________________
કારાવલી-મુક્તાવલી-વિરાણ
कारिकाक्ली। आकाशस्य तु विज्ञेयः शब्दो वैशेषिको गुणः ॥४४॥ इन्द्रियन्तु भवेच्छोत्रमेकः सन्नप्युपाधितः ।
मुक्तावली 'आकाश निरूपयति-आकाशस्येति । आकाशकालदिशामेकैकव्यक्तित्वादाकाशत्वादिक न जातिः किन्तु, आकाशत्व शब्दाश्रयत्वम् । 'वैशेषिक' इति कथन तु विशेषगुणान्तरव्यवच्छेदाय । एतेन प्रमाणमपि दर्शित, तथाहि-शब्दो गुण चक्षुर्ग्रहणायोग्य-बाहरिन्द्रियग्राह्यजातिमत्त्वात् स्पर्शवत् । शब्दो द्रव्यसमवेतो गुणत्वात् संयोगवदित्यनुमानेन शब्दस्य द्रव्यसमवेतत्वे सिद्धे, शब्दो न स्पर्शवद्विशेषगुणोऽग्नसंयोगाऽसमवाधिकारणकत्वाभावे सति अकारणगुणपूर्वकप्रत्यक्षत्वात् सुखवत् । पाकजरूपादौ व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् । पटरूपादौ व्यभिचारवारणायाकारणगुणपूर्वकेति । जलपरमाणुरूपादौ व्यभिचारवारणाय प्रत्यक्षेति । शब्दो न दिक्कालमनसा गुणो विशेषगुणत्वाद् रूपवत् । नात्मविशेषगुणो बहिरिन्द्रिययोग्यत्वाद् रूपवद् । इत्थञ्च शब्दाधिकरणं नवम द्रव्य गगनात्मक सिध्यति । न च वाय्ववयवेपु सूक्ष्मशब्दक्रमेण पायौ कारणगुणपूर्वकः शब्द उत्पद्यतामिति वाच्यम् । अयावद् द्रव्यभावित्वेन वायो विशेषगुणत्वाभावात् ॥४४॥ तत्र च शरीरस्य विषयस्य चाऽभावादिन्द्रिय' दर्शयति-इन्द्रियमिति । नन्वाकाश लाघवादेक सिद्धम् , श्रोत्रं पुनः पुरुषभेदाद् भिन्न कथमाकाश स्यादिति चेत्तत्राह-एक इति । आकाश एकः सन्नपि उपाधेःकर्णशष्कुल्या भेदाद् भिन्न श्रोत्रात्मक भवतीत्यर्थः । इत्याकाशप्रन्थः । ____ आकाश निरूपयति--आकाशस्येति । १२, ste, भने એક વ્યક્તિ હોવાથી આકાશત્વ, કાલવ અને દિકત્વ જાતિ સ્વરૂપ નથી. પરંતુ આકાશત્વ શબ્દાશયત્વ સ્વરૂપ છે. મૂલમાં શેષિક પદ આકાશમાં શબ્દભિન્ન વિશેષગુણ નથી, એ જણાવવા માટે છે. આકાશમાં શબ્દ વિશેષગુણવત્ત્વનું કથન કરવાથી આકાશ દ્રવ્યના અસ્તિત્વમાં અનુમાન પ્રમાણ સૂચિત થાય છે. આશય એ છે કે,
