________________
કારિકાવલી-મુક્તાવલીવિવરણ લોકો આત્મામાં જ્ઞાન નથી માનતા એ સના મતનું પણ નિરાકરણ થઈ જાય છે. સાંખ્યમતનું નિરાકરણ કરતા પૂર્વે તેનું નિરૂપણ કરે છે. પ્રકૃતિઃ -ઈત્યાદિ ગ્રંથથી.
સંખ્યદર્શનાભિમત મૂલતો બે છે (૧) પ્રકૃતિ અને (૨) પુરુષ. એમાં પ્રકૃતિ કાર્ય માત્રને કરનારી છે. પ્રકૃતિને પરિણામ બુદ્ધિ છે. જેને મહત્તત્વ-અતઃકરણ કહેવાય છે. આ બુદ્િધમાં સર્વકાર્યોનું કર્તવ હોવાથી વસ્તુતઃ બુદ્ધિ જ છત્રી છે. પરંતુ બુદ્ધિ તત્વનું પરિણામી કારણ પ્રકૃતિ હોવાથી તેને પણ “” કહેવાય છે. જ્યારે પુરુષ કમલપત્રની જેમ નિર્લેપ છે કમલના પત્ર ઉપર જેમ પાણીના બિંદુઓ ટકી શકતા નથી. તેવી રીતે સત્વ, રજ કે તમે ભાવના કેઈપણ વિકારોથી પુરુષ લિપ્ત ન હોવાથી “પુરુષ” નિલેપ છે. પરંતુ અપ્ર.
ચુત અનુત્પન્ન અને સ્થિર એક જ સ્વભાવાપન્ન એ પુરુષ ચેતન છે. [અહીં ચેતનત્વ પુરૂષમાં જ્ઞાનવત્વ સ્વરૂપ નથી. પરંતુ વિજ્ઞાન સ્વરૂપ છે. એ યાદ રાખવું.] સાંખ્યદર્શનમાં કાર્ય અને કારણને અભેદ હેવાથી કાર્યના નાશથી કાર્યરૂપે કારણને પણ નાશ થાય છે. પુરુષને કઈ પણ કાર્યનું કારણ માનવામાં આવે તે કાર્યરૂપે પુરુષને નાશ થવાને પ્રસંગ આવશે અને તેથી પુરુષના અપ્રસ્મૃતાદિ સ્વરૂપને વ્યાઘાત થશે. માટે પુરુષમાં કારણવ માનવામાં આવતું નથી. આવા અકારણ પુરુષની બીન જરૂરી કલ્પના કરવાનું શું પ્રજન છે આ શંકા ચોગ્ય નથી. કારણ કે બુદ્ધિના સૌતન્યાભિમાનને ઉ૫૫ન્ન કરવા ચેતન એવા પુરૂષની ક૯૫ના છે. આશય એ છે કે અન્યત્ર પ્રસિદ્ધ એવી વસ્તુનું જ એના અભાવવદ પદાર્થમાં એનું અભિમાન પ્રસિદ્ધ છે. સર્વથા અપ્રસિદ્ધ વસ્તુનું તેમજ પ્રસિદ્ધ વસ્તુનું તેની વિદ્યમાનતીમાં અભિમાન પ્રસિદ્ધ નથી. “તનો હું મિ આ પ્રમાણે બુદ્ધિને રમૈતન્યનું અભિમાન છે. એ અભિમાનના વિષયભૂત રમૈતન્યની પ્રસિદ્ધિ માટે રૌતન્યના આશ્રય તરીકે પુરુષનું અનુમાન છે. “આ. રીતે પુરુષ કર્તા ન હોવાથી પુરુષમાં ધર્મા-ધર્માધીન સુખદુઃખની
