________________
૧૪૯
આત્મનિરૂપણ વા” આ અનુમાનથી બુદ્ધિમાં જન્યત્વ સિદ્ધ થાય છે. અને પ્રકૃતિભિન્ન અહંકારાદિતનું જન્યત્વ બુદ્ધિમાં અસંભવિત હેવાથી બાકી રહેલી પ્રકૃતિનું જ જન્યત્વ [કાર્ય] બુદ્ધિમાં સિદ્ધ થઈ શકે છે. પરંતુ કર્તા જન્ય જ હવે જોઈએ એમાં કઈ પ્રમાણ ન હોવાથી બુદ્ધિમાં કાર્યત્વની સિદ્ધિ ન થવાથી પ્રકૃતિ કાર્ય પણ અસિદ્ધ છે. કર્તામાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ જન્યત્વ તે સિદ્ધ થતું નથી. પણ બીજી રીતે એમાં અનાદિવ સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે રાગરહિતને જન્મ થતું નથી. અર્થા રાગસહિતને જ જન્મ હેય છે. જન્મની પ્રથમક્ષણે થતી બાલકની સ્તનપાનની પ્રવૃત્તિ ઈષ્ટ સાધનતાના જ્ઞાનપૂર્વકની છે. એ ઈષ્ટ સાધનતાનું જ્ઞાન અનુભવાત્મક નથી. પરંતુ સ્મરણાત્મક છે. અને એ સ્મરણાત્મક જ્ઞાન પૂર્વ જન્મના અનુભવથી જન્ય છે. આ રીતે પ્રત્યેક જન્મ પૂર્વજન્મ પૂર્વકનો હેવાથી ધર્મધર્માદિનો કર્તા આત્મા અનાદિ સિદ્ધ થાય છે. અને અનાદિ ભાવભૂત કાર્યને નાશ થતો ન હોવાથી આત્મા અવિનાશી હોવાથી આત્માનું નિત્યવિ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે કતૃત્વ વિશિષ્ટ બુદ્ધિમાં પણ નિત્યત્વ સિદ્ધ થવાથી પ્રકૃત્યાદિ તની કલ્પનાનું કેઈ પ્રજન નથી. “બુદ્ધિ તત્વમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિત્ય માનવાથી આમાથી; સંજ્ઞાન ભેદ સિવાય બીજે કઈ તેમાં ભેદ નથી. એ સમજી શકાય છે. યદ્યપિ બુદ્ધિથી ભિન્ન પુરુષની કલ્પનામાં “પ્રકૃતેઃ ત્રિીમાન...” ઇત્યાદિ ભગવદ્દ ગીતાના વચનને વિરેાધ આવે છે. કારણ કે “પ્રકૃતિના સત્ત્વ, રજ, અને તમ ગુણદ્વારા સર્વથા બધા કર્મો કરાય છે. ત્યારે અહંકારથી વિમૂઢ આત્મા [પુરુષ હું પોતે જ કર્તા છું. મારા સિવાય બીજે કઈ કર્તા નથી. એવું માને છે.” આ પ્રમાણેના અર્થને જણાવનારા એ વચને બુદ્ધિથી ભિન્ન એવા પુરુષના અસ્તિત્વને સ્પષ્ટ રીતે જણાવે છે. તેથી બુદ્ધિથી ભિન્ન એવા પુરુષની કલ્પનાનું કઈ પ્રયોજન નથી.” એ કહેવું યુક્ત નથી. પરંતુ “પ્રકૃતેઃ ક્રિયમાળન......ઈત્યાદિ ભગવદગીતાના -વાકયોને અર્થ “અદષ્ટના, તેનાથી જન્ય એવા ઈચ્છાદિ ધર્મો દ્વારા
