamanavAneSa jJeyaH sparzAdiliGgakaH / pUrvavannityatAdyaktaM dehavyApi tvagindriyam // 43 // prANAdistu mahAvAyuparyanto viSayo mataH / muktAvalI / vAyu nirUpayati-apAkaja iti / anuSNAzItasparzasya pRthivyAmapi sattvAduktamapAkaja iti / apAkajasparzasya jalAdAvapi sattvAduktamanuSNA. zIteti / etena vAyavIyo vijAtIyaH sparzI darzitaH / tajjanakatAvacchedaka vAyutvamiti bhAvaH / eSa:- vAyuH, sparzAdiligakaH- vAyu hi mparzazabdadhRti-kampaira-numIyate, vijAtIyasparzana, vilakSaNazabdena, tRNAdInAM dhRtyA, zAkhAdInAM kampanena ca vAyoranumAnAt / yathA ca vAyu na pratyakSastathAgre vakSyate / pUrvavaditi-vAyu-dvividhaH- nityo'nityazca / paramANurUpo nityaH, tadanyo'nityA'vayavasamavetazca / so'pi trividhaHzarIrendriyaviSayabhedAna / tatra zarIramayonija pizAcAdInAm parantu jalIya. taijasa-vAyavIya zarIrANAM pArthivabhAgopaSTambhAdupabhogakSamatva', jalAdInAM : prAdhAnyAnjalIyatvAdikamiti / atra vo vizeSastamAha-dehavyApIti / zarIravyApaka mparzagrAhakamindriya tvak, tacca vAyavIya rUpAdiSu manye sparzasyaivAmivyaJjakatvAna ; aGgasaGgisalila tyAbhivyaJjakavyajanapavanavat / / .. 43 // viSaya darzayati-prANAdiriti / yadyapyanityo vAyuzcaturvidhaH, tasya Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kArikAvalI-mukatAvalIvivaraNa caturthI vidhA prANAdirityuktamAkare, tathA'pi saGkSapAdeva vaividhyamuktam / 'prANastveka eka hRdAdinAmAsthAnavazAnmukhanirgabhAdinAnAkriyAbhedAcca nAnA" sajJA labhata iti paryavasito vAyuH // iti vAyunirUpaNam // vAvuM nipatti-apa ItyAdi-apAkaja anuSkAzIta sparzavadadravyane vAyu kahevAya che. anuSNazItasparza pRthvImAM paNa che ane apAkaja sparza jalAdimAM paNa che. tethI lakSaNamAMnA kramazaH apAkaja ane anuSkAzIta padanA sannivezathI ubhayatra ativyApti nahIM Ave. AthI spaSTa che ke pRvyAdidravyonA sparzanI apekSAe vAyune apAkaja anuggAzIta sparza vijAtIya che. tAza vijAtIya sparzanika janyatAnirUpita janatAvachedaka tarIke janyavAyutva [anitya vAyumAvavRtti] siddha thAya che ane tadavaricchanna janyatA nirUpita janakatAvacchedaka rUpe "vAyuva' jAti; jalatvajAtinI jema ja pUrvokta rIte siddha thAya che. anumAna prakArAdi pUrvoktarItithI spaSTa che. vAyunI gati tiryaka che. e vAyu sparza-zabda-dhati ane kaMpa dvArA anumeya che. vijAtIya sparzathI, vilakSaNazabdathI, tRNAdinI vRtithI ane zAkhAdinA kaMpathI vAyunuM anumAna karAya che. vAyunuM je rIte pratyakSa thatuM nathI. te rIte AtmanirUpaNanA avasare kahevAze. nitya ane anityabhedathI vAyu be prakAra che. paramANu svarUpa vAyu nitya che. zarIra Idriya ane viSayabhedathI. anitya vAyu traNa prakAra che. pizAcAdinuM zarIra vAyavIya che. je anija ja hoya che. yadyapi jalIya tejasIya ke vAyavaya zarIramAM pArthivabhAga paNa hovAthI te te zarIra upabheganA sAdhana bane che. tethI jalIyAdi zarIrane jalIyAdi ja kahevA nahi joIe paratu jalIyAdi zarIramAM jalAdinuM prAdhAnya hovAthI te te zarIrane jalIyAdi kahevAya che. samagra zarIramAM vyApIne rahenArI sparzane grahaNa karanArI varga Indriya vAyavIya che. je nIce jaNAvelA anumAnathI spaSTa thAya che. "svani vAcavINa paripu maLe sparzasyaivAbhivyaJjakatvAd agasagisalilazaityAbhivyaJjakapavanavat / " Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAyunirUpaNa 13 ahI dezamAM mAtra " vAmitrajanta' padanuM ja upAdAna karIe te tvagindriyamAM sparzAbhivyajakatvanI jema sparzatvanuM paNa abhivyajakatva hovAthI "miratvavidiAtAra svarU5 wvaivAminca na hovAthI svarUpasiddhi Avaze, tenA nivAraNa mATe havaMzamAM "pavi6 maLe" A padanuM upAdAna karyuM che. jethI svarUpAsiddhi nahIM Ave kAraNa ke tvagindriyamAM rU5- rasa-gandhA-bhivyajakatAbhAvaviziSasparzobhivya-jakatva hovAthI vivakSita hetu che ja, vaMzamAM "a" kArane niveza na karIe te rUpAdimAMthI sparzanuM vyajakatva te manamAM paNa che. ane tyAM vAyavIyatva" svarUpa sAdhya na hovAthI vyabhicAra Ave che. tenA nivAraNa mATe havaMzamAM 4 kAra nirdiSTa che. manamAM sparzAbhivya jakatvanI jema rUpAdyabhivyajakatva paNa hovAthI vivakSita rUpAgha- bhivyajakatvAbhAvaviziSTa sparzAlivyaMjakatva na hovAthI sAdhya na hovA chatAM vyabhicAra nahIM Ave. yadyapi tvagindriya ane sparzAdinA saniSkarSamAM paNa rUpAvabhivya--jakatvAbhAvaviziSTa sparzavyaMjakatva - che ane sAdhya nathI. tethI tAdazAsanikarSamAM vyabhicAra Ave che. paraMtu saknikarSamAM vyabhicAranuM nivAraNa karavA hevaMzamAM dravyatva padane paNa niveza samajI levo. sanikarSamAM dravyatva na hovAthI - vyabhicAra nahIM Ave. prANavAyuthI AraMbhIne mahAvAyu sudhIne vAyu vAyavIya viSaya che. yadyapi prazastapadabhASyamAM "zarIra-IndriyaviSaya ane prANavAyu" A cAra bhedathI anityavAyune caturvidha - varNavyo che. paraMtu lAghavathI ahIM. viSayasvarUpavAyumAM ja prANavAyune samAveza karyo che. e vAyu paNa hadayAdi bhinna bhinna sthAnamAM rahevAnA kAraNe ane mukhamAMthI nIkaLavAdi bhinna bhinna kriyAonA kAraNe prANApAnAdi bhinna bhinna saMjJAone prApta kare che. / rUti vAyuniphaLam II. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArAvalI-muktAvalI-virANa kaarikaaklii| AkAzasya tu vijJeyaH zabdo vaizeSiko guNaH // 44 // indriyantu bhavecchotramekaH sannapyupAdhitaH / muktAvalI 'AkAza nirUpayati-AkAzasyeti / AkAzakAladizAmekaikavyaktitvAdAkAzatvAdika na jAtiH kintu, AkAzatva zabdAzrayatvam / 'vaizeSika' iti kathana tu vizeSaguNAntaravyavacchedAya / etena pramANamapi darzita, tathAhi-zabdo guNa cakSurgrahaNAyogya-bAharindriyagrAhyajAtimattvAt sparzavat / zabdo dravyasamaveto guNatvAt saMyogavadityanumAnena zabdasya dravyasamavetatve siddhe, zabdo na sparzavadvizeSaguNo'gnasaMyogA'samavAdhikAraNakatvAbhAve sati akAraNaguNapUrvakapratyakSatvAt sukhavat / pAkajarUpAdau vyabhicAravAraNAya satyantam / paTarUpAdau vyabhicAravAraNAyAkAraNaguNapUrvaketi / jalaparamANurUpAdau vyabhicAravAraNAya pratyakSeti / zabdo na dikkAlamanasA guNo vizeSaguNatvAd rUpavat / nAtmavizeSaguNo bahirindriyayogyatvAd rUpavad / itthaJca zabdAdhikaraNaM navama dravya gaganAtmaka sidhyati / na ca vAyvavayavepu sUkSmazabdakrameNa pAyau kAraNaguNapUrvakaH zabda utpadyatAmiti vAcyam / ayAvad dravyabhAvitvena vAyo vizeSaguNatvAbhAvAt // 44 // tatra ca zarIrasya viSayasya cA'bhAvAdindriya' darzayati-indriyamiti / nanvAkAza lAghavAdeka siddham , zrotraM punaH puruSabhedAd bhinna kathamAkAza syAditi cettatrAha-eka iti / AkAza ekaH sannapi upAdheHkarNazaSkulyA bhedAd bhinna zrotrAtmaka bhavatItyarthaH / ityAkAzapranthaH / ____ AkAza nirUpayati--AkAzasyeti / 12, ste, bhane eka vyakti hovAthI AkAzatva, kAlava ane dikatva jAti svarUpa nathI. paraMtu AkAzatva zabdAzayatva svarUpa che. mUlamAM zeSika pada AkAzamAM zabdabhinna vizeSaguNa nathI, e jaNAvavA mATe che. AkAzamAM zabda vizeSaguNavattvanuM kathana karavAthI AkAza dravyanA astitvamAM anumAna pramANa sUcita thAya che. Azaya e che ke, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ---- AkAza nirUpaNa " TdyAririkA jAtimattAna avata' A anumAnathI zabdanuM guNatva siddha thAya che. bahiridriya grAhya ghaTatyAdi jAtimava ghaTAdimAM paNa hevAthI ghaTAdimAM vyabhicAranuM nivANuM karavA hevaMzamAM cakSugrahaNayogya padanuM upAdAna karyuM che. ghaTAdi cakSuIndriyathI grAhya rahevAthI temAM cakSugrahaNAyegyatva viziSTa bahirindriya grAhyajAtimatva svarUpa hetu na hovAthI vyabhicAra nahIM Ave. havaMzamAM bahirindriya grAhya jAtimatva padanuM upAdAna na karIe ane mAtra "cakSuhaNAyegyatvanuM ja upAdAna karIe te cakSuIdriyathI grahaNa mATe agya evA AtmAmAM guNatvAtmaka sAdhya na hovAthI vyabhicAra Avaze. tenA nivAraNa mATe hevaMzamAM ahirindriyagrAAtimatvanuM upAdAna karyuM che. AtmA cakSuIndriyanI jema ja anyabahirindriyagrAhyajAtimAnuM na hovAthI temAM vyabhicAra nahIM Ave. havaMzamAM jAtimattvanuM upAdAna na karIe ane cakSuhaNAyogyatvaviziSTa bahirindriyagrAhyatva' nuM ja upAdAna karIe te cakSuIndriyathI grahaNa mATe ayogya ane bahiridriyathI grAhya evI rasAtvAdi jAtimAM guNatva na hovAthI vyabhicAra Ave che. tenA nivAraNa mATe hevaMzamAM jAtimatva padanuM upAdAna karyuM che. rasavAdijAtimAM jAtimattva na levAthI vyabhicAra nahIM Ave. e spaSTa che. A rIte zabdamAM guNatva siddha thavAthI "do kUcasamaveto juduM saMyoja" A anumAnathI zabdamAM dravyasamatatva siddha thAya che. A rIte zabdamAM dravyasamatatvasiddha thaye chate zabdamAM aSTadravya [ AkAzAtirikta pRvyAghaSTadravya] samatatvabhAvanI siddhi karIne mAtra AkAzasamatatvane siddha karavAnI icchAthI kahe che. zo WvakipALa -ItyAdi Azaya e che ke, je guNonuM asamAyikAraNa agnisaMga nathI [artha je guNe pAkaja nathI. temaja avayavanA guNethI je guNa janya nathI ane pratyakSanA viSaya che. e guNe sparzavada dravyamAM samata nathI. dA. ta. Atmasamaveta sukhAdi guNe apAkaja che, AtmAnA keI Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa avayava na hovAthI sukhAdi guNe kAraNaguNapUrvaka nathI. temaja pratyakSanA viSaya che ane sparzavat pRvyAdi cAra dravyamAM samata nathI. tevI ja rIte zabda guNa paNa apAkaja, akAraNagaNapUrvaka ane pratyakSa che. tethI zabda, dravyasamaveta hovA chatA sparzavat pRthyAdi cAramAM samAveta nathI. "o 7 triguNAni-- saMyogA'samavAyikAraNakatvAbhAve sati akAraNaguNapUrvakapratyakSatvAt" . mA anumAnanA hetvazamAM "agnisAgADasamavAcikAraNakavAbhAve sati" A padanuM upAdAna na karIe te pRthvInA pAkajarU pAdi guNamAM vyabhicAra Avaze, kAraNa ke pRthvInA pAkaja rUpAdinuM asamavAcikAraNa agni saMga hevAthI te rUpAdi akAraNaguNapUrvaka (7 vite jarA junA pUrva ca ra tathA) pratyakSanA viSaya che. ane tyAM sparzavadUdravyanA vizeSa guNavAbhAvAtmaka sAdhya nathI. vaMzamAM "agnisaMgAsamavAcikAraNakavAbhAve sati A padanA upAdAnathI pRthvInA pAkajarUpAdimAM vyabhicAra nahIM Ave, kAraNa ke pRthvInA pAkaja rUpamAM agnisaMgADasamavAdhikAraNakatvAbhAva nathI. tethI tyAM sAdhya na hovA chatAM koI doSa nathI. vaMzamAM pratyakSapadanuM upAdAna na karIe te jalaparamANunA rUpamAM vyabhicAra Avaze. kAraNa ke jalaparamANunuM rUpa nitya hovAthI temAM agnisaMgADasamavAyikAraNakavAbhAvaviziSTa akAraNaguNapUrvakatva che ane sparzavavizeSaguNavAbhAvAtmaka sAdhya nathI. pratyakSa padanA upAdAnathI apratyakSa evA jalaparamANunA rUpamAM vyabhicAra nahIM Ave. "do fosTamanAM kuLo vizeSaTguNavat parva A anumAnathI zabdamAM dikakAlamane guNavAbhAvanI siddhi thAya che. temaja "zo namarLo viiracivA pagha" A anumAnathI zabdamAM AtmaguNatvAbhAva siddha thAya che. A rIte zabda, pRvyAtri aSTadravyamAM sameta nathI; ane dravyasamaveta che e siddha thavAthI, zabda je dravyamAM samaveta che e dravya AkAza che. e siddha thAya che, yadyapi uparyukatarIte AkAzasAdhaka anumAne tyAre ja saMgata Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza nirUpaNa 117 thaze ke, jyAre zabdamAM vizeSaguNava siddha thaze. zabdamAM vizeSaguNatvane siddha karanAra koI hetu nathI. tethI ukta anumAnAdi prakAra susaMgata nathI. paraMtu "o virovALo ji pracAragraahytve sati laukikapratyAsattyA dvIndriyagrahaNayogyatArAhitye ca sAle TLavaMcANavAtimarava" A anumAnathI ja zabdamAM vizeSaguNava siddha thAya che. anumAna ghaTaka hevaMzamAM upAttatAda vizeSaNanuM prayajana dinakarIthI athavA adhyApaka pAsethI svayaM sama levuM. na ra vaDhavapu........ItyAdi-Azaya e che ke vAyunA avayavamAM sUphamazabdonI utpatti thAya che ane tattasUkSamazabdava6 vAyunA avayathI Arabdha mahAvAyumAM sthUla zabdanI utpatti thAya che. A rIte mAnIe te kAraNaguNapUrvakapratyakSatva ja zabdamAM rahevAthI akAraNaguNapUrvakapratyakSatvanA abhAvanA kAraNe svarUpAsiddhi Ave che. temaja vAyumAM samavAya saMbaMdhathI zabdanI utpatti mAnavAthI "gyo sparzavavirapaLa ...." A anumAnamAM bAdha paNa Ave che. AthI spaSTa che ke tAdazaduSTahetunA kAraNe tAdazAnumAna ukta rIte prakRti payogI [AkAzasiddhine anukUla] nathI. A zaMkAkArano Azaya che, enuM samAdhAna karatA kahe che-cAvazvamAMvivena ItyAdi--o ne vAyo vivALo vAvamavi'i A anumAna; zabdane vAyunA vizeSa guNa tarIke svIkAravAmAM bAdhaka che. je guNe svAzrayanAzathI janya nAzanA pratiyogI che te guNone cAvadadravyabhAvI kahevAya che ane enAthI bhinna guNane ayAvadadravyabhAvI kahevAya che. vAyumAM sparza e eka vizeSaguNa che ene nAza potAnA AzrayabhUta vAyunA nAzathI thAya che. tethI vAyune spaguNasvAzrayanArAjenyanAzane pratiyogI hovAthI yAvadravyabhAvI che. zabda mAtra krikSaNAvasthAyI hovAthI vAyumAM enuM astitva svIkArIe te ene (zabdano) nAza, vAyunA nAzathI janya mAnave paDaze. paraMtu e zakaya nathI. tethI spaSTa che ke zabda ayAvadadravyabhAvI vizeSaguNa hovAthI, yAvadravyamAvI vizeSaguNanA AzrayamUta vAyune Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa e guNa nathI, AkAzamAM zarIra ane viSayanA abhAva hAvAthI indriyanu nizreche - indriyantu dhatyAhi Amaza sAdhavatha eka ja siddha thAya che. tethI purUSabhedathI zravaNendriyanA pi bheda siddha nahIM thAya. parantu pratyeka puruSanI kaNa zakhkhulI (kavivara ) bhinna bhinna hAvAthI tAdaza upAdhibhedathI zravaNendriya paNa bhinna bhinna manAya che. t // ityAkAzanirUpaNam / / kArikAvalI janyAnAM janakaH kAlo jagatAmazrayo mataH // 45 // parAparatvadhIhetuH kSaNAdiH syAdupAdhitaH / muktAvalI / kAla' nirUpayati--- janyAnAmiti / tatra pramANa darzayitumAhajagatAmAzraya iti / tathAhi - idAnIM ghaTa ityAdipratItiH sUryaparispandAdika' yadA viSayIkaroti tadA sUryaparispandAdinA ghaTAdeH sambandho vAcyaH / sa ca sambandhaH saMyogAdi rna sambhavatIti kAla eva sambandhaghaTakaH kalpyate / itthaJca tasyAzrayatvameva samyak ||45|| - pramANAntaraM darzayati- parAparatveti / parAparatvAdibuverasAdhAraNa nimitta kAla eva paratvAparatvayorasamavAyikAraNasaMyogAzrayo lAghavAdati-riktaH kAlaH kalpyata iti bhAvaH / nanvekasya kAlasya siddhau kSaNadina- mAsa varSAdisamayabhedo na syAdityata Aha-kSaNAdiH syAdupAdhita iti / kAlastveko 'pyupAdhibhedAt kSaNAdi - vyavahAraviSayaH / upAdhistu, svajanyavibhAgaprAgabhAvAvacchinnaM karma, pUrvasaMyogAvacchinna vibhAgo vA, pUrvasaMyoganAzAvacchinnottarasaMyogaprAgabhAvo vA uttara saMyogAvacchinna karma vA / na cottarasa yogAnantaraM kSaNavyavahAroM na syAditi vAcyam / karmAntarasyApi sattvAditi / mahApralaye kSaNAdivyavahAro yadyasti tadA dhvaMsenaivopapAdanIya iti / dinAdivyavahArastu tattatkSaNakUTairiti / iti 1. kAlapranthaH // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anirNa 119 " vhAruM niSayatti--nanyAnAmiti |----janyamAtranI pratye kAla; kAlikasa"badhAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNavidhayA nimitta kAraNa che. kAlikasabandhAvacchinna kArya vAvacchinnakA tAnirUpitamadhikaraNavidhayA nimittatvam' A kAlanu' lakSaNa che. kAlikasa badhathI sava nityAnitya padArtha kAlamAM vRtti che. tethI janyamAtranI pratye kAla, AdhAra vidhayA nimitta kAraNa che. mUlamAM lapamAzrayo mataH ' A caturtha pAda kAlamAM pramANa jaNAvavA mATe che. Azaya e che ke ' phUvAnI paTaH ' ItyAdi pratIti sUryanI paripannAdi kriyAne jyAre viSaya banAve che tyAre sUrya parispanhArdinI sAthe ghaTAdanA samanva jaNAya che. parantu esa.bandha ceAgAdisvarUpa nathI. tethI 'svAzrayatapanalayonima'yoga ' svarUpa manAya che. A sabandha ghaTaka je svAzraya (respanhAzraya) tapanasayAgi dravya che. tene kAla kahevAya che. tadanusaigika sayAga ghaTAdanA che. yadyapi tAdeza sa kha dhaghaTaka dravya tarIke AkAzane mAnIe to kAlane mAnavAnI AvazyakatA nathI. parantu tAdRzasa`baMdhaghaTaka drazya AkAzane mAnIe tA dvizAdine kema nahI...? A rIte vinigamanAviraha prayukta AkAzAhidravyane sabadhaghaTaka mAnavAmAM gaurava hAvAthI atirikta kAladravyanI tAdaMza svAzrayatapana sayAgisa'yeAgAtmakasabandhaghaTakatayA kalpanA karAya che. A rIte atirikta kAladravyanI siddhi thayA bAda 'i: sarvavAn' A pratItinA anurodhathI kAlane sarvAdhAra mAnavAmAM ja aucitya che. kAlanA astitvamAM pramANAntara jaNAve che.--pAtvIdetu: ...ItyAdi--jyeSThamAM paratvanI pratIti ane kaniSThamAM aparatvanI pratIti thAya che. e pratIti kramazaH paratve a52vaguNa viSayaka che. e spaSTa che. "vattAparatve sAtamAciyALa, mAdhAvAv " A anumAnathI paravAparavamAM sAsamavAcikArakatva siddha thAya che. parAparatvanuM asamavAyikAraNa paravAparatvanA AzrayabhUta drazyanA sAga che. ane e sayAganA je anuyAga che. te kAla che. ahI pazu paratnAparatvanA kAraNIbhUta saMcAganA anuyAgi tarIke digADhi Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kArikAvalI-mukatAvalIvivaraNa drivyane mAnavAmAM pUrvokta rIte gaurava spaSTa che. tethI atiriktA kAladravyanI tAdazasaMganA anuyogi rUpe kalpanA karAya che. A rIte eka kAla siddha thaye chate kSaNa-dina-mAsa ane varSAdibhedathI samayane bheda nahIM thAya, A pramANe kahevuM e yogya nathI. kAraNa ke tattadadharma svarUpa upAdhinA bhedathI eka ja kAlamAM paNa kSaNAdi vyavahAra thAya che. je upAdhinA kAraNe kSaNadi vyavahAra thAya che; e upAdhinuM nirvacana kare che. vadhatu Azaya e che ke ghaTAdigata prathamakSatpanna kiyAthI dvitIyakSaNamAM vibhAga thAya che. tRtIyakSaNamAM vibhAgathI pUrvasaMgane nAza thAya che. caturthakSaNamAM uttaradezanI sAthe saMga thAya che. prathamakSaNa vibhAgane prAgabhAva che. vibhAgaprAgabhAvAvacchinna karma mAtra prathamakSaNamAM ja che. dvitIyakSaNamAM karma che paraMtu vibhAga prAgabhAva nathI. vivakSita prathamakSaNanI pUrve vibhAgane prAgabhAva hovA chatAM niSkriyaghaTAdimAM karma nathI. tethI svajanyavibhAgaprAgabhAvAvacchinnakarma ghaTAdimAM prathamakSaNe ja che. e spaSTa che. AvI ja rIte pUrvasaMgAvacchinna vibhAga dvitIyakSaNe ja che. kAraNa ke prathamaNe pUrvasaMga hovA chatAM vibhAga nathI. ane tRtIyAdikSaNa vibhAga hovA chatAM pUrvasaMgane nAza hovAthI pUrvasaMga nathI. AthI spaSTa che ke pUrvasaMgAvacchinnavibhAgasvarUpa upAdhinA kAraNe dvitIyakSaNane vyavahAra thAya che. pUrvasaMganAzAvaricchannettarasaMga prAgabhAva tRtIyakSaNamAM ja che. kAraNa ke pUrvasaMgane nAza tRtIya kSaNamAM thayo che. tyAra pachI caturthItikSaNamAM te vidyamAna hovA chatAM tyAM uttarasaMganI utpattinA kAraNe uttarasaMgane prAgabhAva nathI. AvI ja rIte uttarasaMgAvacichana karma caturthakSaNe ja che. e samajI zakAya che. yadyapi A rIte tattat karmane laIne cAra kSaNane vyavahAra saMgata thavA chatAM paMcamAdi kSaNane vyavahAra azakya che. paraMtu ghaTAdimAM anya karma paNa hovAthI tene laIne paMcamAdikSaNane vyavahAra ukta rIte saMgata thAya che. yadyapi mahApralayakAlamAM kamamAtrano nAza thavAthI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizAnirUpaNu kanA kAraNe thatA kSAdivyavahAra nahI thAya, parantu mahApralayakAlamAM jo tAkza kSAdi vyavahAra ISTa hAya tA mahApralayavRttiyAva'sane laIne mahApralayamAM kSaNAdi vyavahAra upapanna thaze. dinAdinA vyavahAra tattatkSaNAnA samudAyathI thAya che. AthI vizeSA jijJAsue dinakarI-rAmarudrIthI jANavA. - iti kAlanirUpaNam - kArikAvalI dUrAntikAdidhIheturekA nityA digucyate // 46 // upAdhibhedAdekA'pi prAcyAdi vyapadezabhAk / muktAvalI / dizaM nirUpayati-- dUrAntiketi dUratvamantikatvaJca daizikaparatvamaparatva bodhyam / tadbudvera sAdhAraNa vIja' digeva / daizikaparatvAparatvayorasamavAyikAraNasa' yogAzrayatayA lAghavAdekA vikU sidhyatIti bhAvaH ||46 // nanu yadyekaiva dikU tadA prAcI pratIcyAdivyavahAraH kathamupapadyata ityata Aha- upAdhinaMdAditi / yatpuruSasyodayagirisannihitA yA kiM sA tatpuruSasya prAcI / evamudayagirivyavahitA yA dik sA pratIcI / evaM yatpuruSasya sumerusannihitA yA dikU sordAcI tadvyavahitA svabAcI | 'sarveSAmeva varSANAM meruruttarataH sthitaH' iti niyamAt / // iti digranthaH // dizaM nirUpayati-- dUrAntikAdi ityAhi-ziparatva sva35 hatva ane daizika aparatva svarUpa antikava viSayaka muddhinu asAdhAraNakaarnn hizA che. asanI prema 4 "daizikaparatvAparatve sAsamavAyikAraNake bhAvakAryatvAd ghaTAdivat" mA anumAnathI dezie paratvAparatvAtmamgulunA asamAyikAraNa tarIke siddha di--pasaceAganA AdhArabhUta digdravyanI kalpanA karAya che. ukta anumAnathI siddha dizA yadyapi eka ja che. parantu upAdhinA bhedathI te dizA pUrva-pazcimAdivyavahAranA 121 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra kArakAvalI-muktAvalI-vivaraNa viSaya bane che. je purUSane udayAcalanI apekSAe je dizA sanihita najIka che; te purUSane te dizA pUrva che. enI sAmenI dizA e purUSane pazcima che. je purUSane merU parvatanI apekSAe je dizA sannihita che; e purUSane e dizA uttara che. ane enI sAmenI dizA e puruSane dakSiNa che. kAraNa ke merUparvata sarva pradezanA loke bhATe uttaramA che. niyama cha. .. -[iti dig nirUpaNam / ]-.. kArikAvalI AtmendriyAyadhiSThAtA karaNaM hi sakartRkam // 47 // muktaavlii| AtmAnaM nirUpayati--AtmendriyAdyadhiSThAteti / AtmatvajAtistu sukhaduHkhAdisamavAyikAraNatAvacchedakatayA sidhyati / Izvare'pi sA jAtirastyeva, adRSTAdirUpakAraNAbhAvAnna sukhaduHkhAdyutpattiH, nityatya svarUpayogyasya phalAvazyambhAvaniyama ityasyA'prayojakatvAt / pare tu Izvare sA jAti styeva pramANAbhAvAt / na ca dazamadravyatvApattiH, jJAnavattvena vibhajanAdityAhuH / indriyAdyadhiSThAtA-indriyANAM zarIrasya ka. paramparayA caitanyasampAdakaH / yadyapyAtmani ahaM sukhI ahaM duHkhItyAdipratyakSaviSayatvamastyeva tathA'pi vipratipanna prati prathamata eva samIrAdibhinnastatpratItigocara iti pratipAdayitu na zakyate ityataH pramA. NAntaraM darzayati-karaNamiti / vAsyAdInAM cchidAdikaraNAnAM kartAramantareNa phalAnupadhAna dRSTam , evaM cakSurAdInAM jJAnakaraNAnAmapi phalopadhAna kartAramantareNa nopapadyata ityatiriktaH kartA kalpyate // 47 // - AtmAnaM nirUpayati-AtmendriyAdhiSThAtA... tyA-" sukhaduHkhatvAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchintakAraNatA yatkiJciddharmAvacchinnA kAraNatAtvAd ghaTatvAdyavacchinnasamavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakapAlatvAvacchinnakAraNatAvad !" mA anumAnathI sumAnita samAthi Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmanirUpaNa 123 kAraNatAvacchedaka tarIke Atmatva jAtinI siddhi thAya che. yadyapi svAtmA zaruM suvI-asuvaItyAdi pratItine viSaya hovAthI mAnapratyakSane viSaya che tethI taphavRtti Atmatva jAtinuM paNa pratyakSa thaI zake che. paraMtu anekasamata jAtinA pratyakSanI pratye aneka svAzrayanuM pratyakSa kAraNa hovAthI AtmatvajAtinA pratyakSa mATe svabhinna parAtmAnuM paNa pratyakSa apekSita che. paNa parAtmAnuM pratyakSa thatuM na. hovAthI Atmatva jAti pratyakSa siddha nathI. tethI tenI siddhi mATe ukta rIte anumAnane prayAga karyo che. yadyapi sukhaduHkhAdinA. samAyikAraNutAvarachedaka rUpe siddha Atmatva jAti sukhaduHkhAdinA samavAcikAraNa jIvAtmA ja mAnI zakAze. IzvaramAM sukhAdinI. utpatti thatI na hovAthI tyAM Atmahatva jAti mAnI zakAze nahI; paraMtu adaSTAdi kAraNane abhAva hovAthI sukhAdinI utpatti IzvaramAM na thavA chatAM tyAM Atmahatva jAti to che ja. anya kAraNa kalApanA. samavadhAnanA abhAvamAM araNyasthadaMDa ghaTanI pratye kAraNa banate nA hevA chatAM daMDatvAtmaka kAraNatAvacchedakadharmavandra svarUpa ghaTanirUpita svarUpa. yogyatA araNyasthadaMDamAM jema manAya che evI rIte IzvaramAM sukha. duHkhAdinI utpatti na thavA chatAM sukhaduHkhAdi niSTha kAryatA nirUpita tAzakAraNatAvacchedaka Atmavavatta svarUpa svarUpayogyatA IzvaramAM. paNa manAya che. yadyapi nitya vastumAM svarUpa yogyatAne mAnIe to. game tyAre nitya vastumAM phatpAdakatva avazya Avaze tethI IzvaramAM sukha duHkhAdinI svarUpa gyatAne mAnIe te tyAM game tyAre sukhadinI avazya utpattine prasaMga Avaze, tethI IzvaramAM Atmatva jAti mAnavAnuM yaMgya nathI paraMtu "nitya voca jasTI AvaH" A niyama aprAjaka hevAthI IzvaramAM Atmatva jAti mAnavAmAM keI doSa nathI. anyathA sneha samAyikAraNutAve chedatayA. siddha jalava jAti jalIyaparamANumAM paNa nahI mAnI zakAya, kAraNa ke nitya evA jala paramANumAM paNa jalatvanA svIkArathI anitya nehanI utpattine prasaMga duniMvAra ja che. [yApi nehasamavAyakiraNatAva chedakatayAsiddha jalatva jalaparamANumAM na mAnIe te paNa Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---------- --- --- ------ - kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa tAdaza ja jalatnAvacchinna janyatAnirUpita janakatAvarachedakatayA siddha. jalatva jalaparamANumAM mAnI zakAya che. e jalanirUpaNa vakhate spaSTa karyuM ja che. e ahIM yAda rAkhavuM. . je suItyAdi-keTalAka loke ema kahe che ke sukhaduHkhAdi samavAcikAraNutAvarachedakatayA siddha Atmatva jAti IzvaramAM mAnavAnI jarUra nathI kAraNa ke e Ama jAtinA astitvamAM sukhaduHkhAdinI svAzrayamAM utpatti pramANa hevAthI sukhaduHkhAdinA anAzraya IzvaramAM Atmatva jAtine mAnavAmAM kaI pramANa nathI. yadyapi A rIte Izvarane choDIne anya AtmAomAM ja Atmatva jAtine mAnavAthI vibhAjaka vAkya dvArA AtmAna vibhAga thavAthI AtmasvAvarichanAntaHpAtI, Izvara nahIM thAya ane tethI navadravyAtirikta dazamadravya tarIke IzvaranuM nirUpaNa karavuM paDaze paraMtu vibhAjana vAkya dvArA jJAnavana vibhAga hovAthI jJAnavattAvacchinAtaHpAtI, Izvara paNa hevAthI IzvaramAM dazamadravyatvano prasaDjha nahIM Ave. kArikAvalImAM "meniyA...ityAdi grantha AtmAmAM pramANanuM pradarzana karavA mATe che. AtmA Indriya ane zarIrane adhiSThAtA arthAda paraMparAe citanya [jJAnavatva ne sampAdaka che. AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI jJAnavattva che. e ja jJAna avacchedakatA saMbaMdhathI Indriya ane zarIramAM che. avacchedakatA saMbaMdhathI jJAnanA Azraya Indriya ane zarIrane joIne tAdazajJAnanA samavAya saMbaMdhathI AzrayabhUta AtmadravyanuM anumAna thAya che. AmadravyanA jJAnavatva vinA Indriya ane zarIrAdi acetana padArthonuM jJAnavatva anupaMpanna che. kAraNa ke "je je acetana che te te cetanAdhiSThita thaIne ja kAma kare che. e vyApti che. e vyAptinA anurodhathI Indriyo ane zarIrane viSaya grahaNamAM pravartAvanAra cetana-AtmadravyanI kalpanA karAya che. yadyapi "ba surva aTuM TuvI" IzvAkAraka pratItinA anurodhathI mAnasa pratyakSanA viSayabhUta AtmAnI siddhi te pratyakSa pramANathI ja thaI jAya che. tethI tenI siddhi mATe anumAna pramANanI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirUpaNa 125. amrAvazyakatA nathI. paraMtu zarIrAdithI AtmAne bhina nahIM mAnanArA letI pratye athavA AtmAne nahIM mAnanArA lokonI pratye zarUAtamAM mAtra pratyakSa pramANathI ja "zarIrAdithI bhinna AtmA che e jaNAvavuM zakya nathI, tethI AtmAnA astitvamAM pramANapatranuM prazana 42tA 4 cha.-karaNahi...tyAha - mAzaya me cha / chedanAdikiyAnA karaNabhUta kuThArAdi kartAnA abhAve chedanAdi kriyA svarUpa phalane utpanna karavA jevI rIte asamartha che. tevI ja rIte jJAnAdinI karaNabhUta Indriya paNa kartA vinA jJAnAdi phalane utpanna karavA asamartha che. kAraNa ke "je je karaNa che te te kartAthI upahita thaIne ja kArya kare che, e vyApti che. AthI e spaSTa che. ke je kartAthI upahita thaIne Indriye jJAnAdinI pratye karaNa bane che, te tI 'mAtmA che. kArikAvalI zarIrasya na caitanyaM mRteSu vybhicaartH| tathAtvaM cedindriyANAmupaghAte kathaM smRtiH // 48 // muktaavlii| nanu zarIrasya kartRtvamastvata Aha-zarIrasyeti / nanu caitanyaM jJAnA-- dikameva muktAtmanA tvanmata iva mRtazarIrANAmapi tadabhAve kA kSatiH ? prANAbhAvena jJAnAbhAvasya siddheriti cenna / zarIrasya caitanye bAlye vilokitasya sthAvire smaraNAnupapatteH, zarIrANAmavayavopacayApacayairUtpAdavinAzazAlitvAt / na ca pUrvazarIrotpannasaMskAreNa dvitIyazarIre saMskAra utpAdyata iti vAcyam / anantasaMskArakalpane gauravAt / evaM zarIrasya caitanye bAlakasya stanyapAne pravRtti na syAt , iSTasAdhanatAjJAnasya tadhetutvAt / tadAnImiSTasAdhanatAsmArakAbhAvAd / manmate tu janmAntarAnubhUteSTasAdhanatvasya taMdAnI smaraNAdeva pravRttiH / na ca janmAnsarAnubhUtamanyadapi smayatAmiti vAcyam / udbodhakAbhAvAt , atra tvanAyatyA jIvanAdRSTa Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa meyodbodhaka kalyate / itthazca saMsArasyA'nAditayA Atmano'nAditvasiddhAvanAdibhAvasya nAzA'sambhavAnnityatva sidhyatIti bodhyam // . nanu cakSurAdInAmeva jJAnAdika' prati karaNatva kartRtvazcAstu virodhe. sAMdhAmAvIta zAha-yAmiti . tathA-vaitaram SAtesti, arthAccakSurAdInAmeva / katha' smRtiH ? pUrva cakSuSA'nubhUtAnAM cakSurabhAve smaraNa na syAta, anubhaviturabhAvAt , anyenA'nubhUtasyA'nyena sbharaNAsambhavAt , anubhavasmaraNayoH sAmAnAdhikaraNyena kAryakAraNabhAvAditi bhAvaH // 48 // - jJAnAdinI pratye IndriyanA karaNatvanA nirvAha mATe zarIramAM ja katvanI kalpanA karIe te je deSa Ave che tene jaNAvatA kahe che- vaitancamatyavijJAnAdinI karaNabhUta Indriyone pravartAvanAra zarIrane je kartA mAnIe te mRtazarIramAM caitanya na hovAthI vyabhicAra Ave che. tethI jJAnAdine kartA zarIrane mAnI zakAze nahIM. yadyapi taiyAyiko jevI rIte sakta AtmAmAM nAnAdiva7 svarU5 rautanya nathI mAnatA tevI rIte mRtazarIramAM zaitanya na hoya te paNa zarIrAtmavAdInA matamAM kaI doSa nathI. tatvajJAnathI jema AtmAnA jJAnAdine nAza thAya che. tema prANavAyanA abhAvathI mRta zarIramAM rautanyane abhAva thAya che. tethI mRtazarIramAM caitanyane abhAva kayA kAraNe che? e paNa zaMkA nahIM rahe. - zarIrane ja AtmA mAnavAthI bAlyAvasthAmAM cakSa Adi dvArA atabhavelI vastuonuM smaraNa sthavirAdi avasthAmAM nahIM thAya. kAraNa ke, zarIra pratyeka kSaNe svAvayavanA upacayApacayathI utpAdavinAzazAlI hovAthI bAlyAdi avasthAnuM zarIra sthavirAdi ava zAnA zarIrathI bhinna che. tethI spaSTa che ke je anubhavane kartA che tene ja smaraNa thAya che e niyama hevAthI bAlyAvasthAmAM anubhavelA padArthonuM vRddhAvasthAmAM smaraNa anupapanna thavAnA kAraNe zarIrane AtmA nahIM mAnI zakAya. cApi uttarottara kSatpanna zarIranI pratye pUrva pUrvekSaNanA zarIra kAraNa hevAthI tat tata zarIra dvArA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirUpaNa ttarakSaNetyane zarIramAM svAnubhUta padArthanA maraNane anukUla evA saMskAranI utpatti thAya che. tethI sva prAjaya [bAlyAvasthAnA anubhavathI pratye saMskAravanDa saMbaMdhathI bAlyAvasthAne anubhava vRddhAvasthAnA zarIramAM hovAthI pUrvokta rIte smaraNanI anupatti nahIM thAya; paraMtu A rIte anaMta saMskAranI kalpanAmAM gaurava hevAthI zarIramAM tanya nahIM mAnI zakAya. ahIM e yAda rAkhavuM joIe ke zarIrAtirikta AtmAne mAnanArAone paNa prikSaNAvasthAyI anubhavathI kAlAntare smaraNanI upapatti mATe saMskAra te mAnavA paDe che. paNa AtmA nitya hovAthI anubhavathI utpanna thayelo saMskAra smaraNa na thAya tyAM sudhI te AtmAmAM rahI zake che. jyAre zarIzabhavAdionA mate zarIramAM utpana saMskAra pratyeka kSaNe zarIramAM nAzathI naSTa thAya che. ane uttara uttara zarIramAM navA navA saMskAro utpanna thAya che. tethI eka ja smaraNanI pratye paNa anaMta saMskAranI kalpanA karavI paDe che. jemAM gaurava spaSTa che. "zarIrane AtmA mAno ke zarIrAtirikta AtmA mAno A vivAdamAM zarIrane AtmA mAnyA pachI tAdaza smaraNanI anupattinA parivAra mATe anaMta saMskAranI kalpanA karavI paDe che. tethI spaSTa che ke tAdaza ka95nA gaurava; zarIrane AtmA mAnavA svarUpa phattara hovAthI phalamukha che; ane e phalamukha gaurava doSAghAyaka nathI. A AzayathI zarIrAtmavAdinA matamAM devAnarane jaNAve che-mitkAri-Azaya e che ke zarIrane AtmA mAnIe te bAlakanI stanapAnanI pravRtti upapanna nahIM thAya kAraNa ke pravRttinI pratye ISTa sAdhanatAnuM jJAna kAraNa che. bAlakanI stanapAnanI pravRttinI pUrve e bAlakanA zarIra svarUpa AtmAmAM ISTa sAdhanatAnA jJAnane abhAva hovAthI kAraNanA abhAvanA kAraNe tAdaza tanapAnanI pravRtti saMgata nahIM thAya pUrvajanmanuM ISTa sAdhanatAnuM smaraNAtmaka jJAna bAlakane che. ema zarIrAtmavAdI nahIM kahI zake. kAraNa ke eka te pUrvajanmanuM zarIra naSTa thavAthI pUrva janma ja emanA mate kAlpanika che, ane bIju stanapAnanI pravRttikAlamAM tAdaza ISTa Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rad kArikavalI-muktAvalI-vivaraNa - ~ sAdhanatAnA smaraNAtmaka jJAnAnukUla saMskAronuM keI uddabedhaka paNa nathI zarAtirikta AtmavAta siddhAtine paNa tAdazastanapAnanI pravRttinI anupapatti aparihArya ja che. e kahevuM yogya nathI kAraNa ke janmAMtaramAM anyazarIrAvaricchanna AtmA dvArA anubhUta ISTa sAdhanatvanuM bAlyakALamAM maraNa thavAthI tAdaza smaraNAtmaka jJAnathI bAlakanI stanapAnapravRtti upapana che. bAlakane "stanapAnaM malTilAIna ItyAkAraka ja smaraNa kema thAya che? pUrva janmamAM anubhavelI bIjI : vastuonuM smaraNa kema thatuM nathI ? A zaMkA yaMgya nathI kAraNuM ke bAlyAvasthAmAM tAdazasmaraNane cheDIne anya viSayaka smaraNAnukUla saMskAranuM keI uddabedhaka na hovAthI bIjI koI vastuonuM smaraNa thatuM nathI. jyAre stanapAnanI pravRttinA kAraNabhUta ISTa sAdhanavanA smaraNAnukUla saMskAranA udabedhaka tarIke anAyatyA [bIjA upAyanA abhAvanA kAraNe jIvanAruSTa [jIvanapayogI dharmAdharmanI kalpanA karAya che. A rIte bAlakanI stanapAnanI pravRttinA anusAre pUrva pUrva janmanA ISTa sAdhanatvanA smaraNAnusAre saMsAra anAdi hovAthI AtmA paNa anAdi che e siddha thAya che. ane anAdibhAvabhUta padArthane nAza thatuM na hovAthI AtmA anaMta che e siddha thAya che. AthI spaSTa che ke anAdi anaMta AtmA nitya che. RT rakSAlInAbeva............ItyAdi-pUrvokta rIte jJAnAdinI pratye karaNabhUta cakSu vagere Indriyone pravartAvanAra AtmAne atirikta, mAnavAnI AvazyakatA nathI. vyApArava6 asAdhAraNa kAraNatva svarUpa karaNatva ane jJAnAdhanukUla kRtimattva svarUpa katRtva ane dharmo cakSu vagere IndrimAM ja mAnavA joIe. cakSu vagere Indriya svarUpa eka adhikaraNamAM kartutva ane karaNatva A banne dharmone samAveza thaI zake che. kAraNa ke te banene virodha che emAM kaI pramANa nathI. AthI cakSa vagere IndriyamAM zaitanya mAnavAmAM keI doSa na hovAthI cakSu vagere Indriyone ja AtmA mAna joIe. e zaMkAkArano Azaya che. enuM nirAkaraNa karatAM kahe che tathAtaM verindriyaorfmadi-Azaya Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirUpaNa 129 e che ke indriyAmAM caitanya mAnIe arthAph indriyAne ja AtmA mAnIe teA cakSu vagere indriyAnA upaghAtathI, [arthAka vinAzathI]; pUrve 'anubhavelA padArthonuM smaraNa thai zakaze nahIM kAraNa ke anubhava karanAra indriyanA vinAza thayA che. yadyapi cakSu indriye anubhavelA rUpAdinu cakSu indriyanA upaghAta thavA chatAM anya zravaNendriyAdi dvArA smaraNa thaI zakaze, paratu cakSu indriye anubhavelI vastunu smaraNa tenAthI bhinna evI zravaNendriyAdi dvArA thaI zakaze nahIM kAraNa ke eke anubhavelI vastunu smaraNu khIjAne thatuM nathI. anyathA devatte anubhavelI vastunu smaraNa bhavadattane paNa thavAnA prasa'ga Avaze AthI spaSTa che ke "samanvayitavandhAvacchinnasmRtiyAvacchinnA tAni tilamavAyasavAya annAnumavatvavacchinnAraLatAzrayeDanumaya:" A sAmA nyataH kArya kAraNabhAvanA anurAdhathI eka indriye anubhavelI vastunuM smaraNa e indriyanA upaghAta thaye chate anyaIndriyAthI thaI zakaze nahI. tethI te indriyAmAM karacaitanya' mAnI zakAze nahI. kArikAvalI mano'pi na tathA jJAnAdyanadhyakSaM tadA bhavet / muktAvalI / bAr nanu cakSurAdInAM caitanya' mAstu, manasastu nityasya caitanya' syAdata 6-manoDIti / / tathA-ne cetanam |jJAnAvanaSpakSatA mavet sosvAtpratyakSe mahatvasya hetutvAt manasi jJAnasukhAdisattve tatpratyakSAnupapattirityarthaH / yayA ca manaso'NutvaM tathA'gre vakSyate / navu cakSurAvAnAM nRtyanya mA'stu...ityAdi--Azaya e che ke. cakSurAdi indriyAmAM sAkSAautanya mAnIe tA cakSurAdinA upaghAtathI pUrve jaNAvyA mujaba te te IndriyAthI smaraNanI anupatti thaze. parantu manane cetana mAnavAthI mana nitya hAvAnA kAraNe tenA uMpaghAtanA saMbhava na heAvAthI smaraNanI anupatti nahI thAya. parantu manamAM caitanya mAnavAthI jJAnADhinI jema ja sukhAddhi guNNA paNa manamAM ja Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa mAnavA paDaze. ane mane aNu hovAthI temanAmAM rahelA jJAnAdinuM pratyakSa nahIM thAya. kAraNa ke pratyakSanI pratye mahatparimANu kAraNa che. mahatparimANanA abhAvanA kAraNe manamAM mAnelA jJAnAdinuM pratyakSa thaI zakaze nahIM e spaSTa che. AthI manamAM paNa rautanya mAnavAnuM yukta nathI. manamAM aNutranI siddhi manirUpaNa vakhate karAze. -040 nanvastu vijJAnamevAtmA, tasya svataH prakAzarUpatvAccetanatvam / jJAnasukhAdikantu tasyaivA'kAra vizeSaH / tasyA'pi bhAvatvAdeva kSaNikatva', pUrvapUrvavijJAnasyottarottaravijJAne hetunvAt suSuptyavasthAyAmapyAlayavijJAnadhArA .. nirAbAdhaiva mRgamadavAsanAvAsitavasana iva pUrvapUrvavijJAnajanitasaMskArANAmuttarottaravijJAne hetutvAnnAnupapattiH smaraNAderiti cenna / tasya jagadviSayakatve sarvajJatvApattiH, yatkizcid viSayakatve , vinigamanAvirahaH, suSuptAvapi viSayAvabhAsaprasaGgAcca jJAnasya saviSayatvAt / tadAnIM nirAkArA citsantatiranuvartata iti cenna / tasyAH prakAzatve pramANAbhAvAt , anyathA ghaTAdInAmapi jJAnatvApattiH / na ceSTApattiH, vijJAnavyatiriktavastuno'bhAvAditi vAcyam / ghaTAderanubhUyamAnasyA'palapayitumazakyatvAt / AkAravizeSa evA'ya vijJAnasyeti cenna / kimayamAkAro'tiricyate vijJAnAt ? tarhi samAyAta vijJAnavyatiriktena / nA'tiricyate cet tarhi samUhAlambane nIlAkAro'pi pItAkAraH syAn / svarUpato vijJAnasyA'vizeSAt / apoharUpo nIlatvAdi vijJAnadharma iti cenna / nIlatvAdInAM virUddhAnAmekarimannasamAvezAt / itarathA virodhAvadhAraNasyaiva durUpapAdatvAt / na vA vAsanAsakramaH sambhavati / mAtRputrayorapi vAsanAsakrama prasaGgAt / na copAdAnopAdeyabhAvo niyAmaka iti vAcyam / vAsanAyAH saGkramA'sambhavAt / uttarasminnutpattireva saGkrama iti cenna / tadutpAdakAbhAvAt , citAmevotpAdakatve saMskArAnantyaprasaGagaH / kSaNikavijJAneSvatizayavizeSaH kalpyata iti cenna / mAnAbhAvAt , kalpanAgauravAt / etena kSaNikazarIreSveva caitanya pratyukta, Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirUpaNa gauravAt atizaye mAnAbhAvAcca / bIjAdAvapi sahakArisamavadhAnAsamavadhAnAbhyAmevopapatteH kurvadrUpatvAkalpanAt // 131 navastu vijJAnamevADahmA--Azaya e che ke bauddhadarzanamAM samasta vastue 'vijJAna" svarUpa che. vijJAnamAM pratIyamAna mAhya ghaTADhi padArtho paNa vijJAnathI atirikata nathI. 'pravRtti vijJAna' ane 'AlayavijJAna' A be bhedyathI vijJAna be prakAranu che. acaM ghaTa' ityAdi bAhyAvagAhI vijJAnane pravRttivijJAna kahevAya che ane 'd' ItyAkAraka vijJAnane Alaya vijJAna kahevAya che. e Alaya vijJAna ja AtmA che. Atma svarUpa vijJAna svayaM prakAza svarUpa hAvAthI vijJAnane cetana kahevAya che. e vijJAnanA AkAra vizeSa ja jJAna-sukha-ane duHkhAti svarUpa che. bhAvabhUta sakala padArtho anitya hAvAthI vijJAna paNa bhAva hAvAnA kAraNe ja kSaNika che. kAraNa ke cUsat tatkSaNakama' A vyApti che. '"suSupti avasthAmAM vijJAnakSaNika hAvAthI pUrvApanna vijJAnaneA nAza thAya che. ane uttara kSaNamAM vijJAnanuM utpAdaka keAI nahAvAthI suSupti avasthAmAM AtmAnuM astitva siddha nahIM thAya." .A kathana saMgata nathI. kAraNa ke pUrva pUrva vijJAna uttara uttara vijJAnamAM kAraNa che; tethI suSupti avasthAmAM paNa Alaya vijJAnanI dhArA nirAbAdha ja che. vijJAna kSaNika hAvAthI pUrvAnubhavane karanArA vijJAnanA kSaya thavAthI kAlAntare pUrvAnubhUta padArthanI smRti anupapanna thaze." A pramANe paNa kahevu asaMgata che. kAraNa ke pUrva pUrva-vijJAnathI utpanna thayelA sa*skAra uttarAttara vijJAnamAM kAraNa hAvAthI kasturIthI suvAsita eka vajra jevI rIte tenI uparanA khInna vasrane suvAsita kare che. tevI rIte tAdRza pUrva pUrva vijJAna janita sa*skAra viziSTa taMt tad uttara vijJAna dvArA smaraNanI anupapatti thatI nathI. A pramANe bauddhonA Azaya che. temAM doSa jaNAvatA kahe che. na taNeyAtri--Azaya e che ke vijJAnane AtmA mAnIe tA, e vijJAna jagaviSayaka che ? ke yatkiMcida ghaTAdi viSayaka che? Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 rikAvalI-muktAvalI-vivaraNa e be viA thAya che. jagaviSayaka vijJAnane AtmA mAnavAthI badhA ja AtmAe sajJa thaze. ane ghaTAdi yatkiMcidRviSayaka vijJAnane AtmA mAnIe taiA paTAdi kiciviSayaka vijJAnane kema nahI'? A rIte vinigamanA virahanA kAraNe ana ta vijJAnamAM. Atma mAnavAnA prasaga Avaze. suSupti avasthAmAM AlayavijJAna dhArAne mAnavAthI te avasthAmAM viSayanA (ghaTAdi padArthanA) avabhAsa thavAnA prasaMga Avaze. kAraNa ke jJAnamAtra saviSayaka (viSayAvabhAsI) hAya che. suSuptimAM nirAkAra jJAnanI dhArA heAya che" e kahevu caiAgya nathI, kAraNa ke 'e nirAkAra jJAnanI dhArA prakAzasvarUpa che emAM kAI pramANa nathI. anyathA viSayanuM avagAhana karyA vinA paNa nirAkAra jJAnane mAnavAthI nirAkAra (viSayAnavabhAsI) ghaTAkrine paNa jJAna mAnavAnA prasaMga Avaze. capi bauddhamatamAM sakala. vastu vijJAna svarUpa hAvAthI ghaTAdane jJAnasvarUpa mAnavAne prasaMga aniSTa nathI. parantu tAdeza prasa`gane iSTa kahA zakAze nahI. kAraNa ke jJAnathI atirikta jJAnanA viSaya rUpe anubhavAtA ghaTAdinA apalApa zakaya nathI. * vijJAnanA AkAra * vizeSa ja ghaTAdri che. tethI ghaTAdinA apalApanA prasaMga nahI Ave" e kahevu. ceAgya nathI. kAraNa ke e vijJAnanA AkAra [ghaTAdi] vijJAnathI atirikta che ke, anatirikta che ? A be vikalpAmAMthI prathama vikalpane svIkAra karIe te| vijJAnathI atirikta tenA AkArasvarUpaghaTAdine mAnavAthI bauddhone vastumAtra vijJAna svarUpa che, ane vijJAnAtirikta vastu nathI' A pramANenA sthasiddhAntanI hAninA prasaMga Avaze. dvitIya vikalpanA svIkAra karIe te vijJAnanA AkAra mAtra -vijJAnasvarUpa ja hAvAthI nIlAdi anekAkAraka vijJAna eka hAvAthI samUhAla'banAtmaka vijJAnanA nIlAkAra ane pItAkAra vijJAna svarUpa ja heAvAthI nIlAkAra ane pItAkAranA bheda nahI thAya. kAraNa ke taibhinnAbhinna; tadabhinna heAya che. tethI nIlAbhinna vijJAnA " Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNa 133 bhinna pItAkArane nIlAkArathI abhinna mAnavA paDaze. carcApa tAdaza anekAkAraka nIlAdi vijJAna svarUpa ja nIlAdi AkAra hAvA chatAM vijJAnamAM je nIlatva pItatvAdi svarUpa apeAharUpAtmakadhama che. te asadbhUta hovA chatAM nIla ane pItAdi AkAranA bhedaka hAvAthI nIla ane pItAdi AkAranA bheda anupapanna nahIM thAya. paraMtu nIlAdi virUddha dharmanA eka samUhAla banAtmaka vijJAnamAM samAveza azakaya hAvAthI nIlapItAdi AkAranA bheda anupapanna ja che. nIlavAdi virUddhadharmonA ekatra [eka vijJAnamAM] samAveza mAnIe tA e dhamAM nIlAdi AkAranA bhedane jaNAvavA sama nahIM bane. kAraNu ke bhinnAdhikaraNavRtti dharmo ja bhedaka manAya che. tethI spaSTa che ke nIlapItADhi AkAranA bhedanI pratIti mATe nIlAdi paTTA svarUpa vijJAnanA AkArane vijJAnathI atirikta mAnavA joIe. yadyapi samU hAlamanAtmaka vijJAnanA AkAra nIla ke pIta manAtA ja nathI; citrAkAra eka ja AkAra manAya che. tethI samUhAlaMbanamAM 'nIlAkAra pItAkArane abheda thaze' e kahevu ayukta che. parantu A AzayathI : ja bauddhamatamAM mukhyadUSaNane jaNAvatA kahe che. navRti--Azaya e che ke pUrve pUva vijJAnathI utpanna sa`skAranA uttara uttara vijJAnamAM saMkrama thAya che; e jaNAvIne smaraNanI anupapattine dUra karI hatI. paraMtu e vAsanAnA arthAt sa'skAranA sakrama savita nathI. anyathA mAtAnA saskArAneA paNa putramAM krama thavAnA prasaMga Avaze. vAsanAnA saMkramamAM upAdAna upAdeyabhAva niyAmaka che arthAk samavAyikAraNanA ja saMskAra kAryAMmAM sakramita thAya che. pUrva vijJAna uttara vijJAnanuM upAdAna kAraNa hAvAthI tanita saskAranA satkrama uttara vijJAnamAM saMbhavita che. parantu mAtA tA putranuM nimitta kAraNa hAvAthI * tajajanita saskAranA sakrama putramAM sabhavita nathI." A pramANe kahevu' ucita nathI; kAraNa ke vastutaH vAsanAnA sakrama ja saMbhavita nathI. "pUvijJAnajanita "skAranI uttarAttara vijJAnamAM utpatti Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa ja vAsanAne saMkrama che. tethI etAdarzavAsanAsakrama asaMbhavita nathI." A vAta yuktiyukta nathI. kAraNa ke vAsanAne kaI utpAdaka nathI. "pUrva pUrva vijJAna ja uttarottara vijJAnamAM saMskAranuM utpAdaka che. evuM mAnIe te saMskAranA Ananyane prasaMga Avaze. yadyapi anubhavanI uttarakSaNamAM kAlAntare je kSaNe smaraNa thAya che. e kSaNanI avyavahita pUrvekSaNamAM ja eka atizaya vizeSa che. jenA vege e atizayAnvita kSaNa ttara kSaNamAM smaraNa kare che. AthI spaSTa che ke smaraNAtmakakSaNanI pUrvamAM sakala kSaNamAM saMskAranI kalpanA karavAnI AvazyakatA nathI, tethI saMskArAnatyano prasaMga nahIM Ave; parantu tAdaza atizayazakti]nI kalpanAmAM kaI pramANa nathI. temaja bauddhamatamAM padArthamAtra kSaNika hevAthI, jyAre jyAre smaraNa thAya che tyAre tyAre tadavyavahita pUrva vijJAnamAM zakti mAnavAnuM Avazyaka hovAthI anantazaktinuM kaha5nAgarava spaSTa ja che. tenaItyAdi A rIte kSaNikavijJAnamAM rautanya mAnavAnuM je rIte. anucita che, te ja rIte kSaNika zarIramAM paNa rItanya mAnavAnuM yukti saMgata nathI. kAraNa ke ukta rIte pUrvAnubhUta padArthanuM kAlAntare smaraNa upapanna nahIM thAya. yadyapi kSetrasthabIja aMkuranI. utpattimAM kAraNa che, ane kuzulasthabIja (keTImAM raheluM bIja) aMkuranuM utpAdaka nathI. tethI aMkuraniSTha jAnyatAnirUpita janakatA. bIjamAM bIja na na mAnatA kurvidarUpana manAya che. tethI kuvaMdarUpa-vada kSetrasthabIjathI akuranI utpatti thAya che. AvI ja rIte kSaNikazarIramAM smaraNa thAya che, tadavyavahita pUrvekSaNavatti kSaNikazarIramAM kudarUpavatva manAtuM hovAthI smaraNanI anupatti. nahIM thAya. paraMtu kudarUpavatvanI kalpanA ja vastutaH ayukta che. kAraNa ke "kSetrastha bIjamAM kudarUpavatva che mATe e aMkuranuM utpAdaka che ane kuzulastha bIjamAM kudarUpavatva nathI mATe e. aMkuranu anutpAdaka che" evuM nathI. paraMtu kSetrasthabIjane dharaNIsalilA. saMgAdi sahakArIkAranuM samavadhAna hevAthI temAM alpharanuM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirUpaNa 135 utpAdakatva che. ane tAdaza sahakArI kAraNanuM samavadhAna kulasya bIjane na hovAthI temAM amupAdakata nathI. AthI spaSTa che ke kudarUpavattvanI kalpanA ja anAvazyaka che. - astu tarhi kSaNikavijJAne gauravAd nityavijJAnamevA''tmA, avinAzI vA are'yamAtmA, satya' jJAnamananta brahma' ityAdizrutezceti cenna / tasya saviSayakatvA'sambhavasya darzitatvAt, nirviSayasya jJAnatve mAnAbhAvAt saviSayakatvasyA'pyananubhavAt , ato vijJAnAdi bhinno nitya Atmeti siddham / "satyaM jJAna-" iti tu brahmaparaM jIve tu nopayujyate, jJAnAjJAnasukhitvAdimirjIvAnAM bhedasiddhau sutarAmIzvarabhedaH sidhyati / anyathA bandhamokSavyavasthAnupapatteH / yo'pIzvarAbhedabodhako vedaH, so'pi tadabhedena tadIyatva pratipAdayan stauti / abhedabhAvanayaiva yatitavyamiti vadati / ata eva "sarve AtmAnaH samarpitAH" iti zrUyate / mokSadazAyAmajJAnanivRttAvabhedo jAyate, ityapi na, bhedasya nityatvena nAzAsambhavAt , bhedanAze'pi vyaktidvaya sthAsyatyeva / na ca dvitvamapi nazyatIti vAcyam / tava nirmake brahmANa satyatvAbhAve'pi satyasvarUpa taditivat dvitvAbhAve'pi vyaktidvayAtmako tAviti suvacatvAt / mithyAtvAbhAvo'dhikaraNAtmakastatra satyatvamiti cet , ekatvAbhAvo vyaktidvayAtmako dvitvamityucyatAm / pratyekamekatve'pi pRthivIjalayo na gandha itivadubhaya' naikamityasya sarvajanasiddhatvAt / yo'pi tadAnImabhedapratipAdako vedaH so'pi niduHkhatvAdinA sAmdha pratipAdayati, 'sampadA. dhikye purohito'ya rAjA saMvRtta' itivat / ata eva "niraJjanaH parama sAmyamupaiti' iti zrUyate / Izvaro'pi na jJAna sukhAtmA, kintu jJAnAdyAzrayaH, "nitya vijJAnabhAnanda brahma" ityAdau vijJAnapadena jJAnAzraya evoktaH, yaH sarvajJaH sa sarvavit" ityAdyanurodhAt / AnandamityasyA'pyAnandavadityarthaH / azaAditvAnmatvarthIyo'cpratyayaH; anyathA pulliGgatvApatteH / Anando'pi duHkhAbhAve upacaryate, bhArAdapagame sukhI saMvRtto 'hamitivat / astu vA tasminnAnandaH, natvasAvAnandaH, "asukham" Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kArikAvalI-muktAvalI{vavaraNa iti zruteH / na vidyate sukhaM yasyeti kuto nArdha iti cenna / kliSTakalpanApatteH, prakaraNavirodhAta, 'Anandam' ityatra mattvarthIyAcpratyayaH virodhAcceti saGkSepaH // ...... astu tardi nivijJAne...ItyAdi--Azaya e che ke kSaNika vijJAnane AtmA mAnavAmAM upara jaNAvyA mujaba kalpanAgaurava thAya che. tethI nityavijJAnane ja AtmA mAnavA joIe. e vijJAna nitya hAvAthI pUrvAnubhUta padmAnuM. kAlAntare smaraNa anupapanna nahI' thAya. jethI pUrva jaNAvyA mujaba kalpanAgauravanA prasaMga nahI Ave; AthI nitya vijJAnane ja AtmA mAnavA joI e kAraNa. ke ' avinAzI A AtmA satya jJAna ananta brahma svarUpa che.' ityAdi ane jaNAvanArI "avinAzI... . ItyAdi zrutithI nitya vijJAna svarUpa AtmA jAya che. parantu A vAta paNa yukti saoNMgata nathI, kAraNa ke nitya vijJAna svarUpa AtmAne jo saviSayaka vijJAna svarUpa mAnIe te sarjamAM sarvAMtvanA prasaMga Avaze tenA nivAraNa mATe yAMrka cidhaTAdi viSayaka nitya vijJAna svarUpa AtmAne mAnIe tA sarvajJatvanA prasaMga nahI' Ave parantu ghaTAdi viSayaka vijJAnane AtmA mAnIe tA pATTi viSayaka vijJAnane kema nahI? A rIte anatavijJAAmAM Atmatva mAnavAnA prasa`ga Avaze kAraNa ke tAdRzaprasaMganA nivAraNa' mATe niyata eka ghaTAdi viSayaka vijJAnamAM Atmatva mAnavA mATe koI ja vinigamaka nathI. pi te te jIvAmAM je je ghaTAdi viSayaka vijJAna anubhava siddha che. te te jIvanA te te vijJAnamAM tattadAtmatvanI kalpanA karAya che. tethI anubhavanA AdhAre niyata 'eka ghaTAdi viSayaka vijJAnane AtmA mAnavAmAM vinigamanA viraha nathI. paraMtu AtmAne A rIte nitya vijJAna svarUpa mAnIe tA jJAnamAM jevI rIte saviSayaka vanA anubhava thavAthI ghaTAdi viSayaka jJAna kahevAya che, tevI rIte ghaTAdi viSayaka AtmA A rIte AtmAmAM paNa saviSayakatvanA anubhavanA prasa ga Avaze. pUrve ja jaNAvyu Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirUpaNa 137 che ke 'saviSayaka [ghaTAdi viSayaka] jJAnavAn ahama' ityAkAraka anubhavanA rASathI AtmAmAM saviSayakatvanA asabhava che. tethI vijJAna svarUpa AtmAne mAnI zakAze nahI. yadyapi nirviSayakavijJAna svarUpa AtmAne mAnavAmAM koI doSa nathI. para`tu vijJAnanA nirviSayakatvamAM kAI pramANu nathI. jJAnamAtra saviSayaka ja hAya che. tethI aprasiddha niviSayaka vijJAnamAM AtmatvanI kalpanA yukta nathI. temaja upa2 jaNAvyA mujaba te te jIvanA te te niyata eka viSayaka vijJAnamAM paNa AtmatvanI kalpanA ayukta che kAraNa AtmAmAM saviSayakatvanA anubhava thatA nathI, saviSayaka jJAnavattvane ja anubhava thAya che. tethI nitya ke anitya vijJAnAdithI bhinna ja AtmA che e siddha thAya che. , dyapi 'avinAzI va are'yamAtmA satyaM jJAnamanantaM brahma' zrutithI jJAna svarUpa AtmA siddha thAya che. jJAnAdithI bhinna AtmAne mAnavAmAM ukta zrutinA virAdha Ave che paraMtu uktazruti paramabrahma paraka hovAthI paramabrahmane ja jJAnAdi svarUpa manAya che. paramabrahma bhinna jIvane jJAnasvarUpathI bhinna mAnavAmAM kAI 1.doSa nathI. kAraNa ke uktazruti paramabrahmanA jJAnasvarUpane jaNAve che. tethI tenA virAdhanA sabhava nathI. carcApa jIva ane paramazrA abhinna hAvAthI ukta zruti paramabrahma paraka che ane jIva paraka nathI e kahevu" yAgya nathI ane tethI jJAnAdithI bhinna AtmAnI kalpanAmAM ukta zrutinA virAdha durUddhara ja che. paraMtu jIva ane paramabrahmanA abheda asadgagata hAvAthI uktazrutinA virAdha nathI AvatA. paramabrahma ane jIvanA bhedane siddha kare che. jJAna jJAne...cAri graMthathI--Azaya e che ke keTalAka jIvA jJAnI che keTalAka ajJAnI che. keTalAka sukhI che ane keTalAka duHkhI che. A rIte jJAnAdinA kAraNe jIvAmAM paNa je paraspara bheda che. te AvA paraspara bhinna evA jIvAne ane paramabrahmanA abheda kevI rIte mAnI zakAya ? eka ja AkAza dravyamAM tattad zarIranA kavivarAvacchedana jevI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kArakAvalImuktAvalI-vivaraNa -~-~ ~- ~~~-~~- ~riIte bhinna-bhinna zono anubhava thAya che. tevI ja rIte eka ja paramabrahmamAM jIva svarUpa anate pAdhi hevAthI tattadattakaraNAvacchedena jJAnAnnAnAdine anubhava zakya hevAthI chane paramabrahmathI bhinna mAnavAnI AvazyaktA nathI." A kahevuM barAbara nathI kAraNa ke jIva ane paramabrahmane bheda mAnIe nahIM te baMdha ane mekSanI vyavasthA saMgata nahIM thAya. kAraNa ke keI baddha che ane kaI mukta che. A vyavahArane anurodhathI paraspara chavAmAM bheda siddha hevAthI jIva ane paramabrahmano bheda paNa siddha ja che. anyathA upara jaNavyA mujaba baMdha ane mokSanI vyavasthA saMgata nahIM thAya. yadyapi, tavamasi"...ItyAdi kRtithI tatpada pratipAdya paramabrA ane tvama pada pratipAdya jIvane abheda spaSTa che. tethI jIva ane paramabrAne bheda mAnIe te ukta zrutine virodha Ave che. paraMtu te zruti paramabrahmanA abheda dvArA jIvamAM tadIya arthAda paramabrahmasvAmi katvane stave che. jevuM paramabrAnuM svarUpa che tevuM ja svarUpa tAruM che [jIvanuM che tethI te svarUpane prApta karavA paramAtmAnI sAthe IlikA-bhramara nyAye abhedapaNe dhyAnamAM prayatna kare joIe. A pramANenA Azayane jaNAvanArI te zruti che. paraMtu paramabrAnA ane jIvanA abhedane jaNAvanArI e zruti nathI. jethI paramabrahmathI jIvane bhinna mAnavAmAM e zrutine virodha Ave. "ukta Azayane. jaNAvanArI ja e kRti che ane paramabrahmanI sAthe jIvane abheda che e jaNAvanArI e zruti nathI. A pramANe kahevAmAM zuM pramANa che? e kahevuM yegya nathI. kAraNa ke " gatimAna samatiH '... ItyAdi kRtithI jIva ane paramabrahmane abheda bAdhita che. kAraNa ke samarpaNa be bhinna vastuomAM hoya che. AthI spaSTa che ke paramabrahma ane jIvanA bhedane jaNAvanArI "...ItyAdi zrutiene virodha na Ave e mATe "...ItyAdi kRtione upara jaNAvele ja artha karavA joIe. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ^ , 11 - 00- ~ - AtmanirUpaNa 139 - "saMsArI avasthAmAM jIva ane paramabrahmane bheda hovA chatAM muktAvasthAmAM jIva ane paramabrahmanA bhedane nAza thavAthI abheda che." A pramANenA matanuM nirAkaraNa kare che... maukSAma....... ItyAdi graMthathI-Azaya e che ke mekSadazAmAM jIvanA ajJAnanI nivRtti thayA bAda jIva ane paramabrahmane abheda thAya che. A paNa vAta yukti saMgata nathI. kAraNa ke saMsArI avasthAmAM jIva. ane parabrahmane je bheda hatA te nitya hovAthI tene nAza saMbhavita nathI tethI mekSa dazAmAM paNa jIva ane paramabrahmane bheda vidyamAna ja che. yadyapi bhedane anitya mAnIe te jIva ane paramabrahmanA bhedanA kAraNabhUta ajJAnAdinA nAzathI bhedane nAza. saMbhavI zake che. paraMtu A rIte bhedanA nAzane svIkAra karIe te paNa jIva ane paramabrahma svarUpa be vyaktinuM astitva te raheze. ja tethI tattavyaktitvana parapaspara bheda che ja kSadazAmAM ajJAnAdinI nivRttinA kAraNe bhedanA nAzanI jema ja dvitvane paNa nAza thaze tethI vyaktidvayanuM astitva nahIM rahe." A pramANe nahIM kahevuM joIe kAraNa ke kaI paNa dharmathI rahita evA paramabrAmAM jevI rIte tame satyatva na hovA chatAM paramabrahAne satya mAne che evI ja rIte ddhitvane nAza thayA pachI paNa "jIva ane paramabrahA vyakti dvayAtmaka che." e kahI zakAya che. yadyapi keI paNa dharmathI zUnya evA paramabrahmamAM mithyAtvane paNa abhAva hovAthI parama brahmAtmaka adhikaraNasvarUpa e mithyAtvAbhAvasvarUpa satya che tethI nidhabrahmamAM tAdaza satyatva mAnavAmAM doSa nathI. jyAre - dvitvane nAza thayA pachI jIva ane paramabrahmane vyakti dvayAtmaka mAnavAnuM nirdoSa nathI. paraMtu mithyAtvAbhAva svarUpa satyatvanI jema ja ekavAbhAva svarUpa vyaktidvayAtmaka dvitva mAnavAmAM koI doSa * nathI. ekatva yadyapi sarvadravyavRtti hovAthI tadadhikaraNa chava ane paramabrahmamAM ekatAbhAva na hovAthI tasvarUpa kine paNa jIva ane paramabrAmAM saMbhava nathI. paraMtu pratyekamAM ekatva hevA chatAM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140, kArikAvalI-mukatAvalI-vivaraNa jIva ane paramabrahmabhayamAM ekatva nathI. pRthvImAM gaMdha hovA chatAM pRthvI -jalebhayamAM jema gaMdhane abhAva che. tevI ja rIte pratyekamAM ekatva hevA chatAM ubhayamAM ekavAbhAvAtmaka vyaktidvayAtmaka dvitva saMbhavI zake che. A rIte mekSadazAmAM paNa jIva ane paramabrahmane bheda mAnIe te "kavi nava mati" ItyAdi abheda bedhaka zrutiene virodha Avaze A zaMkAnuM nirAkaraNa kare che..coDapi tAmi...tyAdi graMthathI-Azaya e che ke saMpattinI vRddhi thatA A purohita rAjA thayo" A vyavahAra thAya che tyAM jevI rIte purahita ane rAjAmAM saMpattimana sAmya manAya che. paraMtu abheda nathI manAte tevI ja rIte mokSadazAmAM ajJAnAdinI nivRttithI paramabrahmanI jema ja jIvamAM nirdukhatvAdi hevAthI jIvamAM brahmanuM sAmya jaNAvanArI e kRtio che. abheda jaNAvanArI e kRtio nathI tethI jIva ane paramabrahmane bheda mAnavAmAM ukta kRtione virodha nathI. A rIte ja ukta zrutione jIvamAM brahmanA sAmyane jaNAvanArI na mAnIe ane abhedanI ja bedhaka mAnIe te " ninaH paramaM sAmyamuti" A pramANenI ekSadazAmAM jIva ane paramabrahmanA sAmyane spaSTapaNe jaNAvanArI kRtio asaMgata thaze. tethI "brahmavida brahamaiva bhavati....ItyAdi kRtio upara jaNAvyA mujaba sAmya bodhaka ja che. e samajI zakAya che. A rIte paramabrahamatirikta jIvane nityavijJAna svarUpa nahIM mAnI zakAya e pramANe jaNAvIne have paramabramanA paNa nityajJAnasvarUpatvanuM nirAkaraNa kare che- 7......ItyAdi graMthathIAzaya e che ke "vinA vAItyAdi zruti paramabrahmane niyajJAnasvarUpa jaNAve che e kahevuM yogya nathI. kAraNa ke jIvanI jema ja paramabrahma paNa jJAnAdine Azraya che paraMtu jJAna svarUpa ke sukhAdi svarUpa nathI. yadyapi nice vijJAnamAra 2 ItyAdi -kRti paramabrahmane vijJAna ane AnaMda svarUpa jaNAve che evuM lAge Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirUpaNa che paraMtu te vAstavika nathI. " saMrva sa sarvavira ItyAdi kRtio sarvaviSayakajJAnanA AzrayarUpe paramabrahmAne jaNAve che. enA anurodhathI "nitya vijJAna' ahIM paNa vijJAnano Azraya ja vijJAnapadane artha che. vi + "' dhAtune adhikaraNArthamAM anaTa pratyaya karavAthI vijJAnapada vijJAnAzrayAmAM bAdhita nathI. e samajI zakAya che. cAra nitya vijJAnamA......." ItyAdi mutimAM upara jaNAvyA mujaba vijJAnapada vijJAnAzrayArthaka hevA chatAM mAnaMda pada AnaMdavarArthaka nathI A pramANe kahI zakAya che paraMtu e yukta nathI. kAraNa ke AnaMda padane arza Adi gaNapAThamAM te zabda pati hovAthI matvatha "aca (a) pratyaya thAya che. ane tethI uparokta zrutimAM AnaMda pada AnaMdava6 arthanuM bedhaka che. yadyaNi Anada pada ahIM manvargIya apratyayAta che emAM kaI pramANa nathI. paraMtu ahIM AnaMdapadane mavathaya apratyayAnta na mAnIe te AnaMda zabdane napuMsakaliMgamAM karAele prayAga yukta nahIM gaNAya. yadyapi nitya vijJAnamAnanda trA' A kRtimAnA AnaMda' padane artha upara jaNAvyA mujaba "AnaMdavara artha niyAyike nahIM karI zake kAraNa ke teo paramAtmAmAM AnaMda mAnatA nathI. paraMtu prakRtasthale AnaMdapada duHkhAbhAvamAM upacarita- lAkSaNika che. anyatra paNa mAthe upADelA bhAranA dUra thavAthI "huM" sukhI thaye ItyAdi rIte karAtA prayogo sthale bhArajanya dukhonA abhAvamAM sukha pada jema lAkSaNika che. evI ja rIte sarva dukhethI sarvathArahita banelA paramAtmAmAM rahelA dukhAbhAvane jaNAvanArU AnaMdapada prakRti sthale lAkSaNika che. jemAM keI doSa nathI. athavA lakSaNa janya gauravanA kAraNe kSaNavAra mAnI laIe ke AnaMdapad dukhAbhAvamAM aupacArika nathI. paraMtu AnaMdavarArthaka ja che te paNa paramAtmAmAM tAdaza zrutinA anurodhathI bhale AnaMda rahyo paraMtu tame [vedAntI] mAne che tema paramAtmA AnaMda svarUpa te nathI ja. kAraNa ke "suvar A padathI paramabrahmanI sukhabhinnatA jaNAvAI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 kArikAvalI-mukatAvalI-vivaraNa che. je, paramAtmAne sukha svarUpa mAnavAmAM anupapana thaze. yavapi "muvameM A padane "ra vile muvaM catra A pramANe nasa bahu vahi samAsanI vivakSAmAM paramabrahma "sukhavada nathI paraMtu sukha2varUpa che. A pramANe artha zA mATe na karavo e prazna asaMbhavita nathI. paraMtu A rIte bahuvIhi samAsanI vivakSAmAM anya padArthanI kalpanAmAM kilaSTa kalpanAne prasaMga Ave che. tenA nivAraNa mATe "suvam' ahIM upara jaNAvyA mujaba bahuvIhi. samAsa na karatA "sumiti muvam' A pramANe na tapuruSa samAsa ja karavo joIe. je paramAtmAnI sukhabhinnatAne ja jaNAve che. yadyapi nakhatapuruSa samAsa ghaTaka tamane paNa bhedAzrayamAM lAkSaNika mAnavAnuM Avazyaka hovAthI ubhayatra kilaSTakalpanApatti te samAna ja che. paraMtu ', ahIM bahuvIhi samAsa karavAthI prakaraNavirodha paNa Avaze kAraNa ke "yUDha anag, ane zIrSa...ItyAdi prayogamAM sarvatra bahutrIhi samAsa anupapanna hovAthI jema nagatapurUSa che. tevI rIte e prayogonI sAthe prayukta "sura" ahIM paNa namatapuruSa samAsa ja vivakSita che, bahuzrIhi nahIM. AthI spaSTa che ke "su" A padathI paramAtmAnuM sukhabhinava ja - samajAvavAmAM Ave che. anyathA bahuvrIhi samAsanI vivakSAthI je paramAtmAmAM sukhAbhAvane samajAvanArUM e pada e pramANe mAnIe te "nama' ahIM pUrve jaNAvyA mujaba masvargIya "a" pratyayane virodha Avaze. kAraNa ke tAdaza acU pratyayAnta 'AnaMda' . pada paramAtmAmAM sukhavattvanuM bedhaka che. mATe AnaMdama' A mattvathIya ar pratyayAnta padAnusAra 'suram ahIM bahuvrIhinI vivakSA ayukta che. e samajI zakAya che. A pramANe saMkSepathI nitya vijJAna svarUpa AtmAne mAnanArA vedAntIonA matanuM nirAkaraNa karIne sAMkhyamatanuM nirAkaraNa karavA mATe AraMbha kare che tenA tti.....ItyAdi saMthathI. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnirUpaNa 13 etena prakRtiH kartrI, puruSastu puSkarapalAzavannirlepaH kintu cetanaH; kAryakAraNayorabhedAt kAryanAze sati kAryarUpatayA tannAzo'pi na syAdi tyakAraNatvaM tasya, buddhigatacaitanyAbhimAnAnyathAnupapatyA tatkalpanam ? budhizca prakRteH pariNAmaH / saiva mahattatvamantaHkaraNamityucyate, tatsatvAsattvAbhyAM puruSasya saMsArApavargoM tasyA evendriyapraNAlikayA pariNatijJAnarUpA ghaTAdinA sambandhaH puruSe kartRtvAbhimAno buddhau caitanyAbhimAnazca bhedAgrahAt, mameda N karttavyamiti madaMzaH puruSoparAgo bududdheH svacchatayA tatpratibimbAdatAttvikaH darpaNasyeva mukhoparAgaH, idamiti viSayoparAga indriyapraNAlikayA pariNatibhedastAttvikaH, niHzvAsAbhihatadarpaNasyeva malinimA, karttavyamiti vyApArAMzaH, tenAMzatrayaktI buddhiH, tatpariNAmena - jJAnena puruSasyAstAttvikaH sambandhaH, darpaNaca malinimneva mukhasyopaladhirucyate / jJAnavat sukhaduHkhecchAdveSadharmAdharmA api buddhereba kRtisAmAnAdhikaraNyena pratIteH / na ca buddhizcetanA pariNAmitvAditi matamapAstam / -- kRtyadRSTabhogAnAmiva caitanyasyA'pi sAmAnAdhikaraNyapratIteH tadbhinne mAnAbhAvAcca / cetanoha karomIti pratItizcaitanyAMze bhramaiti cet, kRtyaze'pi kiM neSyate ? anyathA buddhernityatve mokSAbhAvaH, anityatve tatpUrvamasaMsArApattiH / nanvacetanAyA prakRteH kAryatvAd buddheracetanatvam kAryakAraNayostAdAtmyAditi cenna / asiddheH katu rjanyatve mAnAbhAvAt / vItarAgajanmAdarzanAdanAditvam, anAdezAsambhavAnnityatvam, tat kiM prakRtyAdikalpanena ? naca "prakRteH kriyamANAni guMNaiH karmANi sarvazaH / ahaGkAravimUDhAtmA karttAhamiti manyate " | ( bhagavad gItA ) // ityanena virodha iti vAcyam / prakRteH - adRSTasya guNaiH - 'adRSTajanyaricchAdibhiH karttAhamiti - karttA'hamevetyasya tadarthatvAt, " tatraiva' sati karttAramAtmAnaM kevalaM tu yaH" (bhagavadgItA ) ityAdi vatA bhagavatA prakaTIkRto'yamupariSTAdAzaya iti saGkSepaH // Azaya e che ke pUrva jaNAvyA mujaba AtmA ke paramAtmA jJAnasvarUpa nathI paraMtu jJAnavAt che tethI arthAnd AtmAmAM jJAnavattva siddha thavAthI tema ja AgaLa jaI ne kahevAmAM AvatI yuktithI je Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalIvivaraNa loko AtmAmAM jJAna nathI mAnatA e sanA matanuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. sAMkhyamatanuM nirAkaraNa karatA pUrve tenuM nirUpaNa kare che. prakRtiH -ItyAdi graMthathI. saMkhyadarzanAbhimata mUlato be che (1) prakRti ane (2) puruSa. emAM prakRti kArya mAtrane karanArI che. prakRtine pariNAma buddhi che. jene mahattatva-ataHkaraNa kahevAya che. A budidhamAM sarvakAryonuM kartava hovAthI vastutaH buddhi ja chatrI che. paraMtu buddhi tatvanuM pariNAmI kAraNa prakRti hovAthI tene paNa "" kahevAya che. jyAre puruSa kamalapatranI jema nirlepa che kamalanA patra upara jema pANInA biMduo TakI zakatA nathI. tevI rIte satva, raja ke tame bhAvanA keIpaNa vikArothI puruSa lipta na hovAthI "puruSa" nilepa che. paraMtu apra. cuta anutpanna ane sthira eka ja svabhAvApanna e puruSa cetana che. [ahIM cetanatva purUSamAM jJAnavatva svarUpa nathI. paraMtu vijJAna svarUpa che. e yAda rAkhavuM.] sAMkhyadarzanamAM kArya ane kAraNane abheda hevAthI kAryanA nAzathI kAryarUpe kAraNane paNa nAza thAya che. puruSane kaI paNa kAryanuM kAraNa mAnavAmAM Ave te kAryarUpe puruSane nAza thavAne prasaMga Avaze ane tethI puruSanA aprasmRtAdi svarUpane vyAghAta thaze. mATe puruSamAM kAraNava mAnavAmAM AvatuM nathI. AvA akAraNa puruSanI bIna jarUrI kalpanA karavAnuM zuM prajana che A zaMkA cogya nathI. kAraNa ke buddhinA sautanyAbhimAnane u55nna karavA cetana evA purUSanI ka95nA che. Azaya e che ke anyatra prasiddha evI vastunuM ja enA abhAvavada padArthamAM enuM abhimAna prasiddha che. sarvathA aprasiddha vastunuM temaja prasiddha vastunuM tenI vidyamAnatImAM abhimAna prasiddha nathI. "tano huM mi A pramANe buddhine ramaitanyanuM abhimAna che. e abhimAnanA viSayabhUta ramaitanyanI prasiddhi mATe rautanyanA Azraya tarIke puruSanuM anumAna che. "A. rIte puruSa kartA na hovAthI puruSamAM dharmA-dharmAdhIna sukhaduHkhanI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirUpaNa 145 utpatti paNa nahIM thAya ane tethI duHkhadhvasa svarUpa mekSa paNa puruSane nahI thAya." A zaMkAnuM samAdhAna karatA kahe che. tatsattAvAmitkAri-Azaya e che ke, nirmala sphaTikanI jema puruSanuM svarUpa darpaNa jevuM svaccha-zuddha che, buddhi IndriyasvarUpanIka dvArA ghaTAdiviSayanI sAthe sambaddha banIne ghaTAdi viSayAkAra pariNAmane pAme che. ekAdaza buddhi pariNAma svarUpa ghaTAdiviSayaka jJAnanI sAthe sambaddha ghaTAdi viSaya, pitAnA AkAravAlA zAnanI pariNAminI buddhinI sAthe puruSane deSa vizeSanA kAraNe bheda graha na hovAthI agrahatA saMsargakatva saMbaMdhathI [agRhItabhedakatva sabaMdhathI] puruSamAM pratIta thAya che. ane te puruSanA zuddhasvarUpanuM tirodhAna kare che. A, puruSanA svarUpatirodhAnane saMsAra kahevAya che. ane buddhinA nAza pachI arthAt bhedagraha thayA pachI buddhinA pariNAma svarUpa jJAnanA viSayabhUta ghaTAdine avaracheda [saMbaMdha] na . hovAthI te, puruSanI avasthAne mekSa kahevAya che. duHkhasaMbaMdha ane duHkhaasasvarUpa saMsAra ane mokSa buddhinA che. puruSanA nahIM. A rIte puruSanA saMsAra ane mokSane jaNAvIne sAMkhyAbhimata buddhithI jJAnanI bhinnatA jaNAve che-tasthA va.....ItyAdi graMthathI. jene Azaya upara jaNAvyuM che. rautanyAzraya puruSanI kalpanA, pUrve jaNAvyA mujaba buddhigata rautanyAbhimAnanI upapatti mATe che. tyAM buddhine caitanyAbhimAna thavAnuM kAraNa kahe che-puru..... ityAdi graMthathI. Azaya e che ke buddhi ane puruSane parasparanA bhedane graha na hevAthI puruSane katRtvanuM abhimAna ane buddhine zaitanyanuM abhimAna thAya che. have "buddhithI upalabdhi bhinna che." e vastune jaNAvavA buddhinA traNa aMzanuM nirUpaNa kare che. mane #ca ItyAdi graMthathI. Azaya e che ke "ame cam, ityAkAraka adhyavasAyamAM madaMza puruSasaMbandha che. je buddhinI svacchatAnA kAraNe tenuM pratibiMba paDavAthI darpaNane mukhasaMbaMdhanI jema atAvika che. buddhi ane puruSa nirmaLa che. Indriya svarUpa nIka dvArA bAhyaghaTAdi viSayA 10 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa kAra pariNata buddhinuM pratibiMba puruSomAM paDe che. tethI buddhinA kartavya viSaye paNa buddhinA pratibiMba sAthe pratibiMbita thAya che. A pratibiMbanA kAraNe puruSano buddhi sAthe je saMbaMdha che. te darpaNamAM pratibiMbita mukhane, darpaNanI sAthe je saMbaMdha che. enA jevo ja atAvika che. me krartavya" ahIM Idamaza viSaya saMbaMdha che. Indriya praNAlikA dvArA [Indriya dvArA] buddhine viSayAkAra je pariNAma vizeSa che, te mukhanI AgaLa gharelA darpaNa upara paDelA niHzvAsanA kAraNe pratIta thatI darpaNanI malInatAnI jema ja tAttvika [vAstavika] che. Azaya e che ke talAvAdinuM pANI, nIka dvArA bhinna bhinna AkAravAlA kSetramAM saMbaddha thaIne te te kSetranA AkArane jema dhAraNa kare che. tema buddhi IndriyasvarUpa nIka dvArA ghaTAdi viSayanI sAthe saMbaddha thaIne te te viSayAkAra pariNata bane che. buddhinI te te pariNatine jJAna kahevAya che. ekAdaza jJAnAtmaka ja buddhi ane viSayane saMbaMdha che. je upara jaNAvyA mujaba niHsthAsAhita darpaNanI malInatAnI jema tAtvika che. "mane ema, ahIM "kattavyama' A vyApArAMza che. "kartavya A pramANe belA zabda svarUpa saMbaMdha che jene te vyApArAMza [vyApAra kartavya ityAkAraka abhilakhyamAnaH aMza=saMbadhe yasya sa tathA] adhyavasAya svarUpa che. Azaya e che ke ame vArtA' ItyAkAraka buddhine jaNAvanArA zabdamAM [vAkyamAM] puruSa saMbaMdha, viSayasaMbaMdha ane adhyavasAyAtmaka vyApAra sambandhanuM pratipAdana thAya che. A rIte buddhi traNa aMzavAlI che. buddhinA jJAnAtmaka pariNAmanI sAthe puruSane atAvika saMbaMdha che. jene upalabdhi kahevAya che. ekAdaza buddhipariNAmAtmaka jJAnanI sAthe puruSa saMbaMdha darpaNanI malInatAnI sAthenA mukhasaMbaMdhanI jema atAvika che. darpaNanI malInatAnA kAraNe, emAM pratibiMbita nirmala mukhanI malinatA pratIta thAya che, paraMtu tyAM jevI rIte mukhanI malinatA atAtvika che tevI rIte puruSane upara jaNAvyA mujabane jJAnAtmaka buddhi pariNAma sAthe saMbaMdha paNa atAvika che. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 AtmanirUpaNa AvI ja rIte jJAnanI jema ja sukha, dukha, IcchA, dveSa, dharma ane adharma pariNAmo paNa buddhinA ja che. kAraNa ke, jyAM kRti [stRtva hoya che tyAM ja jJAna ane sukhAdi paNa pratIta thAya che. yadyapi kRtyadhikaraNamAM sukhAdinI pratIti thatI hovAthI buddhinA pariNAma vizeSa savarUpa ja sukhAdine mAnavuM yukta hoya te paNa dharmAdharma atIndriya hovAthI "kRdhikaraNamAM tenI pratIti thAya che mATe te buddhinA pariNAma vizeSa che." e kahevuM yukta nathI. paraMtu tAmAjAdhirana tiH ahIM dhArmioDhuM karo"..ItyAdi pratItinA anurodhathI dharmAdharmanuM upanItabhAna [jJAna lakSaNa pratyAttithI alaukika pratyakSa manAya che. tethI "pratIti' zabda pratyakSasAmAnyArthaka hovAthI koI doSa nathI. "tanoDazuM raji'ItyAkAraka anubhavanA anurAdhathI kRtyadhikaraNa buddhimAM ja rItanya mAnavuM joIe A pramANe nahIM kahevuM joIe kAraNa ke pariNAmitva arthAda aniyadharmAzrayasvarUpa hetuthI buddhimAM rautanyAbhAva siddha thAya che. arthA "zuddhiAnA pariNAmavA gharavi7 A anumAna buddhimAM rItanyAbhAvanuM sAdhana che. A pramANenA sAMkhyamatanuM pUrvokata yuktithI ane vaphTamANa yuktithI nirAkaraNa thAya che. ahIM sAmAnyapaNe mUlagraMthane spaSTa karavAnA AzayathI vivaraNa karyuM che. keTalIka mUla paktionA Azaya sudhI pahoMcavA AthI vadhAre vivaraNa Avazyaka che. paraMtu vivaraNanA vistarAdinA bhayathI te ahIM karyuM nathI. te chatAM abhyAsI adhyApako pAsethI apaSTa paMktione spaSTa karAvavA mATe uparanuM vivaraNa paryApta che.' - gRcaramonAnAmA...ityAdi Azaya e che ke, je adhikaraNamAM kRti che tyAM ja dharmAdhama svarUpa adaSTa paNa che. ane tyAM ja sukhaduHkhanA sAkSAtkAra svarUpa bhAga paNa che. tethI kRti aSTa ane bheganuM jema sAmAnAdhikaraNya pratIta che, tema ja "tanoDathuM mi' A pratItithI kRtyadhikaraNamAM ja citanya paNa kRtisamAna- dhikaraNa pratIta hovAthI tabhinnamAM athada kartAthI bhinna kitrI= buddhithI bhinna]mAM [puruSamAM] daitanya mAnavAmAM kaI pramANa nathI. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa tuM cAco na cetano anyadharmAzrayatvAt ghaTava" A anumAnathI ghaTanI jema janyadharmAzrayamAM caitanyAbhAva kartRtvAzraya buddhimAM siddha hAvAthI ukta anumAna; kRtisamAnAdhikaraNa caitanyane mAnavAmAM bAdhaka che. tethI zvetano jJami" ItyAkAraka pratIti caitanyAMzamAM bAdhitAtha viSayaka hAvAthI bhramAtmaka hAvAthI nRtyadhikaraNathI bhinnAdhikaraNa [buddhithI bhinna puruSa]mAM caitanya mAnavAmAM keI doSa nathI." A pramANe nahIM kahevuM joie. kAraNa ke vruddhiH tuM vAmAMvavatI nanyadharmAzrayasvAmu ghaTavat' A anumAnathI buddhimAM tvAbhAvanI siddhi zakaya hAvAthI cetanoDa romi" ityAkAraka pratIti nRtya zamAM paNa bhramAtmaka che A pramANe paNa kahI zakAya che. A pramANe hAvA chatAM kRti ane caitanyanA adhikaraNane bhinna mAnavAmAM Ave tA buddhine nitya mAnavAthI meAkSanA abhAvane prasaMga Avaze. pUrve jaNAvyA mujaba puruSamAM sukhaduHkhAddhine sAMkhyA mAnatA na. hAvAthI buddhinI vidyamAnatAmAM ane avidyamAnatAmAM ja puruSanI saMsAra ane mAkSa avasthAne sAMkhyA svIkAre che. tethI buddhinI nityatAmAM tenA sadaiva saMbaMdhanA sattvathI puruSanA meAkSa kayAre paNa nahI thAya. e spaSTa che. buddhine anitya mAne te buddhinI utpatti pUrve puruSanI saMsArAbhAvAvasthAne mAnavI paDaze. tethI asa'sArI paNa game tyAre sa`sArI thAya che. ema jANIne sa`sArI jIvA meAkSa prApta karavA prayatna nahI' kare. sattvavetana...ItyAdi Azaya e che ke "pUrve jaNAvyA mujaba acetana evI mUlaprakRtinuM kAya. hAvAthI buddhine acetana mAnavI paDe che kAraNa ke kAya ane kAraNanA paraspara abheda che. tethI zvetano' jomi' ahIM caitanyAMzamAM bhrama manAya che. kRtya'zamAM nahIM." A pramANenuM zaMkAkAranuM kathana ayukta che. kAraNa ke 'vRddhittvatanA prakRtiSThAryavAr' A anumAna buddhimAM prakRtikA tva siddha na heAvAthI asiddhi doSathI duSTa che. yadyapi yuddhi anya tu * Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 AtmanirUpaNa vA" A anumAnathI buddhimAM janyatva siddha thAya che. ane prakRtibhinna ahaMkArAditanuM janyatva buddhimAM asaMbhavita hevAthI bAkI rahelI prakRtinuM ja janyatva [kArya] buddhimAM siddha thaI zake che. paraMtu kartA janya ja have joIe emAM kaI pramANa na hovAthI buddhimAM kAryatvanI siddhi na thavAthI prakRti kArya paNa asiddha che. kartAmAM upara jaNAvyA mujaba janyatva te siddha thatuM nathI. paNa bIjI rIte emAM anAdiva siddha thAya che. kAraNa ke rAgarahitane janma thatuM nathI. arthA rAgasahitane ja janma heya che. janmanI prathamakSaNe thatI bAlakanI stanapAnanI pravRtti ISTa sAdhanatAnA jJAnapUrvakanI che. e ISTa sAdhanatAnuM jJAna anubhavAtmaka nathI. paraMtu smaraNAtmaka che. ane e smaraNAtmaka jJAna pUrva janmanA anubhavathI janya che. A rIte pratyeka janma pUrvajanma pUrvakano hevAthI dharmadharmAdino kartA AtmA anAdi siddha thAya che. ane anAdi bhAvabhUta kAryane nAza thato na hovAthI AtmA avinAzI hovAthI AtmAnuM nityavi siddha thAya che. A rIte katRtva viziSTa buddhimAM paNa nityatva siddha thavAthI prakRtyAdi tanI kalpanAnuM keI prajana nathI. "buddhi tatvamAM upara jaNAvyA mujaba nitya mAnavAthI AmAthI; saMjJAna bheda sivAya bIje kaI temAM bheda nathI. e samajI zakAya che. yadyapi buddhithI bhinna puruSanI kalpanAmAM "prakRteH triImAna..." ityAdi bhagavadda gItAnA vacanane vireAdha Ave che. kAraNa ke "prakRtinA sattva, raja, ane tama guNadvArA sarvathA badhA karmo karAya che. tyAre ahaMkArathI vimUDha AtmA [puruSa huM pote ja kartA chuM. mArA sivAya bIje kaI kartA nathI. evuM mAne che." A pramANenA arthane jaNAvanArA e vacane buddhithI bhinna evA puruSanA astitvane spaSTa rIte jaNAve che. tethI buddhithI bhinna evA puruSanI kalpanAnuM kaI prayojana nathI." e kahevuM yukta nathI. paraMtu "prakRteH kriyamALana......ItyAdi bhagavadagItAnA -vAkayone artha "adaSTanA, tenAthI janya evA IcchAdi dharmo dvArA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kArikAvalI-mukatAvarlI-vivaraNa karAtA kAryAM heAya che. chatA aha'kArathI vimUDha thayelA AtmA e badhAnA huM ja kartA dhyuM. mArA sivAya te IcchAdi, kAnA kAraNa nathI. e pramANe mAne che." A pramANe che. etAdRza ane jaNAvanArA e bhagavacanA buddhithI bhinna puruSanI kalpanAne saprayeAjana jaNAvatAM' na heAvAthI buddhithI bhinna evA puruSanI kalpanAnuM kAI pratyeAjana nathI' A kathana ayukta nathI. e spaSTa che. cadyapi teH jayamALani......' ityAdi bhagavAkAnA upara jaNAvyA mujaba "prakRtinA sattva, raja ane tama guNA dvArA......" ItyAdi Azaya nathI. paraMtu "adRSTanA, tenAthI janya evA IcchAdi guNA dvArA......" ityAdi ja Azaya che emAM zuM pramANa che? e zaMkA thAya e svAbhAvika che. paraMtu AgaLa jaine bhagavAn zrI kRSNe svaya' bhagavadgItAmAM " adhiSThAna tathA aaN, raLa pRthaviSam / vividhAr pRthavuM ceSTA haiva sevADatra padmamam " A leAkathI kArya - mAtranI pratye adhikaraNa, kartA, karaNa, ceSTA ane dharmAMdha svarUpa daiva [o] A pAMcamAM kAraNatAnu pratipAdana karIne naiva ti romAtmAna' jevajI tu caH / " A vAkayathI peAtAnA sivAya bIju, kAI karanAruM nathI hu pAte ja karanArA chu" A pramANe mAnavu e AtmAnI mUDhatA che. e vastune spaSTa karI che. enA vicAra karIe teA 'teH jiyamALani......' ityAdi zlokanA atha upara: jaNAvyA mujaba "a"nA, tenAthI janya evA icchAdi guNNA dvArA......" ityAdi ja che. e samajI zakAze. A pramANe saMkSepathI sAMkhya matanuM nirAkaraNa karyuM che. bAkI tA temanI mAnyatA anusAra kArya ane kAraNanA abheda paNa asiddha che.......ItyAdi vArtA jijJAsuoe anya graMthAthI jANavI. vistArabhayathI graMthakAre tenuM nirUpaNa ahIM karyuM" nathI. ygl Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirUpaNa 151 www.wwwwwwwwwwers kaarikaavlii| dharmAdharmAzrayAdhyakSo vizeSaguNayogataH // 49 // pravRttyAdyanumeyo'yaM rathagatyeva saarthiH| ahaGkArasyA''zrayo'yaM manomAtrasya gocaraH // 50 // vibhurbudhyAdiguNavAn , . muktaavlii| dharmAdharmeti / AtmetyanuSajyate / zarIrasya tadAzrayatve dehAntarakRtakarmaNAM dehAntareNa bhogAnupapatteH / vizeSeti / yogyavizeSaguNasya jJAnasukhAdeH sambandhenA''tmanaH pratyakSatva sambhavati, na tvanyathA ahaM jAne'haM. karomItyAdi pratIteH / / 49 / / pravRttyeti / ayamAtmA paradehAdI pravRttyAdinA'numIyate / pravRttiratra 'ceSTA, jJAnecchAprayatnAdInAM dehe'bhAvasyoktaprAyatvAt / ceSTAyAzca prayatnasAdhyatvAta , ceSTayA prayatnavAnAtmA'numIyata . iti bhAvaH / atradRSTAntamAha-ratheti / yadyapi rathakarma ceSTA na bhavati, tathA'pi tena karmaNaH sAradhiryathA'numIyate tathA ceSTAtmakena karmaNA parAtmA. numIyata iti bhAvaH / ahaGkArasyeti / ahaGkAraH- ahamiti pratyayaHtasyAzrayaH- viSayaH AtmA na zarIrAdiriti / mana iti / manobhinnendriyajanyapratyakSAviSayaH, mAnasapratyakSaviSayazcetyarthaH / rUpAdyabhAvenendriyAntarAyogyatvAt // 50 // vibhuriti-vibhutva paramamahatparimANavattva tacca pUrvamuktamapi spaSTArthamuktam / budhyAdiguNavAniti / buddhisukhaduHkhecchAdayazcaturdaza guNAH pUrvamuktA veditvyaaH| ... AtmetyanuSajyate...tyAha-mAzaya se che , ' AtmendriyAdyadhiSThAtA...' yA 47 bhI 2i4Anu 'mAmA' mA pahanu mnusaMdhAna 49mI kArikAnA uttarAddhamAM paNa karavuM tethI tene artha "dharma ane adharmane Azraya evo AtmA tene vizeSaguNanA yogathA [AuthI] pratyakSa thAya che.' mA pramANe che. dharmAdharmanA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15ra . kArikAvalI-sukatAvalI-vivaraNa minimum Azraya tarIke je zarIrane mAnIe te pUrvajanmopArjita dharmadharmanA bheganI anupatti thaze. anya caitrAdi zarIra dvArA karelA karmone bhega anya mitrAdi zarIra dvArA zakya nathI. AtmAnA gya vizeSa guNanA vegathI AtmAnuM pratyakSa thAya che. "artha gharamAM ItyAdAkAraka kevala ghaTAdinA pratyakSanI jema kevala "camanama', ItyAdAkAraka AtmAnuM pratyakSa thatuM nathI. paraMtu "huM kuvI" ba tuhI" athavA "jJAvAna ItyAghAkAraka yogya vizeSa guNasaMbaddha ja AtmAnuM pratyakSa thAya che. je "huM gAje" "maTuM vAmi" ItyAdi pratItithI paNa spaSTa samajI zakAya che. A rIte AtmAnA astitvamAM pratyakSa pramANa sUcita thAya che. yadyapi svazarIravRtti AtmAnuM ja pratyakSa thatuM hevAthI, parazarIramAM AtmAnA astitvamAM kaI pramANa nathI. paraMtu parazarIramAM AtmAnuM pravRnyA dithI anumAna thAya che. e vastune spaSTa kare che. "mAmA... ItyAdi graMthathI-Azaya e che ke, hitAhita prApti parihArAnakUla kriyAtmaka ceSTA svarUpa parazarIranI pravRttinA kAraNe tadanukUla prayatnavAnuM AtmAnuM parazarIramAM anumAna karI zakAya che. caNAnA kAraNabhUta jJAnecchA prayatna paNa ceSTAnI jema zarIramAM ja che. tethI parazarIramAM AtmA mAnavAnuM Avazyaka nathI. A pramANe nahIM kahevuM joIe kAraNa ke zarIramAM jJAnAdi guNene abhAva che." e vAta lagabhaga kahevAI gaI che. tethI spaSTa che ke rathanI gati svarUpa kiyAnA kAraNe tadanukUla prayatnavAnuM sArathInuM jema anumAna thAya che. tema parazarIranA ceSTAtmaka karmanA kAraNe tadanukUla prayatnavAna AtmAnuM parazarIramAM anumAna thAya che. A rIte "paya zArI sAma prayatna ceSTacatvA ItyAkAraka anumAna pramANa ja para zarIramAM AtmAnA astitvanuM sUcaka che. e spaSTa che. AtmA za ItyAkAraka pratIti viSaya che. tAza pratItine viSaya zarIra nathI. AtmA, mane bhinnacakSurAdiIndriyajanyapratyakSane viSaya nathI. kAraNa ke emAM rUpa ke sparza nathI. paraMtu pUrve jaNA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 -budhinirUpaNa vyA mujaba tenA egya pratyakSanA viSayabhUta] vizeSa guNanA saMbaMdhathI te, mAnasapratyakSane viSaya che. AtmA paramamahatvarimANane Azraya hovAthI vibhu che. A vAta pUrve [sAdharyaprakaraNa vakhate jaNAvI che. chatAM spaSTatA karavA je ahIM pharIthI kahI che. vismaraNazIla ziSyanA anugraha mATe spaSTatA karavA eka vAta zathI 4DetA 'punaruti' Sa nathI. sAdhaya 424mA 'buddhyAdiSaTkaM sakhyAdipaJcaka bhAvanA tathA / dharmAdharmoM guNA ete AtmanaH syuzcaturdaza' mA thI vesa yo shushaan| mAzraya mAmA che. iti muktAvalIvivaraNe AtmanirUpaNam / . kArikAvalI / buddhistu dvividhA mtaa| anubhUtiH smRtizca syAt , anubhUtizcaturvidhA // 51 // .. muktaavlii| atraiva prasaGgAt katipaya budveH prapaJca darzayati-buddhistviti / dvaividhya vyutpAdayati-anubhUtiriti / etAsAM catasRNAM karaNAni catvAri "pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni" iti sUtroktAni veditavyAni / indriyajanya jJAna pratyakSaM yadyapi manorUpendriyajanyaM sarvameva jJAna, tathA pIndriyatvena rUpeNendriyANAM . yatra jJAne karaNatva tatpratyakSamiti vivakSitam / IzvarapratyakSantu na lakSyam , "indriyArthasannikarSotpanna jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmaka pratyakSam" iti sUtre tathaivoktatvAt / athavA jJAnAkaraNakaM jJAna pratyakSam / anumitau vyAptijJAnasya, upamitau sAdRzyajJAnasya. zAbdabodhe padajJAnasya, smRtAvanubhavasya karaNatvAt tatra nAti'vyAptiH / idaM lakSaNamIzvarapratyakSasAdhAraNam / parAmarzajanya jJAnamanumitiH / yadyapi parAmarzapratyakSAdika parAmarzajanya, tathA'pi parAmarza janya hetvaviSayaka yad jJAna tdevaa'numitiH| na ca kAdAcitkahetuviSayakAnumitAvavyAptiriti vAcyam / tAdRzajJAnavRttyanubhavatvavyApyajAtimattvasya. vivakSitatvAt / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAlo-mukatAvalI-vivaraNa athavA vyAptijJAnakaraNakaM jJAnamanumitiH / evaM sAdRzyajJAnakaraNaka jJAnamupamitiH / padajJAnakaraNakaM jJAnaM zAbdabodhaH / vastuto yAM kAJcidanumitivyaktimAdAya tadvyaktivRttitve sati yAM kAJcitpratyakSavyaktimAdAya tadvRttijAtimattvamanumititvam / evaM yatkiJcitpratyakSAdikamAdAya tadvyaktivRttyanumityavRttijAtimatva' pratyakSatvAdika vAcyamiti // 51 // 154 atha prasaGgAd buddhi nirUpyate / anubhava ane smRti bhedathI buddhi be prakAranI che. emAM anubhava pratyakSAdi bhedathI cAra prakAranA che. e cAra prakAranA anubhavanA cAra karaNa 'pracakSAnumAnovamAnAmphAH jaLatti' A sUtramAM jaNAvelA pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda che. arthApattinA samAveza anumitimAM thAya che. AnupalabdhikanA samAveza abhAvamAM thAya che. sAMbhavikAdinA samAveza zAbdakheAdhAkrimAM thAya che. tethI tenA karaNanA svataMtrapaNe vicAra karavAnI AvazyakatA nathI. cAra prakAranA anubhavamAM pratyakSAtmaka anubhavanuM lakSaNa 'indriya janmajJAnava' che. yapi jJAna mAtranI pratye mana kAraNa hAvAthI manArUpa Indriya janyatva viziSTa jJAnava to anumityAdimAM paNa hAvAthI ativyApti Ave che. paraMtu indriyajanya jJAnavanA a IndriyavAcchinna janakatA nirUpita janyatva viziSTa jJAnatva" A pramANe hAvAthI jJAnamAtra niSTha janyatA nirUpita mana niSTha janatA. indriyatvAvacchinna manAtI na heAvAthI tAdaza indriya janyatva viziSTa jJAnatva anumityAdimAM nathI. tethI temAM ativyApti nahI Ave. yadyapi ukta rIte myundriyavAvacchinna LatAnihapitAyaMta viziSTajJAnatva pratyakSatvam;" A pramANe lakSaNa karavA chatAM IzvarIya nitya pratyakSamAM tAdaza jJAnatva na heAvAthI avyApti Ave che. paraMtu ahIM izvara pratyakSane lakSya mAnyuM na heAvAthI abhyApti nathI AvatI. ahI' tA "ndriyA . " ItyAdi sUtrAnusAra janyapratyakSa ja lakSya che. indriya ane padmA sannikathI janya avyabhicArI jJAnane pramAtmaka Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bulinirUpaNa 155. pratyakSa kahevAya che. te avyapadezya [nirvikalpaka] ane vyavasAya [savika95ka] bhedathI be prakAranuM che." A pramANe sUtrArtha che. athavA IzvarapratyakSasAdhAraNa, pratyakSa jJAnanuM lakSaNa "jJAnAkaraNakatva viziSTa jJAna" A pramANe che. anumitinuM 'vyAptijJAna karaNa che. upamitinuM "sAdRzyajJAna" karaNa che. zAbdabodhanuM padajJAna" karaNa che. ane smRtimAM "anubhava" karaNa che. AthI spaSTa che ke pratyakSabhinna jJAnanI pratye "jJAna" karaNa che. paraMtu janya pratyakSAtmaka jJAnanI pratye te Indriye karaNa hovAthI ane nitya IzvarIya pratyakSanuM kaI ja karaNa na hovAthI pratyakSa jJAnamAtra jJAnAkaraNuka che. AthI. spaSTapaNe samajI zakAya che ke "jJAnAkaraNakatvaviziSTa jJAnavama " A. lakSaNa IzvarIya pratyakSamAM che ja. - parAmarzajanya jJAnane anumiti kahevAya che. yadyapi parAmarzathI janya evuM jJAna, parAmarthanuM mAnasa pratyakSa paNa che. tethI parAmarzanA te anuvyavasAyamAM ativyApti Ave che. paraMtu anumitinA lakSaNamAM "hatvaviSayakatvane paNa niveza karI levAthI parAmarzanA anuvyavasAyamAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke, parAmarzAtmaka jJAna hetuviSayaka hovAthI tene anuvyavasAya paNuM hatuviSayaka hoya che. tethI "parAmarzajanyatvaviziSTahevaviSayaka jJAnava" parAmarzanA anuvyavasAyamAM na hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. yadyapi dhUmavAnuM parvato vahUnamana" ItyAkAraka anumiti vizeSa paNa pakSatAvaracchedaka vidhayA dhuma viSayaka (hetuviSayaka) hovAthI tAdazI hetvaviSayaka, parAmarza janyatva viziSTajJAnatva, tAdaza anumiti vizeSamAM na hovAthI temAM avyApti Ave che. paraMtu uktalakSaNanuM tAtparya, "paramAnyatvaviSayajJanavRAnumavatvAkAtimattA" A pramANe che. "to vahUirtamAna ItyAkAraka che, parAmarza janya hevaviSayakajJAnavRtti anubhavanI vyApya anumititva jAti, te jAti "ghUmavAnvato vanamana ItyAkAraka anumitimAM paNa che. tethI temAM avyApti nahIM Ave. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marikAvalI mukatAvalI-vivaraNa "vAmarInanyahetvaviSaya jJAnavRttvanumavatvavyAvyajJAtimattvam" A anumitinuM lakSaNa ghaTaka hetvaviSayaka' A pada hetuviSayaka jJAnabhinna jJAnane jaNAve che. tethI A lakSaNa pakSadharmAMtA ghaTita che. tenI apekSAe laghubhUta lakSaNa jaNAve che-athavetyAre graMthathI tene Azaya spaSTa che. capi anumiti vagere jJAnanI pratye vyAptijJAna vagerene vyAptijJAnava vagere rUpe karatA nathI manAtI paraMtu jJAnaghena karaNatA manAya che. athavA vyApti jJAnAdine anumityAdinI pratye karaNa mAnatA nathI paraMtu manavena manane kara manAya che. tethI nyAptijJAna raLa' jJAnamanumiti......' ItyAdi lakSaNA nirdoSa nathI. joke anumityAdinI pratye vyAptijJAnAdi jJAnavrena athavA manastyana manane karaNa mAnIe tA eka karaNujanya kAryamAM bhinnatA vagere anupapanna thAya che. tethI manastya vagere rUpathI karaNatA nahIM mAnI zakAya. A pramANe kahI zakAya che. paNa sAmagrInI bhinnatAnA kAraNe eka karaNathI janya evA paNa kA mAM bhinnatA vagere asa`bhavita nathI. tethI "cAtijJAna Lajja' jJAnamanumita....... ityAdi lakSaNA nirdoSa nathI. e samajI zakAya che. * paraMtu A AzayathI *ja anumityAdinA lakSaNAMtarane jaNAvavA vastuto...ItyAdi graMtha che. Azaya e che ke 'parvato vanamAnU' ItyAkAraka kAi eka anumiti vizeSamAM rahenArI ane anya ghaTaH' ityAkAraka koI eka pratyakSa vizeSamAM nahI' rahenArI evI je jAti [anumititva jAti] tajajjAtimattva A pramANe anumitinu lakSaNa che. AvI ja rIte anumitinA sthAne pratyakSAdinA ane pratyakSanA sthAne anumiti vagerenA niveza karI pratyakSAdinA lakSaNAnuM tAtparya samajavAnuM azakaya nathI. anuti vagerenA lakSaNa ghaTaka tattat padAnu prayAjana spaSTa prAya: hAvAthI ahI jaNAvyuM nathI. jijJAsuoe pUrve jaNAvelA jAtighaTita lakSaNAnu anusa`dhAna karIne te svayaM samajI levu joie. 156 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSa nirUpaNa kArikAvalI pratyakSamapyanumitistathopamiti zabdaje / ghANajAdiprabhedena pratyakSaM SaDvighaM matam // 52 // ghrANasya gocaro gandho gandhatvAdipi smRtaH / tathA raso rasajJAyA stathA zabdo'pi ca zruteH // 53 // udabhUtarUpaM nayanasya gocaro dravyANi tadanti pRthaktvasaGkhye / vibhAgasaMyogaparAparatvasnehadravatvaM parimANayuktam // 54 // kriyAM jAti yogyavRttiM samavAyazca tAdRzam / gRhaNAti cakSuH sambandhAdAlokodabhUtarUpayoH // 55 // mukaavlii| janyapratyakSa vibhajate-ghrANajAdIti / ghrANaja', rAsana, cAkSuSa', spArzana', zrautra, mAnasamiti Savidha pratyakSam / na cezvarapratyakSasyA'vibha janAnyUnatva, janyapratyakSasyaiva nirUpaNIyatvAt uktasUtrAnasArAt // 52 // . gocara iti / grAhya ityarthaH / gandhatvAdirityAdipadAt surabhitvAdiparigrahaH / gandhasya pratyakSatvAt tadvRttijAtirapi pratyakSA / gandhAzrayagrahaNe tu ghrANasyA'sAmarthyamiti bodhyam / tathA rasa iti / rasatvAdisahita ityarthaH / tathA zabdo'pi - zabdatvAdisahitaH / gandho rasazcodabhUto bodhyaH // 53 // .. udbhUtarUpamiti / grISmo mAdAnubhUta rUpamiti na tatpratyakSam / tadvanti - udbhUtarUpavanti / yogyeti / pRthaktvAdikamapi yogyavyakti-. vRttitayA bodhyam / tAdRza-yogyavyaktivRttim / cakSuryogyatvameva katha' ? tadAha-gRhaNAtIti / AlokasaMyoga udbhUtarUpazca cAkSuSapratyakSe kAraNam / tatra dravyacAkSuSa' prati tayoH samavAyasambandhena kAraNatvam , dravyasamavetarUpAdipratyakSe svAzrayasamavAyasambandhena, dravyasamavetasamavetasya rUpatvAdeH pratyakSe svAzrayasamavetasamavAyasambandheneti // 54-55|| . Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI vivaraNa kArikAvalI | bhUtasrIvadravyaM gocaraH so'pi ca tvacaH / rUpAnyaccakSuSo yogyaM rUpamantrA'pi kAraNam / 56 // muktAvalI / 158 udbhUteti / udbhUtasparzavadravyaM tvaco gocaraH / so'pi udbhUtaH sparzo'pi sparzatvAdisahitaH / rUpAnyaditi-rUpabhinna rUpatvAdibhinna yaccakSuSo yogya', tat tvagindriyasyA'pi grAhyam / tathA ca pRthaktvasaGkhyAdayo yecayA uktAH evaM kriyAjAtiprabhRtayo yogyavRttayazva taM tvaco grAhUyA ityarthaH / atrA'pi tvagindriyajanyadravyapratyakSa rUpa kAraNan / tathA ca bahirindriyajanyadravyapratyace rUpaM kAraNam || navInAstu bahirindriyajanyadravyapratyakSanAtre na rUpaM kAraNam, pramANAbhAvAt kintu cAkSuSapratyakSa rUpa spArzanapratyakSe sparzaH kAraNam ! bahirindriyajanyadravyapratyakSamAtre kiM kAraNamiti cet, na kizcit, AtmAvRttizabdabhinnavizeSaguNavattva vA prayojakamastu / rUpasya kAraNatve lAghavamiti cenna / vAyo stvagindriyeNA'grahaNaprasaGgAn / iSTApattiriti cena udbhUtasparza evaM lAghavAt kAraNamastu | prabhAyA apratyakSatve viSTApattireva kiM neSyate ? tasmAt prabhAM pazyAmotivad vAyuM spRzAmIti pratyayasya sattvAd vAyorapi pratyakSatvaH sambhavatyeva / bahirindriyajanyadravyapratyakSamAtre na rUpasya na vA sparzasya hetutvam / vAyuprabhayorekatvaM gRhyata eva kvacid dvitvAdikamapi kvacit saGkhyAparimANAdyagraho dopAtyAhuH ||26|| janyapratyakSa N vibhajate vrANajAditi ... tyAhi-prAthuna, rAsana, yAkSuSa, pAna, zrauta, ane mAnasa bhedathI pratyakSa cha prakAranuM che. pi mUlamAM nityapratyakSanuM varNana karyuM nahAvAthI pratyakSa vibhAga graMthanI -nyUnatA che. paraMtu "ndriyArthasannipurSotpanna... ityAdi suutraanusAra pUrve jaNAvyA mujaba janya pratyakSa ja nirUpaNanA viSaya hAvAthI nityapratyakSanA vibhAga na karavA chatAM, graMthathI nyUnatA nathI. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSanirUpaNa 159 prALamya zevaro...... A kArikAmAM viSayAka gAcara' zabdane pratyeAga anupapanna che. kAraNa ke ghrANendriya saviSayaka padArthaM nathI. tethI gAcara' zabdanA artha kahe che--prArthe...ityAdi--ga dhAdi ghrANendriya -janya pratyakSanA viSaya hovAthI tAdazACka * gAcara zabda prayAga asaMgata nathI, prANendriya janya pratyakSanA viSaya gandha, gandhatva, surabhitva vagere che. ghrANendriyathI gadhanuM pratyakSa thatu` hAvAthI tagatagandhatvAdi jAti paNa te Indriya janya pratyakSanA viSaya bane che. gandhAzraya ghaTAdinA pratyakSa mATe ghrANendriya samatha nathI. rasanendriyathI rasa, rasAdi jAti AdinuM pratyakSa thAya che. ghrANendriyanI jema ja rasanA Azraya jalAdinA pratyakSa mATe rasanendriya paNu samakS nathI. AvI ja rIte zravaNendriya paNa dravthanA pratyakSa mATe asamartha che. zravaNendriyathI zabda ane zabdadi jAti vagerenu' pratyakSa thAya che. ahI ghrANendriyAdithI je gandhAdinuM pratyakSa thAya che. te gandhAdi udbhUta jANavA. anubhUta gandhAdinuM pratyakSa thatu nathI. udbhUtarUpa, uddabhUtarUpavALA dravyA, pRtha', sakhyA, vibhAga, saMcAga paratva, aparatva, sneha, dvavatva, madhyamamahat ane madhyama dIdha parimANu, jenu' cAkSuSa pratyakSa thAya che tevA padArthavRtti kriyA, jAti, ane samavAya vagerene AleAka ane ubhRtarUpanA saMbaMdhathI cakSu indriya grahaNa kare che. grISmAdimAM [tApa-mATI vageremAM praviSTa teja vageremAM] anubhRtarUpa hAvAthI tenuM pratyakSa thatu nathI. cAkSuSa pratyakSanI pratye uddabhUtarUpa ane AlAka sAga kAraNa che. dravyacAkSuSa pratyakSanI pratye te samavAya saMbaMdhathI kAraNa che. " drazyasamaveta rUpAdinA pratyakSanI pratye te svAzrayasamavAya saMbadhathI kAraNa che. ane drazyasamaveta samaveta rUpavAdinA pratyakSanI pratye te svAzraya samaveta samavAya sabadhathI kAraNa che." A vAta tarka sa'grahanA jJAtAe sArI rIte samajI zake che. gindriyathI janya pratyakSA viSaya ubhUtaspavad dravya che. temaja te uddabhUtasparza ane spatva jAti vagere paNa gindriya Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160. kArikAvalA-mukatAvalI-vivaraNa. janya pratyakSanA viSaya che. rUpa ane rUpatva jAti vagerene choDIne anya. rUpavadravya, prathakRtyAdi je cakSugrAhya che te paNa vagindriyagrAhya che. tvagindriya janya dravya pratyakSanI pratye paNa rUpa kAraNa che. tethI spaSTa che ke "bahirindriya janya dravya pratyakSanI pratye rUpa kAraNa che." navInag...ItyAdi-Azaya e che ke, bahirindriya janya. dravya pratyakSanI pratye na te rUpa kAraNa che ane na te sparza kAraNa che. kAraNa ke tAdaza dravya pratyakSanI pratye rUpane kAraNe mAnIe te. vAyunuM paNa pratyakSa thavAnI Apatti Avaze. ane uddabhUta sparzane kAraNa mAnIe te tadabhAvavat prabhAnuM cAkSuSa pratyakSa paNa nahIM thAya. tethI bahirindriya janya dravya pratyakSanI pratye rUpa ke sparza kAraNa nathI. paraMtu cAkSuSa pratyakSanI pratye rUpa kAraNa che. ane spArzana pratyakSanI pratye sparza kAraNa che. kAraNa ke tAdaza kAryakAraNa bhAvamAM kArya kAraNane anya vyatireka upalabdha che. bahirindriya janya dravya pratyakSamAM kAraNa keNa che? e praznanA uttaramAM "keI ja kAraNa nathI." e jANavuM. gaganAdi dravyonuM bahirindriya janya pratyakSa thatuM na hovAthI bahirindriya janya pratyakSAtmaka kAryanA abhAvamAM kaI paNa prAjaka mAnavAnuM Avazyaka che. ukta rIte. bahirindriya janya dravya pratyakSanI pratye koIne paNa kAraNa na mAnIe, ane cAkSuSa temaja tvAca pratyakSanI pratye rUpa ane sparzane anukrame kAraNa mAnIe te, rUpAbhAva ane sparzAbhAvane gaganAdi, dravyanA pratyakSAbhAvanI pratye prAjaka mAnavA paDaze. A rIte ubhayamAM tAdaza pratyakSAbhAvanI prAjakatA mAnavAmAM gaurava spaSTa che. tethI bahirindriya janya pratyakSanI pratye; tAdaza pratyakSAbhAvanI prajaktAnA nirvAha mATe [ laghubhUta prAjakatAnA nirvAha mATe ] keIne paNa kAraNa mAnavuM jarUrI che. A AzayathI bahirindriya janya dravya pratyakSanI pratye je prAjaka che, tene jaNAve che - sAtamADyUtti ItyAdi graMthathI. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcakSanirUpaNa - Azaya e che ke bahiridriya janyadravya pratyakSanI pratye AtmAmAM nahIM rahenArA zabdabhinna vizeSaguNenuM prayojakatva che. ane tAdaza AtmADavRtti zabdabhinna vizeSaguNa vattAbhAva, bahirindriya janyadravyapratyakSAbhAvanI pratye prAjaka che. bahiridraya janyadravyapratyakSanI pratye mAtra zabdabhinna vizeSaguNavatva, athavA AtmA vRtti vizeSaguNavatva, ke AtmAvRtti zabdabhinna guNavatvane ja prAjaka mAnIe te kramazaH AtmAnA, AkAzanA, ane kAlAdinA bahirindriya janya pratyakSanI Apatti Avaze. vivakSita prayojakatAthI e Apatti nahI Ave kAraNa ke AmAvRti zabdabhinna vizeSaguNa [rUpAdi vatva, AtmAmAM, AkAzamAM ke kAlAdimAM nathI. e atyanta spaSTa che "bahiridriya janyadravya pratyakSanI pratye tAdaza AtmAvRtti zabda bhinna vizeSa guNavatvane prAjaka mAnavAnI apekSAe laghubhUta rUpavatvane ja prAjaka mAnavuM joIe e pramANe kahevuM gya nathI. kAraNa ke tAdaza pratyakSanI pratye rUpavatvane prAjaka mAnavAthI rUpAbhAvava6 vAyunuM gindriyathI paNa pratyakSa nahIM thAya. - yadyapi vAyunuM vagindriyathI paNa pratyakSa thatuM na hovAthI, pratyakSanA abhAvanI Apatti e Apatti nathI. paraMtu tAdaza pratyakSanI pratye uddabhUtarUpavavanI jema uddabhUtasparzavatvane ja prAjaka mAnavAnuM paNa kahI zakAya che. yadyapi uddabhUtasparzavatvane tAdazapratyakSanI pratye prAjaka mAnavAthI uddabhUtasparzavatvanA abhAvavat prabhAnuM cAkSuSa pratyakSa nahIM thAya. paraMtu prabhAnA pratyakSAbhAvanI Apattine paNa ITApatti kahI zakAya che. tethI "mAM jarU"i A anubhavane anurUpa je prabhAnuM pratyakSa ISTa che te jANuM churAri A anubhavane anurUpa vAyunuM paNa pratyakSa mAnavuM joIe. AthI samajI zakAya che ke, vAyunA pratyakSanA abhAvanI ApattinuM nivAraNa karavA bahirindriyajanyadravyapratyakSanI pratye uddabhUtarUpavatvane prAjaka mAnyA vinA, AtmADavRttizabdabhinnavizeSaguNavatvane prAjaka * mAnavAnuM ja yaMgya che. udabhUtarUpavatva ke uddabhUtasparzavatva, tAdaza 11 . ' Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ kariyAvalI-muktAvalI-vivaraNa pratyakSanu bhayonathI. yapi 'vAyu smRzAmi' 0 anumayIle vAyunuM sthAna pratyakSa mAnIe te vAyugata ekatva saMkhyAnA pratyakSanI Apatti Avaze tethI vAyunuM spArzana pratyakSa nahIM mAnavuM joIe, paraMtu prabhAnI saMkhyAnI jema ja vAyugata ekala saMkhyAnuM paNa pratyakSa ISTa devAthI, vAyunA sthAna pratyakSane mAnavAmAM kiI doSa nathI. kavacida te vAyunI dvivAdi saMkhyAnuM paNa pratyakSa thAya che. keIvAra svasajAtIyanA maLavA ekameka thavA] svarUpadeSa vizeSathI svagata saMkhyA ke parimANadinuM grahaNa thatuM nathI. emAM svAzrayanuM apratyakSa prAjaka nathI. e samajavAnuM mazaya nathI. kArikAvalI dravyAdhyakSe tvaco yogo manasA jJAna kAraNam / manogrAhayaM sukhaM duHkhamicchA dveSo matiH kRtiH // 57 // muktaavlii| tvaco yoga iti / tvaGmanosaMyogo jJAnasAmAnye kAraNamityarthaH / kintatra pramANam ? suSuptikAle tvacaM tyaktvA purItati vartamAnena manasA jAnA'jananamiti / nanu suSuptikAle kiM jJAnaM bhaviSyati ? anubhavarUpa, smaraNarUpa vA ? nAdyaH, anubhavasAmayabhAvAt / tathAhi- cAkSuSAdipratyakSe cakSurAdinA saha manaH saMyogasya hetutvAt tadabhAvAdeva na cAkSuSAdipratyakSam / jJAnAderabhAvAdeva na mAnasa pratyakSam , jJAnAdyabhAve cAtmano'pi na pratyakSamiti / vyAptijJAnAbhAvAdeva nA'numitiH, sAdRzyajJAnAbhAvAnnopamitiH, padajJAnAbhAvAnna zAbdabodhaH / ityanubhavasAmayabhAvAnnAnubhavaH / udbodhakAbhAvAcca na smaraNam / maivam / suSuptiprAkkAlotpannecchAdivyakte statsambandhenA''tmanazca pratyakSatvaprasaGgAt , tadatIndriyatve mAnAbhAvAta / suSuptiprAkkAle nirvikalpakameva niyamena jAyata ityatrA'pi pramANAbhAvAn / atha jJAnamAtre tvaGmanaHsaMyogasya yadi kAraNatvaM tadA rAsana-cAkSuSAdipratyakSakAle tvAcapratyakSaM syAt, viSayatvaMsaMyogasya Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 pratyakSanirUpaNa tvaGmana saMyogasya ca tatra sattvAt , parasparapratibandhAdevamapi vA na syAditi / atra kecit pUrvoktayuktyA tvaGmanaHsaMyogasya jJAnahetutve siddhe cAkSuSAdisAmagryAH spArzanAdipratibandhakatvamanubhavAnurodhAtkalpyata iti / anye tu suSuptyanurodhena carmamanaHsaMyogasya jJAnahetutvaM kalpyate, cAkSupAdipratyakSakAle tvaGmanaHsaMyogAbhAvAnna tvAcapratyakSamiti // manogrAhyamiti manojanyapratyakSaviSaya ityarthaH / matiH-jJAnam / kRtiH-prayatnaH evaM sukhatvaduHkhatvAdikamapi manogrAhyam / evamAtmA'pi manoprAhyaH kintu "manomAtrasya gocaraH' ityanena pUrvamuktatvAina noktaH // 17 // | svanicoItyAdi-janyajJAnamAtranI pratye vaga ane manane saMga kAraNa che. "janyajJAnamAtranI pratye tvamasaMga kAraNa che." emAM zuM pramANa che? AvI zaMkA nahIM karavI joIe kAraNa ke, vagindrayane cheDIne mana jyAre purAtat nADImAM vate che. tyAre tAdaza tvagasaMyukta manathI jJAnanI utpatti thatI nathI. ane vagUnI sAthe saMyukta manathI jJAnanI utpatti thAya che. tvamana - saMyoga ane jJAnane ekAdaza avaya vyatireka ja jJAna jinyajJAna sAmAnyanI pratye vaphTaH saMgane kAraNa mAnavAmAM pramANa che. yadyapi, jyAre mana purAtat nADImAM praveze che tyAre suSupti avasthAmAM manathI kayA jJAnanI utpattine saMbhava che? anubhavAtmaka ke smaraNAtmaka? emAMthI anubhavAtmaka jJAnanI utpattine kaI paNa rIte saMbhava nathI. kAraNa ke anubhavane utpanna karanArI sAmagrIno kAraNenA samudAyane suSuptikALamAM abhAva che. [1 yadyapi, . saMbaMdha mR. 164 paM. 13 para banavA joga che. tenI sAthe che.] bahirindriya janya cAkSuSAdi pratyakSanI pratye cakSu vagere Indriya ane manane saMga kAraNa che. purAtat nADI praviSTa mananI sAthe cakSu vagere Indriyone saMga na hovAthI cAkSuSA pratyakSane nidrAvasthAmAM saMbhava nathI. tAdaza cAkSuSAdi pratyakSAtmaka jJAna tathA 'icchA vagerene abhAva hovAthI taMdaviSayaka jJAnasvarUpa [anuvyavasAyAtmaka) mAnasa pratyakSane saMbhava nathI. ane jJAnAdi vizeSaguNanA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 marikAvalI-muktAvalI-vivaraNa. [ceAgya vizeSaguNeAnA] abhAvanA kAraNe AtmAnA paNa mAnasa pratyakSanA sabhava nathI. kAraNa ke AtmAnuM mAnasa pratyakSa tenAM [AtmAnA] yAgya vizeSaguNunA yeAge thAya che. vyAptijJAnanA abhAvathI anumitinA sAdRzyajJAnanA abhAvathI upamitinA ane padmajJAnanA abhAvathI zAbdadhanA pazu saraMbhava nathI. A rIte cAre prakAranA anubhavanI sAmagrInA abhAve nidrA vakhate anubhavAtmaka jJAnanA te koI paNa rIte prasaMga nathI. ane smaraNAtmaka jJAnanA janaka sa`skAranuM kAi udbAdhaka nathI. tethI smaraNAtmaka jJAnanA paNa suSupti kALamAM prasaMga nathI. AthI spaSTa che. ke suSuptikAlIna jJAnasAmAnyAbhAvanuM prayAjakatva, tattajJAnAnukula. salasAmagrInA abhAvamAM hAvAthI janyajJAna sAmAnyanI pratye tadanurAdhathI pUrve jaNAvyA mujaba tvaGgamanaHsayeAgane kAraNa zA mATe mAnavuM joI e ? A pramANe ahIM zaMkA thAya e manavA joga. che. paraMtu AvI zaMkA nahI karavI joie; kAraNa ke suSuptikALanA anyahita pUrva kSaNeAtpanna icchAdi [AtmAnA cAgya vizeSaguNa] nA sabaMdhathI nidrAkALamAM tAn AtmAnA mAnasa pratyakSanA, vaDu manaHsaceAgane janyajJAnanI pratye kAraNa na mAnIe tA; prasaga Avaze. yadyapi suSuptikAlAvyavahita pUrvakSaNamAM utpanna jJAnAdi. guNA [IcchAdiguNA] atIndriya hAvAthI tene laIne suSuptikAlamAM AtmAnA mAnasa pratyakSanA prasaMga nahI' Ave. e pramANe kahI zakAya che. paraMtu hatAza jJAnAdicuNA atIndriya che.' emAM phAI pramANu nathI. 'suSuptikAlAvyavahita prAkSaNamAM nirviMkalpaka ja jJAna thAya che ane te atIndriya haiAvAvI upara jaNAvyA mujaba tAdeza pratyakSa prasaMga nahI' Ave.' A pramANe nahI' kahevu' joie. kAraNa ke nidrAnA kAlanI pUvaeN niyamathI nivikalpaka ja jJAna thAya. che.' emAM paNa kAI pramANa nathI. atha jJAnanAtre......ityAdi--Azaya e che ke, janyajJAnamAtranI pratye upara jaNAvyA mujaba vamana sayAgane kAraNuM mAnavAmAM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSanirUpaNa 165 Ave te bhujayamAnadravyanA cAkSuSa pratyakSanA kAlamAM vamana sAga ane vaizviSayasaMga paNa hovAthI svAzana pratyakSane paNa prasaMga Avaze. yadyapi AvA vakhate cAkSuSa pratyakSanI sAmagrI spazana pratyakSanI pratye pratibaMdhaka hovAthI tAdaza vAcapratyakSane prasaMga nahIM Ave paraMtu cAkSuSapratyakSanI sAmagrInI jema spArzana pratyakSanI sAmagrI, cAkSuSapratyakSanI pratye pratibaMdhaka hevAthI, bhujayamAnadravyanA cAkSuSapratyakSanA kAlamAM ubhayavidha sAmagrIthI paraspara cAkSuSa ane tvaci pratyakSane pratibaMdha thavAthI eka paNa pratyakSa nahIM thAya. tethI janyajJAnamAtranI pratye upara jaNAvyA mujaba valmanaHsaMgane kAraNa mAnavAnuM yuktisaggata nathI. A pramANe zaMkAkArane Azaya che. e zakAnuM samAdhAna karatA keTalAka kahe che--tra niricArie graMthane Azaya e che ke pUrve jaNAvyA mujaba purI tatva nADImAM praviSTa manathI suSuptikAlamAM jJAnAjananane upapana karavA janyajJAnamAtranI pratye tvamanaHsaMganI kAraNatA siddha thayA bAda bhujamAnadravyanAM cAkSuSapratyakSanA kAlamAM sthAna pratyakSAbhAvanA anubhavane anurUpa cAkSuSAdisAmagrIne sparzanAdi pratyakSanI pratye pratibaMdhaka manAya che. tethI bhujayamAnadravyanA cAkSuSa pratyakSanA kALamAM spArzana pratyakSanI Apatti nahIM Ave. ' bhujayamAna dravyanA cAkSuSapratyakSanA kALamAM upara jaNAvyA mujaba ubhayavidha sAmagrIthI cAkSuSAdipratyakSane paraspara pratibaMdha thavAthI ekeya pratyakSa nahIM thAya A pramANenI zaMkAnuM samAdhAna karavA keTalAka kahe che - jo tu......ityAdi-Azaya e che ke, purAtat nADImAM praviSTa manathI suSuptikALe jJAnanI anutpattine anusAre janyajJAnanI pratye carma manaHsaMgane kAraNe mAnavuM joIe. suSupti kALamAM tAdazacarma manaHsaMga na hovAthI jJAnanI utpattine prasaMga nahIM Ave. temaja bhujayamAnadravyanA cAkSuSapratyakSanA kALamAM tAzacamana saMga tevA chatAM tvam saMga na hovAthI spArzana pratyakSane paNa prasaMga nahIM Ave. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azAivatI - mustAvalI - vivaraNa: manojanya..............ityAhi--sukha, duHkha, rachA, dveSa, jJAna, prayatna ane sukhava, duHkhatva vagere mAnasapratyakSanA viSaya che. AvI ja rIte AtmA paNa mAnasapratyakSane viSaya che. parantu 50 mI. ariThAbhAM 'manomAtrasya gocaraH' A graMthathI se vAta bhAvI hovAthI, ahI' kahevAmAM nathI AvI. 166 kArikAvalI jJAnaM yannirvikalpAkhyaM tadatIndriyamiSyate / mahattvaM SaDvidheheturindriyaM karaNaM matam // 58 // muktAvalI cakSuHsaMyogAdyanantara N 'ghaTa' ityAkAraka ghaTatvAdiviziSTaviSayaka jJAnaM na sambhavati, pUrva vizeSaNasya ghaTatvAderjJAnAbhAvAt, viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kAraNatvAt tathA ca prathamato ghaTaghaTatvayo vaiziSTyAnavagAhUyeva jJAnaM jAyate, tadeva nirvikalpakam / tacca na pratyakSam / tathAhi vaiziSTyAnavagAhijJAnasya pratyakSa' na bhavati, ghaTamahaM jAnAmIti pratyayAt, tatrA'tmani jJAna prakArIbhUya bhAsate / jJAne ghaTa statra ghaTatvaM, yaH prakAraH sa eva vizeSaNamityucyate vizeSaNe yadivazeSaNaM tad vizeSaNatAvacchedakamityucyate vizeSaNatAvacchedakaprakAraka jJAna, viziSTavaiziSTyajJAne kAraNam, nirvikalpake ca ghaTatvAdikaM na prakAra stena ghaTatvAdiviziSTaghaTAdivaiziSTyabhAnaM jJAne na sambhavati / ghaTatvAdyaprakArakaM ca ghaTAdiviziSTajJAnaM na sambhavati, jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthajJAnasya kizciddharmaprakArakatvaniyamAt / bhUsabhAM 'jJAnaM yannirvikalpAkhyamatIndriyamiSyate' mA prabhAai meM kahyuM che. temAM nivikalpakajJAnamAM pramANa jaNAvavA mATe kahe che-- cakSuHsaMyogAntadyanantara M......ityAhi--mAzaya me cheDe nirvi , jJAnane le na mAnI to yakSuH sa yogAhi pachI 'aya N ghaTaH " ItyAghAkAraka ghaTatvAdiviziSTa viSayakajJAna nahI thaI zake. kAraNa ke tAdyazaviziSTaviSayakajJAnanI pratye vizeSaNajJAna kAraNa che ane nivi Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ \ nivikalpaka nirUpaNa kalpaka jJAna na mAnIe te tAdaza vizeSaNa viSayakajJAnanA abhAve taviziSTa viSayaka jJAna nahIM thAya. tethI cakSugAdi pachI thanArA "lAM ghara' ityAghAkAraka viziSTa viSayakajJAnanI utpatti mATe enI pUrve vizeSaNa viSayaka jJAna avazya mAnavuM joIe ane te ghaTa, ghaTatpAdinuM vaiziSTraya [saMbaMdho] navagAhI jJAna nirvi kalpaka che. A nirvikalpakajJAnanuM pratyakSa thatuM nathI. nirvika95kajJAna je rIte pratyakSane viSaya banatuM nathI; tene spaSTa kare che. tathAha... ityAdi graMthathI-Azaya e che ke, pUrve jaNAvyA mujaba e spaSTa che ke nirvikalpakajJAna viziSTavaiziSTayanuM anavagANi hoya che. e viziSTavaziSTayAnavagANi jJAnanuM pratyakSa thatuM nathI. kAraNa ke "dama nAnaka' ItyAdyAkAraka ja jJAnanuM jJAna thAya che. tAdaza jJAnanA jJAnamAM, AtmAmAM prakArarUpe jJAna bhAsita thAya che. jJAnamAM ghaTa bhAsita thAya che ane ghaTamAM ghaTatvabhAsita thAya che. je prakAra che, tene vizeSaNa kahevAya che. ane vizeSaNanuM je vizeSaNa che, tene vizeSatAvacchedaka kahevAya che. vizeSatAvaracchedaka prakArakajJAna, viziSTavaiziSTayAvagANi jJAnanI pratye kAraNa che. "paramarda nAmi" ityAghAkAraka jJAna [jJAnanuM jJAna] ghaTaviziSTajJAnanA saiziSTrayanuM avagAhi che. tAdazajJAnanI pratye vizeSatArachedaka ghaTavaprakAraka ghaTaviSyaka "caM :" ItyAghAkArakajJAna viSaya vidhayA kAraNa che. nirvikalpakajJAnamAM ghaTasvAdi prakAra nathI hotA. tethI tAdaza nirvikalpakajJAnathI ghaTatvAdiviziSTa ghaTAdinA vaiziSTayanuM bhAna jJAnamAM saMbhavita nathI. ane jJAnanuM jJAna te sadaiva viziSTa zaiziSTraya niSThaviSayatA nirUpaka ja hoya che, tethI nirvikalpajJAna, jJAnane [pratyakSane] viSaya banatuM na hovAthI te atIndriya che. yadyapi ghaTavAdi jemAM prakAra nathI. evA ghaTAdiziSTajJAnanuM jJAna mAnIe te tAdazanirvikalpakajJAnanuM jJAna thaI zakaze, paraMtu ghaTavAghaprakAraka ane ghaTAdiviziSTa jJAnane saMbhava nathI. kAraNa ke ghaTavAdi jAti ane abhAvavAdi svarUpa akhaMDe pAdhine choDIne anya ghaTAdi Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa padArthonuM bhAna yatkiMcidu dharma prakAraka ja manAya che. tethI ghaTavAprakAraka ghaTaviziSTajJAnane saMbhava na hovAthI nirvikalpakajJAnanA pratyakSano paNa saMbhava nathI. ____mahattvamiti-dravyapratyakSe mahattva samavAyasambandhena kAraNam / dravyasamavetAnA guNakarmasAmAnyAnAM pratyakSe svAzrayasamavAyasambandhena, dravyasamavetasamavetAnAM guNatvakarmatvAdInAM pratyakSe svAzrayasamavetasamavAyasambandhena kAraNamiti / dravyapratyakSe... tyAhi-mAzaya se che , dravya pratyakSanI pratye mahatparimANa, samavAya saMbaMdhathI kAraNa che. dravyasamataguNadinA pratyakSanI pratye svAzrayasamavAya saMbaMdhathI te kAraNa che. ane dravya - samaveta samata guNatvAdinA pratyakSanI pratye te mahattva svAzrayasama . vita samavAya saMbaMdhathI kAraNa che. A rIte cAkSuSAdi "cha" prakAranA pratyakSanI pratye mahattva [mahatparimANu kAraNa che. vaidyapi zrAvaNAdi pratyakSanI pratye mahatvane kAraNe mAnavAnuM kaI projana na hovAthI 'mahattva pavidhe hetuH' mA ya gata pAya che. paraMtu te athanA Azayane jANavAnI IcchAvALAe adhyApaka pAsethI e jANI levuM naye. ___ indriyamiti / atrA'pi 'SaDvidhe' ityanuSajyate / indriyatva na jAtiH pRthivItvAdinA sAGkaryAt, kintuzabdetarodbhUtavizeSaguNAnAzrayatve sati jJAnakAraNamanaHsaMyogAzrayatvamindriyatvam / AtmAdivAraNAya satyantam / udbhUtavizeSaguNasya zrotre sattvAdudbhUteti / vizeSaguNasyarUpAdezcakSurAdAvapi sattvAdudbhUteti / udbhUtatvaM na jAtiH zuklatvAdinA sakarAt / na ca zuklatvAdivyApya nAnavodbhUtatvamiti vAcyam / udbhUtarUpatvAdinA cAkSuSAdau janakatvAnupapatteH / kintu zuklatvAdivyApya' nAnaivAnubhUtatvaM, taMdabhAvakUTazcodbhUtatvam / tacca saMyogAdAvapyasti, tathA ca zabdetarodbhUtaguNaH saMyogAdizcakSurAdAvapyastyato vizeSeti / kAlAdivAraNAya vizeSyadalam / indriyAvayavaviSayasa yogasyA'pi prArcA mate pratyakSajanakatvAdindriyAvayavavAraNAya, navInamate kAlAdau rUpAbhAvapratyakSe Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavanirUpaNa 169 sannikarSaghaTakatayA kAraNIbhUtacakSuHsa yogAzrayasya kAlAdeH vAraNAya manaH padam / jJAnakAraNamityapi tadvAraNAyava / karaNamiti-asAdhAraNaM kAraNa karaNam / asAdhAraNatva vyApAravattvam / / 58 // | cAkSuSAdi "cha" prakAranA pratyakSanI pratye Indriya kAraNa che. cakSurAdi IndriyamAM vRtti Indriyatva jAti svarUpa nathI. pRthvItvane choDIne Indriyatna rasanendriyAdimAM vRtti che. Indriyatvane choDIne pRthvItva ghaTAdimAM vRtti che. ane pRthvItva tathA Indriya dhrANendriyamAM navRtti che. A rIte pRthvIvAdinI sAthe sAMkaryanI ApattinA kAraNe indriyavane jAti nathI mAnatA. paraMtu zabdathI Itara uddabhUtavizeSaguNanA anAzrayatvaviziSTa, jJAnakAraNamanaH sagAzrayatvane Indriyatna kahevAya che. mAtra jJAnakAraNabhUtamanaH saMyegAzrayatvane ja Indriyatna mAnIe te jJAnakAraNabhUta AtmamaH saMgAzrayatva te AtmAmAM paNa hovAthI temAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe "zabdatarodabhUta...ItyAdine niveza karyo che. AtmAmAM zabdatarabhUtavizeSaguNa sukhAdinuM anAzrayatva na hovAthI, temAM ativyApti nahIM Ave. "smarivAra" ahIM AdipadathI camamAM ativyApti saMgRhIta che. kAraNa ke keTalAkanA mate "camanaH saMga paNa jJAnamAtranI pratye [janyajJAnamAtranI pratye] kAraNa che. uddabhUtavizeSa guNAnAzrayavaviziSTa jJAnakAraNamana saMgAzrayatna" ne Indriyatva mAnIe te udda bhUtavizeSaguNAzrayatva [zabdAtmaka uddabhUta vizeSaguNAzraya] zravaNendricamAM hevAthI temAM avyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe phAtara' pada niveza che. zravaNendriyamAM zabdatarobhUtavizeSa guNanuM Azrayatna na hovAthI temAM AvyApti nahIM Ave. "zabdatara vizeSaguNAnAzayatvaviziSTa tAdazasaMyogAyatva'ne Idriyatna kahIe te zabdatara- rUpAdivizeSaguNAzrayatvaviziSTatAdazamana saMgAzraya cakSurAdi IndriyamAM avyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe uddabhUta padane niveza karyo che. cakSurAdi IndrimAM zabdabhUtavizeSaguNanuM Azrayatvana hevAthI temAM avyApti nahIM Ave. rUpAdimAM raheluM uddabhUtatva jAtima Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 170 kArikavalI-muktAvalI-vivaraNa. nathI. kAraNa ke rU5tvane cheDIne uddabhUta va, utagaMdhamAM che. uddabhUtatvane choDIne rUtva, anuddabhUtarUpamAM cikSurAdinA rUpamAM che. ane uddabhUtava ane rUpava bane ubhUta rUpamAM che. A rIte rUpatnI sAthe sAMkarya Ave che. yadyapi rUpAdivRtti rUpatvavyApya zukalatva jAtinI jema ja zukalatva vyApya uddabhUtatva aneka jAtio mAnIe te uddabhUtarU pAdimAM rahenArI uddabhUtatva bhinna bhinna jAti hovAthI rUpasvAdi jAtinI sAthe sAMkyuM nahIM Ave paraMtu cAkSuSAdi pratyakSanI pratye uddabhUtarUpatyAdi rUpe uddabhUtarUpadine, nAne bhUtatva mAnavAthI kAraNa mAnavAnuM azakya thaze. kAraNa ke uddabhUtatva vizeSa viziSTa zukalAdisthaLe apabhUtatva viziSTa zukalAdine abhAva hovAthI eka uddabhUtatvane kAraNatAva cheka mAnavAmAM vyabhicAra spaSTa che. ane uddabhUtatvaphTavatvane kAraNutAvaracchedaka mAnIe te tAdazayAvaduddabhUtatvavaddanI aprasiddhinA kAraNe tAdazakAraNutAvaracchedanI paNa aprasiddhi thaze. tethI spaSTa che ke rUpava ke zukalatvAdinI vyApya evI uddabhUtatva jAti nathI. paraMtu anubhUtavAbhAvanA phUTa svarUpa udabhUtatva che. anukrabhUtatva te zukalavAdinI vyApya aneka jAtio che. tethI rUpasvAdinI sAthe anuddabhUtatvane sAMkaryuM nahIM Ave. ekAdaza anubhUtavAbhAvakUTa svarUpa uddabhUta uddabhUtarU pAdinI jema saMyogAdi guNomAM paNa che. AthI samajI zakAze ke zabdatara udabhUtaguNa saMyoganuM Azayatvaja cakSurAdi IndrimAM hovAthI "vizeSa padanA abhAvamAM AvyApti Avaze. tene nivAraNa mATe vizeSa padanuM upAdAna karyuM che. zatarabhUta vizeSa guNanuM anAyatva cakSurAdi IndriyamAM hovAthI temAM avyApti nahIM Ave. "zabdatara uddabhUtavizeSa guNAnAzrayatvane Indriya kahIe te vizeSaguNanA anAzraya kAlAdimAM ativyApti Avaze. tene nivAraNa mATe "jJAnakAraNamana sAgAzraya" A vizeSyadalanuM upAdAna karyuM che. kAlAdimAM , manaHsaMga hovA chatAM jJAnakAraNabhUta AtmanaH sAzayatva na hovAthI, temAM ativyApti nahIM Ave. "zabdetara vizeSaguNAnAzrayatve sati jJAnakAraNIbhUtasa yogAzrayatvamindriyatvam Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IndriyavanirUpaNa 17 ---- -- ~ ~- ~- ~ ATaluM ja InidrayanuM lakSaNa karIe te prAcInanA mate jJAnanI pratye [bAhya pratyakSanI pratye IndriyasaMganI jema IndriyanA avayava ane viSayane saMga kAraNa hevAthI, tAdaza vizeSaguNAnAzrayaviziSTa jJAnakAraNa saMgAzraya IndriyanA avayavamAM hovAthI IndriyAvathavAmAM ativyApti Ave che. tenA nivAraNa mATe manaH padanuM upAdAna che. IndriyanA avayavamAM jJAnakAraNabhUtamanaHsagAzrayatna na hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. AvI ja rIte IndriyanA lakSaNamAM "manaH padanuM upAdAna na karIe te kAlAdidravyamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke kAlAdidrAmAM rUpAbhAvanuM pratyakSa thatuM hovAthI, rUpAbhAvapratyakSajanaka cakSusaMyukta vizeSaNatA sanika ghaTaka cakSu sogAtmaka jJAnakAraNabhUta Azrayatva ane tArAvizeSaguNAnAzrayatna kAlAdimAM che. paraMtu manaH padanA upAdAnathI kAlAdimAM ati-. vyApti nahIM Ave kAraNa ke kAlAdimAM upara jaNAvyA mujaba jJAnakAraNa satyAgAzrayatva hevA chatAM sAnakAraNama saMgAzrayasva. nathI. "yatra cAra tA 3pa4zveta ekAdaza Apane viSaya kAlAdivRtti rUpAbhAva hovAthI tenuM pratyakSa thAya che." e samajAvavAnI prAya AvazyakatA nathI. zatarabhUtavizeSaguNAnAzrayatvaviziSTa manAyegAzrayatvane Indriyatna kahIe te upara jaNAvyA mujaba sarvamUrta dravyasaMgI kAlAdivibhumAM ativyApti Avaze. tethI "jJAna kAraNa padanuM upAdAna karyuM che. kAlAdinI sAthe manasaMyoga jJAnanuM kAraNa na hovAthI tene laIne kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave. asAdhAraNakAraNane karaNa kahevAya che. karaNabhUta kAraNamAM asAdhAraNava vyApAravandra svarUpa che. arthAH vyApArava6 asAdhAraNa kAraNane karaNa kahevAya che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa arrrrrrriram kArikAvalI viSayendriyasambandho vyApAraH so'pi ssddvidhH| dravyagrahastu saMyogAt saMyuktasamavAyataH // 19 // dravyeSu samavetAnAM tathA ttsmvaaytH| tatrA'pi samavetAnAM zabdasya samavAyataH // 6 // tavRttInAM samavetasamavAyena tu grhH| ... pratyakSaM samavAyasya vizeSaNatayA bhavet // 6 // vizeSaNatayA tadavabhAvAnAM graho bhavet / yadi syAdupalabhyetetyevaM yatra prasajyate // 62 / / - muktAvalI / viSayendriyasambandha iti / vyApAraH sannikarSaH / SaDavidhaMsannikarSamuddAharaNadvArA pradarzayati-dravyagraha iti / dravyapratyakSamindriyasayogajanyam / dravyasamavetapratyakSamindriyasaMyuktasamavAyajanyam / evamagre'pi / vastutastu dravyacAkSuSaM prati cakSuHsayogaH kAraNaM, dravyasamavetacAkSuSa prati cakSuHsayuktasamavAyaH kAraNa, dravyasamavetasamavetacAkSupa prati cakSuHsaMyuktasamavetasamavAyaH kAraNam / evamanyatrA'pi viziSyaiva kAryakAraNabhAvaH / parantu pRthivIparamANunIle nIlatvaM, pRthivI'paramANA pRthivIvazca cakSupA kathaM na gRhyate ? tatra paramparayodbhUtarUpasambandhasya mahattvasambandhasya ca sattvAt / tathAhi-nIlatvajAtirekaiva ghaTanIle paramANunIle ca vartate, tathA ca mahattvasambandho ghaTanIlamAdAya vartate, udbhUtarUpasambandhastUbhayamAdAyaiva vartate / evaM pRthivItve'pi ghaTAdikamAdAya mahattvasambandho bodhyaH / eva vAyau tIyasparzAdau ca sattAyAzcAkSupapratyakSa syAt tasmAdudbhUtarUpAvacchinnamahattvAvacchinnacakSuHsayuktasamavAyasya dravyasamavetacAkSuSe, tAdRzacakSuHsayuktasamavetasamavAyasya dravyasamavetasamavetacAkSuSe kAraNatva bodhyam / itthaJca paramANunIlAdau na nIlatvAdigrahaH, paramANau cakSuH saMyogasya mahattvAvacchinnatvAbhAvAt / evaM vAyavAdI na sattA dicAkSuSaM, Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukika sannikSa nirUpaNa 17 taMtra' cakSuH sa yogasya rUpAvacchinnatvAbhAvAt / eva' yatra ghaTasya pRSThA - vacchedenAsssokasa yogazcakSuH sa yogastvamAvacchedena, tatra ghaTapratyakSAbhAvAdAlokasa' yogAvacchinnatvaM cakSuHsaMyoge vizeSaNaM deyam / evaM dravyaspArzanapratyakSe tvaksaMyogaH kAraNam, dravyasamavetaspArzanapratyakSaM tvaksaMyuktasamavAyaH, dravyasamavetasamavetaspArzanapratyakSa tvaksa yukta-samavetasamavAyaH / atrA'pi mahattvAvacchinnatvamudbhUtasparzAvacchinnatva ca pUrvavadeva bodhyam / eva gandhapratyakSe ghrANasaMyuktasamavAyaH, gandhasamavetasya prANajapratyakSe ghrANasaMyuktasamavetasamavAyaH | rAsanapratyakSa rasanAsa yuktasamavAyaH, rasasamavetarAsanapratyakSa rasanAsa yuktasamavetasamavAyaH kAraNam / zabdapratyakSe zrotrAvacchinna samavAyaH zabdasamaveta zrAvaNapratyakSa zrotrAvacchinnasamaveta -- samavAyaH kAraNam / atra sarva pratyakSa laukika bodhyam / vakSyamANama'laukikatyakSa mindriyasa' yogAdika' vinA'pi sambhavati / evamAtmapratyakSe manaHsayogaH, AtmasamavetamAnasapratyakSe manaH sa yuktasamavAyaH, AtmasamavetasamavetamAnasapratyakSe manaH sa yuktasamavetasamavAyaH kAraNam / bhUsabhAM viSayendriyasambandho vyApAraH' sahI' 'tamananyatve sati tajajanyujanakatva' svarUpa vyApAratva zravaNendriya ane zabdanA samavaayaaN salavita che. Arazu } te [sabhavAya ] nitya che. tethI bhUtastha 'vyApAra' pahanA arthAne bhAve che. - vyApAraH - sannikarSaH // draSyavRtti laukika viSayatA saMbaMdhathI dravyanuM pratyakSa [cAkSuSavaay-maans ] handriya saMyogathI [yakSu-tva-manaHsayogathI] anya che. dravyasamaveta vRtti laukika viSayatA saMbadhathI dravyasamavetanu pratyakSa [zravendriya anya pratyakSAtirikta pratyakSa ] indriyaH [shrvnnundriyabhinendriya ] sa'yuktasamavAyasanni thI janya che. ane AvI ja rIte dravyasamaveta samaveta vRttilaukika viSayatA sabaMdhathI dravyasamaveta samaveta pratyakSa, indriyasa yuktasamaveta samavAya sannikaOthI janya che. A rIte upara jaNAvyA mujaba dravyapratyakSanI * Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 karikAvalI-mukatAvalI-vivaraNa pratye Indriyogane kAraNe mAnIe te vagindriya ane prabhAnA saMgathI prabhAnA cAkSuSapratyakSanI temaja aMdhakAramAM cakSuIndriya ane ghaTanA saMyogathI ghaTanA sthAna pratyakSanI Apatti Avaze. tethI tAdazApattinA nivAraNa mATe vizeSataH kAryakAraNe bhAvane jaNAvatA kahe che- tutaratuItyAdi-Azaya e che ke dravya vRttilakikaviSayatA saMbaMdhathI dravyanA, cAkSuSa pratyakSanI pratye cahusaMga, vAcapratyakSanI pratye vaphasaMga ane mAnasapratyakSanI pratye manasaga kAraNa che. tethI tvaphaprabhAsaMgathI prabhAnA cAkSuSa pratyakSanI tema ja aMdhakAramAM, ghaTa tathA cakSunA saMgathI ghaTanA - tvArA pratyakSanI Apatti nahIM Ave. AvI ja rIte dravyasamavetAdinA pratyakSanI pratye paNa tattadindriyasaMyukta samavAyAdi sannikanI kAraNatA vizeSane vicAra karavo. tarkasaMgrahanA vivaraNa prasaMge laukika sanikanuM saviratara varNana karyuM hovAthI ahIM e nathI karyuM. ukta rIte AtmAdinA mAnasa pratyakSanA anuredhathI manaH- saMyoga, ane manA saMyukta samavAya sannikarSane dravya ane dravya samavetanA mAnasa pratyakSanI pratye kAraNa mAnavAnuM Avazyaka hovA chatAM dravya ane dravyasametanA cAkSuSAdi pratyakSanI pratye cakSurAdinA saMgane ane saMyukta samavAya sanikane kAraNa mAnavAnuM Avazyaka nathI. kAraNa ke ghaTAdi dravyonuM athavA ghaTAdidravyamAM samaveta rUpAdinuM pratyakSa cakSurAdi saMyukta [kapAlikAdi samavetA [kapAlAdi] samavAya sannikarSathI thaI zake che. ekAdaza zaMkAnuM samAdhAna karavA kahe che. paraMtu......ityAdi-Azaya e che ke pRthvIparamANunIlamAM raheluM nIlatva ane ghaTAdinI nIlamAM raheluM nIlatva eka ja hovAthI ghaTanIlamAM jevI rIte nIlavanuM pratyakSa thAya che evI rIte pRthvI paramANunA nIlamAM paNa nIlatvanuM pratyakSa thavuM joIe. AvI ja rIte ghaTAdigata pRthvItvanA pratyakSanI jema paramANamAM paNa pRthvItvanuM pratyakSa thavuM joIe. "ghaTAdimAM uddabhUta rUpa ane mahat parimANa hovAthI tatsaMbaMdhI nIlanA mIlatvanuM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukika sanikarSanirUpaNa ane pRthvInuM pratyakSa thaI zake che. paNa paramANamAM mahatparimANa na hovAthI taddagatanIlamAM nIlatvanuM ke paramANumAM pRthvItatvanuM pratyakSa azakaya che" A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke paramANunA nIlagata nIlatvanI sAthe paramANu ane ghaTa ubhayane laIne udabhUta rUpane svAzraya [ghaTa athavA paramANuM samata [nIla] samavAya saMbaMdha; ane ghaTAdine laIne mahatparimANane paNa tAdaza saMbaMdha che. pRthvItvanI sAthe e baMnene svAzraya [ghaTa athavA paramANuM] samavAya saMbaMdha che. tethI spaSTa che ke ekAdaza paraMparAsaMbaMdhathI ghaTanIlamAM nIlavanI ane ghaTamAM pRthvItvanI sAthe ubhRtarUpAdinA saMbaMdhitvanA kAraNe temAM jema nIlavAdinuM pratyakSa thAya che. tevI -rIte paramANunA nIlamAM nIlatvanuM ane paramANumAM pRthvItvanuM pratyakSa thavuM joIe. paraMtu tyAM nIla-vAdinuM pratyakSa keI nathI mAnatA. AvI ja rIte vAyumAM ane vAyugata sparzIdimAM sattA jAtinA cAkSuSatvane paNa prasaMga Ave che. kAraNa ke tyAM paNa ghaTAdine laIne uddabhUtarUpane saMbaMdha ukta rIte che ja. tethI ekAdazI aniSTa prasaMganuM nirAkaraNa karavA mATe dravya samaveta cAkSuSa pratyakSanI pratye udabhUtarUpAvacchinna mahattvAvacchinna cakSu saMyukta samavAyane ane dravyasamaveta samata cAkSuSa pratyakSanI pratye uddabhUtarUpAvacchinna maharavAvaricchanna cakSuHsaMyukta sameta samavAyarane kAraNe mAnavAnuM Avazyaka che. ahI uddabhUtarUpAvacchinna" ane "mahattvAvacchinna"ne anvayacakSuH saMyukta padArthokadeza cakSu saMyoganI sAthe che. arthAda ubhUtarUpAvacchinna ane mahatvAvaricchanna e je cakSusaMyoga [uddabhUtarU5 samAnAdhikaraNa ane mahatva samAnAdhikaraNa cakSusaMga]; viziSTa [cakSu saMyukta] samavAya ane viziSTasamavetasamavAya anukrame dravya samavetA ane dravyasamavetasamavetanA pratyakSanI pratye kAraNa che. A pramANe vivakSAthI pUrve jaNAvelA aniSTa prasaMge nahIM Ave kAraNa ke paramANu cakSusaMyukata hovA chatAM paramANamAM mahatva na hovAthI tAdaza uddabhutarUpAvaricchanna-mahatvAvariSNana cakSusaMga viziSTa te Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kArikAvalA-muktAvalI-vivaraNa mmm nathI. [paramANu nathI. vAyumAM uddabhUtarUpa na hovAthI te paNa tAdaza cakSu saMyoga viziSTa nathI. tethI pratyakSakAraNabhUta vivakSita uparyukta sanikanA abhAvamAM paramANumAM pRthvItvanuM ane paramANunIlamAM nIlatvanuM temaja vAyu ane tadIya parzamAM sattA jAtinuM pratyakSa na thAya, e ISTa ja che. AvI ja rIte jyAM ghaTanA agrapradezanI sAthe cakSusaMga che ane pRSThAvachedana [pAchaLanA bhAganI sAthe Alokane prakAzane saMyoga che. tyAM ghaTanA cAkSuSapratyakSanA abhAvAnusAra sanikarSa ghaTaka cakSusaMganuM "AlokasaMgAvacchinnatva A vizeSaNa paNa ApavuM jarUrI che. A rIte upara jaNAvelI vastu samajAI haze te samajI zakAze ke dravya pratyakSa drivyacAkSuSapratyakSa mATe cakSu saMgane ane dravya samaveta cAkSuSa pratyakSa mATe cakSu saMyukta samavAyane kAraNa na mAnIe ane cakSusaMyukta samaveta samavAyathI ja dravyAdinuM cAkSuSa pratyakSa mAnIe to traNa vagerenuM cAkSuSa pratyakSa nahIM thAya kAraNa ke tenuM cAkSuSa pratyakSa karavA mATe, cakSusaMyukta samaveta samavAya sanika ghaTaka cakSu saMyukta dvayaNuka upara jaNAvyA mujaba udabhUtarUpAvacchina-mahattvAvacchina cakSusaMga viziSTa nathI. tethI vivikSita sannikarSanA abhAve. cakSusaMyukta cakAdinuM pratyakSa nahIM thAya. AthI caNakAdinA cAkSuSa pratyakSanA anurodhathI cakSusaMgAdine udabhUta rUpAghavacchinna cakSu saMgAdine kAraNe mAnavAnuM Avazyaka che. dravyaspArzanapratyakSanI pratye vaphasaMga kAraNa che. dravyasamatavAcapratyakSanI pratye vaphasaMyukta samavAya kAraNa che. ane dravyasamaveta samatanA sthAna pratyakSanI pratye vaphasaMyukta samata samavAya sanika kAraNa che. ahIM paNa pUrve jaNAvyA mujaba paramANu sparzamAM sparzavAdinA pratyakSanA prasaMganuM nivAraNa karavA sanikarSaghaTaka tvaphasaMyogamAM mahavAvacchinnatva ane udabhUtasparzAvacchinavanI vivaphA Avazyaka che. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukika sanninirUpaNa 177 gadhapratyakSanI pratye prANasayuktasamavAya ane gandhusamavetapratyakSanI pratye prANasa yuktasamavetasamavAya samnika kAraNa che. rasapratyakSa ane rasasamavetapratyakSanI pratye anukrame rasanasa'yuktasamavAya ane 2sanasa yuktasamavetasamavAya sanika kAraNa che. zabda ane zabdasamavetanA pratyakSanI pratye anukrame zrotrAvacchinnasamavAya ane zrotrAvacchinnasamavetasamavAya samnika kAraNu che. ahI sayAgAdintikathI janyapratyakSa laukika jANavu. kAraNa ke AgaLa vavAze te alaukika pratyakSa sacAgAdisantika vinA thAya che. AtmA, Atmasamaveta ane AtmasamavetasamavetanA mAnasapratyakSanI pratye anukrame manaHsayAga, manaH sayuktasamavAya ane manaHsaOyuktasamaveta samavAya sannika kAraNa che. abhAvapratyakSe samavAyapratyakSe cendriyasambaddhavizeSaNatA hetuH vaizeSikamate tu samavAyo na pratyakSaH / atra yadyapi vizeSaNatA nAnAvidhA, tathAhi bhUtalAdau ghaTAdyabhAvaH saMyuktavizeSaNatayA gRhayate / saGkhyAdau rUpAdyabhAvaH, sayuktasamavetavizeSaNatayA, sakhyAtyAdau rUpAdyabhAvaH saMyuktasamavetasamavetavizeSaNatayA, zabdAbhAvaH kevalazrotrAvacchinnavizeSaNatayA, kA khatvAdyabhAvaH zrotrAvacchinnasamavetavizeSaNatayA evaM katvAdyavacchinnAbhAve gatvAbhAvAdika zrotrAvacchinnavizeSaNavizeSaNatayA ghaTAbhAvAdau paTAbhAvazcakSuHsaMyukta vizeSaNavizeSaNatayA, evamanyatrApyUhyaM, aist vizeSaNatvena ekaiva sA gaNyate, anyathA poDhA sannikarSa iti prAcAM pravAdo vyAhanyeta / // iti laukikasannikarSanirUpaNam // abhAvanA pratyakSanI pratye temaja samavAyanA pratyakSanI pratye cakSurAdiindriyasambaMdhavizeSatA sannikara kAraNa che. vaizeSikadananA mate samavAyanuM pratyakSa thatu nathI. ahI' abhAvapratyakSanI pratye kAraNIbhUta vizeSatA jo ke anekavidha che. parantu vizeSa 12 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 -~- ~~ ~- ~ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa zutAna samAna, e vizeSatAone eka ja gaNavAmAM AvI che. bhUtalAdimAM vRtti ghaTAdinA abhAvanuM pratyakSa "Indriya saMyuktavizeSatA sannikarSathI thAya che. saMkhyAdimAM (kAvyasamatamAM) vRtti rUpatinA abhAvanuM pratyakSa "IndriyasaMyukta samatavizeSatA sanikarSathI thAya che. saMkhyAtvAdimAM drivyasamavetasamavetamAM) vRtti rUpAdinA abhAvanuM pratyakSa "Indriya saMyukta samavetasamaveta vizeSaNatA, sannikarSathI thAya che. zabdAbhAvanuM pratyakSa, kevala "zrotrAvachinavizeSaNatA sanikarSathI thAya che. ka vagere zabdamAM vRtti khavAdinA abhAvanuM pratyakSa, "trAvacchinna (gagana) samata vizapaNutA" sanikarSathI thAya che. (katvAdi vRtti khatyAdinA abhAvanuM pratyakSa " zrotrAvarinasamavetasamatavizeSaNatA ". sannikarSathI thAya che.) AvI rIte kavAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAva (kArAghabhAva)mAM vRtti gavAghabhAvanuM pratyakSa zrotrAvaricchannavizeSaNavizeSaNatAsanikarSathI thAya che. ghaTAbhAvAdimAM vRtti paTAbhAvanuM pratyakSa "cakSusaMyuktavizeSaNavizeSaNatA sanikarSathI thAya che. AvI ja rIte yathAsaMbhava tattadhikaraNamAM vRtti tattada- bhAvanuM pratyakSa tattadRvizeSaNatA sanikarSathI thAya che. AvI anekavidha vizeSatA upara jaNAvyA mujaba vizeSaNatAna eka gaNAya che. anyathA vizeSaNatAne bhinna bhinna mAnIe te saknikanI saMkhyAnI adhiktAthI "sanika cha che." A prAcInanA pravAhanA. vyAghAta thaze. . abhAvapratyakSe yogyAnupalabdhiH kAraNam / tathAhi bhUtalAr3I ghaTArijJAne jAte ghaTAbhAvAdika na jJAyate tenA'bhAvopalambha pratiyogyapa bhAbhAvaH kAraNam / tatra yogyatA'pyapekSitA sA ca pratiyogisattvaprasanaprasaJjitapratiyogikatvarUpA, nadayazca pratiyogino ghaTAdaH sattvaprasaktyA. prasaJjita upalambharUpaH pratiyogI yasya so'bhAvapratyakSe hetuH / tathA. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ceAgyAnuplambiM nirUpaNa 1 hi-yatrAsslokasaMyogAdikaM varttate tatra yatra ghaTaH syAt tarhi upalabhyetetyApAdayituM zakyate, tatra ghaTAbhAvAdeH pratyakSa bhavati / anvakAre tu nApAdayituM zakyate, tena ghaTAbhAvAderandhakAre na cAkSupapratyakSa, spArzanapratyakSantu bhavatyeva, Alokasa' yogAdika' vinA'pi spArzanapratyakSasyApAdacitu zakyatvAn / gurutvAdikaM yadayAmya tadabhAvastu na yogyaH, tatra gurutvAdipratyanasyApAdayitumazakyatvAt / vAyAvudbhUtarUpAbhAvaH pApANe saurabhAbhAvaH, guDe tiktAbhAvaH, vahnAvanuSNatvAbhAvaH, zrotre zabdAbhAvaH, Atmani mukhAdyabhAvaH evamAdayastattadindriyai gRhayante tattatpratyakSasyAsspAdayituM zakyatvAt / saMsargAbhAvapratyakSe pratiyoginaH yogyatA, anyonyA* bhAvapratyakSe 'dhikaraNa yogyatA'pekSitA / ataH stambhAdau pizAcAdibhedo'pi cakSuSa nRtyaMta 59-60-6-6aa abhAvanA pratyakSanI pratye yeAgyAnupalabdhi arthAk yAgya upalambanA (jJAnaneA) abhAva, kAraNa che. bhUtalAdimAM ghaTAdinu bhramAtmaka jJAna thaye chate, te bhUtalAdimAM ghaTAbhAvAdinuM jJAna thatuM nathI. tethI abhAvanA upalamsanI pratye pratiyeAginA upalabhbhanA abhAva kAraNa che. A pratiyeAgi upalammAbhAvamAM yeAgyatA haiAvI Avazyaka che. arthAph yAgyapratiyeAgiupalabhbhAbhAva, abhAveApalabhbhamAM kAraNa che, tyAM pratiyeAgiupalabhbhAbhAvamAM rahelI yAgyatA pratiyogisaprasa-jana. prasajjitapratiyogikatva' svarUpa che. arthAdu pratiyogighaTAdinA sattvanA ApAdanathI ApAdita che. upalabhrAtmaka pratiyeAgI jenA evA upalabhbhAbhAva cAgya che. ane te abhAvanA upalabhbhanI pratye kAraNu che. Azaya e che ke, jyAM AleAkasayAgAdi cAkSuSAdi pratyakSanI sAmagrI che. tyAM bhUtalAdhikaraNamAM yaMtra ghaTaH svAn tlRi jImmeta" A pramANe ApAdana zakaya che. tyAM ghaTAbhAvAdinu pratyakSa thAya che.. uparanA ApAdanamAM ghaTAbhAvanA pratiyeAgI ghaTanA satttApAdana dvArA upalabhAbhAvanA pratiyeAgI upalabhbhanuM ApAdana che. tethI ahI praticeAgI [ghaTa] upalabhbhAbhAvamAM 'kRttiyonisattvasa navrAitaniyonistya' che. e samajI zakAya che. etAdeza upalabhbhAbhAva ghaTA * Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kArakAvaliI-muktAvalIvivaraNa bhAvanA cAkSuSepalabhanI pratye kAraNuM che. aMdhakAramAM "catra para cata taEi rikSApacce A rIte ApAdana zakya na hovAthI, andhakAramAM thate pratiyogi upalaMbhAbhAva cagya na hovAthI aMdhakAramAM ghaTAbhAvAdinuM cAkSuSa pratyakSa thatuM nathI. paraMtu aMdhakAramAM "yatra da cAta taduM [ndriyeLa] pacce A pramANe ApAdana zakya hovAthI andhakAramAM thatAM tAzapratigiupalaMbhAbhAva. cogya hovAthI; aMdhakAramAM ghaTAbhAvAdinuM cAkSuSa pratyakSa na thavA chatAM spArzana pratyakSa te thAya che ja. gurutva pizAca vagere je agya pratyakSanA aviSaya che... tene abhAva gya nathI. kAraNa ke "yatra julityAdi catta tardi 3pa4jota" A pramANe ApAdana zakya nathI. yadyapi "ayogyano. abhAva agya che. A pramANe kahyuM hatuM te paNa koI doSa na : hovAthI "gurutvAdika' A pada nirarthaka che. paraMtu pizAca jAti, ayogya hovA chatAM manuSyAdimAM enA abhAvanuM pratyakSa thatuM hovAthI "thocam.." ItyAdi na kahetA "gurutvAdi co..." ItyAdi kahyuM che. vAyumAM uddabhUtarUpAbhAva, pASANamAM saurabhabhAva, vahinAmAM anuSNasvAbhAva, zrotramAM zabdAbhAve, ane AtmAmAM sakhAdino abhAva... AvA prakAranA, te te adhikaraNamAM vRtti tatta6 abhAve te te IndriyothI grAhya bane che. kAraNa ke te te adhikaraNamAM te te abhAvanuM upalaMbha thavAmAM, tAdazapratigRpalabhAva zakya che. "vAdhyAti umUtahi sAta Ii 354zveta ItyAdi ApAdana zakya che. ahIM e vastu yAda rAkhavI joIe ke upara jaNAvyA mujaba. cAgyAnupalabdhi; gyapratiyogika abhAvanA upalaMbhanI pratye kAraNa che. abhAvamAtranA upalaMbhanI pratye kAraNa nathI. ayogya pratigikagurutvAvabhAvanA pratyakSanA prasaMganuM vAraNa karavA ane agyapratiyogikapizAcavAvabhAvanAM pratyakSanuM u5pAdana karavA mATe. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cigyAnupalabdhi nirUpaNa 181 je upAya che tene dinakarI-rAmarudrIjhathathI jijJAsuoe jANavA joIe. vivaraNanI kilaSTatAdinA bhaye ahIM e badhI vAte upekSAne viSaya banI che. ane e kAraNe muktAvalInA " mAghapratyakSa pratiyonino yogyata....." ItyAdi graMthanuM bIja kahyA vinA ja e graMthano Azaya nIce jaNAvyuM che. je jijJAsuone jarUra khaTakaze. kharekhara ja ahIM vivaraNanI maryAdA ane anya bhASA AdinA baMdhanathI; jijJAsuonI jijJAsA pUrNa karavAnuM azakayaprAyaH che. suktAvalInA A vivaraNathI enA vAMcakone dinakarI-rAmarudrI jevAnI icchA utpanna thAya to vivaraNanA eka uddezyanI siddhi thaze. e udezyanI siddhi mATe A pUrve temaja AgaLa paNa keTalAka sthAne mAtra dizAsUcana karyuM che. temaja karAze. saMtavapratyakSa.........ItyAdi-saMsargAbhAvapratyakSanI pratye praticeginI yogyatA apekSita che. arthAda cagya pratigikIbhAvanuM pratyakSa thAya che, ItyAdi anyatra anusanadheya che. anyAbhAva pratyakSanI pratye adhikaraNanI yogyatA apekSita che. tethI stabbAdi ciMgyAdhikaraNamAM agyapizAcAdipratigika anyonyAbhAvanuM cakSu IndriyathI pratyakSa thAya che. A rIte upara jaNAvyA mujaba, laukika ane alaukika bhedathI dvividha pratyakSamAnAM laukika pratyakSanA "cha" sanikanuM varNana puruM thayuM. * 'alaukikastu vyApArastrividhaH prikiirtitH| sAmAnyalakSaNo jJAnalakSaNo. yogajastathA // 63 // AsattirAzrayANAM tu sAmAnyajJAnamiSyate / tadindriyajataddharmayodhasAmagryapekSate // 64 // viSayI yasya tasyaiva vyApAro jJAnalakSaNaH / yogajo dvividhaH prokto yuktayuJjAnabhedataH // 65 // yuktasya sarvadA bhAnaM, cintAsahakRto'paraH / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa __ muktAvalI / evaM pratyakSa laukikAlaukikabhedena dvividhaM, tatra laukikapratyakSe poDhA sannikarSA varNitAH / alaukikasannikarSastvidAnImucyatealaukikastviti / vyApAraH-sannikarSaH / sAmAnyalakSaNa iti / sAmAnya lakSaNa yasyetyarthaH / tatra lakSaNapadaina yadi svarUpamucyate tadA sAmAnyasvarUpA pratyAsattirityarthoM labhyate, taccendriyasambaddhavizeSyakajJAnaprakArIbhUta bodhyam / tathA hi-yatrendriyasaMyukto dhUmAdiH tadvizeSyaka / ' dhUma iti jJAna yatra jAtaM, tatra jJAne dhUmatva prakAraH, tatraM dhUmatvena sannikarSeNa dhUmA ityeva rUpa sakaladhUmaviSayaka mAna jAyate / atra .yadIndriyasambaddhaprakArIbhUtamityevocyate, tadA dhUlIpaTale dhUmatvabhramAnantaraM sakaladhUmaviSayaka jJAna na syAt tatra dhUmatvena sahendriyasambandhAbhAvAt / manmate vindriyasambaddha dhUlIpaTalaM tadvizeSyaka dhUma iti jJAna, . tatra prakArIbhUta dhUmatva pratyAsattiH indriyasambandhazca laukiko grAhUyaH / idaM ca bahirindriyasthale, mAnasasthale tu jJAnaprakArIbhUtaM sAmAnya pratyAsattiH // 63 // . have alokika pratyakSanA kAraNabhUta traNa sanikanuM varNana uzaya cha.-'alaukikasta......' tyAhi rizathI. tyA vyApAranA artha pUrvenI jema ja "sanika che. tethI ja tvaghaTita vyApAratvane sAmAnya lakSaNAdimAM abhAva hovA chatAM asadgati nahIM Ave. sAmAnya lakSaNa, jJAnalakSaNa ane gaja, A traNa alaukika sanika che. e sajJika alaukika pratyakSanA kAraNa hovAthI te sanikane alokika kahevAya che. emAM sAmAnya che lakSaNa jenuM e sanikarSane sAmAnya lakSaNa sannikarSa kahevAya che. je "sAmAnya lakSaNa pratyAsatti'nA nAme paNa prasiddha che. ahIM lakSaNapathI je "svarUpa hIye to bhUkSaya 'sAmAnyalakSaNa' phne| ma saamaany3135|| pratyAti" A pramANe thAya che. A, sAmAnya svarUpa; IndriyasambaddhavizeSyakajJAnaprakArIbhUta jANavuM joIe. arthAda cakSurAdi Indriyasambaddha che vizeSya jemAM evA jJAnanA prakArIbhUta sAmAnyane Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alokika sanikarSanirUpaNa sAmAnya lakSaNa pratyAsakti' kahevAya che. Azaya e che ke jyAM Indriyasambaddha [saMyukta] dhUmAdi taddavizeSyaka dhUma: ItyAdyAkArakajJAna thayuM. tyAM jJAnano prakAra dhUmalvAdi che. tAdaza IndriyasambaddhavizeSyaka jJAnaprakArIbhUtabUtvAdisvarUpa sanikarSathI " "mA" ItyAghAkAraka sakaladhUmAdiviSayaka jJAna thAya che. te alaukika pratyakSa che. ane tatkAraNabhUta tAdaza dhUmatvAdi sAmAnyAtmaka sanikarSa, sAmAnya lakSaNa alaukika sanikarSa che. ahIM Indriyasambadudha je jJAnaprakArIbhUta sAmAnya, tene je sAmAnyapratyAtti kahIe te dhUlIpaTalamAM dhUmavaprakAraka bramAtmaka jJAna thayA bAda je sakaladhUmaviSayakajJAna thAya che. te nahIM thAya. kAraNa ke prakRtasthale IndriyasaMbadha dhUmavAtmaka sAmAnya nathI. jyAre mArA mate [siddhAtinA mate te IndriyasambadudhadhUlIpaTalavizeSyaka jJAna ['yaM pUra' ityAkAraka bhramAtmajJAna] prakArIbhUtadhUmavAtmaka saknikarSathI; dhUlI paTalamAM dhUmanA bhrama pachI sakaladhUmaviSayaka jJAna thAya che. "IdriyasaMbaddhavizeSyakajJAnaprakArIbhUtasAmAnya ahIM Indriya sambaddha ghaTaka Indriya saMbaMdha "saMyogAdi svarUpa laukika le joIe. anyathA jJAnalakSaNa alaukika saMbaMdhane laIne dhUmAdinA cAkSuSa alaukika pratyakSanI dhArAne prasaMga Avaze. e, jijJAsuoe bhaNAvanArA pAsethI samajI levuM. "Indriyasammadda vizeSyakajJAna prakArIbhUta sAmAnya pratyAsattiH A vAta bahirindriyajanya alaukika pratyakSa mATe che. paraMtu aNuvena kicida ANunI upasthiti bAda tAdapasthitIya prakArIbhUta aNutvAtmaka sAmAnya lakSaNa prayAsaktithI saMkalaaNuone mAnasa baMdha thAya che. tyAM aNu manasambaddha nathI ane kiMcika aNuvizeSyaka jJAna mane janya nathI tethI tAdaza "Indriyasambaddhavize vyakajJAnaprakArIbhUta sAmAnya pratyAtti na hovAthI tAdaza sakala aNuviSayaka mAnasa baMdha nahIM thAya. mATe tAdazAdhanA anurodhathI mAnasa sthale mAtra jJAna prakArIbhUta sAmAnyane ja prayAsatti manAya che. ahIM yadapi jJAna mAtra mane janya hovA chatAM "tAdazAviSayaka Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20- Jv .... ~ ~ ~~ ~~ ~r or. kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa upasthitisvarUpa jJAnamAM mane janyatva nathI." A pramANe je jaNAvyuM che. enI pAchaLano Azaya rAmaruddhIthI anusadhaya che. __ parantu samAnAnAM bhAvaH sAmAnya tacca kvacinnitya dhUmatvAdi, . kvaciccA'nityaM ghaTAdi / yatraiko ghaTaH saMyogena bhUtale, samavAyena kapAle vA jJAtastadanantara sarveSAmeva tadghaTavatAM bhUtalAdInAM kapAlAdInAM vA jJAnaM bhavati tada bodhyam / parantu sAmAnya yena sambandhena jJAyate . tena sambandhenAdhikaraNAnAM. pratyAsattiH / kintu yatra tadghaTanAzAnantaraM tadghaTavataH smaraNa jAta, tatra sAmAnyalakSaNayA sarveSAM tadghaTavatAM bhAna na syAt / sAmAnyasya tadAnImabhAvAt / kiJrendriyasambaddhavizeSyaka ghaTa iti jJAna yatra jAta, tatra paradine indriyasambandha vinA'pi tAdRzajJAnaprakArIbhUtasAmAnyasya sattvAt tAdRza jJAna kuto na janyate ? tasmAt sAmAnyaviSayaka jJAna pratyAsattiH na tu sAmAnyamityAhaAsattiriti / AsattiH-pratyAsattirityarthaH / tathA ca, sAmAnyalakSaNaH' ityatra lakSaNazabdasya vipayo'rthaH, tasmAt sAmAnyaviSayaka jJAna pratyAsattirityarthoM labhyate / nanu cakSuHsaMyogAdika vinA'pi sAmAnyajJAna yatra vartate tatra sakalaghaTAdInAM cAkSuSapratyakSaM syAdata Aha-taditi / asyArthaH-yadA bahirindriyeNa sAmAnlakSaNayA jJAna: jananIya, tadA yakiJciddharmiNi tatsAmAnyasya tadindriyajanyajJAnasya sAmagrayapekSitA, sA ca sAmagrI cakSuHsaMyogAlokasaMyogAdika tenAdhikArAdau cakSurAdinA tAdRza jJAna na janyate // 64 // . "AsattirAzrayANAM tu......" yA sinu avataraya 421 / bhUmi: 2ye cha.-'parantu samAnAnAM......' tyA athathI, mAzaya e che ke, pUrve jaNAvyA mujaba rAyamAna jAti svarUpe sAmAnyane ja sAmAnya lakSaNa pratyAsatti kahIe te te sanikarSa nitya hevAthI aniyasAmAnya lakSaNa pratyAsattinI aprasiddhinA kAraNe tene laIne doSadabhAvana karIne "sAmAnya jJAnane pratyAtti kahevAnuM asagata thaze tethI tAdazakArikAnA avataraNAnukUla yukti svarUpa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaukikasannika nirUpaNa 185 ~ ~ ~ ~~~ tenI bhUmikAne karavA anitya sAmAnyanI prasiddhine jaNAvavA "raMtu mananAM....." ItyAdi graMtha che. samAnanA bhAvane "sAmAnya" kahevAya che. te sAmAnya kavacit dhUmavAdi svarUpa nitya che. ane kavacit ghaTava6 bhUtalAdimAM anitya ghaTAdi svarUpa te anitya che. jyAM eka ghaTanuM bhUtalamAM saMga saMbaMdhathI athavA kapAlamAM samavAya saMbaMdhathI cakSurAdi IndriyathI pratyakSano viSaya bane che. tyArabAda taddaghaTavat sakala bhUtalAdinuM athavA kapAlAdinuM jJAna thAya che. te alaukika pratyakSamAM anitya ghaTAdi svarUpe sAmAnya lakSaNa prayAsatti kAraNa bane che. yadyapi jyAM anitya ghaTAdi svarUpa sAmAnya che tyAM paraMparA saMbaMdhathI sviAzraya saMyuktatvAdi saMbaMdhathI ghaTatvAdi svarUpa paNa sAmAnya hevAthI anitya sAmAnyane pratyAtti mAnavAnI AvazyakatA nathI. paraMtu tAdaza paraMparA saMbaMdhathI jyAM bhUtalAdimAM ghaTavAdi jJAta nathI. ane saMyegAdi saMbaMdhathI ghaTAdi jJAta che. tyAM upara jaNAvyA mujaba thatA alaukika pratyakSanA anurodhathI anitya ghaTAdi svarUpa sAmAnyane pratyAtti mAnavAnuM ' Avazyaka che. A AzayathI ja kahe che-panuM sAmAnyuM....... ItyAdi-je saMgAdi saMbaMdhathI bhUtalAdimAM ghaTAdi jaNAya che. te saMbaMdhathI ja te ghaTAdi bhUtalAdi adhikaraNanI pratyAtti che. upara jaNAvela Azayane anurUpa ja doSanuM ApAdana karavuM joIe paraMtu "jitu ItyAdi graMthathI pUrvokta AzayathI bhinna Azayane laIne jApAdana jaNAya che. kAraNa ke "ki tuM ItyAdi pado pUrvavatanI apekSAe judI vAtane jaNAvavA mATe prayojAya che. tethI prakRti sthaLe " kinta' padanI asaMgati nivAravA ahIM kintu" padArtha "va" nA arthane jaNAvanAruM mAnavuM. A rIte upara jaNAvyA mujaba anitya ghaTAdine sAmAnya lakSaNa pratyAtti mAnIe to jyAM taddaghaTanA nAza pachI taddaghaTavatanuM smaraNa thayuM. tyAM sAmAnya lakSaNa pratyAttithI tadaghaTavasalanuM bhAna nahIM thAya kAraNa ke tyAM anitya taddaghaTa svarUpa sAmAnya abhAva che. bIju Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 kArikAvalI-mukatAvalI-vivaraNa Indriya saMbaddhavizeSyaka "ra ItyAkAraka, jyAM jJAna thayuM tyAM bIje divase, Indriya saMbaMdha vinA paNa tAdazajJAnaprakArIbhUta ghaTavAtmaka sAmAnya lakSaNa pratyAsatti vidyamAna hovAthI zA mATe sakalaghaTanuM alaukika pratyakSa thatuM nathI ? arthAda thavuM joIe. tethI sAmAnyane [ IndriyasaMbaddhavizeSyakajJAna prakArIbhUtasAmAnyane ] prayAsatti mAnyA vinA sAmAnya viSayakajJAnane pratyAsatti mAnavI joIe--e vastune jaNAve che. "bAritrayALAM tu....." ityAdi kArikAthI. [ahIM e vastu yAda rAkhavI joIe-upara bIjA divase IndriyasaMbaMdha vinA kevala ghaTavAtmaka sanikarSathI alaukika pratyakSanuM ApAdana karyuM che. e barAbara nathI, kAraNa ke jJAyamAna sAmAnyane pratyAtti mAnanArAe paNa kevala sAmAnyane pratyAtti nathI mAnI. paraMtu Indriya saMbaddha vizeSyakajJAna prakArIbhUta sAmAnya nyane pratyAtti mAnI hovAthI vizeSaNa vidhayA Indriya saMbaMdha [laukika saMbaMdha paNa kAraNa mAnya che. tethI tenA abhAvamAM tAdaza pratyAttinA abhAvanI vidyamAnatAmAM ukta prasaMgane paNa abhAva che. tethI jJAyamAna sAmAnyane pratyAtti mAnanArane "zinuM anna tat ghaTanAnattAM " ItyAdi graMthathI Apela prasaMga anivArya che. paraMtu " cAri...' graMthathI Apela prasaMga anivArya nathI], mUlamAM "rAtti' padArtha "pratyAtti' che. tema ja pUrvakArikAmAM "mAnyarakSaNa' ghaTaka lakSaNa padArtha viSaya che. tethI sAmAnya viSayakajJAna, pratyAtti che. e arthanI prApti thAya che. taddaghaTanA nAza pachI paNa taddaghaTavanuM smaraNAtmaka sAmAnyaviSayakajJAna vidyamAna hovAthI tAdazajJAnAtmaka prayAsattithI taghaTavat sakalanAM alaukika bhAnanI anupatti nahIM thAya "cakSugAdi laukika sanikarSa vinA paNa jyAM sAmAnya viSayakajJAna vidyamAna che, tyAM sakalaghaTAdinA alaukika cAkSuSa pratyakSane prasaMga Avaze. A pramANenI zaMkAnuM nivAraNa karavA "iiaa .......ityAdi mUlagraMtha che. tene Azaya spaSTa kare che. muktAvalImAM. "asyA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaukikasanika nirUpaNa ItyAdi graMthathI-Azaya e che ke cakSudirA bahindriyathI sAmAnya lakSaNa pratyAsatti dvArA sakalaghaTAdi viSayaka alaukika pratyakSa karavAnuM hoya, tyAre tyAre yat kiMcida ghaTAdimImAM tatsAmAnyane [ghaTatyAdi sAmAnya viSayaka jJAnAtmaka sAmAnya lakSaNa pratyAsattine) cakSurAdi tatta6Indriyajanyalaukika pratyakSanA sAmagrInI apekSA che. e sAmagrI, cakSusaMyoga, Aloka-saMyoga ItyAdi svarUpa che. tethI aMdhakAramAM, tAdaza sAmagrIne viraha hovAthI sparzane pratyakSAtmaka tatsAmAnyaviSayakajJAnAtmaka sAmAnya lakSaNajJAnAtmaka sannikarSa hoya te paNa cakSu IndriyathI ghaTAdinuM alaukika pratyakSa thatuM nathI. tema ja upara jaNAvyA mujaba cakSuH saMyoganA virahamAM paNa tAdaza sAmagrInA virahanA kAraNe sAmAnyaviSayakajJAnAtmaka sanika hoya te paNa alokika cAkSuSa pratyakSa thatuM nathI. // iti sAmAnyalakSaNapratyAsattinirupaNam // nanu jJAnalakSaNA pratyAsatti yadi jJAnarUpA, sAmAnyalakSaNA'pi jJAnarUpA tadA tayo bhedo na syAdata Aha-viSayIti / sAmAnyalakSaNA pratyAsattirhi tadAzrayasya jJAna janayati / jJAnalakSaNApratyAsattistu yadviSayaka jJAna tasyaiva pratyAsattiH / atrA'yamarthaH-pratyakSa sannikarSa vinA bhAna na mambhavati / tathA ca sAmAnyalakSaNAM vinA dhamatvena sakaladhUmAnAM, vahnitvena sakalavahinanAM ca bhAna kathaM bhavet ? tadartha sAmAnyalakSaNA svIkriyate / na ca sakalavahnidhUmabhAnAbhAve kA atiriti vAcyam / pratyakSadhame vahinasambandhasya gRhItatvAd anyadhamasya cAnupasthitatvAda dhUmo vahinavyApyo na veti saMzayAnupapatteH / manmate tu sAmAnyalakSaNayA sakaladhUmopasthito kAlAntarIyadezAntarIyadhUme vahnivyApyatvamandehaH sambhavati / na ca sAmAnyalakSaNAstrIkAre prameyatvena. sakalaprameyajJAne jAte sArvakyApattiritivAcyam / prameyatvena sakala prameyajJAne jAte'pi viziSya sakalapadArthAnAmajJAtatvena sArvayAbhAvAt / ... evaM jJAnalakSaNAyA asvIkAre surabhi candana miti jJAne saurabhasya bhAna katha syAt 1 yadyapi sAmAnyalakSaNayA'pi saurabhasya bhAna sambhavati, . tathA'pi sauramatvasya bhAna jJAnalakSaNayA / eva' yatra dhamatvena dhalIpaTala jJAta, tatra dhUlIpaTalasyA'nuvyavasAye bhAna jJAnalakSaNayA // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 karikAvalI-muktAvalI-vivaraNuM annnnoorsordnunn have jJAnalakSaNa pratyAsattinA nirUpaNane AraMbha kare che- nanuM jJAnastrALa ItyAdi graMthathI. ahIM "ri' zabdane "rAmahRkSanADa iAnI AgaLa anvaya che. anyathA yathAsthita dipada jJAnalakSaNanI sAthe avita mAnIe te jJAnalakSaNa pratyAttinuM jJAna svarUpatva sarvasammata hevAthI "jJAnasTakSanA pratyAtti ri jJAna " A graMthamAM "ri padane prAga asaMgata thaze. AthI spaSTa che ke, "jJAnalakSaNa pratyAtti jJAnarUpa che ane sAmAnyalakSaNa pratyAtti paNa pUrve jaNAvyA mujaba sAmAnya viSayaka jJAna svarUpa mAnIe te sAmAnya lakSaNa ane jJAnalakSaNa e bemAM kaI bheda nahI rahe." A pramANenI zaMkAnuM nivAraNa karavA viSacI jA..." ItyAdi kArikAnuM pUrvAddha che. A, 1nuM jJAnacakSaLA.....ItyAdi graMthane Azaya che. sAmAnya lakSaNa pratyAsattithI sAmAnyAzrayanuM alaukika pratyakSa thAya che. jyAre jJAnalakSaNa-pratyAttithI jenuM jJAna thayuM che. te ja viSayanuM alaukika pratyakSa thAya che. A pramANenA arthane jaNAvanAra mUla graMthanA Azayane spaSTa kare che. atrAmartha. ItyAdi graMthathI. tyAM " pada abhiprAyArthaka jANavuM anyathA pratyakSa sannijharSa vinA " ItyAdi graMtha pratipAditArtha "viSayI ca......" ItyAdi kArikAnA pUrvAddhane artha na hovAthI trAyaartha A graMtha asaMgata jaNAze. - pratyakSe nija vinA.....ItyAdi-pratyakSAtmakajJAnamAM Indriya ane padArthane sanikarSa vinA padArthanuM bhAna saMbhavita nathI. kAraNa ke jyAM jyAM pratyakSaviSayatA [bhAna che tyAM tyAM sanikarSAzraya hoya che. arthAda pratyakSa viSayatA, sanikarSAzrayatvanI vyApya che. AthI samajI zakAze ke sAmAnya lakSaNa pratyAtti vinA, cakSurAdiIndriyathI dhUmavizeSanA jJAnathI dhUmana sakaladhUmanuM ane vinivizeSanA jJAnathI hinana sakala vahinanuM bhAna kaI rIte zakya bane? arthAda na ja bane kAraNa ke sAladhUma ke sakalavahinanI sAthe cakSurAdiIndriyane saMbaMdha nathI. tethI pUrve jaNAvyA mujaba Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaukikasanniSa nirUpaNa 189 sakaladhUmAdinA bhAna mATe sAmAnyalakSaNA pratyAsattinA svIkAra karAya che. yadyapi sakaladhmAdinuM jJAnamAM bhAna na paNa thAya tA phAI doSa nathI. tethI tadanusAra sAmAnyalakSaNAnA svIkAra karavAnuM Avazyaka nathI. paraMtu pratyakSabhUta dhUmamAM vighnanA [sAmAnAdhikaraNya] saMbaM pUrva gRhIta che. tabhinnadhUmAdi anupasthita hAvAthI dhUmo vijJa sthApyo na va ityAkAraka saMzayanI anupapatti thaze kAraNa ke ajJAtadharmika sazaya aprasiddha che. tethI dhUmamAM thatAM vahinavyApyatvanA sa`zayanA anurAdhathI sakaladhUmanI upasthiti Avazyaka che. paraMtu.. sAmAnyalakSaNAne na mAnanAranA mate sakala dhUmanI sAthe indriyasa`baMdha na hAvAthI evI upasthiti nahIM thAya. jyAre sAmAnyalakSaNA pratyAsatti mAnanAre evA mArA mate teA ukta rIte sAmAnyalakSaNA - pratyAsattithI sakalamanI upasthiti thaye chate tattatkAlIna ane tattadezIya dhrumamAM vinavyApyatvanA saMdeha thaI zake che. Azaya e che ke jyAM mahAnasAdamAM dhUma ane hinavizeSanA pratyakSathI dhUmamAM vighnanA saMbaMdhanuM jJAna thAya che. tyAM pratyakSabhUta dhUmamAMvyAptinA nirNaya hAvAthI dhUmamAM vahinavyApyatvanA sadegzaya thatA nathI. ane tabhinnadhUma upasthita hAyate| ajJAtadharmi kasaMzayAprasiddhinA kAraNe anya dhUmamAM paNa varNinavyApyatvanA sa`zaya thaI zakaze nahI. tethI tAdRzasa zayanA anurAdhathI - dhUmavena sakaladhUmanI upasthiti Avazyaka che. je sAmAnyalakSaNAnA asvIkArathI azakaya che. ane svIkArathI zakaya che. e vAta upara jaNAvI che. A pramANe sAmAnyalakSaNAne mAnIe . tA prameyatvasAmAnyalakSaNA pratyAsattithI sakalaprameyanuM jJAna thavAthI badhA ja jIvAmAM sarvajJatvanA prasa`ga Avaze.' e pramANe kahevu ceAgya nathI kAraNa ke, prameyatvena sakalapadArthAMnuM jJAna thAya te paNa viziSya-tattadharma ! samastaprameya ajJAta hAvAthI prameyatvena sakalapadArthanA jJAtAomAM satvanA abhAva che ja. A rIte sAmAnyalakSaNA pratyAsattinA svIkAranuM khIja jaNAvIne have jJAnalakSaNApratyAsattinA svIkAranu` bIja jaNAve che. mitlAni-- Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 kArikavalI-muktAvalI-vivaraNa Azaya e che ke, jJAnalakSaNaprayAsattine svIkAra na karIe te "surabhi caMdanama" ItyAghAkAraka cAkSuSapratyakSamAM saurabha surabhigadhanuM bhAna, thaI zakaze nahI. kAraNa ke saurAMzamAM cakSusanikarSane [gyavRttitvaviziSTa sannikarSane abhAva hovAthI saubhAMzanuM bhAna uktAkAraka pratyakSamAM azakaya che. saurabhatvasAmAnyalakSaNA prayAsattithI saurabhAzanuM alaukikabhAna paNa ahIM zakaya nathI. kAraNa ke tAdazAlaukika bhAna mATe pUrve jaNAvyA mujaba saurabhaprakAraka laukika pratyakSasAmagrInI apekSA che. jene ahIM dhrANendriya sanika, na hovAthI abhAva che. tethI musi vana ItyAghAkAraka | cAkSuSapratyakSamAM saurabhabhAnanA anurodhathI jJAnalakSaNaprayAsatti mAnavI joIe. jJAnalakSaNa pratyAtti svasaMyuktamanA saMyuktAsamavetajJAnaviSayatvasvarUpa che. prakRtisthaLe svasayukta [cakSusaMyukta manaHsaMyutAtmasamaveta saurabhajJAna [bhUtakALamAM thayeluM] viSayatva saurabhamAM hovAthI tAdazajJAnalakSaNaprayAsattithI surarmi janama ahIM caMdanamAM saurabhanuM alaukika bhAna thAya che. "yadyapi "guma rana' ahIM saurabhanuM alaukika bhAna thAya e mATe upara jaNAvyA mujaba alaukika pratyakSanA kAraNabhUta jJAnalakSaNaprayAsattine mAnavAnI keI AvazyakatA nathI. kAraNa ke sAmAnya lakSaNa saurabhatvasAmAnya lakSaNA prayAsattithI paNa enuM [saurabhanuM] bhAna zakya che." A pramANenI zaMkA karIne tenuM samAdhAna kare che. zani sAmAnyajIvADA ItyAdi graMthathI. Azaya e che ke pUrve jaNAvyA mujaba saurabhatva sAmAnyalakSaNApratyAsattithI janyajJAnanI pratye saurabhatva prakArakalaukika pratyakSanI sAmagrInI jema apekSA che tevI rIte kavacit saurabhavaprakAraka pratyakSa sAmagrInI, tAdaza saurabhatvasAmAnya lakSaNa pratyAttijanya jJAnanI pratye apekSA che. arthAH saurabhatva sAmAnya lakSaNa pratyAsattithI janya saurabhanA alaukika pratyakSanI pratye sauramatyA dizAca-kamavarAtracakSA tAmachInI apekSA che. ekAdaza sAmanapAtI "aumatva zAstajimAnAthanI sAmagra Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alokakasanika nirUpaNa hevAthI "kumAra" ahIM saurabhanuM alaukika pratyakSa, saurabhatva sAmAnya lakSaNa pratyAtithI zakaya che. bhUtakALamAM thayeluM saurabhatva prakArakajJAna, tAdaza saurabhatva prakArakAlaukikamAnasapratyakSanI sAmagrI che. ItyAdi AzayathI, cari nAmAcaraNavADapi...ityAdi zaMkA graMtha che. jyAre "tathA ItyAdi samAdhAna granthAzaya e che ke ukta rIte saurabhavasAmAnya lakSaNa pratyAttithI "kufma janam" ahIM sauramanuM bhAna saMbhavita hoya te paNa saurabhatvanuM bhAna sAmAnyalakSaNa pratyAttithI zakaya nathI kAraNa ke bhUtakALamAM saurabhatvanuM jJAna svarUpata thayuM hovAthI saurabhava sAmAnya lakSaNaprayAsattithI saurabhanA saMbhavita bhAnanI jema saurabhatvanuM bhAna zakaya nathI. tethI tene bhAna mATe "saMyukta ramatajJAnaviSayatva' svarUpa jJAnalakSaNapratyAttine mAnavI joIe. tAdazajJAnaviSayavasvarUpapratyAsatti saurabhatvamAM hevAthI tenuM bhAna jJAnalakSaNa pratyAttithI ja zakaya che. yadyapi saurabhatvanA alaukikabhAnanI pratye paNa svarUpataH saurabhavaprakArakajJAnaprakArIbhUta sAmAnya lakSaNapratyAsattine kAraNe mAnIe te "surabhi caMdanama " ahI saurabhavanA paNa bhAna mATe jJAnalakSaNApatyAsattine mAnavAnI AvazyakatA nathI. parantu dhUmana bhUlIpaTala jyAM jJA che. tyAM "meM dhanaM nAma' ityAkAraka anuvyavasAyamAM ghulIpaTalanuM bhAna dhUmatvAtmaka sAmAnyalakSaNa pratyAsattithI zakaya nathI kAraNa ke dhUsavajJAnasvarUpasAmAnya lakSaNApratyAtti svaviSayadhUmatvAzraya saMbaMdhathI ghelIpaTalamAM nathI. tethI tAdazAnuvyavasAyamAM dhUlIpaTalanA bhAna mATe jJAnalakSaNa pratyAttine mAnavuM Avazyaka che. dhUlIpaTalamAM cakSu saMyuktamanaHsaMyuktAtmasamaveta jJAna [nAdaza dhUma dhUlIpaTalanuM jJAna viSayava svarU5. jJAnalakSaNapratyAtti hevAthI anuvyavasAyamAM dhUlIpaTalanuM bhAna thaI zakaze. // iti jJAnalamaNApratyAsattinirUpaNam // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa yogaja iti / yogAbhyAsajanito dharmavizeSaH zrutipurANAdipratipAdya ityarthaH / yuktayuJjAnarUpayogiMdvaividhyAd dharmasyA'pi dvaividhyamiti bhAvaH / yuktasyeti / yuktasya tAvad yogajadharmasahAyena manasA AkAzaparamANvAdinikhila padArthagocara jJAna sarvadaiva bhavitumarhati / dvitIyasya cintAvizeSo'pi sahakArIti // iti zrIvizvanAthapazcAnanabhaTTAcAryaviracitAyAM siddhAntamuktAvalyAM pratyakSaparicchedaH / have ceAgaja' sannikatu nirUpaNa kare che. yogo...... ityAdi kArikAthI--Azaya e che ke zruti purANAdi dha zAstrazI jaNAvelA yAgAbhyAsathI janya je dhavizeSa che, tene ceAgaja sanika kahevAya che. e 'ceAgaja' sannika; yuktayeAgI ane yu-jAnayeAgI A pramANenA yAgIonA be . bhedanA kAraNe e prakAranA che. 192 yuktayeAgIne ceAgajadharmanI sahAyathI mana dvArA AkAza paramANu Adi sakalapadArtha viSayaka jJAna sarvadA thAya che. dvitIya yu-jAna yAgIone yogaja dharmAMnI sahAyathI; cintA [upayoga]nA sahakArathI dhyAnAdisamaye ja te te padArthanuM jJAna thAya che. // iti kArikAvalIsa ne tamuktAvalI vivaraNe pratyakSaparicchedaH || analpAnativistAramanalpAnatimedhasAm / vyAkhyAtamupakArAya candraguptena dhImatA // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- _