________________
કારિકવલી-સુક્તાવલી-વિવરણ - શરીરત્વ જાતિ સ્વરૂપ નથી, પરંતુ ચેષ્ટાશ્રયત્ન સ્વરૂપ છે. શરીરત્વને જાતિ માનીએ તે પૃથ્વીત્વની સાથે સાંક્ય આવશે કારણ કે શરીરત્વ અને પૃથ્વીવ એક બીજાને છેડીને ક્રમશઃ જલીયશરીર અને ઘરમાં છે. તથા બને પાર્થિવ શરીરમાં છે. તેથી શરીરત્વને જાતિ સ્વરૂપ માનતા નથી. હિતાહિત પ્રાપ્તિ પરિહારનુકૂલ ક્રિયાને ચેષ્ટા કહેવાય છે. “છ” ઈત્યાકારક પ્રતીતિથી સિદ્ધ જાતિ ચેષ્ટાત્વ છે. વૃક્ષાદિના શરીરમાં પણ ચેષ્ટાશ્રય છે. વૃક્ષાદિમાં શરીરત્વ છે એમાં કઈ પ્રમાણ નથી એ કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે આધ્યાત્મિક વાયુપ્રાણવાયુને સંબંધ વૃક્ષાદિમાં હોવાથી આપણા શરીરની જેમ જ વૃક્ષાદિમાં પણ શરીરત્વ છે. વૃક્ષાદિમાં પ્રાણવાયુને સંબંધ છે. એમાં શું પ્રમાણ છે? એ પ્રશ્ન પણ યોગ્ય નથી. કારણ કે વૃક્ષાદિ ભગ્ન થયા પછી અથવા તેની છાલ વિગેરે દૂર થયા પછી પણ ફરી પાછા તેના ઘા રૂઝાઈ જતા હોવાથી આપણા શરીરની જેમ જ ભગ્ન અને ક્ષતના સરહણના કારણે વૃક્ષાદિમાં પણું પ્રાણવાયુના સંબંધનું અનુમાન કરી શકાય છે.
યાપિ ચેષ્ટાથય તે શરીરના અવયવ હાથ વગેરેમાં પણ છે અને ત્યાં શરીરત્વને વ્યવહાર થતો ન હોવાથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ તેના નિવારણ માટે શરીરના લક્ષણમાં અત્યાયવિત્વને નિવેશ કરી લેવો. હસ્તાદિથી શરીરને આરંભ થતો હોવાથી તે અત્યાવયવી નથી. તેથી તેમાં ચેષ્ટાશ્રયત્વ હોવા છતાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. જે શરીરમાં ચેષ્ટા ઉત્પન્ન ન થઈ હોય તે શરીરમાં અવ્યાતિ આવશે એ કહેવું ઉચિત નથી. કારણ કે એવા ચેષ્ટારહિત શરીરના અસ્તિત્વમાં કઈ જ પ્રમાણ નથી. અથવા ચેષ્ટારહિત મૃત શરીરમાં અત્યાવયવિત્વ વિશિષ્ટ ચેષ્ટાશ્રયત્વ ન હોવાથી અવ્યાપ્તિ આવે છે. તેના નિવારણ માટે “ટવાાવવિવૃત્તિત્વવાદજ્ઞાતિમવ” અર્થાદ ચેષ્ટાના આશ્રયભૂત અત્યાવયવીમાં રહેનારી જે દ્રવ્યત્વ વ્યાપ્ય જાતિ તદ્દવત્વ શરીરનું લક્ષણ સમજવું. ચેષ્ટાના આશ્રયભૂત અત્યાવયવી જીવતાં શરીરમાં રહેનારી દ્રવ્યત્વવ્યાપ્ય
