________________
કરિકાવલી-મુક્તાવલી-વિવરણ જાતિને લઈને આત્મામાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. તેના નિવારણ માટે “ચાક્ષુષ પદને નિવેશ કર્યો છે. આત્મત્વ જાતિ ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષના વિષયભૂત ઘટાદિમાં વૃત્તિ ન હોવાથી તેને લઈને આત્મામાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. શેષ પદકૃત્ય સ્પષ્ટ છે. પૂર્વોક્ત રીતે સ્વયં સમજી લેવુ.
ગુરૂત્વવત્ત્વ અને રસવત્વ પૃથ્વી તથા જલનું સામ્ય છે. પૃથ્વીમાં વિવિધ રસવત્ત્વ અને જલમાં મધુરસવત્વ છે. પ્રાણેન્દ્રિયરસનેન્દ્રિય અને પવન દ્વારા લવાએલા પૃથ્વી તથા જલ ભાગમાં રસાદિમાવ (ગુરૂત્વવત્વ) છે એમાં કઈ પ્રમાણ નથી એ કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે ઘાનિયા સાન્તિઃ પૃથ્વીવાત્ ઘારિવ, રસનેન્દ્રિય સાન્તિો સ્ત્રવાર્ નહિવત્ આ અનુમાનથી ધ્રાણેન્દ્રિયાદિમાં રસાદિમત્ત્વ સિદ્ધ છે. - પૃથ્વી અને તેનું સામ્ય મિત્તિક દ્રવત્વવત્વ છે. યદ્યપિ ઘટાદિ સ્વરૂપ પૃથ્વીમાં અને વહુન્યાદિ સ્વરૂપ તેજમાં નૈમિત્તિક દ્વવત્વવત્વ નથી તેથી અવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ તેના નિવારણ માટે નૈમિત્તિક દ્રવત્વવત્વને અર્થ વૈમિત્તિકૂવવમાનધિરા7ત્વચાવ્યનાતિમાં કરવાથી અવ્યાપ્તિ નહીં આવે કારણ કે નૈમિત્તિક દ્વવત્વના અધિકરણ વૃતાદિ અને સુવર્ણાદિમાં રહેનારી દ્રવ્યત્વવ્યાપ્ય જે પૃથ્વી અને તેજસ્વ જાતિ તદૂવવ ઘટાદિ પૃથ્વીમાં અને વહુન્યાદિ તેજમાં અનુક્રમે છે જ.
પૃથ્વી જલ તેજ વાયુ આકાશ અને આત્મા આ છ દ્રવ્યોનું સાધમ્ય વિશેષ ગુણવત્ત્વ છે.
જે જેનું સાધમ્ય કહ્યું છે તે તેનાથી અતિરિક્તનું વૈધમ્ય છે. માત્ર સાતપદાર્થનું જે સાધમ્ય યત્વાદિ છે તે કોઈનું પણ વિધર્યું નથી. કારણ કે સેવાદિ કેવલાવાય છે. સાતે સાત પદાર્થમાં વૃત્તિ છે. સાત પદાર્થથી કઈ અતિરિક્ત પદાર્થ પણ નથી.
॥ इति साधम्य वैधयं निरूपणम् ॥