________________
કારિકાવલી–મુકતાવલી-વિવરણ વંસ-નિત્યાત્યન્તાભાવ [નિત્યપ્રતિગિક ઘટવાદિને અભાવ અને ઉત્પાદ વિનાશશાલી ઘટાઘવનાભાવ આ ચારભેદથી ચાર પ્રકારને. છે. એવું કેટલાક લોકો માને છે. “વંસ અને પ્રાગભાવના અધિકરણમાં અન્યતાભાવ વૃત્તિ નથી.” એ પ્રાચીનેને મત છે. શ્યામ ઘટમાં રજુ નહિત ઈત્યાકારક જે પ્રતીતિ થાય છે તે રક્ત રૂપના પ્રાગભાવનું જ અવગાહન કરે છે. આવી જ રીતે રક્તઘટમાં “ફામ Rારિત ઈત્યાકારક જે પ્રતીતિ થાય છે તે પણ શ્યામરૂપના વંસનું જ અવગાહન કરે છે. પરંતુ રક્ત કે શ્યામરૂપના અત્યતાભાવનું અવગાહન નથી કરતી. આ પ્રાચીનની માન્યતા છે. જ્યારે નવીને તે ધ્વસ અને પ્રાગભાવના અધિકરણમાં તત્તત્કાલાવચ્છેદન [વંસાદિકાલાવચ્છેદન પણ અત્યતાભાવ વૃત્તિ હોય છે. એમાં કઈ વિરોધ નથી. એમ કહે છે. નવરંતુ... ત્યાદિ–આશય એ છે કે, અન્ય દર્શનકારો ભૂતલાદિવૃત્તિ ઘટાઘભાવને ભૂતલાદિ સ્વરૂપ માને છે. તેવી રીતે અભાવને અધિકરણ સ્વરૂપ જ માનીએ તો અભાવને અતિરિક્ત માનવાની આવશ્યકતા નહી રહે આ આશયથી શંકા કરનારની પ્રત્યે સમાધાન કરતા કહે છે– વિરામ...ઈત્યાદિ–એને આશય એ છે કે અભાવને અધિકરણ સ્વરૂપ માનીએ તે એક ઘટાભાવને એના ભૂતલાદિ સ્વરૂપ અનન્ત અધિકરણ સ્વરૂપ માનવે પડશે. એની અપેક્ષાએ ભૂતલાદિ અનંત અધિકરણથી અતિરિક્ત સ્વરૂપ જ ઘટાઘભાવને માનવામાં કલ્પનાનું લાઘવ છે. તેમજ અભાવને અધિકરણ સ્વરૂપ માનીએ તે પદમાવવ મૂતર ઈત્યાદિ પ્રતીતિથી ભૂતલાદિ આધારરૂપે અને ઘટાભાવાદિ આધેયરૂપે પ્રતીત થાય છે. તે આધાર આધેય ભાવની પ્રતીતિ નહીં થાય કારણ કે ઘટાઘભાવને ભૂતલાદિ સ્વરૂપ માનવાથી મૂતરું મૂતā ની જેમ જ ઘરમાવત્ મૂતરુવર્ મૂતમ્ ઈત્યાકારક પ્રતીતિ પણ નહીં થઈ શકે. ભિન્ન પદાર્થોમાં જ આધારાધેયભાવની પ્રતીતિ થાય છે. અભાવને અધિકરણ સ્વરૂપ નહીં માનનારા સિદ્ધાંતિઓ પણ અભાવાધિકરણક અભાવને અધિકરણ સ્વરૂપ માને છે તેથી ઘટાભાવ વૃત્તિ મટાઘભાવને
