________________
૧૨૦
કારિકાવલી-મુકતાવલીવિવરણ દ્રિવ્યને માનવામાં પૂર્વોક્ત રીતે ગૌરવ સ્પષ્ટ છે. તેથી અતિરિક્તા કાલદ્રવ્યની તાદશસંગના અનુયોગિ રૂપે કલ્પના કરાય છે. આ રીતે એક કાલ સિદ્ધ થયે છતે ક્ષણ-દિન-માસ અને વર્ષાદિભેદથી સમયને ભેદ નહીં થાય, આ પ્રમાણે કહેવું એ યોગ્ય નથી. કારણ કે તત્તદધર્મ સ્વરૂપ ઉપાધિના ભેદથી એક જ કાલમાં પણ ક્ષણાદિ વ્યવહાર થાય છે. જે ઉપાધિના કારણે ક્ષણદિ વ્યવહાર થાય છે; એ ઉપાધિનું નિર્વચન કરે છે. વધતુ આશય એ છે કે ઘટાદિગત પ્રથમક્ષત્પન્ન કિયાથી દ્વિતીયક્ષણમાં વિભાગ થાય છે. તૃતીયક્ષણમાં વિભાગથી પૂર્વસંગને નાશ થાય છે. ચતુર્થક્ષણમાં ઉત્તરદેશની સાથે સંગ થાય છે. પ્રથમક્ષણ વિભાગને પ્રાગભાવ છે. વિભાગપ્રાગભાવાવચ્છિન્ન કર્મ માત્ર પ્રથમક્ષણમાં જ છે. દ્વિતીયક્ષણમાં કર્મ છે પરંતુ વિભાગ પ્રાગભાવ નથી. વિવક્ષિત પ્રથમક્ષણની પૂર્વે વિભાગને પ્રાગભાવ હોવા છતાં નિષ્ક્રિયઘટાદિમાં કર્મ નથી. તેથી સ્વજન્યવિભાગપ્રાગભાવાવચ્છિન્નકર્મ ઘટાદિમાં પ્રથમક્ષણે જ છે. એ સ્પષ્ટ છે. આવી જ રીતે પૂર્વસંગાવચ્છિન્ન વિભાગ દ્વિતીયક્ષણે જ છે. કારણ કે પ્રથમણે પૂર્વસંગ હોવા છતાં વિભાગ નથી. અને તૃતીયાદિક્ષણ વિભાગ હોવા છતાં પૂર્વસંગને નાશ હોવાથી પૂર્વસંગ નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે પૂર્વસંગાવચ્છિન્નવિભાગસ્વરૂપ ઉપાધિના કારણે દ્વિતીયક્ષણને વ્યવહાર થાય છે. પૂર્વસંગનાશાવરિચ્છન્નેત્તરસંગ પ્રાગભાવ તૃતીયક્ષણમાં જ છે. કારણ કે પૂર્વસંગને નાશ તૃતીય ક્ષણમાં થયો છે. ત્યાર પછી ચતુર્થીતિક્ષણમાં તે વિદ્યમાન હોવા છતાં ત્યાં ઉત્તરસંગની ઉત્પત્તિના કારણે ઉત્તરસંગને પ્રાગભાવ નથી. આવી જ રીતે ઉત્તરસંગાવચિછન કર્મ ચતુર્થક્ષણે જ છે. એ સમજી શકાય છે. યદ્યપિ આ રીતે તત્તત્ કર્મને લઈને ચાર ક્ષણને વ્યવહાર સંગત થવા છતાં પંચમાદિ ક્ષણને વ્યવહાર અશક્ય છે. પરંતુ ઘટાદિમાં અન્ય કર્મ પણ હોવાથી તેને લઈને પંચમાદિક્ષણને વ્યવહાર ઉક્ત રીતે સંગત થાય છે. યદ્યપિ મહાપ્રલયકાલમાં કમમાત્રનો નાશ થવાથી
