________________
અનિત્યપૃથિવી નિરૂપણ
પરમાણુ સ્વરૂપ નિત્ય પૃથ્વીથી ભિન્ન અનિત્ય-કાર્ય સ્વરૂપ પૃથ્વી શરીર-ઈન્દ્રિય–અને વિષય ભેદથી ત્રણ પ્રકારની છે. એમાં પૃથ્વી શરીર સંબંધી નિજ અને “અનિજ ભેદથી બે પ્રકારનું છે,
નિજ શરીર પણ જરાયુજ” અને “અંડજ ભેદથી બે પ્રકારનું છે. મનુષ્યાદિનું પાર્થિવ શરીર જરાયુજ છે. જ્યારે સર્પાદિનું પાર્થિવ શરીર અંડજ છે. અનિજ શરીર, કૃમિ, ડાંસ, વગેરેનું વેદજ [પરસે વગેરે અશુચિથી નિષ્પન્ન છે. અને તરૂ, લતા, ગુચ્છ , વગેરેનું ઉભિન્ન [કઈ પણ વસ્તુને ભેદીને ઉત્પન્ન અનિજ શરીર છે. અહીં આદિ પદથી દેવાદિને શરીર પણ અનિજ છે. એમ જાણવું. મનુષ્યાદિના શરીરમાં પૃથ્વીત્વ છે એમાં કઈ પ્રમાણ નથી એમ નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે મનુષ્યાદિના શરીર ગન્ધવ૬ તથા શુકલેતર શ્યામાદિ રૂપવદ્દ હોવાથી તે હેતુથી મનુષ્યાદિના શરીરમાં પૃથ્વીત્વને સિદ્ધ કરવા અનુમાન પ્રમાણ છે. યદ્યપિ મનુષ્યાદિના શરીરમાં ગાદિમત્ત્વના કારણે જે પૃથ્વીત્વ મનાય છે. તે તેમાં કલેદ [ભીનાશ] ઉષ્મા (ઉષ્ણસ્પર્શ) દિમત્વ હોવાના કારણે જલવાદિ પણ માનવું જોઈએ. પરંતુ મનુષ્યાદિના શરીરમાં જલવ વગેરે માનવાથી પૃથ્વીત્વ અને જલત્વાદિ જાતિને સાંકર્યાને પ્રસંગ આવશે કારણ કે પૃથ્વીત્વ અને જલત્વ એક બીજાને છેડીને ક્રમશઃ ઘટ અને જેલમાં છે. અને પૃથ્વીત્વ અને જલત્વ બને મનુષ્યાદિના શરીરમાં રહેશે. યદ્યપિ આ સકિર્ય પ્રસંગના નિવારણ માટે અનુખ્યાદિના શરીરમાં પૃથ્વીત્વને માનીને જલવાદિને નહીં માનવું જોઈએ એવું નથી. કારણ કે જલત્વાદિને માનીને પૃથ્વીવને ન માનીએ તે પણ સાંકર્યાનું નિવારણ થઈ શકે છે. પરંતુ શરીરના હતું અને ઉષ્માને જ્યારે નાશ થાય છે. ત્યારે પણ તેમાં શરીરની પ્રતીતિ સાથે ગળ્યાદિમત્વનું જ્ઞાન થતું હોવાથી મનુષ્યાદિ શરીરમાં પૃથ્વીવ સિદ્ધ થાય છે. તે મનુષ્યાદિના પાર્થિવ શરીરની ઉત્પત્તિમાં જલાદિ તે નિમિત્ત માત્ર છે, ઉપાદાન કારણ નથી.
