Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
TELE SPELL
LETE
5252525252525
માંબા આગ
ભીમસેન ચરિત્ર
: પ્રેરક
શ્રી ઉત્ક્રમકીતિ સાગરજી
મ. સા.
આચાર્ય શ્રીમદ્ અજિતસાગર સૂરીશ્વરજી મહારાજા
525252525256
525252525252525252
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક તથા પ્રાપ્તિસ્થાન :
શ્રી મહુડી (મધુપુરી) જૈન શ્વે. મૂ. પૂ. ટ્રસ્ટ મહુડી
તા. વિજાપુર (ઉ. ગુ.)
(C) સર્વહક્ક પ્રકાશકને સ્વાધીન.
તૃતીય આવૃત્તિ
વીર સંવત ૨૫૧૩
વિ. સં. ૨૦૪૩
સને. ૧૯૮૬
કિમત :
૨૦-૦૦
મુદ્રક સહકાર :
નવનીતભાઈ જે. મહેતા સાગર પ્રીન્ટસ
પાદશાહની પાળ મેદીનુ ડેલું, રીલીફ઼ાડ, અમદાવાદ-૧
મુદ્રક ઃ
નવપ્રભાત પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ
ઘીકાંટા રોડ વેલ્ટી સીનેમા પાસે અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે પછી
પૂ.આ. શ્રીમદ્ અJટરસાઇરિ સૂરિશ્વ૨૮૪] મ.સા.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશર્કીય આંબાની આગના નૂતન સંસ્કારીત–નામે પ્રસ્તુત ભીમસેન ચરિત્ર ગ્રંથનું તૃતીય સંસ્કરણ કરતાં નિરવધિ આનંદનો અનુભવ થાય, તેમાં કંઈજ આશ્ચર્ય નથી.
તેમજ આબાલ વૃદ્ધ સર્વ જનોએ હદયના ઉમંગ ભર્યા ભાવે આવકાર આપી અને ઉત્સાહિત કર્યા છે. તે માટે અમે ધન્યતા અનુભવીએ છીએ.
પરોપકારી, પરમ શાસન પ્રભાવક, યેગનિષ્ઠ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગર સૂરીશ્વરજી મ. સા.ના પટ્ટધર પ. પૂ. પ્રસિદ્ધ વક્તા આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્દ અજિત સાગર સૂરીશ્વરજી મ. સા.ની અનેક સાહિત્યીક–પ્રસાદીમાં સર્વાધિક રસમય આ ગ્રન્થને અતિ અદ્દભૂત આસ્વાદ વારંવાર આસ્વાદીએ, છતાં પુનઃ પુનઃ આસ્વાદ લેવા મન અસંતુષ્ટ જ રહે છે
પૂજ્યપાદ્ પ્રસિદ્ધ વકતા આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદઅજિત સાગર સૂરીશ્વરજી મ. સા.ને અમારા ઉપર જે અવર્ણનીય ઉપકાર પ્રસાદીત કર્યો છે, તેનું વર્ણન કરવા અમારી પાસે શબ્દો જ નથી એટલું નહિ પરંતુ અમારી બુદ્ધિ પણ ત્યાં કુંઠીત થઈ જાય છે.
પરમોપકારી, પૂજ્યપાદશ્રીના સાહિત્યને અમુલ્ય ખજાનો આપણી પાસે જે વિદ્યમાન છે, તેને મહાન લાભ સહુને પ્રાપ્ત થાય, તેનું જ એક લક્ષ રાખીને અમે તેઓ પૂજ્યપાશ્રીનું ત્રણ અદા કરવા પુણ્યવંત બન્યા છીએ, તે અમારા માટે એક મહાન ગૌશ્વને અવસર છે. - પૂજ્યપાદ ચગનિષ્ટ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગર સૂરીશ્વરજી મ. સા. ના પટ્ટધર પ. પૂ. પ્રશાન્ત મૂતિ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાય ભગવત શ્રીમદ્ કીતિ સાગર સૂરીશ્વરજી મ. સા. ના પટ્ટધર મહાન શાસન પ્રભાવક આચાર્ય ભગવ ́ત શ્રી
સુખાધસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સાહેબે અમેાને પૂજ્યપાદ પરમ ઉપકારી આચાય ભગવન્ત શ્રીમદ અજિતસાગર સૂરીશ્વરજી મ. સા. નું સાહિત્ય પ્રકાશીત થાય તે માટે જે સહૃદય પ્રેરણા આપીને અમેને જાગૃત કર્યા છે. તે માટે અમે તે પૂજ્યપાદ શ્રીના અત્યંત ઋણ છીએ. આ પ્રકાશનની સાથે સાથે જ સુરસુંદરી-ચરિત્ર (ગુજરાતી) તેમજ અજિતસેન-શીલવતી-ચરિત્ર (સંસ્કૃત પ્રત) નું પ્રકાશન કાર્ય ચાલુ છે, તેમજ આ સર્વ પ્રકાશન કા નું સફળ સંચાલન કરવાની તમામ જવાબદારી પૂજ્ય પાર્દૂ પ્રશાન્તમૂર્તિ આચાય ભગવત શ્રીમદ્ મને હરકીતિ સાગરસૂરીશ્વરજી મ. શ્રીએ સંભાળીને અમારા કા ને સફળ બનાવી અમેાને ચિંતા મુક્ત કર્યાં છે, તે માટે અમે તેઆ પૂજ્યપાદ્ શ્રી ને જેટલે! પણ આભાર માનીએ તેટલે અલ્પ જ છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થના પ્રકાશન કાય માં પ્રેસના માલિક શ્રીયુત જયતિલાલ એમ. શાહના તેમજ જગદીશભાઈ એમ. શાહના તથા નવનીતભાઈ જે. મહેતાને મુદ્રક સહાયક માટે અમે આ તકે આભાર માનીએ છીએ.
અન્તે આ ગ્રન્થનું વાંચન, મનન અને વારંવાર પુનઃ પુનઃ પરિશીલન કરી ગ્રન્થસ્થ ભાવાને હૃદયસ્થ કરી પરમાત્મ ભાવની પ્રાપ્તિ અર્થ આત્મભાવે સ્થિર બનીએ એ જ શુભાભિલાષા.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમ પ્રકાશના પંથે
અનન્તાનન્ત પરમ તારક દેવાધિદેવ શ્રી તીર્થકર પરમાત્માએ સમવસરણની અનુત્તર ધર્મ–સભામાં દે, દાન અને માનવની પર્ષદા સમક્ષ ચાર અનુયોગથી સમ્યગ ગુમ્ભીત જન ભૂમિ પ્રસરતી ધર્મ દેશના આપી મોક્ષ માર્ગને પ્રકાશીત કરી વચનાતીત ઉપકાર કર્યો છે.
દ્રવ્યાનુયેગ, ચરણ કરણાનુગ, ગણિતાનુયોગ અને ધર્મકથાનુયોગથી સમ્યગૂ ગુમફત, સ્વયંભૂ-૨મણુ–સમુદ્ર સમ ગહન શ્રત જ્ઞાનમાં બાળ–અજ્ઞાની એને ધર્મ કથાનુગ દ્વારા સવિશેષ સુગમ ઉપકાર કરી શકાય છે, એમ કહીએ તે અંશ–માત્ર પણ અતિશયોક્તિને સંભવ નથી.
ધર્મકથાનુગ સહજ ભાવે સુગમ્ય સુધ કારક હેવાથી; આબાલ વૃદ્ધજને અસાધારણું ઉત્કંઠા સહ તેમાં રસીયા બને છે. અને તેમાં વિર–રસ, કરૂણા-રસ, શાંતરસ વગેરે દરેકે દરેક રસનું સુંદર સુ-વિસ્તૃત ભાવાત્મક હદય સ્પશી વિવેચન હોવાથી સર્વ સાધારણ ઉપયોગી બને છે. | સર્વ જન ઉપકારક આ ધર્મ—કથાનું શ્રદ્ધા ભાવ સહિત શ્રવણ કરવાથી હિંસા, અસત્ય, ચોરી વગેરે શાસ્ત્રોક્ત અઢાર અસઃ પાપાત્મક આચરણેના ફળ રૂપે અનન્ત અનન્ત દુઃખ પ્રઢ માઠા પરિણામની અને અહિંસા
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્ય, અચૌર્ય વગેરે શાસ્ત્રોકત અનેક સદાચારના ફળરૂપે એકાન્ત આત્મ હિતકારક કલ્યાણ કારી પરિણામેની તાદશ્ય ઝાંખી થાય છે.
અસત્ તર અને સત્ ત ઉપર સમ્યગ શ્રદ્ધા પ્રગટે છે, ત્યારે તે અસત તની જંજાળમાંથી મુકત થવા આત્મ-પંખી તીવ્ર ઝંખના સેવે છે. અને સત્તાની પ્રાપ્તિ માટે ભવ્યાત્માઓની આંતર ભાવના સવિશેષ ઉત્કંઠીત બને છે. જ્યારે આંતર ભાવના પૂર્ણ સ્વરૂપે વિકસે છે, ત્યારે જીવ શીવને સિદ્ધિપદને કામી બને છે. | મુક્તિ–પદને કામુક ભવ્યાત્મા જીવ તત્વ, અજીવ તવાદિ તત્તના સમ્ય–જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ દ્વારા જીવ માત્ર પર અનન્તાનઃ ઉપકાર કરવા સમર્થ બને છે. અને અન્ય અનેક ઈવેને પણ સમ્યજ્ઞાનનું પ્રદાન કરી અનન્તાન્ત ઉપકાર કરવા સમથીત કરે છે. આ પ્રમાણે ઉપકારરૂપ વેલની જડ જે કોઈપણું હોય તે તે પરમતારક દેવાધિદેવ શ્રીતીર્થંકર પરમાત્મા જ છે.
પ્રસ્તુત “ભીમસેન-ચરિત્ર' ગ્રન્થ ષટ્રસથી પરિપૂર્ણ ઉત્તમચરિત્ર ગ્રન્થ છે, એટલું જ નહિ, પરંતુ આત્મતત્વની પ્રાપ્તિ અર્થે ભવ નિવેદકારક અનેક આત્મ ગુણ પિષક અને દુર્ગુણશાષક ભાવ પ્રચુર ગ્રન્થ છે.
આ ગ્રન્થના પાને પાને અને પંક્તિએ પંકિતએ નીતિ, ન્યાય, પરોપકાર, સેવા, સદાચાર, ક્ષમા, તપ,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
તિતિક્ષા, કર્મ, ઉદ્યમ, સત્ય, શીલ, શ્રદ્ધા, સમભાવ વગેરે સાર્વજનીન સિદ્ધા તેનું પરિશીલન છે.
ગ્રન્થ નિદિ પરમ ઉપકારક સિદ્ધાન્તનું વિસ્તૃત વિવેચન કરી જિજ્ઞાસુ વર્ગને અહિં જ સ્થિર કરી તેમની ગ્રન્થ વાંચનની અભિલાષારૂપ રસની ક્ષતિ કરવી ઉચિત નહિ માનતા અહિં વિરમું છું.
અને, સહુ કઈ ભવ્ય પ્રાણી આ ગ્રન્થનું પુનઃ પુનઃ વાચન કરી અસત તથી વિરામ પામે, કમ મલથી અશુદ્ધ બનેલાં સ્વવને સદાચારથી સુવિશુદ્ધ બનાવી, અક્ષય પદના સ્વામી બને, સંસારના ઊંડા અંધારેથી મુક્તિના પરમ પ્રકાશને પ્રાપ્ત કરે, એજ શુભાભિલાષા.
મને હરકીતિ સાગર સૂરિ
કારતક સુદ ૧૫
૨૦૪૩. શ્રી સ્કુલિંગ પાર્શ્વનાથ
જૈન તીર્થ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગર સુરિ જૈન સમાધિ મંદિર વિજાપુર
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસન પ્રભાવક આચાર્ય અજિત સાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.નું
જીવનચરિત્ર - જનની જણે તે જણજે, ભક્ત દાતા કાં શૂર; નહિ તે રહેજે વાંઝણી, મત ગુમાવીશ નર.
આ પૃથ્વી પર અગણિત સંખ્યામાં માન જન્મે છે અને મૃત્યુને આધીન થાય છે. તેમાંથી આતમ કાજે જેઓએ આ જનમને સફળ કર્યો છે, સંયમી બની સાધના દ્વારા સિદ્ધિને વર્યા છે, તેઓને જ એક જન્મ પ્રશંસનીય છે.
ગુજરાત રાજ્યના ખેડા જિલ્લામાં પેટલાદ ગામની નજીક નાર નામે ગામમાં લલુભાઈ નામે અગ્રગણ્ય નાગરીક. પટેલ જ્ઞાતિમાં અગ્રેસર. તેમના પત્ની સતીત્વશીલસંપન્ના સન્નારી સેનબાઈની રત્નકુક્ષીએ વિ. સં. ૧૯૪૨ પિશસુદ પંચમી દિને ભાવીને તેજસ્વી સીતારો જન્મ પાપે. બાળકનું નામ નામ અંબાલાલ.
- સાત વર્ષની વયે અક્ષર જ્ઞાન દ્વારા અક્ષર—ધામ મેળવવાં સસંસ્કાર સમ્પન્ન પ્રાધ્યાપક પાસે સરસ્વતીની સાધનાને પ્રારંભ કર્યો. બુદ્ધિને તીવ્ર ક્ષપશમ અને તેજસ્વીતા જોઈને માતાપિતાને અને પ્રાધ્યાપકને સંપૂર્ણ સંતોષ થયે.
સાધુ સતેની વાણું સાંભળીને બાળક અંબાલાલ ભાવવિભોર બની જતેધાર્મિક અધ્યયન શરૂ કર્યું. સાધુ સન્તની સાથે ધમ ચચાં, ધર્મ ગોષ્ઠી કરી જિજ્ઞાસા સંતોષવા હંમેશા તત્પર બનતે.
પારસમણિને સંગ લોખંડને સુવર્ણ બનાવે, જ્યારે સાધુ સંતને સંગ આત્માને પરમાતમાં બનાવે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ વર્ષની નાની વયમાં જ અંબાલાલ અમીષિ બન્યા. વિ. સં. ૧૯૫૬ શ્રાવણ સુદ પંચમીનો એ દિવસ હતે.
ગુરુના ચરણોમાં જીવન સમર્પિત કર્યું. જિનઆગમનું અધ્યયન, સિદ્ધાન્ત અને દર્શન–શાસ્ત્રનું પરિશીલન કર્યું. ભવભવ તારક, જિનબિંબની અનન્ય ઉપકારિતા ઉપર દિલ ઓવરી ગયું. અન્તરના અનાદિના તિમિર ઉલેચી નાખીને જિનેશ્વર પરમાત્માના ચરણોમાં મન અને આત્માને સ્થિર કર્યા. સાંપ્રદાયિકતાને વ્યાહ એક જ ઝાટકે ત્યજી દીધે, અનેક વિધ અને અવરોધોને સિંહ સમાન બની સામનો કર્યો.
વિ. સં. ૧૯૬૫ જેઠ સુદ ૧૧ ના શુભ દિને ગનિષ્ઠ મુનિરાજ શ્રીમદ્ બુદ્ધિ સાગરજી મ. ના ચરણે અમદાવાદ આંબલીપોળ જૈન ઉપાશ્રયે સમર્પિત બન્યા. પૂ. ગુરૂદેવ શ્રીના ચરણે જિનાગમનું ગદ્વહન પૂર્વક અધ્યયન કર્યું. પ્રખર વ્યાખ્યાતા બન્યા. મેઘની ગંભીર ગજેને સાંભળીને મયુર સમુહ જેમ મધુર કેકારવ કરે અને નાચી ઉઠે, તેમ પ્રખર વ્યાખ્યાન મુનિવરની વૈરાગ્ય રસ ભરપુર જિન વાણીનું શ્રવણ કરીને શ્રોતા સમૂહ સંસારના ક્ષણ ભંગુર ભેગો ત્યજી વૈરાગ્ય વાસિત બને છે.
વિ. સં. ૧૯૭૨ સાણંદ મુકામે પન્યાસપદે અલંકૃત થયા. વિદ્વાન મુનિવરે સંસ્કૃત ભાષામાં વિરાગ્ય રસ ભરપુર ભીમસેનચરિત્ર, ચંદ્રરાજ–ચરિત્ર, તરંગવતીચરિત્ર અજિતસેન શીલવતી ચરિત્ર, કપ-સૂત્ર સુદધિ વૃતિ, શ્રીમદ્
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિ સાગર સૂરિ (સંસ્કૃત) ચરિત્ર, શેભન–રતુતિ-ટીકા વગેરે તેમજ અનેક પ્રાચિન સંસ્કૃત પાકૃત ચરિત્ર ગ્રન્થનું ગુર્જર ભાષામાં ભાષાંતર કર્યું. કુમારપાવ ભૂપાલ-ચરિત્ર, સુરસુંદરી ચરિત્ર, સુપાર્શ્વનાથ-ચરિત્ર તેમજ ગીત પ્રભાકર, ગીતરનાકર, કાવ્ય-સુધાકર વગેરે ગ્રન્થો તેમજ સંવેધ– છત્રીસી તાવિક આગમ દોહન ગ્રથનું આલેખન કરી મહાન જિન–શાસન પ્રભાવના અને સેવા કરી. •
અમદાવાદ, સુરત, મુંબઈ, પાટણ, રાધનપુર, વિજાપુર, સાણંદ, પ્રાંતિજ, વડાલી, ઈડર, પાલનપુર, મહેસાણા, ઊંઝા, પાલીતાણા, જામનગર પેથાપુર, માણસા વગેરે અનેક શહેર અને ગામમાં પ્રાભાવિક ચાતુર્માસ કરી અનેક ભવ્ય અને ધર્મ સન્મુખ કર્યા. વિ. સં. ૧૯૮૦ મહા સુદ ૧૧ પ્રાંતિજ મુકામે મહાન શાસન પ્રભાવના પૂર્વક વિદ્વદ્વર્ય પન્યાસ પવર શ્રી અજિતસાગરજી ગણિવર શ્રીને પૂજ્યપાદ યોગનિષ્ઠ ધુરંધર આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગર સૂરીશ્વરજી મ. સા. ના શુભ હસ્તે પંચપરમેષ્ઠીના તૃતીયપદે બીરાજમાન થયા. આચાર્ય પદે અલંકૃત થયા.
વિ. સ. ૧૯૮૫ આસો સુદ ૩ ના દિને એકાએક મહાન શાસન પભાવક આચાર્ય શ્રીમદ્દ અજિતસાગર ભૂરીશ્વરજી મ. સા. કાળધર્મ પામ્યા. આતમ–પંખી નશ્વર દેહ–પીંજરને છેડીને અનાની મુસાફરીએ ઉડી ગયું. - સુમન મુરઝાઈ ગયું, સૌરભ પ્રસરી રહી. શાસન પ્રભાવક સૂરીશ્વરજી મહારાજના ચરણ કમલમાં કોટી કોટી વન્દનાવલી.
ચરણરજ સુમન
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમ
વિષય
પ્રકરણ
૧. સસાર અને સ્વપ્ન
૨. રામ-લક્ષ્મણ
૩. સુમિત્રદ્ભુતનુ દેશાંતરગમન
૪. સુશીલા
૫. વર ઘેાડે ચડયા
સયમ પંથે
૬.
૭. ભીમસેનનેા સસાર
૮. આંમાની આગ
૯. ભીમસેનની નાશભાગ ૧૦. જંગલની વાટે A. હરિષણના રાજ્યાભિષેક
૧૨. નશીબ બે ડગલાં આગળ ૧૩. નોકરીની શેષમાં ૧૪. સુશીલાની અગ્નિ પરીક્ષા
૧૫, ભદ્રાની ભાંડણ લીલા
૧૬. નહિ જાઉ... બેટા ! હાં’
6
૧૭. પ્રથમ ગ્રાસે
૧૮. ફેશ નકામા ગયે
૧૯. સુશીલાના સસાર
૨૦.માત પણ ન આવ્યું
પૃષ્ઠ
૧૬
૨૮
૪૩
૪૯
૫૯
७०
૭૬
૨૫
૯૨
૧૦૦
૧૦૪
૧૧૯
૧૨૮
૧૩૪
૧૪૯
૧૫૬
૧૬૩
૧૭૩
૧૮૬
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
૨૦૩
૨૨૩
૨૧. વિધાતા! આમ કયાં સુધી? ૨૨. આચાર્યશ્રીને આત્મ સપર્શ
૨૩. ભાગ્યપલટો ૨૩/૧ કુટુંબ મેળે ૨૪. મહાસતી સુશીલા ૨૫. સજે! શસ્ત્ર શણગાર ૨૬. દેવને પરાભવ ૨૭. એ જ જંગલ, એ જ રાત! ૨૮. બાંધવ બેલડી ૨૯. ગુરૂવરની ગરવી વાણું ૩૦. આચાર્ય શ્રી હરિફેણ સૂરિજી ૩૧. પાપ આડે આવ્યાં ૩૨. રે! આ સંસાર ! ૩૩. બંધન તૂટયાં
૨૩૫ ૨૫૭ ૨૬૪ ૨૭૮ ૨૯૦ ૩૧૦
૩૨૦
૩૩૨
૩૬૧ ૩૭૭
૪૧૩
૪૨૪
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
MD
نی
DM
8888
સસાર અને સ્વપ્ન
રાજગૃહ :
આજ તે। આ નગર ઇતિહાસની એક યાદ જેવું જ અની ગયું છે. પણ પુરાણકાળમાં આ નગરની જાહેાજલાલી આજના મોટા મોટા શહેરોની હરાળમાં ઊભી રહે તેવી હતી.
જબુદ્વીપમાં આવેલા ભરતક્ષેત્રમાં મગધ નામે એક દેશ હતા. દેશ એટલે આજની પરીભાષામાં રાષ્ટ્ર નહિ, પણ એક પ્રાંત. આજના મહારાષ્ટ્ર રાજ્યની કલ્પના કરી લે. એવા એક પ્રાંત મગધ હતા. રાજગૃહ એ દેશની રાજધાનીનુ નગર હતું.
રાજધાનીનું નગર એટલે પૂછવાનું જ શું હાય ? વિશાળ ચારસ માઇલ ધરાવતુ એ નગર હતું. એ નગરની રચના અનેક વિદેશીઓને આકર્ષતી હતી. દેશ-પરદેશના અનેક સહેલાણીએ આ નગર જોવા આવતાં. ત્યાં રોકાતાં, તેના ચારે ને ચૌટે ઘૂમતાં. અને વાહ વાહ! શું નગર છે!” એવી તેની પ્રશંસા કરતાં.
૧
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર ત્યાંના રસ્તાઓ ઘણું જ વિશાળ હતા. એક સાથે પાંચ પાંચ હાથીઓની કતાર ચાલી શકે તેટલા એ રસ્તા મોટા હતા. રસ્તાની બંને બાજુએ આસપાલવનાં વૃક્ષોની કતાર ઉગાડેલી હતી. જેની શીતળ છાયામાં નગરજને વિશાખી બપોરે પણ આરામથી ફરી શકતાં હતાં. '
રસ્તાની શેરીઓ પણ સમાંતર સમચોરસે પડતી હતી. એ બધી જ શેરી ને ખડકીઓ કઈને કોઈ મોટા રસ્તાને જોડતી હતી. રસ્તા ઉપર વિવિધ વસ્તુઓના વેચાણની દુકાને હતી અને એ દરેક દુકાનોમાં આકર્ષક રીતે માલ ગોઠવેલે હતો. નીચેના ભાગમાં દુકાનો અને ઉપરના ભાગમાં આવા હતાં. ને એ દરેક આવાસેનું પ્રવેશ દ્વાર શેરીના અંદરના ભાગમાં જ પડતું. આ શેરીઓ પણ ઘણી મોટી હતી. ત્રણ ઘોડેસ્વારે તે એકી સાથે એક હરોળમાં જઈ શકે તેવી ભેટી હતી.
એ રસ્તાઓ અને શેરીઓ ઘણું જ સ્વચ્છ અને સાફ રહેતી. નગરના મધ્યભાગમાં વિશાળ બગીચે પણ હતે. શહેરના બીજા ભાગમાં નાના નાના એવા બગીચાઓ તો ઘણું જ હતા. સરોવર પણ હતાં. નાટયગૃહો પણ હતાં. ચિત્રશાળા, સંગીતશાળા, નૃત્યશાળા તે ચરે ને ચૌટે નજરમાં આવતી હતી. અને દરેક શેરીમાં એક એક વ્યાયામશાળા હતી.
પણ રાજગૃહનું ખરું આકર્ષણ તો તેના મંદિરે અને હવેલી હતી. આમ તે ત્યાં અઢારે વર્ણના લોકે વસતા હતા. પરંતુ જેનેની વસ્તી ત્યાં મોટા પ્રમાણમાં હતી.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર અને સ્વપ્ન
જૈનેની વસ્તી હોય ત્યાં જિનાલય, ઉપાશ્રય, જ્ઞાન મંદિર, પૌષધશાળા, પાઠશાળા વગેરે ન હોય તેમ બને જ કેમ? અને તેમાં રાજગૃહ તે મગધની રાજધાનીનું નગર
રાજગૃહના રસ્તા ઉપરથી પસાર થનાર સૌ કોઈને ઉન્નત ને ગગનચુંબી જિનાલયના શિખરનું દર્શન થાય જ. અધા જ દેરાસર શિખરબંધી. ઊંચે ઊંચે જિનશાસનની ધર્મ પતાકા ફરકયા કરે અને સૂર્યના તાપમાં સુવર્ણના કળાત્મક કળશ ચળકયા કરે. એક દેરાસર જુવેને બીજા દેરાસરને ભૂલે. એક એકથી ચડીયાતી દરેકમાં કારીગીરી. બહારથી દેરાસર જેનારનું હૈયું ભવ્યતાથી ભરાઈ જાય એવાં એ ભવ્ય દેરાસર, ઉપાશ્રયે, પૌષધશાળાઓ અને જ્ઞાન મંદિરે પણું એવાં જ વિશાળ. બહારથી એ જેટલા ભવ્ય જણાય તેનાથી ય વિશેષ એ અંદરથી દિવ્ય લાગે. ત્યાંના પવિત્ર વાતાવરણમાં જગતના તમામ તાપ અને સંતાપ શમી જાય. - હવેલીઓ તો બધી જ ગગનચુંબી ગગન સાથે વાતે કરે. તેના ઝરુખા કલાત્મક રાતે દીવાઓના ઝગમગાટથી રસ્તાઓ ઝળહળાં બની રહે.
એ નગરના કોઈપણ ખૂણે ઘૂમનારને સમૃદ્ધિનાં જ દર્શન થાય. સાહાબી જ સાહ્યબી જોવા મળે. દુઃખ અને દારિદ્ર શેઠાં ય ન જડે.
ત્યાંના લોકો પણ સુખી અને સંતોષી. ધર્મપરાયણ અને પ્રામાણિક. પાપભીરૂ બધા જીવ. વસે બધાં જ અઢારે વર્ણના લેક. પણ સૌ સૌના ધર્મમાં રત. કેઈ કોઈની સાથે
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર વેરે વંચે નહિ. જેનેના વાડામાં બ્રાહ્મણે પણ આવે. અને બ્રાહ્મણના પ્રસંગોમાં જેને પણ જાય. દરેક કેમ અને જાત વચ્ચે ભાઈચારે.
આ નગરને રાજા ત્યારે ગુણસેન હતે. નામ પ્રમાણે જ તે અનેક ગુણેથી અલંકૃત હતું. પોતાની વીરતા અને પરાક્રમથી તેણે અનેક દુશ્મનને જીતી લીધાં હતાં અને શામ, દામ, દંડ અને ભેદથી, જ્યારે જેની જરૂર પડે તેનાથી તે રાજ્ય ચલાવતા હતા. '
સ્વભાવે તે ઉદાર હતું. તેના દરબારમાં આવેલું કઈ પણ ખાલી હાથે પાછું નહોતું જતું. છૂટે હાથે તે સૌને
ગ્ય દાન કરત. પંડિતે, શાસ્ત્રીઓ, સાધુ, સંત આનું તા એ ઘણું જ બહુમાન કરતા અને મોટા મોટા પારિતેષકો આપી, મોટા મોટા દાન દઈ તેઓની તે ભક્તિ કરતે.
પ્રજાને એ પ્રથમ સંતાન માનતે. પ્રજાનું કલ્યાણ થાય, પ્રજા કેમ વધુ ને વધુ સુખી થાય, તે માટે તે અહોનિશ પ્રયત્ન કરતે. ઓછા કરવેરા લેતે અને અઢળક સગવડ પ્રજાને આપતે. પ્રજાનું દુઃખ દર્દ જાણવા ગુપ્તવેષે પણ એ કયારેક કયારેક ફરતે અને દુઃખીઆઓને જાતે મદદ કરતે.
ન્યાય તોળવામાં એ નિષ્ફર પણ હતો ને દયાળુ પણ હતો. ગુનેગારને ગુને જોઈને નહિ પણ ગુનેગારનું હૈયું જોઈ એ ન્યાય તેnતે અને યોગ્ય સજા કરતે. ન છૂટકે જ એ કકળતા હૈયે કોઈને દેહાંત દંડની સજા ફટકારતે.
આ ને આવા બીજા અનેક ગુણેને લીધે પ્રજા પણ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર અને સ્વપ્ન તેનું ખૂબ સન્માન કરતી હતી અને તેને પડયા બોલ ઝીલી. લેતી હતી.
ગુણસેનને પ્રિયદર્શના નામે રાણી હતી. તે પણ નામ પ્રમાણે ગુણ ધરાવતી હતી. તેનું નાજુક ને નમણું વદન જેનારના ચિત્તને ઉમદા જ ભાવે કરાવતું હતું. તેની આંખમાં નિર્મળતા હતી અને રૂપમાં તે એ દેવાંગનાઓને પણ શરમાવે તેવી હતી.
પણ સ્ત્રી સહજ સ્વભાવથી તે પર હતી. રૂપનું તેને અભિમાન ન હતું. જેટલું રૂપ તેનાથી હજાર ઘણી એ નમ્ર ને વિનયી હતી. દાસ-દાસીઓ સાથે પણ નીચા અવાજે જ વાત કરતી હતી. શીલ અને ચારિત્ર્યમાં તે ઉત્કૃષ્ટા હતી.
શજ કુળમાં ઉછરી હતી અને રાજાની માનીતી રાણી હતી છતાં પણ કયારેય તેનામાં ઉછુંખલતા કે ઉદ્દંડતા જણાયાં નહોતાં. સંયમ અને સાદાઈની તે પ્રતિમૂતિ હતી.
સંસકારે તે જૈનધમી હતી. ગુણસેન પણ જૈનધમી હતા. બંને જણા યથાશક્તિ ધર્મનું પાલન કરતાં હતાં. પૂજ્ય શ્રમણ ભગવતેની સેવા-સુશ્રુષા કરતાં. વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરતાં.
આ બંનેનો સંસાર સુખે પસાર થતો હતો. બન્ને વચ્ચે પૂરેપૂરે એકરાગ હતે. કોઈ ચડભડ ન હતી. આનંદથી બંને જીવતાં હતાં અને યૌવનની રસ લ્હાણ માણતાં હતાં.
એક રાતે પ્રિયદર્શના સફાળી જાગી ગઈ. ત્યારે રાત્રિને
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર છેલ્લે પ્રહર પસાર થઈ રહ્યો હતો. જાગીને તેણે જોયું તે પોતે સુવર્ણપલંગમાં પોઢી હતી. દીવાઓની વાટ ધીમેધીમે પ્રકાશી રહી હતી; બહાર ગગનમાં તારાઓ ઝબુકી રહ્યા હતા અને પિતે શયન ખંડમાં એકલી જ સૂતી હતી.
એ વિચારવા લાગી. હું જાગી કેમ ગઈ? મારી ઊંઘ એકાએક કેમ ઊડી ગઈ? કંઈ કશું કરડયું? કંઈ કશી અસુવિદ્યા થઈ?
પરંતુ આ માટે તેને બહુ લાંબે વિચાર ન કરવો પડ્યો. તેને તરત જ યાદ આવ્યું. પિતે એક સ્વપ્ન જોયું હતું.
શું સ્વપ્ન હશે એ?” તેના આંતરમને તેને પૂછ્યું.
સ્વાન તાજુ જ હતું અને તાબડતોબ જ એ જોયા પછી આંખ ખૂલી ગઈ હતી. તેને યાદ આવ્યું કે પોતે સવમાં નિર્મળ અને વિશાળ મંડળથી વિભૂષિત એવું સૂર્યનું બિંબ જોયું હતું.
એ જઈને પ્રિયદર્શનાને લાગ્યું કે સૂર્યનાં કિરણો તે ચમકી રહ્યાં છે અને હજી પોતે સૂઈ રહી છે. સવાર પડી ગયું આ તે. ખૂબ જ મોડું થઈ ગયું ઊઠવામાં.
અને એ સફાળી જાગી ગઈ. આંખ ખોલીને જોયું ત્યારે તે ખબર પડી કે રાત્રિને છેલ્લે પ્રહર પસાર થઈ રહ્યો છે ને પિતે તે સ્વપ્ન જોયું છે. સવાર ઉગવાને તે હજી ઘણે સમય બાકી છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
સંસાર અને સ્વપ્ન
હવે શું થાય? તે શું પાછું સૂઈ જવું? પણ ના પ્રિયદર્શના સૂઈ ન ગઈ. કારણ તેને ખબર હતી કે તે એક શુભ સ્વપ્ન જોયું હતું. સ્વપ્નમાં પોતે મંગળ પ્રતીકનાં દર્શન, કર્યા હતાં. એ સ્વપ્નથી જરૂર લાભ થશે એટલી તેને ખબર હતી. સાથે તે એ પણ જાણતી હતી કે શુભ સ્વપ્ન જોયા. બાદ જે ફરી ઊંઘી જવાય તે એ સ્વપ્નનું ફળ મળે નહિ. એ પછી તો નવકાર મંત્રનું સ્મરણ જ કરવું જોઈએ. અને એ સ્વપ્નની વાત એગ્ય ને અધિકારી પાત્રને કહી કપડાના છેડે ગાંઠ વાળવી જોઈએ. એમ કરવાથી એ શુભ સ્વપ્ન. તેનું ચેકસ ફળ આપે છે. ' આથી પ્રિયદર્શના ફરી પાછી ગોદડુ તાણીને સૂઈ ન ગઈ. નવકાર મંત્રનું તે સ્મરણ કરવા લાગી. અને હળવા પગલે એ સ્વપ્નની વાત કહેવા પોતાના સ્વામીના ખંડમાં ગઈ.
તે જમાનામાં પતિ-પત્ની એક જ શય્યામાં સાથે સૂતા નહિ. બંને અલગ અલગ ખંડમાં સૂતાં. ગુણસેન પણ તે જ પ્રમાણે બીજા ખંડમાં સૂતા હતા.
તે વખતે સવારે પ્રથમ પ્રહર હતો. ગુણસેન પણ નિત્યની ટેવ પ્રમાણે જાગી ગયું હતું. અને આત્મ ચિંતવન કરી રહ્યો હતે.
પ્રિયદર્શનાએ આવીને પ્રથમ ગુણસેનને પ્રણામ કર્યા.. તેને ચરણ સ્પર્શ લીધે અને બે હાથ જોડી કંઈક કહેવા માંગતી હોય એવા ભાવથી ગુણસેનથી થેડે દૂર ઊભી રહી.
પિતાની રાણીને આમ અચાનક આવેલી જોઈ ગુણસેનને
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર આશ્ચર્ય થયું. કારણ તે કઈ દિવસ આવી રીતે આવી ન હતી. આજ પ્રથમવાર જ તે આ પ્રમાણે આવી હતી. આથી તેને નવાઈ લાગી. તેમણે પૂછયું :
દેવી ! તમે ? અત્યારે કંઈ? શરીરે તે સુખ અનુભવે છે ને ? તમને જોઈને મને અત્યારે હજારે પ્રશ્નો જાગે છે. કહે, શા માટે પધાર્યા છે?”
ગુણસેને એક સાથે અનેક સવાલે પ્રિયદર્શનાને પૂછી નાંખ્યા, અને પછી તેના જવાબ માટે રાણી સામે જોવા લાગ્યું. ત્યારે જ તેને ખ્યાલ આવ્યો કે રાણી તો ઊભાં, છે. તરત જ તેણે કીધું: “બેસે, અને નિરાંતે આપની વાત કહે કે અત્યારે આપનું આવવું શાથી થયું છે?”
આર્યનારી પતિના કહ્યા સિવાય ઊઠતી કે બેસતી નથી. તેની આજ્ઞાના પાલનમાં તે પોતાને સ્ત્રીધર્મ સમજે છે. પ્રિયદર્શના ગુણસેનને પગે લાગી ને ઊભી જ રહી. પણું એ પિતાની મેળે બેસી ન ગઈ. પતિની આજ્ઞાની તેણે રાહ જોઈ એ આજ્ઞા મળી કે તરત જ પોતાનાં વસ્ત્રોને સંકેલી એ સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર બેઠી. અને આદરપૂર્વક વિનયથી તે બેલીઃ
“હે સ્વામિન! ગાઢ નિદ્રામાં સૂતી હતી. ત્યાં હું ઝબકીને જાગી ગઈ. આંખ ઉઘાડીને જોયું ત્યારે મને ખ્યાલ આવ્યો કે હજી તે રાત બાકી છે. અને મેં સ્વપ્ન જોયું છે. સ્વપ્નને લીધે હું ઝબકી ગઈ.”
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર અને સ્વપ્ન
પ્રિયદર્શનાને બેલતા વચનમાં જ અટકાવીને ગુણસેને પૂછયું :
“દેવી ! એવું તે કર્યું સ્વપ્ન હતું કે જેણે આપની મધુર નિંદ બગાડી નાખી ?”
વહાલા, એ સ્વને તે મારી આજની સવાર ખુશ ખુશાલ કરી નાંખી છે. એથી મારી મધુર નિંદ તૂટી ગઈ પણ તેનું મને દુઃખ નથી. એ સ્વપ્ન દર્શનથી મારું મેરોમ આનંદથી ઉલસિત થઈ રહ્યું છે...”
“તે તે જરૂર એ મંગળ સ્વપ્ન હશે. મને એ કહેશે, એવું તે કયું સ્વપ્ન હતું કે જેથી આજ આ૫ સવારમાં આમ હરખાઈ ઊઠડ્યાં છે ?”
“શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે શુભ અને મંગળ સ્વપ્ન દેખાય પછી સૂઈ ન જવું. એગ્ય વ્યક્તિને એ સ્વપ્ન કહેવું અને જાગ્યા બાદ પ્રભુનું નામસ્મરણ કરવું. આથી નવકાર મંત્રને જાપ જપતી હું આપના ઊઠવાના સમયની રાહ જોતી હતી. આપને જાગૃત થયેલા જાણી હું આપને એ વખ કહેવા આવી છું..” પ્રિયદર્શનાએ પિતે સ્વપ્ન અંગે જેટલું જાણે છે તે વિનયથી કહી બતાવ્યું.
તે હવે જલદી કહો કે એ સ્વપ્નમાં આપે શું જોયું હતું?”
દિવ્ય કાંતિવાળા અને અપૂર્વ મંગળદાયક એવા સૂર્યના બિંબને મેં સ્વપ્નમાં નીહાળ્યું હતું.'
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર આ સ્વપ્ન આપે ક્યારે જોયું?....
શત્રિના છેલા પ્રહરે કેમ એમ પૂછવું પડયું ? શું સ્વપ્ન અને સમયને કંઈ સંબંધ છે?” પ્રિયદર્શનાને સ્વપ્નના સમય સંબંધની ખાસ ખબર ન હતી તેથી પૂછયું.
“હા, દેવી ! સ્વપ્નને સમય સાથે ઘણું જ સંબંધ રહેલો છે. એક તો આપે ઘણું જ શુભ અને મંગળ સ્વપ્ન જોયું છે. તેમાં વળી તે રાત્રિના છેલા પ્રહરે જોયું છે તે ઘણું જ સુચક છે....” ગુણસેને કીધું.
“હે સ્વામિન્ ! આ શુભ સ્વપ્નનું મને શું ફળ મળશે, તે મને જણાવશે તો ઉપકાર થશે.”
સુલોચને ! આ સ્વપ્ન એમ નિર્દેશ કરે છે કે આપને ટૂંક સમયમાં જ પુત્રરત્નની પ્રાપ્તિ થશે.”
પ્રિયદર્શના તે એ સાંભળીને આનંદ વિભોર બની ગઈ. અને કઈ સ્ત્રી એ વાતથી આનંદ ન પામે ? સ્ત્રીજન્મની સાર્થકતા તે જનેતા થવામાં છે. સંતાન વિનાની સ્ત્રીનું કઈ શુકન પણ નથી કરતું. આ સ્વપ્નથી પિતાને પુત્ર થશે તે જાણુ પ્રિયદર્શનાનું હૈયું નાચી ઊઠયું.
તેણે તરત જ પિતાના પાલવના છેડાને ગાંઠ બાંધી અને શુકનગ્રંથી કરી. અને ઉમળકાથી બોલી :
તે તે આપના મેમાં સાકર. આપનું વચન સત્ય થાઓ.”
ત્યારબાદ રાણી ફરીથી ગુણસેનને પગે લાગી. સ્વામીની
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસાર અને સ્વપ્ન
૧૨
ચરણરજ મસ્તકે ચડાવી અને વિનયથી વિદાય લઈ પેાતાના ખડમાં આવીને બેઠી. ત્યાં દાસીઓને ભેગી કરી અને ધર્મ કથા તેમજ પ્રભુસ્તવન કરવા લાગી,
સમયને જતાં કઈ વાર લાગે છે ? આંખના પલકારામાં તા સવાર પડી. સૂર્યના કિરણેથી રાજગૃહ નગરી ચમકી ઊઠી. સૌ આળસ મરડીને બેઠાં થઈ ગયાં, ને સૌ સૌના કામે લાગ્યાં, શતે શાંત ને સૂસ્ત પડેલી ાજગૃહ નગરી દિવસ ઊગતા જ પ્રવૃત્તિથી ધમધમી રહી.
ગુણુસેન અને પ્રિયદર્શીના પણ પાતપોતાની પ્રવૃત્તિમાં પડ્યાં. પણ રાતના સ્વપ્નને બેમાંથી કોઇ વિસયું ન હતું. ગુણુસેને રાજદરબાર ભરાતા અગાઉ જ અનુચરાને મેકલી સ્વપ્નશાસ્ત્રો અને નૈમિત્તિકાને રાજસભામાં હાજર રહેવા આમંત્રણ દેવા મેાકલી દીધા હતા.
રાજગૃહ નગરમાં જાતજાતના વિષયના નિષ્ણાતા અને પ્રકાંડ વિદ્વાના રહેતા હતા. જાણે સરસ્વતીના દરખાર ! નેયાયિકા, વ્યાકરણશાસ્ત્રીઓ, સાહિત્ય સમ્રાટ, કવિઓ, સંગીતજ્ઞા અને યુદ્ધ નિષ્ણાત્તા બધા જ આ નગરની શાલા હતા.
ગુણુસેને નૈમિત્તિકેને આમંત્રણ પાઠવ્યુ. એ આમ ત્રણ મળતાં જ સૌ રાજસભામાં હાજર થઈ ગયા. રાજા પધારે તે અગાઉ તા રાજસભા હકડેઠઠ ભરાઈ ગઈ હતી. નગરજનાને ખબર પડી ગઈ હતી કે પોતાના પ્રિય રાજાની રાણીને શુભ સ્વપ્ન આવ્યું છે ને તેના ફળાદેશ કાઢવા માટે આજે
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર રાજાએ મોટામેટા નૈમિત્તિકોને નિમંત્ર્યા છે. આથી નગરજનો એ ફળાદેશ જાણવા માટે નીયત સમયથી પણ અગાઉ આવીને પોતપોતાની જગા સંભાળી લીધી હતી.
સમય થતાં જ છડીદારે છડી પોકારી. ગુણસેનના આગમનની વધાઈ ખાધી. ગુણસેન આવીને રાજસિંહાસન ઉપર બેઠે. પ્રજાએ પણ ઊભા થઈને રાજાનું સન્માન કર્યું અને તેના બેઠા પછી સૌ બેસી ગયા. રાજાએ પ્રેમ ભીની નજરે સૌના ઉપર નજર નાંખી. ઊંચે ઝરૂખામાં પણ નજર કરી ત્યાં સ્ત્રીઓની બેઠક હતી. અને પ્રિયદર્શના પણ આ જ તે ત્યાં આવીને બેઠી હતી.
સૌના મેં ઉપર ઉત્સુકતા અને આતુરતા જણાતી હતી. સૌ એ જાણવા અધીરા બન્યા હતા કે રાણીને કયું સ્વપ્ન આવ્યું હશે અને તેનું શું ફળ આવશે. આ અંગેની વધુમાં વધુ અધીરતા પ્રિયદર્શનાની આંખમાં જણાતી હતી. તેની નજર વારંવાર નિમિત્તિક ઉપર જતી હતી.
ગુણસેને તરત જ નૈમિત્તિકોને ઉદ્દેશીને કહ્યું : વિદ્વાને ! તમે સૌ તે આ નગરના ભૂષણે છે. તમારી વિદ્યાથી તે સરસ્વતીને દરબાર પણું લજવાય છે. તમને આજે મેં એક સ્વપ્નનું ફળ જણાવવા માટે નિમંત્ર્યા છે. | ગઈકાલે રાત્રિના છેલ્લા પ્રહરે રાણએ સ્વપ્નમાં દિવ્ય કાંતિવાળું અને અપૂર્વ મંગળદાયક એવા સૂર્યના બિંબને જોયું હતું.
- આ સ્વપ્નથી રાણીને શું લાભ થશે ? એ હવે તમે પ્રકાશે.”
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર અને સ્વપ્ન
૧૩ શણના આ સ્વપ્નની વાત જાણે સૌ સભાજને પણ આનંદમાં આવી ગયા. અને અંદર અંદર ગણગણાટ પણું કશ્વા લાગ્યા. કેટલાક તે બેલવા પણ લાગ્યા :
ખરેખર ! રાણીને સ્વપ્ન તે સુંદર આવ્યું છે.' જરૂર લાભ જ થશે.”
અરે લાભ જ નહિ, મહાલાભ થશે. મહાલાભ. કારણ રાત્રિના છેલ્લા પ્રહરે આવું મંગળ સ્વપ્ન દેખાય તે કઈ મેટો લાભ જ થશે.”
રાણીને એ શું મોટો લાભ થવાને હશે ?” આમ અનેક જણ અનેક પ્રકારની વાતો કરવા લાગ્યા.
નૈમિત્તિકે પણ ભેગા મળીને અંદર અંદર વિચારવાલાગ્યા. અને આ સ્વપ્નનું શું ચેકકસ ફળ મળે તેની ચર્ચા કરવા લાગ્યા.
થડા સમય બાદ એક નૈમિત્તિકે ઊભા થઈને કહેવાનું શરૂ કર્યું : હે સૂર્ય સમાન પ્રતાપી રાજન ! આપની કીતિ સદાય અમર રહો, રાણીજીએ જે સ્વપ્ન જોયું છે તે ખરેખર જ ઉત્તમ છે.
સ્વપ્નશાસ્ત્રમાં સેંતેર પ્રકારનાં સ્વપ્ન બતાવ્યાં છે. જેમાં ત્રીશ પ્રકારનાં સ્વને ઉત્તમ ગણાવ્યાં છે. સ્વપ્નમાં તે પદાર્થો વ. દેખાય છે તેનાથી તે સ્વપ્ન જેનાર વ્યક્તિને લાભ થાય છે, અને બાકીના બેંતાલીસ સ્વ અશુભ ગણાવ્યાં છે.. જેનાથી વ્યક્તિને નુકસાન થવાનો સંભવ માટે હોય છે..
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ભીમસેન ચરિત્ર
~~
રાણીજીએ જે સ્વપ્ન જોયુ છે, તેથી તેમને પુત્રરત્નની પ્રાપ્તિ થશે. જે સ્ત્રી સ્વપ્નમાં સૂર્યના બિઅને જુએ છે તે ઉત્તમ ગુણવાળા પુત્રને જન્મ આપે છે તેમ સ્વપ્નશાસ્ત્રામાં મતાવ્યુ છે.
તેમાંય રાણીજીએ તે ઉત્તમ કાંતિવાળું સૂર્ય નુ' ખિંમ એયુ છે, તેમ જ રાત્રિના છેલ્લા પ્રહરે એ સ્વપ્ન નીહાળ્યુ છે. આથી ટૂંક સમયમાં જ તેમને ગ` રહેશે. આ ગભ ખૂબ જ ઉચ્ચ હશે. ને જે પુત્ર જન્મ પામશે તે પુત્ર બુદ્ધિમાં બૃહસ્પતિ સમાન થશે. પરાક્રમ કરનારા થશે. અને લેાકેામાં સારા એવા પ્રભાવ પણ પાડશે. આ ઉપરાંત તે ધીર અને વીર બનશે. અને પોતાના જ માહુબળથી તે મીતિને પામશે. અને ઉભય વંશને તે દીપાવનારા ખની રહેશે....’
આટલું કહી એ નૈમિત્તિક રાજાને તેમજ રાણીને પ્રણામ કરી પોતાના આસને બેસી ગા.
સ્વપ્નને આ ફળાદેશ સાંભળી રાજા અને રાણીનાં હૈયાં તે હરખઘેલાં ખની ગયાં. હજી તે પુત્ર જન્મ પણ થવાના બાકી હતા, અરે! તેવાં કોઇ ચિહ્નો પણ પ્રિયદનાને જણાતાં ન હતાં, પર ંતુ જાણે આજે જ પુત્રજન્મ ન થયેા હાય તેમ તે એનાં હૈયાં નાચી ઊઠયાં.
ગુણુસેને ખુશ થઈ એ નૈમિત્તિકને પોતાના ગળાના હાર ભેટ આપ્યા. રાણીએ પણ પોતાના હાર ઉપહાર તરીકે આપ્યા. બીજા સાથી નૈમિત્તિકાને પણ રાજાએ છૂટે હાથે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર અને સ્વપ્ન સુવર્ણ મુદ્રાઓનું દાન કર્યું અને બધાયનું રેશમી શાલ આપી યોગ્ય સન્માન કર્યું.
નૈમિત્તિકેએ પણ રાજા અને રાણીની તે સમયે ભાર પેટે સ્તુતિ કરી. અને મંગળ આશીર્વાદ આપ્યા.
તે દિવસે રાજસભામાં બસ આટલું જ કામ થયું. સૌ આ શુભ સમાચાર સાંભળીને પુત્ર જન્મની વાત કરવા લાગ્યા. અને આનંદથી ગુણસેન અને પ્રિયદર્શીનાની પ્રશંસા કિરતા વિખરાવા લાગ્યા.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
dh ஆ
;&
#EFI
રામ અને લક્ષ્મણ
માનવીનું મન અતિ ચંચળ છે. કામળ પણ તેટલુ જ છે. તેના ઉપર સારી-નરસી વાતે અને બનાવાની ઘણી જ અસર થાય છે. આથી જ માનવી ઘડીમાં આનમાં જણાય છે તે ઘડીકમાં તે શેકમાં દેખાય છે.
પ્રિયદશના અને ગુણુસૈનના મન ઉપર સ્વપ્નના ફળાદેશની ઘણી જ શુભ અસર પડી હતી. તે જાણીને તેઓ અને વધુને વધુ આનંદમાં રહેતાં હતાં અને અનેક પ્રકારે ભૌતિક આનઢાને માણતાં હતાં.
અને રાજવ શાને આનન્દ્વનાં સાધનાની શી કમીના હાય ? આજે ઉપવન વિહાર તે કાલે જલવિહાર. સવારે સાગર સ્નાન તા સાંજે અશ્વકૂચ. નૃત્યના જલસા, સંગીતના જલસા, નાટકા, કાવ્ય વિનેાદ વ. અનેક આન ંદ તેમને સુલભ હાય છે. સવારે શુ થશે ? તેની ઝાઝી ચિંતા તેમને કરવી પડતી નથી.
જ્યારે માનવી આનંદમાં હાય છે, માજશેખમાં ગુલતાન
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
શમ અને લક્ષ્મણ
૧૭
હાય છે, ત્યારે તેના સમય કયાં વીતી જાય છે તેની તેને જાય ખબર પડતી નથી.
પ્રિયદર્શીના અને ગુણુસેનને સમય પણ તેવી જ રીતે ઝડપથી પસાર થઈ રહ્યો હતા. અને ખુશમિજાજમાં હતાં, ભૌતિક ભાગ વિલાસની સાથેાસાથ તેએ યથાશક્તિ ધનુ પણ આરાધન કરતાં હતાં.
તેએ સમજતાં હતાં કે આજે આપણને જે સુખ અને સાહ્યબી મળ્યાં છે તે તે પૂર્વ ભવની પુણ્યકમાઇની મૂડી છે. અને કયા ડાહ્યો મૂડીને વાપરી નાંખે ? શાણા તેા એ મૂડીના વધારે જ કરે.
દેવદશ ન, પૂજા, વ્યાખ્યાન શ્રવણ, શ્રમણ ભગવ તાની સેવા, સુપાત્રદાન વગેરે અનેક પ્રકારની ધક્રયા રાજારાણી કરતાં હતાં.
આ
સમય થતાં જ સ્વપ્નનુ ફળ દેખાવા લાગ્યું. પ્રિયદનાએ હવે આઝુ હરવા-ફરવાનુ, શરીરને વધુ શ્રમ પડે તેવુ કાર્ય કરવાનુ છેાડી દીધુ. અને પેાતાના ગર્ભને પેાષણ મળે, ગળથુથીમાં જ શુભ સૌંસ્કાર મળે તે રીતે તેણે જીવવા માંડ્યુ
સ્ત્રી માટે આ સમય ઘણા જ નાજુક હેાય છે તેમાંય સંતાન માટે તે આ સમય ઘણે! જ અગત્યના હાય છે. આ સમયમાં તેના બંધાતા જીવાષા પર, માતાના જીવન વ્યવહારની ઘણી અસર પડતી હૈાય છે. માતા આ સમયમાં જેવાં વિચારો ને કાર્યાં કરતી હાય તે પ્રમાણે માતાના શી. ૨
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ભીમસેન ચરિત્ર
ઉદરમાં રહેલે જીવ તે તે વિચાર અને કાય ની અસર ઝીલતા હાય છે. સંતાનને સંસ્કારી બનાવવા માટે આ સમયમાં માતાએ ઘણી જ કાળજી લેવી પડે છે.
પ્રિયદર્શના પણ પેાતાના ઉદરમાં રહેલા જીવને ચેાગ્ય, સૌંસ્કાર મળી રહે તે પ્રમાણે પેાતાના જીવનનાં દૈનિક કાર્યાં કરતી હતી. દિવસના મેાટે ભાગ તે ધમકાર્યાં અને ધ કથામાં જ પસાર કરતી હતી. આન વિહારા તા છેડી જ દીધા હતા. અને આહાર સાદા ને સાત્ત્વિક લેતી હતી. આમ અધી જ રીતે તે પેાતાના ગર્ભનુ રક્ષણ અને સવન કરતી હતી.
ગુણુસેન પણ પ્રિયદર્શીનાને સુખમાં રાખવા મદદ કરતા હતા. સમય મળે તેની સાથે ધર્મકથા પણ કરતા હતા. સાથે દેવદને અને ગુરુવંદને પણ જતેા હતેા. રાણીની દરેક ઇચ્છા પૂરી કરવા તે હંમેશ તત્પર રહેતા હતા.
ત્રીજા મહિને પ્રિયઠ્ઠ નાને અશ્વસેના સાથે ઉપવનને ક્રિડા–વિલાસ કરવાના દોલા ઉત્પન્ન થયેા. રાણીએ તેની જાણુ ગુણુસેનને કરી. ગુણુસેને તરત જ તે અંગેની વ્યવસ્થા કરાવી અને એ દેહલેા પૂરા કરાયેા. પ્રિયદર્શીનાનુ` મન તેથી ખૂબ જ આનંઢમાં આવી ગયું. તે તેથી ઉત્સાહ અને ઉમંગ અનુભવવા લાગી.
એ પછી બરાબર છ મહિને પ્રિયદર્શીનાને પેટમાં સખ્ત પીડા ઉપડી. તેનુ અંગેઅંગ તણાવા લાગ્યું. દથી તે પીડાવા લાગી. એ પીડા કોઈ રાગની ન હતી, પ્રસૂતિની
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ અને લક્ષ્મણ
એ પીડા હતી. સવગ્નના ફળાદેશનો જન્મ થવાથી એ પૂર્વ તૈયારી હતી.
પરિચારિકાઓ પ્રિયદર્શનાની તહેનાતમાં ખડે પગે ઊભી હતી. અને વેદનાને શાંત કરવા પ્રયાસ કરી રહી હતી અને રાણીને મીઠા ને મધુરા બોલ બેલી આશ્વાસન આપી રહી હતી.
એક ધીમી ને તીણી ચીસ પાડી પ્રિયદર્શના સુવર્ણ શયામાં શાંત પડી રહી, પ્રસવ થઈ ગયે. નવજાત શિશુ ઉ.ઉ..ઉં રડીને તેના આગમનની જાણ કરવા લાગ્યું. - પરિચારિકાઓએ તરત જ શિશુને હાથમાં હળવેથી લઈ લીધું. અશુચિ સાફ કરી નાખી. પ્રિયદર્શનાને પણ સ્વચ્છ કરી, એગ્ય ઔષધ આપ્યું અને હળવેથી કાનમાં વધાઈ આપી.
' “આનંદો! રાણીમા! આનંદ! કુળદીપકનું આગમન થયું છે.....”
પ્રિયદર્શન ઘડી પહેલાની અસહ્ય પીડા વિસરી ગઈ અને તેના હેડ ઉપર હાસ્ય ફરકી ગયું. બાળકને તેણે મન ભરીને જોયું ને વહાલથી અસંખ્ય ચૂમીઓ ભરી લીધી.
પુત્ર જન્મની આ મંગળ વધાઈ ગુણસેનને પણ દાસીએ કહી.
ગુણસેન ત્યારે તેના ખંડમાં આતુર ને ઉત્કંઠિત હૈયે આટા મારી રહ્યો હતો. ને વારે ઘડીએ તે પ્રવેશદ્વાર તરફ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
ભીમસેન ચરિત્ર નજર કરી રહ્યો હતે. પ્રિયદર્શનાને પ્રસવ માટે લઈ ગયા તે સમયથી જ તેનું મન ચંચળ બની ગયું હતું અને વારે ઘડીએ રાણીની ખબર કઢાવી રહ્યો હતો અને મનોમન નવકાર મંત્રનો જાપ જપી રહ્યો હતો.
ત્યાં જ શ્વાસભેર દોડતા દેડતા આવીને દાસીએ ગુણસેનને પ્રણામ કર્યા અને એકીશ્વાસે વધાઈ ખાતા કહ્યું :
પુત્રને જન્મ થયે છે...?
આ સાંભળી ગુણસેનનું હૈયું નાચી ઊઠયું. તેને આત્મા હરખાઈ ઊડ્યો. એ ખુશમિજાજમાં તેણે વધાઈ ખાનાર દાસીને પોતાના ગળાનો રત્નહાર બક્ષીસમાં આપી દીધું.
જોત જોતામાં તો નગર આખામાં પુત્ર જન્મની વાત પ્રસરી ગઈ. સૌ નગરવાસીઓએ એ દિવસે જન્મોત્સવ મનાવ્યું. ઘરે ઘરના રસોડે તે દિવસે મિષ્ટાન્ન બન્યાં. અને મંદિરે તેમજ દેરાસરમાં તે દિવસે આંગીઓ થઈ, પૂજા ભણાવવામાં આવી અને પ્રભાવના કરવામાં આવી. સૌએ પત પિતાની રીતે રાજપુત્રને આશીર્વાદ આપ્યા.
ગુણસેને પણ તે દિવસે પુત્ર જન્મની ખુશાલીમાં નગર આખાના ગુરુકૂળે અને શાળામાં પતાસાં વહેંચ્યાં, સાધુ, સંતે અને ફકીને રાજ રસોડે તેડી જમાડયા. શ્રમણ ભગવંતેને ભાવથી ગોચરી હેરાવી નગરના મુખ્ય દેરાસરમાં હીરાજડિત ભવ્ય આંગી કરાવી, પૂજા ભણાવી અને સોના મહેરેની પ્રભાવના કરી.
રાજદરબારમાં કર્મચારીઓ અને અનુચરેનું ચોગ્ય
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ અને લક્ષ્મણ બહુમાન કર્યું. વિદ્વાને, પંડિતે તેમજ શાસ્ત્રીઓને ઉચિત પારિતોષિક આપ્યા.
નગરની પાંજરાપોળે, ગોકુળ તેમજ અશ્વ ને ગજ શાળાઓમાં પ્રાણીઓને ઘાસચારો ખવડાવ્યું. પિંજરે પુરાયેલાં અનેક પક્ષીઓને તે દિવસે મુક્ત કર્યો. કસાઈબાનાં તે દિવસે બંધ રખાવ્યાં અને અનેક બંદીજનેને તે દિવસે મુક્તિ બક્ષી.
પુત્ર જન્મને આ ઉત્સવ પૂરા બે દિવસ ચાલે. ત્રીજા દિવસે નવજાત શિશુને સૂર્ય અને ચંદ્રના દર્શન કરાવ્યાં. છઠ્ઠીના દિવસે સૌ કુળજને એ જાગરણ કર્યું. બારમા દિવસે સૌ સ્વજને, સ્નેહીએ, સંબંધીઓ તેમજ નગરના પ્રતિષ્ઠિત અને મુખ્ય માણસોની હાજરીમાં પુત્રનું નામાભિધાન કરવામાં આવ્યું.
સૂર્ય સ્વપ્નના અનુસારે બાળકનું નામ ભીમસેન પાડ્યું.
ભીમસેન જન્મથી જ તંદુરસ્ત અને રૂપાળા હતે. તેની નાની નાની આંખમાં એક અપૂર્વ તેજ ચમકતું હતું, કપાળ પણ તેનું વિશાળ અને ઝગારા મારતું હતું. તેનાં દરેક દરેક અંગ સંપૂર્ણ વિકસિત હતાં. સુવર્ણના પારણામાં એ સૂતે હોય ત્યારે તેને જોઈને લાગતું કે જાણે અહીં કઈ સહસ્ત્ર પાંખડીવાળું ગુલાબ સૂતું છે! એ હસતો ત્યારે જાણે વહેતા ઝરણાને કલકલ નાદ સંભળાતે.
પ્રકૃતિએ તે જન્મથી જ શાંત અને હસમુખે હતે. ભૂખ લાગતાં એ રડતે, ઠંડી-ગરમીને અનુભવ થતાં એ રડત. બાકી સારેય સમય તેના નાજુક હોઠ ઉપર હાસ્ય
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ભીમસેન ચરિત્ર રમ્યા જ કરતું. જેનાર સાને પરાણે વહાલ કરાવે તેવો એ બાળક હતે.
આવા બાળકના ઉછેરમાં શી કમીના હાય? એક તે રાજપુત્ર ને તેમાંય સ્વભાવે શાંત ને હસમુખે. આથી સૌ કઈ એને હશે હશે રમાડતું. તેની તહેનાતમાં અનેક દાસ-દાસીઓ હાજર રહેતાં અને તેના ઉછેરમાં પૂરેપૂરી કાળજી રખાતી.
પ્રિયદર્શન અને ગુણસેન તે તેને જોઈને હરખઘેલાં બની જતાં હતાં. તેના હસવા માત્રથી તેમનું લેાહી શેર શેર ચડતું. રાજકાજની અનેક ધમધમતી પ્રવૃત્તિમાંથી પણ સમય કાઢી ગુણુસેન આવીને ભીમસેનને અચૂક રમાડી જતે. તેના કાનમાં નવકારમંત્ર સંભળાવતો અને વહાલની ચૂમીઓ, ભરી જતે.
ભીમસેન અઢળક સુખ અને સાહ્યબીમાં ધીમે ધીમે ઉછરી રહ્યો હતો. પ્રથમ જ ગાદી ઉપર છતે સૂઈ રહેતા હતે તે ઊંધે પડવા લાગ્યો. ઊં છે પડીને એ ખસતાં શીખે. પોતાની મેળે બેસવા લાગ્યું. ને મા.આ...મા. વગેરે બેલવા પણ લાગે, સમય જતાં પોતાની મેળે ઉભે પણ રહેવા લાગ્યા. અને વસ વરસમાં તો ઘૂંટણિયા તાણતાં તાણતાં એ નાનાં નાનાં પગલાં પણ ભરતો થઈ ગયે
બે વરસમાં તે એ પ્રિયદર્શનાની આંગળી પકડી ધીમે ધીમે દેર–ઉપાશ્રયે પણ જવા લાગ્યો. ગુણસેનની સાથે રાજ દરબારમાં જતો થઈ ગયે. એકલે એકલે પણ નિર્દોષ રમત
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ અને લક્ષ્મણ રમવા લાગે. સોના રૂપાનાં વિવિધ રમકડાઓને એ ભાંગવા ને તેડવા લાગે. કાલુ કાલુ બેલવા પણ લાગે.
એ જ અરસામાં પ્રિયદર્શનાએ એક શાંત ને ચાંદની તે સુવર્ણ શય્યામાં સૂતા સૂતા રાત્રિના છેલા પ્રહરે એક સ્વપ્ન જોયું. સ્વપ્ન પૂરું થતાં જ તે જાગી ગઈ અને ચારે બાજુ જેવા લાગી. બારીમાંથી બહાર નજર કરતાં જોયું તે હજી તારા ટમટમતા હતા અને અંધારું આછું આછું અવનિ. પર પથરાયેલું હતું.
પણ સ્વપ્ન એટલું સુંદર ને શુભ, ભવ્ય અને દિવ્ય હતું કે તેણે સૂવાનું માંડી વાળ્યું. અને બાકીને સમય વીતરાગ ભગવંતનું સ્મરણ કરવા લાગી.
ગુણસેન જાગે એટલે તરત જ તેની પાસે જઈને વિનયથી ઊભી રહી. પ્રથમ પ્રણામ કર્યા ને પોતાના આવવાનું પ્રયેાજન કહ્યું :
“હે સ્વામિન ! આજે મેં રાત્રિના છેલા પ્રહરે વનમાં રૂવાબથી ઊભેલા અને જગત આખાને જાણે પડકાર કરતે હેય એવા વનવિહારી મૃગેન્દ્રને જે હતે. એને જોતાં જ હું જાગી ગઈ અને આ શુભ સ્વપ્ન છે તેમ સમજી પછી બાકીને સમય નવકાર મંત્ર ગણવા લાગી.”
હે પ્રાણનાથ ! આપ મને સમજાવે કે આ સ્વપ્નનું ફળ મને શું મળશે ?”
ગુણસેને તરત જ કીધું : “દેવી ! આપને સિંહસમાન એવા પરાક્રમી પુત્ર રત્નની પ્રાપ્તિ થશે.”
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪.
ભીમસેન ચરિત્ર પ્રિયદર્શનાએ તે જાણી શુકનગ્રંથી બાંધી. અને આનંદથી એ દિવસની રાહ જોવા લાગી.
એ શુભ દિવસ પણ આવી ગયો. આ સમયે પ્રિયદર્શનાને વધુ વેદના ન થઈ. સરળતાથી પ્રસવ થયે. પુત્ર આવ્યું.
રાજમહેલ બએ બાળકનાં હાસ્ય અને રૂદનથી ગૂંજી ઊઠયો. ભીમસેન તેના નાના ભાઈને તેની રીતે રમાડવા લાગ્યો. તેની કાલી કાલી ભાષામાં તેને છાનો રાખવા લાગ્યા.
બીજા પુત્ર જન્મ ઉત્સવ પણ એટલી જ ધામધુમથી નગરજનોએ મના. ગુણસેને આ બીજા પ્રસંગે પણ અગાઉની રીતે જ દાન કર્યું ને પશુ પક્ષીઓને અભયદાન આપ્યું. બંદીજનેને મુક્ત કર્યા. * આ બીજા પુત્રનું નામ હરિષણ પાયું.
મેટાનું નામ ભીમસેન અને નાનાનું નામ હરિષણ. જાણે રામ-લક્ષ્મણની નાની જેડી.
આ બંને બાળકો ઘણી જ કાળજીથી ઉછરવા લાગ્યાં. અનેક દાસ દાસીઓ તેમની સાર સંભાળ માટે સતત હાજરી આપવા લાગ્યાં.
બંને બાળકોને હસતા ને રમતાં જોઈ પ્રિયદર્શના અને ગુણસેનનાં હૈયાં હરખાઈ ઊઠતાં. રાતના બંને બાળકે પ્રિયદર્શનાને વળગીને જ સૂઈ જતા. કયારેક ભીમસેન પ્રિયદર્શનાને વળગીને જ સૂઈ જતાં. કયારેક કયારેક ભીમસેન ગુણસેનની
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ અને લક્ષ્મણ
૫
સાથે પણ સૂઈ જતા. પરંતુ હરિષણ તા મા સિવાય બીજા સાથે સૂતા જ નહિ.
દિવસે વહેતા ગયા ને અને ભાઈ આ સેાનારૂપાના હાથી ઘેાડે રમતાં રમતાં સાચા હાથી ઘેાડા ઉપર બેસતા થઈ ગયા. અશ્વવારા બંને ભાઈઓને ઘેાડે બેસાડીને દૂર સુધી ફરવા લઈ જતાં, કયારેક ગજરાજ ઉપર પણ ફરી
આવતા.
જ
ભીમસેન હરિષણ કરતાં ઉમરમાં બે વરસ મેટા હતા. પરંતુ એવી માટાઈ તે રાખતા નહિ, મને જાણે સરખી ઉંમરના હોય તેમ જ એ વર્તીતે, નાના ભાઇને તે ખૂબ ચાહતા. બધી વાતમાં તેને જ પ્રથમ પસદગી આપતે. હરિષે પણ મોટાભાઈનું બહુમાન કરતા. તેમના પડયો મેલ ઝીલી લેતેા. તેમની સાથે ઊંચા અવાજે ખેલતા નહિ. આ બધુ હેાવા છતાં પણ ખ'ને વચ્ચે પ્રેમ ઘણું! જ હતા. બેયના જીવ એકમેક સાથે ખૂબ જ હળીમળી ગયા હતા. આથી જ્યાં જુએ ત્યાં આ બંને સાથે જ જણાતા.
ભીમસેનની ઉંમર મેાટી હતી આથી તેને પ્રથમ ગુરુકુળમાં મૂકયા. એ પછી હરિષણને પણ તે પછીના એ વરસે ત્યાં મૂકયે..
બંને ભાઈ એ બુદ્ધિમાં કુશાગ્ર હતા. અને જન્મથી જ તેઓને સારા ને ઉચ્ચ સ`સ્કાર મળ્યા હતા. આથી ગુરુકુળમાં બધા જ છાત્રાની વચમાં તેએ અલગ તરી
આવતા હતા.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
ભીમસેન ચરિં ગુરુ જે કંઈ પાઠ આપે તે બરાબર ધ્યાનથી તે સાંભળતાં. તેનું મનન કરતા. કંઠસ્થ કરવા ગ્ય કંઠસ્થ પણ કરતા. અને જ્યાં પોતાને શંકા પડે ત્યાં પ્રશ્નો પણ પૂછતા.
ચર્ચા સભાઓમાં તે બંને ભાઈઓ ખરે રહેતા-. બંને એકબીજાને મહાત કરવા માટે જડબાતોડ, એકબીજાને મુંઝવી નાખે એવી દલીલો કરતા. અને બંનેય તેના જવાબ પણ સુંદર ને સચોટ આપતા. કેઈનાયથી ઉતરે તેવા તેઓ ન હતા. બંને પ્રથમ રહેતા. - શું સાહિત્ય કે શું શસ્ત્ર શાસ, દરેક વિષયમાં બંને પ્રથમ નંબર રાખતા. આવા વિદ્યાથીએ ગુરુના વહાલા હોય તેમાં શું નવાઈ ?
કયારેક તો એ ગુરુને પણ હરાવી દેતા. ત્યારે પોતા કરતાં પોતાનો શિષ્ય વધુ વિદ્વાન બનતો જાય છે એ જોઈને ગુરુ એવો શિષ્ય પોતાને હવા માટે ગૌરવ અનુભવતા. ગુરુ પણ આ બંને ભાઈઓને અદકેરા ઉત્સાહથી બધા જ પ્રકારની તાલીમ આપતાં. એ તાલીમ આપતી વેળા તે એ ન જોતા કે આ તે રાજપુત્રો છે, તેમને કેમ કંઈ કહેવાય? ત્યારે ગુરુનું માન સૌથી ઊંચામાં ઊંચું હતું, તેમના બેલને સૌ સ્વીકાર કરતાં. બધા જ છાત્રોને એ છાત્ર જ સમજતાં. આ રાજપુત્ર છે, આ નગરશેઠને પાટવીકુંવર છે ને આ મામુલી બાપનો દીકરે છે એવા અલગ ચકાથી તે છાત્રોને શીખવતા નહિ. બધા ઉપર સરખું જ ધ્યાન આપતા.
ગુરુએ અનેક વર્ષોની જહેમત લઈ આ બંને ભાઈઓને
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ અને લક્ષ્મણ
૨૭ પુરુષની તેર કળાઓમાં પ્રવીણ બનાવી દીધા. એવી એક પણ વિદ્યા કે શાસ્ત્ર ન હતું કે જે ભણ્યા વિના આ બંને ભાઈઓ રહી ગયા હોય. ગુરુએ તે બંનેને તમામ શસ્ત્ર ને. શાસ્ત્રની તાલીમ આપી હતી.
વિદ્યાભ્યાસ પૂરે થયે. આ બંને ભાઈઓ યૌવનના થનગનાટમાં કૂદતા ને રમતા રાજમહેલે પાછા ફર્યા. રાજમહેલમાંથી તેઓ ગયા ત્યારે સાવ નાના અને સુકુમાર હતા. આજ જ્યારે તેઓ પાછા ફર્યા હતા ત્યારે તેઓ યુવાન અને પડછંદ સશકત ને વીર બનીને આવ્યા હતા. - આવીને બંને ભાઈઓએ સૌ પ્રથમ માતાપિતાને પ્રણામ કર્યા. અને આશીર્વાદ માંગ્યા.
ગુણસેન અને પ્રિયદર્શના તે પિતાના સંતાનોનો આ વિકાસ જોઈને, ભાવભીની આંખે જોતાં જ રહી ગયાં. મૂક આથી જાણે કહી રહ્યાં હતાં ?” “અરે! મારા દીકરા !. આટલા બધા મોટા થઇ ગયા !..”
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
EEEE
સુમિત્રનું દેશાંતર ગમન
ગુણસેન અને પ્રિયદર્શના એક બપોરે શીતળ ગૃહમાં બેઠાં હતાં અને અલકમલકની વાતો કરી રહ્યાં હતાં. બંને પુત્રો તે સમયે કંઈક બહાર ગયા હતા. હળવે મને બધી રાજકાજ વગેરેની વાત થઈ રહી હતી.
ત્યાં ગુણસેને કીધું : “દેવી ! હવે આપણી ઉંમર થઈ. પુત્રને વિદ્યાભ્યાસ પણ હવે પૂરો થઈ ગયેલ છે અને લાગે છે હવે તેમના ઉપર જવાબદારી લાદવી જોઈએ અને તેમને સંસારી બનાવવા જોઈએ...
બરાબર છે. બંને દીકરા પણ હવે ઉંમરલાયક થયા છે. તેમના ને આપણા કુળને ચગ્ય એવી કન્યાઓની તપાસ આપણે કરવી જોઈએ.”
પણ એ જ વિચારું છું. આપણા રાજદૂતને વિવિધ દેશોમાં મોકલી આપણા કુળને અજવાળે તેવી કન્યાની - તપાસ કરાવું અને બંને પક્ષે બરાબર હોય ત્યાં તેઓના લગ્ન કરી નાંખું”
તે એમાં રાહ શી જેવાની છે? શુભસ્ય શીઘમ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુમિત્રનું દેશાંતર ગામન સારા કામમાં વળી વિલંબ શું કરે. આજે જ આપણું દૂતને મોકલે. તેને બધી માહિતી આપે અને યોગ્ય કૂળ ને કન્યા જોઈ સંબંધ કરી લાવવાની આજ્ઞા આપો.” પ્રિયદર્શનાએ કહ્યું.
એ જ દિવસે ગુણસેને સુમિત્ર નામના રાજદૂતને દેશાંતર એકલી દીધે. આ દૂત ઘણે જ વિચક્ષણ હતો અને તે બધી 0 કલાઓનો જાણકાર હતા. વારસામાં જ તેને વાચાળતા મળી હતી. આ વાચાળતા કેઈને કંટાળે નહોતી આપતી, કારણ તેની ભાષા ઘણી જ સંસ્કારી હતી. અને બેલતી વેળાએ તે સામા પાત્રની ગ્યતાને પ્રથમ જેતે હતે. ઉપરાંત તે તિષ વગેરેને પણ સારે જાણકાર હતો અને પ્રવાસે તે તેણે અનેક ખેડયા હતા. આથી દેશ વિદેશની તેને ઘણી માહિતી હતી. અનેક રાજાઓને, તેમના કુળને તેમજ તેમના સંતાનો ને સગાઓ સુદ્ધાને તે બરાબર ઓળખતે હતે.
ગુણસેનને આ સુમિત્ર ઉપર પૂરેપૂરો વિશ્વાસ હતો. અને તેને શ્રદ્ધા હતી કે જે કામ માટે તેને પિતે એકલી રહ્યો છે તે કામ એ જરૂરથી યશસ્વીપણે પાર પાડી લાવશે.
શુભ દિવસે ને શુભ ચોઘડિયે સુમિત્ર રાજાને પ્રણામ કરી તેમજ તેમના શુભાશિષ લઈને દેશાંતર માટે નીકળી પડયે.
એ જમાનામાં આજના જેવા ઝડપી વાહનો ન હતાં. લાંબી કે ટૂંકી સફર કરવી હોય ત્યારે તે સમયનો માનવી કે ગાડુ, ઘડે કે સાંઢણ લઈને નીકળી પડત. ઝડપથી
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
ભીમસેન ચરિત્ર
પહેાંચવું હેાય ત્યારે સાંઢણીના તે ઉપયેગ કરતા. તે યુગની સાંઢણી એટલે આજના યુગનુ' જેટ વિમાન,
એ સાંઢણી લઈને સુમિત્ર નીકળી પડયા. વહેલી સવારે એ માં ઉપર પાણી છાંટીને એક ગામથી ખીજે ગામ નીકળી પડતા. અપેારના કોઈ વડની છાયામાં આરામ કરતા. અપેાર નમતાં ફ્રી દડમજલ શરૂ કરી દેતા. અને રાત પડતાં કાઈ મંદિરના આટલે કે ગામના ચારે છણીયુ પાથરીને સૂઈ જતા.
રાજકન્યાની શેાધ કરવાની હતી. ગુણુસેનના રાજમહેલને શાભાવે તેવી રાજવધૂ જોવાની હતી. ભીમસેનને પડખે ઊભી રહે તેા દીપી ઊઠે એવી મૂળવાન કન્યાની તપાસ કરવાની હતી. આથી સુમિત્ર વિવિધ દેશેાના રાજદરખારમાં જતે. ત્યાંની માહિતી મેળવતા. રાજકન્યાઓને નીરખતા. અની શકે ત્યાં તેમને સીધા કે પરોક્ષ પરિચય પણ કરતા. આ રીતે તે અનેક રાજદરખારા ઘૂમી વળ્યા. ઘણી ખધી રાજકન્યાઓના નામ તેની પાસે ભેગા થઈ ગયા. એકને જુવા ને ખીજીને ભૂલા તેવી પણ રાજકન્યાએ તેણે જોઈ.
પરંતુ માત્ર રૂપ ઉપરથી જ કન્યાનું પારખું કરે ને તે જ ભીમસેન માટે ચેાગ્ય છે એવા નિણ ય સુમિત્ર કરે તેવા તે ન હતા. રૂપ, શીલ, ચારિત્ર્ય, વિદ્યા, સંસ્કાર, તંદુરસ્તી, ઉચ્ચકૂળ આ બધું જ તે દરેકમાં ઝીણવટપૂર્વક જોતા હતા. પણ હજી સુધી ક્યાંય તેનું મન માને એવી કન્યા જડી ન હતી. જે તેણે જોઈ હતી. તેમાં કેાઈનામાં
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુમિત્રનું દેશાંતર ગમન રૂપ હતું તે શીલ ન હતું. શીલ હતું તે સંસ્કાર ન હતા. તંદુરસ્તી હતી તે બીજું બધું ન હતું.
ઘણો બધો સમય આમ તેણે ઝળપાટ કર્યો. એક દિવસ દડમજલ કરતાં સુમિત્રે વત્સ દેશમાં પ્રવેશ કર્યો. વિવિધ ગામ નગરને નીરખતે નીરખતે તે કૌશાંબી નગરીમાં આવ્યું.
આ નગરીની પ્રશંસા તેણે પોતાની સફરમાં ઘણી સાંભળી હતી. રાજગૃહથી પોતાને નીકળે ઘણા સમય થઈ ગયે હતે. અને હજી સુધી જે કામે નીકળ્યું હતું તે કામ પૂરું થયું ન હતું. તેને મનોમન એમ લાગતું હતું કે આ નગરીમાં તેનું કામ જરૂરથી સફળ થશે. આ માટે તેની પાસે કઈ નક્કર કારણ ન હતું. પરંતુ સુમિત્રને આત્મા તેને કહેતો હતો કે હવે આ સફરનો શુભ અંત અહીં જ આવી જશે.
આ કૌશાંબી નગરી રાજગૃહનગરીથી જરાય ઉતરે તેવી ન હતી. ઊંચી ઊંચી હવેલીઓ, ગગનચુંબી જિનાલયે, વિશાળ રસ્તાઓ, રસ્તાઓની બે બાજુઓએ શીતળ છાંય પાથરતાં આસોપાલવનાં વૃક્ષે, એ રસ્તાઓ ઉપર ચાલ્યા જતા રથે, હણહણાટ કરતાં પાણીદાર વેત, કથઈને કાળા અશ્વ, મલપતી ગતિએ ચાલતાં મહેમત ગજરાજે અને અઢારે આલમથી ઉભરાતાં વિવિધ ચૌટાઓ, આ બધું જોઈને સુમિત્રને રાજગૃહની યાદ આવી ગઈ.
આ નગરી ઉપર માનસિંહનું રાજ્ય ચાલતું હતું.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
ભીમસેન ચરિત્ર
માનસિંહ પ્રતાપી રાજા હતા, તેની આણ ઘણા દેશેા ઉપર ચાલતી હતી. ભાટ ચારણે અને નગરજના તેના પરાક્રમી સ્વભાવની ગુણગાથા ગાતા ધરાતાં નહતાં. સુમિત્રે જાણ્યુ કે માનસિંહ રાજા તે જૈનધમ માં અપૂર્વ શ્રદ્ધા ધરાવે છે, અને વીતરાગ પ્રભુના અનન્ય ભકત છે.
તેની રાણી કમલા પણુ નામ પ્રમાણે કમલ સ્વભાવની છે, રાજમહેલમાં રહેતી હાવા છતાં પણ રાજાશાહી ઠાઠ અને ઠસ્સાથી અલિપ્ત છે. આ રાજારાણીને એ કન્યા એ છે. મેાટીનું નામ સુશીલા છે અને નાનીનુ નામ સુલેાચના છે.
સુમિત્ર માટે આટલી માહિતી પૂરતી હતી, પછી તે તેણે પેાતાનાં બુદ્ધિ કૌશલ્યથી ઘણી માહિતી ભેગી કરી અને એમ કરી તે જાણી શક્યો કે સુશીલા અને સુલેાચનાને, માનસિ ંહે રાજમહેલમાં ખાસ તજૂો રાખીને બંનેને ચાસઠ કળાઓની તાલીમ આપી હતી. અને મને સુતાનુ ઘણી જ કાળજીપૂર્વક જીવનઘડતર કર્યુ હતું.
સુમિત્રને લાગ્યુ` કે પેાતાનુ અધુ કામ તે હવે પતી ગયું છે. અર્ધું જ ખાકી રહ્યું છે માકીનું કામ પતાવવા તે ઉત્સાહથી સુંદર વસ્ત્રામાં પરિધાન થઈ રાજદરખારે જવા નીકળ્યેા. સાથે ગુસેનની પ્રતિષ્ઠા વધે તેવું ઊંચા પ્રકારનુ નજરાણું પણ લઈ ગયા.
રાજદરબારે એ ઘડીકવારમાં આવીને ઊભા રહ્યો. દ્વાર પાળને ખાનગીમાં સેાનામહેાર આપી. આ મહેાર મળતાં જ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુમિત્રનું દેશાંતર ગમન
૩૩ દ્વારપાળ દોડતે દરબારમાં ગયા અને પ્રણામ કરીને ઊભો હ્યો. અને કહ્યું :
સ્વામિન્ ! મગધદેશથી કોઈ પરદેશી આપના દર્શને આવ્યો છે. આપની આજ્ઞા હોય તે તે મહાનુભાવને આપની પાસે લઈ આવું.”
માનસિંહે તરત જ કીધું “જા, એ મહાનુભાવને તરત જ વિનયથી, આદર આપીને લઈ આવ.” | સુમિત્રને શ્રદ્ધા હતી સોનામહેર તાત્કાલિક અસર કરશે જ. એ રાજમહેલની રચના તે ઊભે હતો ત્યાં જ દ્વારપાળ આવીને પ્રણામ કરીને સુમિત્રની સામે ઊભું રહ્યો, અને બે ?
પધારે, પધારે, મહાનુભાવ! અમારા પ્રતાપી રાજા માનસિંહ નરેશ વતી હું આપનું સ્વાગત કરું છું. આપ મારી સાથે ચાલે, નરેશ આપની રાહ જુવે છે.” | સુમિત્રના આનંદનો પાર ન રહ્યો. તેણે તુરત જ બીજી સોનામહોર દ્વારપાળના હાથમાં સેરવી દીધી અને તેની પાછળ પાછળ ચાલવા લાગ્યો.
માનસિંહને રાજસિંહાસન ઉપર બેઠેલે જેઈ સુમિત્રે દૂરથી જ પ્રથમ નમસ્કાર કર્યો, અને પછી પાસે આવી ખૂબ જ વિનયથી નરેશને ચરણ સ્પર્શ કર્યો. અને બે હાથ જોડી તેમની સનમુખ ઊભો રહ્યો.
કલ્યાણ થાઓ, મહાનુભાવ! કહે, આપ ક્યાંથી ભી. ૩
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચારિત્ર પધારે છે ? અને આપના આગમનનું શું પ્રજન છે? મારા ગ્ય જે કંઈ કહેવા જેવું હોય તે જરૂરથી કહે.” માનસિંહે શાંત સ્વરે કીધું. અને સુમિત્રને બાજુના સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર બેસવા માટે સુચન કર્યું.
સુમિત્રે સિંહાસન ઉપર બેસતાં પહેલાં માનસિંહ નરેશને નજરાણું થયું અને વિનયથી તે બે
હે પ્રતાપી ને પરાક્રમી નરેશ! મગધ દેશની રાજધાની રાજગૃહી નગરીના નરેશ ગુણસેન નૃપે આપને આ નજરાણું મે કહ્યું છે. આપ તેને સ્વીકાર કરે....”
સુમિત્રને આ પ્રમાણે કહેતો સાંભળી માનસિંહ વચમાં જ બેલી ઊઠે : “ઓહ ગુણસેન નરેશે મને યાદ કરીને આ નજરાણું કહ્યું છે? ધન્યવાદ ! ધન્યવાદ ! ફરમાવે આપવા નરેશે મારા માટે શું સેવા બતાવી છે?”
સેવા તો અમે કરીએ રાજન ! આપ જેવા ઉચ્ચ ને મહાપુરુષએ તે ઉપકાર કરવાનો છે. હું એક ઘણા જ શુભ અને મંગળ કામે નીકળે છું અને મને શ્રદ્ધા છે આપ એ કામ જરૂરથી કરશે ને મારા ઉપર ઉપકાર કરશે.”
“મહાનુભાવ! મારાથી બનતું કામ હું જરૂર કરીશ. આપ નિ સંકેચ કહો. અને આપને પરિચય તો આપે આપે જ નહિ ?”
“મારું નામ સુમિત્ર છે. અને હું દૂતનું કામ કરું છું. મારા સ્વામીએ મને એક મહત્વના કામે દેશાંતર મેક
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
સુમિત્રનું દેશાંતર ગમન છે. દેશ વિદેશમાં ફરતાં મેં આપની ઘણી જ કીર્તિ સાંભળી. આપની દીકરીઓ અને રાણીમાની પણ ઘણું જ પ્રશંસા સાંભળી. આથી હું બીજા દેશોમાં વધુ ન રોકાતાં સીધે જ આપને ત્યાં દોડી આવ્યા....”
એ ઘણું સારું કર્યું તે સુમિત્ર! હવે તારા સ્વામીએ તને ક્યા કામે મોકલ્યા છે, તે જણાવવા ગ્ય હોય તે મને જણાવી
એ શું બોલ્યા રાજન્ ! આપ જ તે એ કામ કરી શકે તેમ છે. આપને એ નહિ જણાવું તે એ કામ પાર શી રીતે પડશે ?..” સુમિત્ર બેલ્યો.
બલવામાં તું ઘણે ઉતાદ લાગે છે સુમિત્ર ! જે રાજાને તારા જેવા દૂતે છે એ રાજા કેટલે ભાગ્યશાળી અને પ્રતાપી હશે! એ તે હવે મારે કલ્પના જ કરવી રહી...”
: “આપ પણ રાજન ! મારા સ્વામીથી કયાં ઊતરે તેવા છે? આપના નામને ડંકે તે દશે દિશાએ વાગે છે. નગરજને તે ઊઠતાંની સાથે આપનું જ નામ પ્રથમ શ્રવણ
પરંતુ મારા સ્વામી અને આપની વચ્ચે એક ઘણે માટે ભેદ છે....”
એ કેવી રીતે ?”
મારા સ્વામીને બે રાજકુંવર છે. એકને જુઓ ને બીજાને ભૂલે. બુદ્ધિમાં તે જાણે બૃહસ્પતિ જોઈ લે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર પરાક્રમી ને સાહસી પણ એવા જ છે. નિશાનબાજ તે એવા છે કે આંખે પાટા બાંધીને ફરતા મસ્જની આંખ વીધી શકે છે. પરંતુ હૈયાના તેઓ બંને કુમળા છે. તેમાંય પાટવી કુંવર તે અંતરના ઘણુ જ કૂણા છે. કેઈનું પણ દુઃખ જોઈ તેમની આંખ ભીની બની જાય છે. પણ છતાંય જાત પ્રત્યે તે તે ઘણું જ કઠેર છે. તેર કળાઓમાં તે પ્રવીણ છે.
આ બાજુ આપને બે રાજકન્યાઓ છે. મેં સાંભળ્યું છે આપની તે બંને સુતાઓ પણ ચેસઠ કળાઓમાં પ્રવીણ ને દક્ષ છે. સૌદર્યમાં અપ્રતિમ છે. ને શીલ, ચારિત્ર્યમાં તે તે બેજોડ છે.
બસ ભેદ હોય તે આટલો જ છે. બાકી બંનેના મુળ ને સંસ્કાર, ભાવના અને વિચાર, ધર્મ અને જાતિ, સુખ અને સાહ્યબી; સત્તા અને શેખ એકસરખા છે.”
સુમિત્રને બોલતા વચમાં જ અટકાવી માનસિંહ બેલી ઊઠઃ
વાહ! ઘણું સુંદર ! તારા સ્વામીને કુંવર છે ને મારે કન્યા! ઘણી જ સુંદર તક કહેવાય! એમ કેમ ન બની શકે કે અમારા બંનેના કુળે એક બની શકે ?...”
“રાજન ! તો તે આપના મોંમાં સાકર. આપની માટી દીકરીને અમારા પાટવી કુંવરને આપશે તે સેનામાં સુગંધ ભળી જશે. અને મને તે પૂરેપૂરી શ્રદ્ધા છે આપની દીકરીને આથી સુંદર વર બીજે કયાંય નહિ મળે !
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુમિઝનું દેશાંતર ગમન
૩૭ આપ પણ જૈન ધમી છે ને મારા સ્વામી પણ જૈન ધમી છે. કુળને તે કઈ વાંધો નથી. રહી વાત કુંવર અને કન્યાની !....”
સુમિત્ર! તું એ કુંવરની કઈ છબી લાવ્યો છે ? તેમની કોઈ જન્મકુંડળી તારી પાસે છે?” માનસિંહે પૂછયું.
રાજન ! એ સિવાય તે આ કેવી રીતે બને ? લે આ મોટા દીકરાની છબી અને તેમની કુંડળી!” એમ કહી સુમિત્રે સંભાળથી ભીમસેનની છબી ને કુંડળી કાઢીને રાજાના હાથમાં મૂકી. - માનસિંહ તે ભીમસેનની છબી જોઈ જ રહ્યો. પડછંદ કાયા, સશક્ત ને માંસલ શરીર, ભરાવદાર મેં, વિશાળ કપાળ, અણીયાળું નાક, પ્રતાપી આંખે, લેભામણા હોઠ ને નજરમાં ભારોભાર વિનમ્રતા.
માનસિંહે એ છબીને ધારી ધારીને અને મનભરીને જોયા કરી. આ જોઈને સુમિત્ર બોલી ઊઠશે.
“શું જુઓ છો નરેશ? અમારા કુંવરમાં કંઈ ખામી
જણાય છે?”
‘એ શું બે સુમિત્ર ! તારા કુંવર તે સવાંગ સુંદર છે. જેને કેવી પ્રતાપી મુખમૂદ્દા છે?”
તે પછી શું વિચાર કરે છે?”
વિચારું છું આ છબી સુશીલા અને તેની માને પણ બતાવી જોઉં. તેમને પણ અભિપ્રાય જાણી લઉં અને
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
૩૮
આ કુંડળી રાજર્જ્યોતિષીને જોવા માટે આપી દઉં.’
‘ઘણું! જ સુંદર વિચાર છે રાજન્ ! પશુ નરેશ ! આપની દીકરીનો તે પરિચય કરાવા ? જો કે મારું મન તે સાક્ષી પૂરે જ છે કે આપની દીકરી પણ પૂરેપૂરી સુલક્ષણા અને અમારા પાટવીકુ વર માટે ચૈાગ્ય જ હશે, પરંતુ આવા જિગ્નુગીભરના સબંધેા જોડતાં અગાઉ ખધુ પાકુ કરવુ જોઇએ. મારા આ અવિનયને આપ ક્ષમા કરશે.....
'ના, ના. તેમાં અવિનય શાનો ? એ તા વ્યવહાર છે, કન્યા જોયા વિના ક ંઇ થોડાં સગપણ બંધાય ? હા, તે સુમિત્ર ! તારે પાછા ફરવાની ઉતાવળ તેા નથી ને ?
‘ના, રાજન ! આ કામમાં ઉતાવળ કરે ન ચાલે. આપ કહેશે। તેટલા દિવસ આપનુ સ્વાગત માણીશ....'
તા તું ખેંચાર દિવસ અત્રે રોકાઇ જા આ કૌશાંબી નગરમાં ને આ રાજમહેલમાં મેાજ કર. ત્યાં સુધી હું આ અગે મારા પાકે વિચાર કરી લઉ.....
જેવી આપની ઈચ્છા.' સુમિત્રે વિનયથી કીધું.
સુમિત્ર એ પછી રાજમહેમાન બન્યા. ત્યાંના રોકાણ દરમ્યાનના દિવસેામાં તેણે રાજકુળનો,રાજકુળના માનવીઓના પરિચય કર્યાં. રાણી કમળાને પણ મળ્યા. સુલેાચના અને સુશીલાને પણ જોઈ. તેમનો પણ સ'પર્ક સાધ્યેા.
માટી દીકરી સુશીલાને જોઈ તેનો આત્મા સતેષ પામ્યા, તેનું લજજાશીલ વદન, વિનયી રીતભાત, ખોલવામાં
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુમિત્રનું દેશાંતર ગમન
૩૮
મૃદુતા, પ્રશ્નોને સમજવાની તેની બુદ્ધિ, કાંચનવણુ" સૌન્દર્યાં, નમણેા ને નાજુક દેહ અને ઉચ્ચ સંસ્કાર, આ બધું જોઇને સુમિત્ર ખુશ થઈ ગયા. આનંદના આવેગમાં તેણે મનોમન સુશાલા અને ભીમસેનનાં લગ્ન પણ જોઈ લીધા.
ભીમસેન સાથે સુશીલાનુ નક્કી થઈ જાય તા ૨હેંગ રહી જાય! પેાતાનુ` કામ યશસ્વી બની જાય. ને તે મને તે માટે પ્રભુને પ્રાથના પણ કરવા લાગ્યા.
આ ખાજુ માનિસંહે ભીમસેનની છબીને કમલાને બતાવી. કમલાએ પણ તે મનભરીને નીરખી.
‘ દેવી ! શું વિચાર છે ? સુશીલા માટે આ કુંવર ચેાગ્ય છે કે નહિ ?' માનસિંહે પૂછ્યું.
હું શું કહું ? આપની બુદ્ધિ ને ગુણુ પરીક્ષા માટે મને શ્રદ્ધા છે. આપ જે કરશે! તે ચેાગ્ય જ હશે,’ કમલાએ વિનયથી કીધું.
દેવી ! એમ કહીને તેા તમે મારામાં આપની શ્રદ્ધાની વાત કરી. હું તે પૂછું છું સુશીલા માટે આ વર કેવા છે ?” • આ પ્રશ્ન તે આપણે સુશીલાને પૂછીએ તે જ સારું છે. એની પણ ઈચ્છા તે આપણે જાણવી જોઈ એ ને.’ ઘણાં કુશળ છે! તમે હાં દેવી ! કોઇ વાતે પણ એમ નથી કમુલ કરતાં કે આ યુવાન મને પસદ છે.’
'
રહેવા દે હવે. એમ કહી મારા વખાણ ન કરે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, સ્ત્રીઓની બહુ પ્રશંસા ન કરવી..’
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
ભીમસેન ચરિત્ર એટલે તે હું તમારી થેડી પ્રશંસા કરું છું.” માનસિંહે હસતાં હસતાં જવાબ આપ્યો.
એ પછી ભીમસેનની છબી સુશીલાને બતાવી. ભીમસેનનો પરિચય આપે. ગુણસેન અને પ્રિયદર્શનાનો પણ પરિચય કરાવ્યું.
સુશીલા તે ભીમસેનની છબી જોઈને આનંદવિભેર બની ગઈ. પરંતુ તેણે પિતાના હૈયાની ઉછળતી લાગણીઓને બહાર પ્રગટ થવા ન દીધી. શાંત ચિત્તે, મનનાં ભાવ મનમાં જ દબાવીને એ નીચું મેં કરીને બેસી રહી.
“બેટા ! તને શું લાગે છે? તને આ યુવક ગમે છે ને? કમલાએ પૂછયું.
મા! તેમાં મને શું પૂછવાનું? આપ તે મારા હિતસ્વી છે. આપ જે કંઈ કરશે તેમાં મારું કલ્યાણ જ હશે.”
આ સાંભળીને સુમિત્ર વિચારવા લાગે કન્યા કેટલી વિનયી છે! કે મોંઘમ જવાબ આપે ! ભીમસેન સાથે આ કન્યા દીપી ઊઠશે.
ત્યારપછી માનસિંહે સુશીલા અને ભીમસેનની કુંડલીઓ રાજ જ્યોતિષી પાસે સરખાવી જોઈ. બંનેનો પેગ થાય એમ છે કે નહિ, બંને સુખી થશે કે નહિ વગેરે ગ્રહ વિ. ની તપાસ કરાવી.
રાજ તિષીઓએ બનેની કુંડલી જોઈ અને ગણિત ગણ્યું. એ ગણીને અભિપ્રાય આપે કે બંનેના ગ્રહે એટલા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
સુમિત્રનું દેશાંતર ગમન બધા ઉચ્ચ ને સારા ને સામ્ય ધરાવે છે કે બંનેનું જોડું સુખી થશે અને કન્યા પિતાના શીલ ચારિત્ર્યથી પિતાના સંસારને અભૂતપૂર્વ રીતે અજવાળશે. ભીમસેન પણ આ કન્યાને સારી રીતે રાખશે. તેને સુખ અને શાંતિ માટે સત કાળજી રાખશે. ને તેને જરાપણુ દુઃખ નહિ પડવા દે. તેમજ સુશીલા પ્રત્યે અપૂર્વ રાગ ધરાવશે. જ્યોતિષના આધારે એમ કહી શકાય કે આ ચેગ બહુ ઓછાને મળે છે. આ લગ્ન સંબંધ બાંધવામાં સુખ ને સુખ જ રહેલું છે.
રાજ જતિષીઓનો આ અભિપ્રાય જાણે બધા જ આનંદમાં આવી ગયા. ભીમસેનની છબી જોઈને તે સૌને એ યુવાન ગમી ગયે હતે. અંતરથી બધા જ ઈચ્છતા હતા કે સુશીલાનો હાથ ભીમસેનના હાથમાં આપ. ત્યાં જાતિથીઓને આ મનભાવતો અભિપ્રાય મો. પછી પૂછવું જ
શું?
- વધુમાં વધુ આનંદ સુમિત્રને થયે. પિતાના સ્વામીપુત્ર માટે આવી સુંદર કન્યા મળી ગઈ તેથી તેના હર્ષને તે પાર જ ન હતો. તેનું મન તે હવે રાજગૃહમાં પહોંચી જવા ઊડું ઊડુ થઈ રહ્યું હતું. કેમ જલ્દી આ શુભ સમાચાર ગુણસેનને પહોંચાડું એ વિચારમાં તેને મનમયૂર નાચી ઊઠે.
માનસિંહે આ નિર્ણયને વધાવી લીધું અને સુમિત્ર સાથે સુશીલા અને ભીમસેનના સગપણનું નક્કી કર્યું. સગપણની નિશાની રૂપ સોનામહોર અને સુવર્ણ નાળિયેર આપ્યું. ભરસભામાં આ સગપણની જાહેરાત કરી અને સુમિત્રને
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર મૂલ્યવાન વરે, રત્નાહાર વગેરે ઉપહાર આપી, વેવાઈના ઘરને માણસ માની તેનું બહુમાન કર્યું.
અને વિદાયવેળાએ ગુણુસેન અને પ્રિયદર્શનને પ્રણામ તેમજ ખુશખબર કહેવડાવ્યા અને જેમ બને તેમ જલદી લગ્ન સમારંભ ગોઠવવા જણાવ્યું. *
સુશીલા પણ આદ્ર નજરે પોતાના સ્વામીના રાજદૂતને જતે નીહાળી રહી અને જ્યાં સુધી સુમિત્ર દેખાય ત્યાં સુધી તેને જેતી એ મહેલના ઝરુખે ઊભી રહી.
અને પિયુના આગમનની રાહ જોવા લાગી.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
0
D D D D જૂરી
t
拉拉燃烧
સુશીલા
સુમિત્રના ઉત્સાહને પાર નથી. સફર લાંખી છે. પર તુ
હવે તેના તેને આઝે થાક લાગતા નથી. ઉતાવળી ગતિએ તે સાંઢણીને હૂંકારી રહ્યો છે. ખપેારના આરામ પણ તેણે આછે કરી નાંખ્યા છે અને ચીલ ઝડપે તે રાજગૃહે પહેાંચવા માટે પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે.
કૌશાંબી પહોંચતા તેને જેટલેા સમય લાગ્યા હતા તેનાથી અર્ધા સમયમાં તે રાજગૃહમાં આવી પહેાંચ્યા. આવીને તરત જ સીધા એ રાજસભામાં પહોંચી ગયે. પ્રવાસમાં ધૂળવાળાં થયેલાં કપડાં બદલાવીને કે પરસેવાથી રેબઝેબ થયેલા શરીરે સ્નાન કરવાની પણ તેણે દરકાર ન કરી અને ચડયા શ્વાસે ગુણુસેનને પ્રણામ કરીને ઊભે રહ્યો.
સુમિત્રને આવેલા જોઈ ગુણુસેને તરત જ તેનુ સ્વાગત કર્યુ. અને સૌ પ્રથમ તેના ક્ષેમકુશળ પૂછ્યા. પછી તેને ઉચિત આસને બેસવા કહ્યું. તેના દિદાર જોઈ લાગતુ હતું કે તે રસ્તામાં કયાંય પણ ખાટી થયા સિવાય સીધા જ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
ભીમસેન ચરિત્ર
રાજસભામાં ચાલ્યે . આવ્યે છે. આથી તેના માટે શીતળ જળ પણ મગાવ્યું.
ઘણા સમયથી સુમિત્રે વતનનુ' મીઠું ને મધુરું પાણી પીધું ન હતુ. વતનનું જળ કઠે પડતાં જ તેના ધખતા શરીરને શાતા વળી. જળના શીતળ સ્પર્શ માત્રથી જ તેના પ્રવાસના અર્ધાં થાક ઊતરી ગયા. પાણી પીને તે સ્વસ્થ થયા. પરસેવા લૂછી નાંખ્યા અને પેાતે લાવેલી કુમ પત્રિકા ગુણુસેનને આપી.
ગુણુસેને તે વાંચી, વાંચીને પૂછ્યું : · સુમિત્ર ! તેં ઘણું જ ઉત્તમ ને ઉમદા કામ કર્યુ છે. હવે એ કહે કે તે જે કન્યા જોઈ છે તે કેવી છે ? તેનુ મૂળ ને માખાપ બધા કેવા છે ? તું લગ્નનું નક્કી કરીને આવ્યે છે ત્યારે એ આપણા રાજગૌરવને અનુકૂળ જ હશે તેમ માની લઉં છું.'
‘રાજન્ ! હું ઘણા બધા દેશેામાં ર્યાં. ઘણા રાજમહેલામાં ઘૂમી વળ્યા. અનેક રાજકન્યાઓ, શ્રેષ્ઠિ કન્યાઓ, જોઈ, પરંતુ જેની સાથે મેં યુવરાજ ભીમસેનનું સગપણુ ખાંધ્યુ છે તેના જેવી કન્યાની તેા કાઈ જોડ મેં ન જોઈ. તેના જેવું ઉચ્ચ મૂળ ને ઉમદા સંસ્કાર મને ખીજે કયાંય જોવા ન મળ્યા.
વત્સ નામના દેશમાં કૌશાંખી નગરી છે. એ નગરી પર શ્રી માનસિંહ નરેશનું આધિપત્ય છે. ખૂબ જ પ્રતાપી અને પરાક્રમી રાજા છે. ન્યાયપરાયણ અને ખૂબ જ નીતિવાન એ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Y૫.
સુશીલા રાજવી છે. જૈન ધર્મમાં તેને ભારોભાર આસ્થા છે. તેની સાતેય પેઢી જન્મ અને કર્મથી જૈનધમી છે.
આ રાજાને બે દીકરીઓ છે. જેમ આપને બે દીકરાઓ છે. આપની જેમ જ માનસિંહ નરેશ તેમની દીકરીઓને ચેસઠ કળાઓની તાલીમ આપીને તેમનું ઘડતર કર્યું છે. આ માટે તેઓશ્રીએ રાજમહેલમાં ખાસ તજ, વિદ્વાને અને શાસ્ત્રીઓને રોકયાં હતાં. અને એ બધી જ ચેસઠ. કળાઓમાં તે બંને દીકરીઓને પ્રવીણ ને દક્ષ બનાવી છે.
મોટી દીકરીનું નામ સુશીલા છે. નામ કરતાં ગુણેમાં તે તે લાખ ઘણું વધુ સુશીલા છે. સુલક્ષણા પણ તેવી જ છે. - નાજુક અને નમણી તેની કાયા છે. કંચનવણું તેનું સૌન્દર્ય છે. ગોરું ગોરું ગુલાબી વદન છે. પરવાળા જેવા કમનીય હોઠ છે. હરણીની આંખેને પણ ઘડી ભુલાવે એવી તેની અણીયાળી આંખે છે. એ હસે છે ત્યારે જાણે એમ લાગે છે કે પાસે કોઈ ઝરણું વહી રહ્યું છે. એ બોલે છે ત્યારે તે આપણને એમ જ લાગે કે વસંતની કોયલ ટર્કી રહી છે. તેના હાથ કમળની નાળ જેવા સુકમળ છે, ને હાથ ઉપર રત્નકંકણ પહેરેલાં છે. તેનાથી તે તેની શોભા ઓર વધી જાય છે. કપાળમાં કરેલ ચાંદલો પણ તેના વદનની શોભામાં વધારે કરે છે. એ ચાલે છે ત્યારે રાજહંસી ચાલી રહી હોય એમ લાગે છે.
પણ રાજન ! આ બધું તે કન્યાનું બાહ્યરૂપ છે. તેનું ભીતર સૌન્દર્ય તે ઘણું જ અનુપમ છે. બુદ્ધિમાં તે ઘણી
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
—
ભીમસેન ચરિત્ર જ કુશાગ્ર છે. રાજપ્રશ્નોને એ સરળતાથી સમજી શકે છે. પરંતુ એ વિનયી એટલી બધી છે કે તેને પૂછવામાં આવે તે જ તે રાજકાજના પ્રશ્નોમાં સલાહ આપે છે. વગર પૂછે તે ડહાપણ ઓળતી નથી. વિવેકી પણ તે એટલી બધી જ છે. કોને કેટલું સન્માન આપવું, કેવી રીતે કોને કે સત્કાર કર વગેરે તે ખૂબ જ સારી રીતે જાણે છે. અને બાલવે તે એવી મધુર ભાષિણી છે કે નાના સાથે એ નાની બની રહે છે ને મેટા સાથે મોટી પણ બની રહે છે, તેના સ્વભાવમાં કયાંય ઉગતા નથી. ખૂબ જ શાંત અને સરળ છે. સ્ત્રી સ્વભાવ ચંચળ કહ્યો છે, પરંતુ આ કન્યા તે પૂરેપૂરી સ્વસ્થ મિજાજની છે. રાજમહેલમાં ઉછરી છે, પરંતુ તેનામાં કયાંય અભિમાન જણાતું નથી. ખૂબ જ સાદાઈ અને સંયમથી એ રહે છે. તેનું યૌવન સોળે કલાએ પરિપૂર્ણ ખીલેલું છે, પરંતુ તેનામાં મેં કયાંય ઉદંડતા કે ઉછંખલતા જોઈ નથી. | મેં તેની સાથે ઘણે સમય જ્ઞાનચર્ચા વગેરેમાં પસાર કર્યો હતો. એ પછી જ મેં નક્કી કર્યું કે આવી કન્યા -આપણા પાટવીકુંવર માટે બરાબર એગ્ય છે.
આથી પણ વધુ સારી રીતે મેં ત્યાં ભીમસેન કુંવરને પરિચય આપ્યો હતે. તેમની છબી બતાવી હતી. ત્યાર પછી તેઓએ એ છબીને મનભેર નીરખી, પૂછવાયેગ્ય એવા મને પ્રશ્નો પૂછયા અને છેલ્લી વિધિમાં તેમણે કુંવર અને કન્યાની કુંડલીઓ જેવાવી. ત્યાર બાદ માનસિંહ નરેશે ભર રાજસભામાં આ સગપણની જાહેરાત કરી અને મારું ચોગ્ય સન્માન
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
સુશીલા
કર્યું. આ કામ પતી ગયું એટલે તરત જ હું ત્યાંથી વિદાય થયે. અને રસ્તામાં નિક કયાંય પણ ખેાટી થયા સિવાય સીધે અહીં ચાલી આવ્યે છુ..’ સુમિત્રે પેાતાનુ’ ખેલવાનુ' પૂરુ· કર્યુ અને પેાતાના આસને બેસી ગયા.
‘શાખાશ ! સુમિત્ર, શાખાશ ! તારી બુદ્ધિ અને કાય શક્તિને ધન્યવાદ છે! તે ખૂબ જ ઉત્તમ કૂળની કન્યા શેાધી કાઢી છે! હવે આપણે ઘણી જ વરાથી લગ્નની તૈયારી કરવી પડશે, કેમ ખરું ને
‘હા, રાજન્ ! માનસિંહ નરેશે અને તેટલે! જલદી આ અવસર ગાઠવવા મને જણુાળ્યું છે....' સુમિત્રે કહ્યું. તા કા આજથી તેની તૈયારી અને શુભ દિવસે આપણે અહી થી પ્રયાણ કરીએ.' ગુણુસેન લ્યા. જેવી આપની આજ્ઞા.' સુમિત્રે રાજાની આજ્ઞાના સ્વીકાર કર્યાં.
અને હાં, સુમિત્ર ! લે આ રત્નહાર સગાઈની ખુશાલીમાં તને ભેટ. આ રાજ સાંઢણી પણ હવે તારી જ પાસે રાખજે. તે પણ તને ઉપહારમાં ભેટ આપું છું.' ગુણુસેને ગળામાંથી રત્નહાર કાઢીને આપતાં કહ્યું.
‘ઘણું જીવે રાજન્ ! ઘણું જીવા ! આપના સુખ શાંતિ સદાકાળ રહા !’ સુમિત્રે પ્રણામ કરી રત્નહાર લઈ લીધા.
એ પછી તરત જ ગુસેને લહીયા પાસે સુવર્ણાક્ષરે લગ્નપત્રિકા લખાવવાના હુકમ કર્યાં, અને એક સાંઢણી સ્વારને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
ભીમસેન ચરિત્ર
તાખડતાખ કૌશાંબી નગર રવાના કરાવી દીધા. અને તેની સાથે કહેવડાવ્યું :
લગ્નની તૈયારી કરે। અમેજાન લઈને આવીએ છીએ.’
એ જ દિવસે રાજગૃહ નગરીના પ્રતિષ્ઠિત સજ્જને ને લગ્નનુ આમ ંત્રણ માકલી આપ્યુ. અને રાજમહેલમાં લગ્નની તૈયારી કરવાને આદેશ આપ્યા.
જોતજોતામાં તે રાજગૃહનગર લગ્નની ધમાલથી ધમ
ધમી ઊડ્યું.
m
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર ઘેડે ચડ્યા
સંસારિક જીવન વ્યવહારમાં લગ્ન એક ઘણે મોટો ઉત્સવ ગણાય છે. આ અંગે મહિનાઓ અગાઉ ભારે રૌયારીઓ થાય છે. જેને ત્યાં લગ્ન પ્રસંગ હોય છે, ત્યાં પ્રવૃત્તિની ધમાલ મચી રહે છે.
આ તે રાજાના દીકરાના લગ્ન હતા. પછી એમાં શી મણા હેય? રાજમહેલના કર્મચારીઓથી માંડીને નગરના સામાન્ય જને પણ આ ઉત્સવની તૈયારી કરવા લાગી ગયાં.
ઘરેઘર આનંદ છવાઈ ગયે. સ્ત્રીઓ તે આ પ્રસંગને લઈ ગેલમાં આવી ગઈ, જાત જાતના લગ્ન ગીતથી રાજગૃહ નગર રાત દિવસ ગૂંજી ઊઠયું.
રાજ આજ્ઞાથી નગરના પાકશાસ્ત્રીએ નામ સાંભળીને માંમાં પાણી આવી જાય તેવા મિષ્ટાન્ન બનાવવાની તયરામાં લાગી ગયા. દૂર દૂર સુધી મિષ્ટાન્નમાં વપરાતા સુગંધિત પદાર્થોની સુવાસથી ચેરા ને ચૌટા મઘમઘી ઊડ્યા.
સોનીએ પણ આળસ ખંખેરીને સાબદા થઈ ગયા.
ભી. ૪
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦.
ભીમસેન ચરિત્ર રાજકુળના માણસેના અલંકાર ઘડવા માટે તેઓ રાત દિવસ મહેનત કરવા લાગ્યા. અને વિવિધ કલામાં ને નકશી કામમાં કિઈ હાર, કોઈ વીંટી, કઈ બાજુબંધ, કઈ રત્નકંકણ, કોઈ કાનના એરીંગ, તે કઈ કાનનાં લવીંગીયાં, નાકની નથણી, કિટ ભરવવાનાં બટન, સાફે બાંધવાની કલગી વગેરે અનેક પ્રકારનાં અલંકારના ઘાટ તેઓ ઘડવા લાગ્યા.
દરજીઓએ પણ પિતાના સંચાઓને કામે લગાડી દીધા અને મૂલ્યવાન કાપડમાંથી પહેરતાં પ્રભાવ પડે તેવા પોષાક તૈયાર કવામાં મંડી પડયા.
- વાજિંત્રવાહકેએ પિતાના સાજ અને શણગાર નવા બનાવી લીધા. અને રોજ રાતે તેની રીયાઝ કરવા લાગ્યા.
અનાજ ભંડારોમાં અનાજ સાફ થવા લાગ્યાં. અશ્વ, શાળાઓ, ગજશાળાઓમાં અશ્વો અને ગજરાજોને ખવરાવી પિવરાવીને તગડા બનાવવામાં આવ્યા. તેમને સુંદર રંગેથી રંગવામાં આવ્યા.
- રાજમહેલની બહાર એક વિશાળ લગ્ન મંડપની રચના કરવામાં આવી. આ રચના માટે શિપીઓ, કારીગરે ને મજૂરે કામે લાગી ગયાં. કલાત્મક થાંભલાઓ ઊભા કરવામાં આવ્યા. રત્નજડિત ને વિવિધ રંગી મણીઓથી ભરેલા ચંદરવા ને તોરણ બાંધવામાં આવ્યાં. રાતના રેશની કરવામાં આવી.
ઘરેઘરે રંગેની પૂરવામાં આવી. દરેકે પિતાના ઝરુખા ને અટારી ઉપર દીવા મૂક્યા, તેરણે બાંધ્યાં. જાહેર રસ્તાઓ ઉપર પણ શણગાર સજવામાં આવ્યા.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર ધાડે ચડયા
૧૧
જોતજોતામાં તે રાજગૃહ અને કૌશાંખી અને નગરાની સુરત બદલાઈ ગઈ, જાણે ઇન્દ્રપુરી પૃથ્વી ઉપર ઉતરી ન આવી હાય તેવી તેની રચના થઈ ગઈ !
વઘેડાના દિવસ આવી પહોંચ્યા. વરને સજાવવામાં આળ્યેા. પ્રથમ ભીમસેનને પીઠી ચાળીને સુગંધિત ગુલાબ જળથી સ્નાન કરાવ્યું, ઉત્તમ અને મુલાયમ અગલુછણાથી ભીમસેનનું શરીર લૂછ્યુ. પેાષાક પરિધાનએ આવીને ભીમસેનને વેશભૂષા પહેરાવી. સુરવાલ, પહેરણ અને ઉપર મખમલને જરીભરત જડેલા લાંબે કોટ પહેરાવ્યો. માથે કલાત્મક ને બારીક કારીગરીવાળા રત્નાના તેજ પ્રકાશ પાથરતા મુકુટ મૂકયેા. તેના ઉપર સુવર્ણ કલગી મૂકી. દશે આંગળીએ વિવિધ ર'ગી વીટીએ પહેરાવી, ગળામાં નવલખા હાર ખાંધ્યા. કાન આગળ બે સુવણ કડલે ખાંધ્યાં, કમરની ફરતી રત્નમેખલા પહેરાવી. સુગધિત મસાલાથી ભરપૂર મેમાં પાનનું બીડુ ખવરાવ્યું.
આ પ્રમાણે ઉત્તમાત્તમ રીતે ભીમસેનને શણગારી તેના હાથમાં શ્રીફળ મૂકયુ.. કપાળમાં કુમ તિલક કર્યુ અને પછી તેને સુંદર રીતે શણગારેલા એવા શ્વેત અશ્વ ઉપર બેસાડયે..
મગલ ઘડી થતાં જ વરઘેાડી ચાલી નીકળ્યા. શરણાઇએના સૂર ગૂંજી ઊઠયા. ઢેલ-ત્રાસાં ગડગડી ઊઠયાં. નગરન `યુદે એ લગ્નગીતેથી બજારને ભરી દીધું. સાજન એટલુ • યુ હતું કે જાણે માનવ મહેરામણ ઊમયે હે! 19′
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
ભીમસેન ચરિત્ર લાગતું હતું. દૂર દૂર સુધી વરઘોડો લાંબે હતે. તેમાં ઘૂઘરમાળ બાંધેલા ગાડાઓ, રથ પણ હતા. સુંદર રીતે શણગારેલ ને ગળે સુમધુર અવાજ કરતા ઘંટ બાંધેલા ગજરાજો પણ હતા. અને અશ્વ સ્વારેને તે પાર ન હતો. ભીમસેનના સૌ સ્વજને, સાથીઓ આદિ કિમતી પિષાક પહેરી, સુંદર અલંકાર પરિધાન કરી વરઘેડામાં ચાલી રહ્યા હતા અને અલકમલકની વાત કરતાં આગળ પંથ કાપે જતાં હતાં.
આ વડ અને વરરાજાને જોવા માટે કૌશાંબીના નગરજને રસ્તાઓ ઉપર અને પોતપોતાની હવેલીને આવા ની આગાસી ને ઝરુખા ઉપર હકડેઠઠ બની ઊભા હતા. અને દૂર દૂર સુધી ચાલતા વરઘેડાને જઈ તેમાં બેઠેલાને ચાલતા સાજનને જોઈ તેમજ વરરાજા અને સાથી પાછળ લગ્નગીતે ગાતા નારીવૃંદને જેઈ કૌશંબીના નગરજને પ્રશંસાનાં ફૂલ વેરતા હતા. નાનું મોટું સૌ ભીમસેનના વખાણ કરતું હતું. અને સુશીલાને આ સુંદર અને સોહામણે વર મળે તે માટે તેના સૌભાગ્યની ઈર્ષ્યા કરતા હતા.
ધીમે ધીમે ચાલતે આ વરઘોડે લગ્નમંડપ આગળ આવીને ઊભે રહ્યો. ભવ્ય એવા મંડપના દ્વાર આગળ ભીમસેનને આવીને ઊભેલા જોઈ સાસુએ ઉમળકાથી વરરાજાને પંખ્યા. ત્યારબાદ જમાઈરાજને લગ્નમંડપમાં લઈ જઈ રત્નજડિત બાજોઠ પર બેસાડયા.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર છેડે ચડે
૫.
ભીમસેન બાજોઠ પર બેઠે કે તરત જ એ અનુચરે સુંદર પિષાકમાં સજજ બનીને વીંઝણે વીંઝવા લાગ્યા. તેમના માટે શીતળ જળ મંગાવ્યું. સાજનને પણ પીવરાવ્યું થડીવાર બાદ વેવાઈએ મસાલા દૂધ દરેકને આપ્યું.
આ બાજુ રાજબ્રાહ્મણે લગ્નવિધિની શરૂઆત કરી અને યજ્ઞની વેદીમાં ઘી નાંખી તેની પવિત્ર શીખાઓને વધુ પ્રજવલિત કરી. સાથે સાથે મંત્રોચ્ચાર પણ તે કરવા લાગ્યું. રાજબ્રાહ્મણની આજ્ઞાનુસાર ભીમસેન લગ્નવિધિમાં સાથ આપતો હતો.
ત્યાં રાજ બ્રાહ્મણે સાદ કર્યો : “કન્યાના મામા, કન્યાને લઈને હાજર થાય.”
કન્યાના મામા, સુશીલાને લઈને હાજર થયા. મંદ પગલે સશીલા લગ્નમંડપમાં આવી ને શરમાતી, લજાતી ભીમસેનના સાથેના બાજઠ પર બેસી ગઈ.
રાજ બ્રાહ્મણે ફરીથી લગ્નવિધિ આગળ ચલાવી. હસ્ત મેળાપ કરાવે ને સપ્તપદી વર-કન્યા પાસે ભરાવી. સી સગા-સંબંધીઓએ આવીને સુશીલાના કાનમાં કહ્યું :
“અંખડ સૌભાગ્યવતી હો.”
ત્યારબાદ લગ્નવિધિ છેડી ચાલી અને થડા સમયમાં એ પતી પણ ગઈ. વિધિ સમાપ્તિ બાદ માનસિંહ રાજાએ અને કમલાએ તેમજ ભીમસેનની સાળી સુચનાએ ઘણું જ આગ્રહ અને ઉમળકાથી વરરાજાને કંસાર જમાડયો. અન્ય સાજનવર્ગને પણ મિષ્ટાન જમાડયાં.
માનસિંહ રાજાએ જાનૈયાઓને ખૂબ જ સુંદર રીતે
લઇને હાજર
ભીમસેનના લગ્નમાં
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
ભીમસેન ચરિત્ર સાચવ્યાં. તેમની બધી જ જરૂરિયાત પૂરી પાડી. અને દરેકને પ્રેમપૂર્વક સત્કાર્યા ને ભાવ ને આગ્રહપૂર્વક જમાડયા.
બે ત્રણ દિવસ બાદ ગુણસેને માનસિંહ રાજાને કહ્યું : આપને આદરભાવ ને એગ્ય સત્કાર જોઈ અમે ઘણા જ ખુશ થયા છીએ. રાજગૃહીથી નીકળ્યા અમને ઘણું સમય થઈ ગયું છે. હવે આપ અમને જવાની અનુજ્ઞા આપે.”
અરે! આટલી બધી શી ઉતાવળ છે ? હજી તો આપે પૂરી કૌશાંબી જોઈ પણ નથી. થોડા દિવસ વધુ શેકાઈ જાવ. જવાનું તે છે જ ને ?...” માનસિંહે રોકાવવા માટે આગ્રહ કર્યો.
પરંતુ ગુણસેનથી વધુ રોકાવાય તેમ ન હતું. તેણે પાછા ફરવાને આગ્રહ જારી રાખ્યું. આથી ન છૂટકે માનસિંહે કન્યા વળાવવાની તૈયારી કરી.
માનસિંહે અશ્રુભીની આંખે કન્યાને વિદાય આપી, કમળાએ વિદાય આપતા સમયે દીકરીને કીધું :
“બેટા! આપણા કૂળને શોભે એ રીતે સાસરામાં હેજે. અને હવે સાસુ સસરાને જ તારા મા-બાપ સમજીને તેમની સેવા કરજે. અને તારા શીલને બરાબર સાચવજે. સ્ત્રીનું મેટામાં મોટું આભૂષણ જ શીલ છે. તેનું જાતથી પણ વધુ જતન કરજે.”
સુશીલા રડતી આંખે મા-બાપને પગે લાગી. તેમના આશીર્વાદ લીધા અને ભીમસેનના રથમાં આવીને તે વિનયથી અંગેઅંગ સંકેચીને શરમાતી બેસી ગઈ.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર ઘોડે ચડશે
પપ માનસિંહે આ પ્રસંગે દાયજામાં એક હજાર હાથી, બે હજાર ઉત્તમ જાતના અશ્વો, બે હજાર દાસદાસીઓ, લાખ સોનામહ આપી, સુશીલાને છ છ જેડી નકંકણે, રત્નાહાર, બાજુબંધ, વીંટીઓ તેમજ અનેક પ્રકારનાં મૂલ્ય વાન વચ્ચે આપ્યાં.
આ વિદાય પ્રસંગ ખરેખર ઘણો જ કરુણ હતે.. પરંતુ તેટલે જ તે સ્ત્રી માટે અનિવાર્ય હતે. “બેટા ! સુખી રહેજે ! તારા સુખદુઃખના સમાચાર કહેવડાવજે. તારા સાસુ સસરાની સેવા-ચાકરી કરજે. ધર્મને ભૂલીશ નહિ...” વગેરે અવાજોથી સુશીલાએ વિદાય લીધી.
જાન કન્યાને લઈને રાજગૃહમાં પાછી ફરી. તે સમયે નગરજનોએ વર-વધૂને અક્ષતને ફૂલેથી વધાવ્યાં. તેમજ તે બંનેને મીઠડાં ઓવારણાં લીધાં.
લગ્નને આ મહાઅવસર નિર્વિદને પતી ગયા એટલે ગુણસેને શાંતિને શ્વાસ લીધે અને રાજકાજની ધમાલમાં લાગી ગયે.
આ બાજુ ભીમસેન અને સુશીલા પણ લગ્નજીવનને. આનંદ માણવા લાગ્યાં.
હરિણું પણ હવે ઉંમરલાયક થયે હતું. તેની વય પણ હવે લગ્નને લાયક થઈ હતી. ઘરમાં ઉંમરલાયક જુવાન દીકરો કે દીકરી હોય એટલે સ્વાભાવિક જ તેના મા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
ભીમસેન ચરિત્ર બાપને તેના લગ્નની ચિંતા થાય જ. તેમાંય દીકરીના માઆપને તે ચિંતા સવિશેષ થાય.
અંગ દેશના રાજા વીરસેનને એક સુંદર ને સુલક્ષણા કન્યા હતી. સંગીતમાં તે નિષ્ણાત હતી અને તેનો કંઠ પણ સૂરીલો હતો. આથી જ તો તેનું નામ વીરસેને સુરસુંદરી રાખ્યું હતું.
તેની ઉંમર દિવસે ને દિવસે વધતી જતી હતી. લગ્ન કાળ તેનો થયો હતે. આથી કન્યાના વિવાહ માટે તેણે પિતાના રાજદૂતને રાજગૃહ મેક.
રાજદૂતે આવીને ગુણસેનને પ્રણામ કર્યા, ચગ્ય ને બહુમૂલ્ય નજરાણું ભેટ ધર્યું. પછીહરિષણ માટે સુરસુંદરીની વાત કરી.
ગુણસેન તે આવા પ્રસંગની રાહ જોઈને જ બેઠે હતા. તેમાં આ સામેથી કહેણ આવ્યું. ને એ કહેણ પણ સમાન કુળધમી રાજા તરફથી આવ્યું હતું.
રાજદૂતે પિતાનાથી બનતી બધી રીતે સુરસુંદરીનો પરિચય આપેને રાજવૈભવની પણ બધી વાત કરી.
ગુણસેન વિચારવા લાગ્યો. શુભ કામમાં વળી ઢીલ શી? તેણે તરત જ એ કહેણને સ્વીકારી લીધું. અને ઘડીયા લગ્ન લેવાનું જણાવી રાજદૂતને સત્કારી વિદાય કર્યો.
થડા દિવસમાં ફરી એકવાર રાજગૃહી લગ્નની ધમાલથી ધમધમી ઊઠી. હરિષણને ભારે દબદબાપૂર્વક વરઘોડે ચડયો
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર ધાડ ચડયા.
૫૭
ને એક શુભ દિવસે તે અંગ દેશમાં આવીને ઊભે રહ્યો. રાજા વીરસેને ભારે ઠાઠમાઠથી જાનૈયાઓના સત્કાર કર્યાં. પેાતાની દીકરીને ધામધૂમથી પરણાવી અને અઢળક દાયજો આપીને એક મગળ દિને વિદાય કરી.
હરિષણ અને સુરસુંદરી લગ્ન કરીને રાજગૃહી પાછા ફર્યાં. નગરજનોએ તે બંનેનું ઉમળકાભેર સ્વાગત કર્યુ.
ગુણુસેનની હવે મને ચિંતાએ પતી ગઈ. મેટા અને નાના ખ ંનેનું લગ્ન થઈ ગયું. હવે તે હળવા મને રાજકાજમાં ધ્યાન આપવા લાગ્યા.
*
આ માજુ માનસિંહું રાજા પેાતાની મીજી દીકરી સુલેચના માટે ચિંતા કરતા હતા. માટી સુશીલાને તે ભીમસેન સાથે વળાવી દ્વીધી. પણ હવે નાની ઉંમરલાયક થઈ હતી.
તેણે રાજદૂતને મેાકલી બધે તપાસ કરાવી. રાજદૂતે વિવિધ દેશે!માં ફરીને આવીને જણાવ્યુ` કે, ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામે નગરમાં વિજયસેન નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. તેના પ્રતાપથી દુશ્મને થરથર ધ્રુજે છે. રૂપ અને ગુણમાં તેમજ કુળમાં પણ આપણી સુલેચના માટે ચેાગ્ય છે,'
માનસિંહે . તરત જ વિજયસેનને પેાતાની પુત્રીનુ` કહેણ મેાકલાવ્યુ'. વિજયસેને પણ તે તરત સ્વીકારી લીધુ'. અને અને પલ્લે જોરશેારથી લગ્નની તૈયારી શરૂ થઈ ગઈ.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર * આ પ્રસંગે ભીમસેન અને તેના કુટુંબીજનોને પણ લગ્નમાં હાજર રહેવા નિમંત્રણ પાઠવ્યું.
અને એક શુભ દિવસે વાજતે ગાજતે વિજયસેન અને સુચનાના લગ્ન થઈ ગયા.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
#$$$
彷
t
દ
F G
સચમના પ્થે
એક દિવસ રાજગૃહને આંગણે પ્રાતઃસ્મરણીય પરમ પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત શ્રીમાન ચંદ્રપ્રભસૂરિ મહારાજ સાહેબ પેાતાના શિષ્ય સમુદાય સાથે પધાર્યાં, આચાય ભગવ ંતની આકૃતિ દિવ્ય અને પ્રભાવશાળી હતી. તેમના દર્શન માત્રથી સૌંસારના સર્વ સંતાપ શાંત થતા હતા. તેઓશ્રી ઘણા જ વિદ્વાન અને સકલ શાસ્ર પારંગત હતા. તેમની વાણી ઘણી જ અસરકારક હતી. ઘણી જ સરળતાથી અને સહજતાથી તે શ્રોતાઓને ધમ શાસ્ત્રાની વાત સમજાવતા હતા.
રાજગૃહની બહાર ઉદ્યાનમાં આ સૂરિપુંગવે પેાતાના પગલાં કર્યાં, ઉદ્યાનના રખેવાળે સૂરીશ્વરને વિધિપૂર્ણાંક વંદન કર્યું. અને તેમના માટે ચેાગ્ય સરભરા અને સગવડ કરી. પછી દોડતા જઈને એ ગુણુસેનને ખબર કરવા ગયે।.
ગુણુસેન ત્યારે નિત્યક્રિયા કરી રહ્યો હતેા. ઉદ્યાનના રખેવાળે આવીને વધાઈ ખાધી :
રાજન્! આપણા ઉદ્યાનમાં ભવતારક અને પરમ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર તારક એવા મહાપ્રભુ શ્રી આચાર્ય ભગવંત શ્રીમાન ચંદ્રપ્રભસૂરિમહારાજ સાહેબ પધાર્યા છે. આપ દર્શનાર્થે પધારે
ગુણસેને આ શુભ સમાચાર સાંભળી તરત જ રખેવાળને પિતાના હાથની બધી વીંટીઓ કાઢીને ભેટ આપી દીધી.
આચાર્યશ્રીના આગમનથી ગુણસેનનું હૈયું નાચી ઊઠયું. તેનું મરોમ હર્ષ અનુભવવા લાગ્યું. તેણે રાજકાજના બધા જ કામ પડતા મૂક્યા અને નિત્યકર્મથી પરવારી એ સીધે ગુરુ ભગવંતને વંદન કરવા માટે આવી પહોંચે.
આચાર્યદેવ પાસે આવીને તેણે વિધિપૂર્વક પંચાંગ પ્રણિપાત કર્યા. સુખશાતાદિ પૂછી અને તેમને પવિત્ર ચરણ સ્પર્શ કર્યો.
ગુરુદેવે રાજાને ધર્મલાભ આપ્યા. થોડીવાર બાદ ગુરુદેવે વ્યાખ્યાનનો આરંભ કર્યો. શરૂમાં પોતાના મંજુલકંઠે નવકાર મંત્ર ભણ્યા અને પછી આરાધ્ય ને ભવભવ તારક, મેક્ષ દાયક એવા શ્રી તીર્થંકર પ્રભુની સ્તુતિ કરી. મંગલાચરણ કરતાં સમયે સૌ સભાજને ઊભા રહ્યાં. મંગલાચરણ પૂરું થતાં જ સભાજનો “જી” કહીને વિનયથી શાંત ભાવે બેસી ગયાં.
આચાર્ય ભગવંતે તે પછી ધમ દેશનાનો પ્રારંભ કર્યો.
“હે ભવ્યાત્માઓ! આ જગતની અંદર ધર્મથી જ સર્વ કાર્ય સિદ્ધ થાય છે. ધર્મ મંગલરૂપ વેલીએ સીંચવામાં મેઘ સમાન છે. સર્વ મનોરથને પૂરા કરવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાન છે, પાપરૂપ વૃક્ષોને ભેદવામાં હસ્તી સમાન છે અને સુકૃતને વધારવામાં જે મુખ્ય કારણરૂપે કેઈહોય તે એક ધર્મ જ છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમના પંથે
ધર્મથી પિતાની અભિલાષા સંતોષાય છે. મહાન અને અતિ દુખકર કષ્ટો શાંત થાય છે. તેનાથી દેવતાઓ પણ વશ થાય છે. તેમજ તેના આરાધનથી આત્માને લાગેલા અનેક કમે ક્રમશઃ ક્ષીણ થતા જાય છે.
અનેક પ્રકારના દાનોમાં જેમ અભયદાન શ્રેષ્ઠ છે. સર્વ ગુણોમાં જેમ ક્ષમાગુણ શ્રેષ્ઠ છે, સર્વ પૂરોમાં જેમ ગુરૂ ભગવંત શ્રેષ્ઠ છે. તેમ સર્વ સામાં ધર્મ શ્રેષ્ઠ છે.
જેણે એકવાર ધર્મામૃતનું પાન કર્યું હોય તે ભવ્યાત્માના સર્વકાર્ય સિદ્ધ થયા એમ સમજવું. કારણ જેમને દૂધ મળ્યું હોય છે, તેમના માટે પછી દહીં, ઘી વગેરે પદાથે સુલભ હોય છે.
હે ભવ્યાત્માઓ ! આ દુનિયામાં દુર્લભ એ મનુષ્ય જન્મ પામીને જેઓ યથાશક્તિ ધર્માની આરાધના કરતા નથી તે મૂઢજો, અત્યંત કષ્ટથી મેળવેલ ચિંતામણી રત્નને સમુદ્રમાં ફેદી દે છે.
હે રાજન્ ! જેની અંદર મુખ્ય દયા હોય તેને જ ધર્મ કહ્યો છે. દયાને મૂકી જેઓ ધર્મ કરે છે, તેઓ વાસ્તવમાં ધર્મ કરતા નથી. કારણ શાસ્ત્રકારોએ દયાહીન ધર્મને નિષ્ફળ કહ્યો છે. જેમ નાયક વિનાનું સૌન્ય ગમે તેટલું મોટું હોય તે પણ તે નિષ્ફળ નીવડે છે, તેમ દયા વિનાને ધર્મ પણ નિષ્ફળ નીવડે છે. માટે જ દયાને જ પ્રધાન ગણવામાં આવી છે.
વળી ગુણ વિના ગુરૂ અને ગુરુ વિના તત્ત્વજ્ઞાનનું યથાર્થ જ્ઞાન બુદ્ધિમાન પુરુષને પણ થઈ શકતું નથી. તથા
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્
ભીમસેન ચરિત્ર
માણસનાં નેત્રા ગમે તેવાં વિશાળ અને તેજસ્વી હાય તે પણ ગાઢા અંધકારમાં તે દીપકની મદદ વિના બરાબર જોઈ શકતા નથી. આથી ભવિજનાએ સન્માગ બતાવવામાં દ્વીપક સમાન, ભવસાગર પાર કરાવવામાં નૌકા સમાન અને મેાક્ષથી પુરુષાને હસ્તાવલઅન આપનાર ગુરુમાં શ્રદ્ધા રાખવી જોઈ એ.
ગુરુ ભગવંતની આવી અસરકારક વાણી સાંભળી ગુણુસેનના હૈયામાં ધર્મના ભાવેા ઉભરાવા લાગ્યા. તે દિવસથી તે વધુ ધ પરાયણ અન્યા. ભીમસેન અને હરિષેણે ત્યાં ને ત્યાં જ સમ્યક્ત્વના સ્વીકાર કર્યાં. બીજા અન્યધમી એએ ત્યાં જૈન ધર્મોનો સ્વીકાર કર્યાં.
વ્યાખ્યાન ઊઠયા ખાદ રાજા પરિવાર સાથે રાજમહેલમાં પાછે ર્યાં. એ પછીથી તેનું ચિત્ત સાંસારિક પ્રવૃત્તિમાંગી વિરક્તિ અનુભવવા લાગ્યું.
એક રાત્રિએ તેશાંત મને આત્મ ચિંતવન કરવા લાગ્યાઃ
અરેરે! મેં આજ સુધી મને મળેલેા માનવ સવ અથહીન પ્રવૃત્તિમાં વેડફી નાંખ્યા. ભૌતિક સુખા માટે જ મેં રાત દિવસ ધાંધલ ધમાલ કરી અને નિત્યસુખ આપનાર એવા સમ્યક્ત્વ વ્રતની મે' આરાધના કરી નહિ.
એ મહાત્માઓને ધન્ય છે કે જેઓએ આ સંસારનો ત્યાગ કર્યાં છે. સંસારથી, સંસારની વાસનાઓથી વિરક્ત થઈ જેએ માત્ર આત્મજ્ઞાન અને આત્મચિંતવનમાં જ રત રહે છે તેવા મુનિ ભગવ ંતાને હજાર હજાર ધન્યવાદ છે! તેવાઓનું જ જીજ્યું સાર્થક છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમના પંથે
'૬૩
સાંજ અને સવાર, સુખ અને દુઃખ, આશા અને નિરાશા, જય અને પરાજય, અમીરાઈ અને ગરીબી એમ કો જગતમાં ચાલયા જ કરે છે. કાળનું ચક્ર નિરંતર અવિરતપણે ઘૂમતું જ રહે છે. આયુષ્ય ક્ષણ ક્ષણ કરતું ધીરે ધીરે ને ધીમે ધીમે ક્ષીણ થતું જાય છે. અને અંતે આ જીવ કાળનો કે િબની જાય છે.
ત્યારે માનવીના પરિવારમાંથી કેઈપણ તેની સાથે આવતું નથી. પુત્ર, પત્ની, માતા, પિતા, મિત્ર, સ્વજન એ સમયે કંઈ કામ લાગતા નથી. અને એ બધાંયને અહીં જ મૂકીને પક ગમન કરવું પડે છે. તે સમયે તે આ ભવે જે કંઈ સુકૃત અને દુષ્કૃત કર્યા હોય તે જ સાથે આવે છે. બાકીનું તે બધું જ અહીને અહીં જ છોડીને ચાલ્યા જવું પડે છે.
ગુરુ મહારાજ કહે છે તે સાવ સત્ય છે. સર્વજ્ઞ ભગવંતે પ્રરૂપેલે ત્રણ લેકમાં પ્રસિદ્ધ એ જૈનધર્મજ કલ્યાણકારી છે. અને તેમાંય નિવૃત્તિ માર્ગ તે અનંત કલ્યાણકારી છે. તેની આરાધનાથી આ સમસ્ત સંસારને, આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિનો, જન્મ, જરા અને મરણનો સર્વથી નાશ થાય છે.
મારે પણ હવે એ જ ધર્મનું આરાધન કરવું જોઈએ. અને કાળ મારે કોળિયો કરી જાય તે અગાઉ જ મારે હવે તેની સાધના કરી લેવી જોઈએ. નહિ તે આ આયુષ્યને શે ભરોસે? આ રીતે ગુણને બાકીની આખી રાત આમ આત્મચિંતનમાં પસાર કરી.
બીજે દિવસે સવારના તેણે પોતાના મંત્રીઓને બોલાવ્યા
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર અને કહ્યું: “મંત્રીઓ! ઘણા સમય સુધી મેં આ રાજકાજની પ્રવૃત્તિ કરી. તે માટે મેં ઘણાં બધાં પાપ બાંધ્યા. હવે મારી ઉંમર થઈ છે. ભીમસેન પણ ઉંમરલાયક થયે છે. મેં ઘણા વિચાર ને મનોમંથન બાદ નિર્ણય કર્યો છે કે, હું આ માનવભવ હારી જઉં તે કરતાં બાકીનું જે કંઈ આયુષ્ય મારી પાસે બચ્યું છે, તેને અપ્રમાદપણે ઉપયોગ કરી લઉં. આ માટે મેં સંસાર છોડી દીક્ષા અંગીકાર કરવાનો નિર્ણય લીધો છે. જેથી મારા આ લેક ને પરલોક પણ સુધરી જાય...”
આ વિચાર સુમંત્ર મંત્રીને ન ગમ્યું તેમાં તેને રાજાનું અજ્ઞાન દેખાયું. આથી તે પિતાનું જ્ઞાન બતાવતા બોલ્યા ?
રાજશિરોમણ? તમારા આ વિચારો મને આકાશકુસુમ જેવા લાગે છે. કારણ જ્યાં જગતમાં જીવ તવ જેવું કંઈ છે જ નહિ, પછી પરલોકની તે વાત જ શેની કરવાની?
જ્યાં મૂળ જ નથી, ત્યાં શાખા હેાય જ શી રીતે ? જન્મ પહેલાં કે મરણ બાદ જીવનું સ્વરૂપ જોવામાં આવતુ નથી. એ જીવ કયારે ને કેવી રીતે આ દેહમાં પ્રવેશ કરે છે તેમજ કયારે ને કેવી રીતે અને ક્યાં આ ખોળિયું છેડીને ચાલ્યો જાય છે, તે આજ સુધી કેઈએ પ્રત્યક્ષ જોયું નથી. આથી દેહથી અલગ એ આત્મા છે જ નહિ. આત્મા તે પૃથ્વી, અગ્નિ, જલ અને વાયુના સંસર્ગથી પ્રગટ થાય છે.
માટે હે રાજન ! તમે દેખીતા સુખને ત્યાગ કરીને ન દેખાતાં સુખ માટે વૃથા પ્રયત્ન ન કરો. બુદ્ધિમાન પુરૂષ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમના પંથે
તે એવું નથી કરતા. કારણ ગાયના આંચળ ત્યજીને કર્યો ડાહ્યો શૃંગાથી દોહન કરે ?”
સુમંત્રને આમ અજ્ઞાનપણે જવાબ આપતે જોઈ ગુણસેન સ્વસ્થપણે બેઃ “સુમત્ર! તારા આ વિચારમાં તે મને તારા અજ્ઞાનની જ પ્રતીતિ થાય છે. આ લેક પહેલાં અને પરલોકમાં જીવ નથી હોતો એમ કહેવું તારું બરાબર નથી.
આ જીવ તો સ્વસંવેદ્ય છે. દરેક જીવ તેને પોતપિતાની મેળે જ્ઞાન દ્વારા અનુભવે છે. તે જ પ્રમાણે એ બીજાના શરીરમાં રહેલા જીવને અનુમાનથી ઓળખી શકે છે.
જે જીવ આ જન્મ પહેલાં કયાંય નહેાતે અને નવેસરથી જ પ્રથમ વાર જ તે જન્મ પામતે હેાય, તે બાળક જન્મ પામીને માતાનું સ્તનપાન એ કેઈના શીખવ્યા વિના કેવી રીતે કરી શકે? એ તેમ કરી શકે છે. એ જ બતાવે છે કે, પૂર્વ ભવના સંરકાર તેને તેમ કરવા પ્રેરે છે.
અને જીવનું સ્વરૂપ તે અમૂર્ત અને અક્ષય છે. આ જગતમાં બાહ્ય દૃષ્ટિથી તેને ઓળખવા કેઈસમર્થ થઈ શકે તેમ નથી. કેઈ સૈનિક ખડગ લઈને આકાશને ભેદવા પ્રયત્ન કરે તે એ આકાશને ભેદી શકે ખરે? ન જ ભેદી શકે એવું જ જીવનું છે.
વળી તે જે અગાઉ કીધું કે, જીવનું પ્રાગટય પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ અને વાયુના સંસર્ગથી થાય છે, તે કહેવું પણ યુક્તિ પુરસર નથી. કારણ પવનથી પ્રદીપ્ત થયેલા અગ્નિથી ભી. ૫
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર તપી ગયેલા પાત્રમાં જળ ભરીને તેને વધું ઉકાળવામાં આવે તે પણ એ જળમાં ચૈતન્ય શક્તિ પ્રગટ થતી નથી જ.
સુમંત્ર! તને જડ અને ચૈતન્યનું બરાબર જ્ઞાન નથી. જગતની અંદર ચેતન-જીવ સ્પષ્ટ દેખાય છે. દેહથી તે સાવ ભિન્ન છે. સ્વભાવે તે ત્રિકાલ સ્થાયી અને નિરાબાધ તેમજ અમૂર્ત છે. કમને કર્તા અને ભોક્તા પણ તે જ છે.
જીવને સ્વભાવ ઉર્ધ્વગતિવાળે જ છે. પરંતુ પૂર્વ લેવામાં કરેલા કર્મોને લીધે તે ચિત્રવિચિત્ર રીતે આ જગતમાં પરિભ્રમણ કરે છે, પવનના ઝપાટાથી જેમ દીવાની ચેત આમથી તેમ ધ્રુજી ઊઠે, તેમ આ જીવ અનેક પ્રકારની જીવાયેનિમાં ભટકતે ને કૂટાતે સુખ દુઃખને અનુભવ કરે છે.
. આથી જ મેં નિર્ણય કર્યો છે કે મારા આત્માને જે કમરૂપ કાદવ લાગે છે, તેને હું પરૂપી જળ વડે સાફ કરીશ.” ગુણસેન લંબાણપૂર્વક જીવનું સ્વરૂપ સમજાવીને મૌન બન્યું.
સુમંત્ર આ અંગે હવે શું દલીલ કરે? તેણે પિતાનું અજ્ઞાન કબૂલ કર્યું અને રાજાના નિર્ણયને સહર્ષ વધાવી લીધે.
ત્યારબાદ તરત જ ભીમસેનને બેલા. પિતાની આજ્ઞા થતાં જ ભીમસેન તરત જ રાજસભામાં આવી પહોંચે આવીને સૌ પ્રથમ તેણે પિતાને વિનયથી પ્રણામ કર્યા અને બોલ્યો.
“પિતાજી! આપે મને યાદ કર્યો? હા, બેટા ! મારે તારું એક મહત્વનું કામ પડયું
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમના પંથે
છે અને મને વિશ્વાસ છે, તું એ જરૂરથી કરીશ.” ભીમસેનને પિતાની સાથેના સિંહાસન ઉપર બેસાડતાં ગુણસેન છે.
આપની આજ્ઞા મારે શિરોમાન્ય છે, પિતાજી!” ભીમસેને વિનયથી કીધું.
બેટા ભીમસેન ! તું તે જાણે છે હવે મારી ઉંમર થઈ છે. મારા અંગે હવે શિથિલ બનતાં જાય છે. કેને ખબર આ આયુષ્ય કયારે પણ પૂરું થઈ જાય ?
પિતાજી! એવું અમંગલ ન બેલે, આપ તે ઘણું જીવવાના છો!” ભીમસેન વચમાં જ લાગણું ને ભક્તિભર્યા હૈયે એલી ઊઠશે.
“બેટા ! એ કંઈ આપણા હાથની થેડી વાત છે ? જેટલું જીવાય તેટલું ખરું, હવે તે હું પાકયું પાન કહેવાઉં, કયારે પણ ખરી પડું. આથી મેં હવે નિર્ણય કર્યો છે કે મારું બાકીનું આયુષ્ય હું દીક્ષાવસ્થામાં પૂર્ણ કરું. આ માનવભવ હું હારી જાઉં તે પહેલાં હું તેને બને તેટલો સાર્થક કરી લેવા માંગુ છું.”
પિતાજી ! આપને નિર્ણય ખરેખર ઉમદા છે. હવે મને ફરમાવે કે તેમાં હું આપની શી સેવા કરી શકું તેમ છું?
બેટા! તું એક નરેશનું સંતાન છે. હું દીક્ષા લઈ રાજપાટ છેડી દઉં, તે પછી આ રાજ્યનું પાલન કોણ કરે? તું મારે મોટો પુત્ર છે. મારા પછી તારે જ આ રાજગાદી
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
ભીમસેન ચરિત્ર
સંભાળવાની છે. હું હવે ધ ધુરંધર થાઉ અને તુ હવે રાજપુર ધર થા...'
પિતાજી ! હું આ રાજગાદી કેવી રીતે સભાળી શકીશ? હજુ તા મારી એ માટે ઉંમર પણ ચેાગ્ય નથી થઈ. આ સિવાય ત્રીજી કઈ પણ આજ્ઞા મને ફરવા.' ભીમસેને કીધું, ને તે પછી તેણે ઘણું! આગ્રહ કર્યાં કે પાપકારી એવી આ રાજગાદી પેાતાને ન સાંપે.
ગુણુસેને અને મંત્રીએએ ત્યારબાદ તેને ઘણું સમજાન્યા અને રાજગાદીનેા સ્વીકાર કરવા માટે મતાન્યેા. પિતા અને મંત્રીએ બધાના આગ્રહ જોઇ ભીમસેને પિતાની આજ્ઞાના સ્વીકાર કર્યાં.
અને એક સારા દિવસે ને શુભ ચેઘડિયે ઝુલુસેને ભીમસેનના ભારે દબદબાપૂર્વક રાજ્યાભિષેક કચેર્યા. રામુકુટ અને રાજમુદ્રા આપતી વેળાએ ગુણુસેને કીધુ.
બેટા! આ રાજમુકુટ ને રાજમુદ્રાનું ગૌરવ ખરાખર જાળવજે. આપણી પ્રજાને તારા પેાતાના સંતાન સમી ગણીને તેઓનુ જતન કરજે અને ન્યાય તેમજ નીતિપરાયણ ની રહેજે. પ્રજાના સુખ દુઃખમાં ભાગીદાર ખનો. અને રાજ્યની આખાદી તેમજ જાહેાજહાલી વધુ ને વધુ વધે તેવા રાજવહીવટ કરજે. રાજના બધા જ ધર્મને સરખુ` માન આપજે, અને સાધુ–સ તેા તેમજ વિદ્વાનાનુ` સન્માન કરજે, પ્રમાદના ત્યાગ કરીને રાજકાજ કરજે.
ભીમસેને વિધિપૂર્વક પિતાની આજ્ઞા માથે ચડાવી,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમના પંથે નગરજનોએ તે પછી “રાજા ભીમસેનને જય હો એવા નાદથી રાજસભાને ભરી દીધી.
એ પછી ગુણસેને પિતાની દીક્ષાની તૈયારી કરી. નગર આખામાં સાંવત્સરિક દાન કર્યું. અને પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત શ્રીમાન ચંદ્રપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ પાસે આવીને વિધિપૂર્વક દીક્ષા અંગીકાર કરી. પ્રિયદર્શનાએ પણ પતિના પગલે ચારિત્ર્ય ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. આ ઉપરાંત બીજા કેટલાક ભાવિ જીવોએ પણ દીક્ષા લીધી. બીજાઓએ સમ્યકત્વ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. કેટલાકે ચતુર્થવ્રતના પચ્ચકખાણ લીધાં.
ત્યારબાદ વરસે સુધી દયાના એક પાત્રભૂત ચારિત્ર નનું નિરતિચાર સમ્યગૂ પાલન કરીને દિવ્ય ક્રાંતિવાળા તેઓ બંને આયુષ્ય પૂર્ણ કરીને અનુત્તર દેવકમાં ગયાં.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેનને સંસાર
રાજગૃહી ઉપર હવે ભીમસેન રાજ કરતે હતે. સ્વભાવે તે ઘણે જ ધર્મપરાયણ અને પાપભીરુ હતે. રાજકાજમાં તેને બહુ ઓછો રસ હતો. છતાં પણ તે બધાં જ કામકાજ કરતે હતો. પરંતુ તેને લાગ્યું કે હરણને પણ જે રાજની થડી જવાબદારી આપવામાં આવે તે પિતાને ઘણે ભાર હળવો થઈ જાય. આ વિચાર તેણે મંત્રીઓને જણાવ્યું. મંત્રીઓએ તે વિચારને વધાવી લીધો. અને એક શુભ દિવસે હરિષણને વિધિપૂર્વક યુવરાજ પદે સ્થાપન કર્યો.
ભીમસેનની તેથી અધી ઉપાધિ ઓછી થઈ ગઈ તે હવે વધુને વધુ ગૃહસ્થ ધર્મનું વિશુદ્ધપણે પાલન કરવા લા.
એક વખતની વાત છે. ભીમસેનની પત્ની સુશીલા સુખરૂપે શાંત રાત્રીએ દિવ્ય શય્યામાં સૂતી હતી. એ રાતે તેણે એક સ્વપ્ન જોયું. સ્વપ્ન શુભ અને મંગલ હતુ.
વનમાં તેણે ઉત્તમ પ્રકારનું વિમાન જોયું. તે વિમાન અનેક પ્રકારના ઉચ્ચ કોટિના વિવિધ રત્નોની કાન્તિ વડે સૂર્ય
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેનને સંસાર પ્રભાને તેજ હીન કરતું અને ઘુઘરીઓના મનોહર નાદ વડે ચારે તરફથી દિગમંડળને વ્યાકુળ કરતું ઘૂમી રહ્યું હતું.
આવા દિવ્ય વિમાનને જોઈ સુશીલા આશ્ચર્યથી જાગી ગઈ અને ચારે તરફ જેવા લાગી પણ. તેને કોઈ એવું વિમાન બહાર દેખાયું નહિ, તે વિચારવા લાગી :
શું આ ઈન્દ્રજાળ હશે? કેતુક કરનારી કોઈ દેવમાયા હશે? કે પછી મારા ઈષ્ટ મનોરથને સૂચવતું કેઈ ઇગિત હશે?...” આમ વિચાર કરતી તે શસ્ત્ર ત્યજીને બેઠી થઈ ગઈ અને નવકારમંત્રનું સ્મરણ કરતી ભીમસેનના શયન ગૃહમાં ગઈ
ભીમસેન ત્યારે સૂતા હતા. સુશીલાએ જઈને તેને હળવેથી જાગૃત કર્યો. ભીમસેનને જાગેલે જોઈ તે મંજલ વરે બેલી :
વસુધાધિપ ! શાંત અને તેજસ્વી મૂર્તિ વડે આપ સર્વ જનોના દુઃખને હમેશાં દૂર કરો છો. આપ તે કર્મ અને ધર્મ બન્નેના ઉત્કૃષ્ટ સાધક છે.
પ્રજાપતે ! આ લોકમાં સર્વ પ્રજાનું પાલન કરવાથી આપ ખરેખર પિતા છે. હે ગૃપ ! તેઓનાં માતાપિતા તે માત્ર જન્મદાયક જ છે.
હે ઈશ ! હું આપની ચરણ છાયામાં આવી છું. આ છાયા અને સર્વ સુખ આપનારી છે.
હે નરનાથ! આપ પ્રેમલ દષ્ટિ વડે મને આનંદિત
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
ભીમસેન ચરિત્ર કરે. હે જનાધિપ! આપની કૃપાદૃષ્ટિ વડે સર્વજને સંપૂર્ણ સુખને ભેગવે છે. હે દુભિક્ષનાશક ! આપ કટાક્ષ લેશથી મને શિઘ કૃતાર્થ કરો.”
સુશીલાની આ મજલ વાણી સાંભળીને બરાબર જાગ્રત થઈ ગયું. તેણે રાણીને બેસવા માટે કહ્યું ને પૂછયું :
અરે કમલાક્ષિ ! આપ અત્યારના સમયે? રાત્રિ તે હજી ઘણું બાકી છે. આમ, એકાએક આપનું આગમન કેમ થયું? એ મને જણાવે...”
સુશીલાએ તરત જ હળવા સાદે પિતાના સ્વપ્નની બધી વાત જણાવી. એ જાણ ભીમસેને સ્વપ્નનું ફળ કહ્યું :
પ્રિયે ! તને આવેલું આ સ્વપ્ન ઘણું જ શુભ અને મંગળ છે. આ સ્વપ્ન બતાવે છે કે તેને તેથી પુત્ર થશે. એ પુત્ર આપણા કુળને દીપાવશે અને જગતમાં મહાયશને પ્રાપ્ત કરશે. પ્રભાવશાળી પણ એ જ થશે.”
આ સાંભળી સુશીલા આનંદમાં આવી ગઈ અને તે દિવસથી તે પ્રસુતિના સમયની રાહ જોવા લાગી.
ગર્ભના ત્રીજા માસે તેને દેહલે થયો. તેણે ભીમસેનને જણાવ્યું કે પોતે હાથી પર બેસીને બળવાન સૈનિકે સાથે લઈ મેટા આડંબર સહિત દેવાધિદેવ શ્રી વીતરાગ પ્રભુની પૂજા કરવા માંગે છે.
ભીમસેન તે રાણીની આ અભિલાષા જાણીને ખુશ થઈ ગયે. એક તે તે જિનેન્દ્ર ભગવાનનો પરમ ભકત હતે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેનને સંસાર
તેમાં આ રીતે ભવ્ય પૂજા કરવાનું નિમિત મળ્યું. તેણે તરત જ આ માટે બધી વ્યવસ્થા કરાવી અને વાજતે ગાજતે સુશીલાને દેહલે પૂર્ણ કર્યો.
ત્યારબાદ પૂરા માસે સુશીલાએ પુત્ર જન્મ આપ્યો. કહેવત છે. પુત્રનાં લક્ષણ પારણામાંથી. આ પુત્રનાં લક્ષણ જન્મથી જ ઉચ્ચ હતાં. તે સમયના બધા ગ્રહ પણ સૌમ્ય અને ઊંચા સ્થાને હતા. ટૂંકમાં પુત્ર ઉત્તમ લક્ષણવંતે હતો.
પુત્રજન્મ થતાં જ પરિચારિકાએ જઈને ભીમસેનને વધાઈ આપી. રાજાનું હૈયું આ ખુશખબરથી નાચી ઊઠયું. તેણે તરત જ વધાઈ આપનાર પરિચારિકાને હીરાજડિત વીંટી ભેટ આપી દીધી. અન્ય યાચકવર્ગને પણ યંગ્ય દાન કર્યું. તે દિવસે સાધુ-સંતની ભક્તિ કરી. જિનાલમાં પૂજા ભણાવી અને બહુમૂલ્ય પ્રભાવના કરી.
રાજગોરને બેલાવી પુત્રજન્મ સંસ્કાર કર્યો. છઠ્ઠીનું જાગરણ કર્યું અને બારમા દિવસે, સ્નેહી-સ્વજનેને બેલાવી તેઓની હાજરીમાં પુત્રનું નામ દેવસેન જાહેર કર્યું.
આ દેવસેન સ્વભાવે શાંત અને સહિષ્ણુ પ્રકૃતિને હતે. તેનું અંગે અંગ સૌમ્ય અને રૂપાળું હતું. પાંચ ધાવમાતાઓ તેનું નિરંતર સંવર્ધન કરતી હતી. ભીમસેન અને સુશીલા પણ તેને વારંવાર રમાડતાં હતાં. આમ અનેકના હાથમાં રમતે કૂદતા દેવસેન મોટો થવા લાગ્યું.
ત્યારબાદ કેટલાક સમયે સુશીલાએ ફરી એકવાર શુભ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
ભીમસેન ચરિત્ર સ્વપ્ન જોયું. આ વખતે સ્વપ્નમાં તેણે સુંદર વિમાન પર રહેલ ઘણે ઊંચે ઈન્દ્રવજ જે.
સ્વપ્નથી જાગ્રત થતાં જ તે સ્વામીના શયન ગૃહમાં ગઈ. અને ભીમસેનને જગાડી સ્વપ્નની હકીકત જણાવી. અને પૂછ્યું : “સ્વામિનાથ ! આ સ્વનિનું મને શું ફળ મળશે?
ભીમસેને તરત જ કીધું: “પ્રિયે ! આ સ્વપ્નના પ્રભાવથી કુળમાં દીપક સમાન એ તને પુત્ર થશે.”
આવા શુભ સમાચારથી કઈ સ્ત્રીને આનંદ ન થાય? સુશીલા પણ તે જાણું આનંદ વિભોર બની ગઈ
ગ્ય સમયે તેણે સુંદર લક્ષણથી શુભતા એવા પુત્રને જન્મ આપ્યો.
રાજમહેલમાં તે આ શુભ સમાચારથી દોડાદોડ મચી ગઈ. ભીમસેને આ સમાચાર આપનારને રત્નહાર ભેટ આપી દીધો. અને રાજમહેલના તમામ અનુચર અને કર્મચારીઓને એગ્ય પારિતેષક વહેયાં.
- બારમા દિવસે ઘણું જ ધામધુમથી આ બીજા પુત્રને નામાભિધાન મહેસવ ઉજવ્યું. આ પ્રસંગે અનેક સ્નેહીસ્વજને અને નગરના પ્રતિષ્ઠિત આગેવાનો અને વિદ્વાનેને ભોજન માટે નિમંત્રણ આપ્યું. એ સૌની હાજરીમાં બાળ કનું નામ કેતુસેન પાડયું.
હવે તે રાજમહેલમાં એકના બદલે બે બાળકના નિર્દોષ અવાજ સંભળાવા લાગ્યા. બંને બાળકે પણ પ્રેમથી એકમેકની સાથે રમતા હતા. મેટો દેવસેન નાના કેતુસેનને
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
GS
ભીમસેનને સંસાર ક્યારેક તેડીને ફરતે હતે. ક્યારેક તે તેને હસાવતે હતો તે ક્યારેક તે તેનું પારણું પણ ઝુલાવતો હતે. | નાના બાળકોની એ બધી નિર્દોષ રમત ને ક્રીડા જોઈ સૌ આનંદ પામતા હતા. સુશીલા અને ભીમસેન તો તેમને જેતા પણ ધરાતાં ન હતાં.
એ બંને તેમને ક્યારેક ક્યારેક બહાર ઉદ્યાનમાં, ઉપાશ્રયે કે જિનાલયે પણ લઈ જતાં હતાં.
આમ ભીમસેનને સંસાર સુખે વહ્યો જતો હતે-
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
BIK
D
૮
IVF
આંબાની આગ
ભીમસેનના રાજમહેલથી થાડે દૂર એક ઉદ્યાન હતુ. આ ઉદ્યાનમાં અનેક પ્રકારનાં વૃક્ષે હતાં. આસાપાલવ, રાત રાણી, ગુલમહેાર, આમ્ર વૃક્ષ વગેરેથી ઉદ્યાન ભચેં ભગેર્યાં હતા. વિવિધ ફૂલાના પણ અનેક રાપા હતા. મેંદીની ચારે માજુ વાડી હતી.
તેમાં એક દિવ્ય એવેા આંખે હતા. આ વૃક્ષના એવા પ્રભાવ હતા કે નિર ંતર આમ્રફળ આપતા હતા.
એક દિવસ ભીમસેનની દાસી સુનંદા અને હુષણની દાસી વિમલા આ ઉદ્યાનમાં આવી. અને દાસીએ આમ્રફળ લેવા માટે આવી હતી.
દૈવાગે તે દિવસે આમ્રવૃક્ષ ઉપર માત્ર પાંચ જ આમ્રફળ ઊતર્યાં હતાં. આમ તે રાજ છ ફળ ઉતરતાં હતાં. પરંતુ કાઈ અગમ્ય કારણસર તે દિવસે તેના ઉપરથી એક મૂળ ઓછુ ઊતર્યું.
ખાગના માળીએ તેા પાંચ ફળ ઉતારી આપ્યાં. પરંતુ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંબાની આગ
- ૭૭ તેને વહેંચવાં કેવી રીતે? સરખે સરખા તે ભાગ પડી શકે નહિ. પણ માળી તેની ભાંજગડમાં પડ્યો નહિ. તેણે પાંચે પાંચ ફળ સુનંદાને આપ્યા. કારણ સુનંદા રાજાની દાસી હતી, જ્યારે વિમલા યુવરાજની દાસી હતી.
સુનંદાએ ત્રણ ફળ પિતાની પાસે રાખ્યાં અને બે ફળ વિમલાને આપતા બેલી : “બે ફળ તું લઈ જા. કારણ તું યુવરાજની દાસી છે. મોટા ભાગ વધુ હોય અને નાનાને ભાગ એ છે.”
પણ વિમલા બે ફળ લેવા તૈયાર ન હતી. તેને તે ત્રણ ફળ લેવાં હતાં. તેણે ત્રણ ફળ લેવા માટે જીદ કરી. અને ઊંચા અવાજે બેલી ઝઘડે કરવા લાગી.
તે સુનંદા ય ક્યાં ગાંજી જાય તેમ હતી? તેણે પણ એટલા જ ઊંચા અવાજે પિતાની વાત પકડી રાખી. આમ આ બે દાસીઓ ગમે તેમ એકબીજાને બોલવા લાગી. બેલતી વેળાએ કેઈએ વિવેકભાન પણ ન રાખ્યું.
છેવટે સુનંદાએ કીધું : “લેવાં હોય તે લઈ લે આ બે ફળ અને રસ્તે પડ. હું તને ત્રણ ફળ કદી નથી આપવાની, જા તારાથી થાય તે કરી લે.” એમ ધુત્કારીને, બે ફળ ફેંકીને સુનંદા ચાલી આવી.
વિમલાને આથી ખૂબ જ દુઃખ થયું. તેમાં તેને પિતાનું અને પિતાની રાણમાનું અપમાન લાગ્યું. આ સાંભળીને તે ચીડાઈ ગઈ. તેણે ફળને ત્યાં ને ત્યાં જ ફેંકી દીધાં. અને ઉદાસ વદને તે સુરસુંદરીના મહેલમાં ગઈ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૭૮
ભીમસેન ચરિત્ર વિમલાને આવેલી જેઈ સુરસુંદરી બોલી ઊઠીઃ “અરે! તું આવી ગઈ? આમ્રફળ ક્યાં છે ?
પણ વિમલાએ કંઈ જવાબ ન આપે. ને મેં ચડાવિીને ઊભી રહી. આથી રાણીએ ફરી પૂછ્યું.
પણ તું આમ ઉદાસ કેમ છે? તારી આંખમાં આંસુ કેમ છે? શું બાગમાં કંઈ અઘટિત બન્યું છે?”
વિમલા આ સાંભળીને ગુસ્સામાં બોલી ઊઠી.
“ઉદાસ ન રહું તે શું હું નાચી ઊઠું ? આજ તો મારું એવું અપમાન થયું છે કે હું તે જિંદગીમાં કદી નહિ ભૂલું. અને હું તેને હવે પૂરેપૂરે બદલે લઈશ. એ સુનંદડી તેના મનમાં સમજે છે શું?”
“શું કર્યું સુનંદાએ? કંઈ માંડીને શાંતિથી વાત તે કર, જેથી સમજ પડે.” રાણીને કંઈ આ વાતમાં સમજણ ન પડી તેથી તે બેલીઃ
* “શું માંડીને બધી વાત કરું? મારું અપમાન કર્યું હત તે ઠીક, આ તે ભેગું તમારું ય અપમાન તેણે કર્યું છે. કયા શબ્દોમાં હું એ બધી વાત તમને સમજાવું?” વિમલાએ જુઠું બોલી પોતાની વાત સાચી કરાવવાને પ્રયત્ન કર્યો.
તે શું સુનંદાએ મારું પણ અપમાન કર્યું? એની આવી હિંમત? હું પણ તેને બતાવી આપીશ કે સુરસુંદરીને છેડવી કેટલી ખરાબ છે. પણ તું મને કહે તે ખરી કે તેણે તેને કહ્યું શું?”
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
આખાની આગ
૭૯
વિમલાએ જોયુ કે તીર ખરાખર નિશાન ઉપર લાગ્યુ છે. આથી તરત જ તે મીઠું મરચુ' ભભરાવીને ખેલી : એ સુનંદાએ મને રૂવાબથી કીધું', તને શું અધિકાર છે. આ આમ્રફળ લેવાના ? તુ તે નેાકરની પણ નાકર છે’ જ્યારે હું તે રાજાની રાણીની દાસી છું. આ આમ્રફળ ઉપર તા અમારે જ હુક્ક છે. તારે જોઈતાં હાય તા આ એ ફળ લઈ જા. પણ તને હું ત્રણ ફળ તે નહિજ આપુ. એમ કહી એ એ ફળનેા મારા પર છૂટા ઘા કરીને ચાલી ગઈ.
રાણીમા ! હવે તા તમે મને ઝેર જ પાઈ ઢા. આવા અપમાન સહન કરવાં તેના કરતાં તે મૃત્યુને વરવું સારુ'!’ આમ કહી વિમલાએ પેાતાનું ગળું જોરથી દબાવ્યું ને મરવાને ઢાંગ કર્યાં.
સુરસુંદરીએ તરત જ વિમલાને તેમ કરતાં રોકી અને તેને શાંત પાડતાં કહ્યું : • વિમલા, તું શાંત મન. હું જ આ અપમાનને પૂરેપૂરા બદલે લઈશ. એ સુનંદા ને સુશીલા તેમના મનમાં સમજે શુ? રાજને બધા કારભાર તા મારા સ્વામી જ કરે છે. સાચા રાજા તે તે જ છે અને બધા અધિકાર આપણા છે. તું ચિંતા ન કર. હું જ મારા સ્વામીને કહીને તેઓને નગર બહાર હાંકી ત્યારબાદ સુરસુંદરી પેાતાના આવા કાર્ગો તેણે સ્ત્રી ચરિત્રની શરૂઆત કરી દીધી, માથાના વાળ વીંખી નાખ્યા. આંખેાને હાથથી ચેાળીને લાલઘૂમ કરી નાંખી, કપડાં પણ મેલાં ને જાડાં પહેરી લીધાં. અને મે ચડાવીને એક
"....'
યાં જઈ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
ભીમસેન ચરિત્ર ખૂણામાં જઈને સૂઈ ગઈ. ત્યાં તે હરિના આવવાની પ્રતીક્ષા કરવા લાગી.
થેડી જ વારમાં હરિષણ આવે. રાણીને ત્યાં ન જોઈ એટલે તેણે ત્યાં ઊભેલી વિમલાને પૂછયું : “રાણું ક્યાં છે?”
વિમલાએ ગુસ્સાથી જવાબ આપેઃ “હશે ક્યાંક, પડી હશે કોક ખૂણામાં, જાવ ને તપાસ કરો” | હરિણુ તે આ જવાબ સાંભળીને સડક થઈ ગયે. તે વિચારવા લાગ્યા. જરૂર કાંઈક અશુભ બન્યું હોવું જોઈએ. એમ વિચાર કરતાં તે મહેલમાં સુરસુંદરીની તપાસ કરવા લાગે. તપાસ કરતાં જોયું તો એક અંધારા ખૂણુમાં રાણી શોકમગ્ન બનીને સૂતી હતી. તેને જોતાં જ હરિષણ બેલી ઊઠો :
“અરે ! દેવી ! આ શું ? આપના મોં ઉપર આ ઉદાસી શાની? આવા દિદાર કેમ બનાવી દીધા છે? મારી હયાતિ હોવા છતાં આપને ચિંતાનું શું કારણ છે? એવું તે શું બન્યું છે કે આપે રડી રડીને આ આંખે લાલ કરી નાંખી છે ?”
સુરસુંદરી હરિષણને જોઈને વધુ ગુસ્સામાં આવી ગઈ. સ્ત્રી ચારિત્રે તેણે તે સમયે સુંદર ભાવ ભજવ્યો. તે ક્રોધથી બોલી ઊઠી :
તમને શું કહું? તમારે અધિકાર કેટલે! તમે તે ભીમસેનના નોકર છે. નોકરથી શું થઈ શકે? આથી તમને કંઈપણ કહેવું એ વૃથા છે?”
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંબાની આગ
સુરસુંદરી ! તમે શું બોલે છે ? જરા, વિવેક રાખે. શાંત બનીને જે વાત બની હેાય તે મને જણાવે. પણ આમ મારું લેહી ઉકળે તેવું વચન ન બોલે.” હરિફેણ બેલી ઊઠયો.
સુરસુંદરીએ તે પછી બનેલી બધી બીના કહી અને છેલ્લે ઉમેર્યું: પ્રિયે ! થેડા વરસે અગાઉ મેં કુળદેવીની આરાધના કરી હતી. મેં માંગણી કરી હતી કે મારા પતિને બારમે વરસે રાજ્ય મળવું જોઈએ. નહિ તે પછી પતિ ને મારું મરણ થવું જોઈએ. દેવીએ મારી સાધનાથી પ્રસન્ન થઈ વરદાન આપ્યું હતું, કે તારે મરવાની કઈ જરૂર નથી. બારમા વરસે તારા પતિને રાજ્ય મળશે. એવું મારું વચન છે.
સ્વામિનાથ ! એ દિવસે હવે પાકી ગયા છે. અને તમે તે જાણે છે દેવતાઓનું વચન કદી વૃથા નથી જતું. વળી તમે હવે રાજકારભારમાં હોશીયાર બની ગયા છે. બધે જ વહીવટ તમે સંભાળે છે. છતાં પણ દાસી જેવી એક મામુલી સ્ત્રી તમને દાસ ને નેકર ગણે, એ મારાથી કેમ સહન થાય ?
હવે તો મારાથી આ ગુલામી નથી સહન થતી. આવાં અપમાન સહન કરવા અને દાસમાં ગણવું, તેના કરતાં તે બહેતર છે હું ગળે ફાંસો ખાઈને મરી જઉં. કારણ મારે હવે આ કૂતરાના જેવું જીવન નથી જીવવું ' | હરિણે દેખીતા શાંત ભાવે રાણુની બધી વાત સાંભળી. પરંતુ તેનું રોમેરોમ રાણીના વચનથી સળગી ઊઠતું હતું. ભી. ૬
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર અપમાનની દાહક વાલા તેના અંગેઅંગને દઝાડતી હતી. છતાં પણ તે શાંતિથી બે :
પ્રિયે! તું શાંત થા. હું છું પછી તારે, ચિંતા કરવાનું કોઈ જ કારણ નથી. આ રાજનો કર્તાહર્તા હું જે છું. નગરજને મારી જ આજ્ઞાનું પાલન કરે છે. ભીમસેનને તે આ રાજમાં કોઈ ઓળખતું પણ નથી. બધે મારે જ પ્રતાપ ને સત્તા છે. ભીમસેન તો માત્ર નામનો જ રાજા છે. તે આ રાજ્યમાં કંઈપણ કરવા સમર્થ નથી. કારણુ મારી આજ્ઞા વિના આ નગરમાં પાંદડું પણ હાલતું નથી.
પ્રિય ! હવે તું વધુ શેક ન કર. તું તો મારું જીવન છે. મારે આનંદ છે. તારું હું આ દુઃખ જોઈ શકતા નથી. તું સ્વસ્થ બન. ચિંતાઓને ફગાવી દે. હું તારાં બધાં જ મને પૂર્ણ કરીશ. તું શ્રદ્ધા રાખ કે આ રાજમાં મારી જ આણું વતે છે ને હું ધારું તે કરી શકું તેમ છું. માટે હવે તું ખેદ કરીશ નહિ.”
સ્વામિન ! તમારી બધી વાત બરાબર છે. પરંતુ રાજગાદીએ જે બેઠા હોય તે જ રાજા ગણાય. નેકરની માફક રાજકારભાર ચલાવે તેથી કંઈ તે રાજા ન બની જાય. લોકે પણ તેને રાજા સમજીને તેને માન આપે જ નહિ.
ભીમસેન નરેશ કંઈપણ કરતા નથી. આખો દિવસ સ્વર્ગના સુખમાં મહાલે છે અને તમે આખો દિવસ ગદ્ધા વિતરું કરે છે. તેથી તમને ચિંતા અને દુઃખ સિવાય બીજું શું મળે છે?
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંબાની આગ
ભીમસેન જ જે રાજા છે તે પછી તમે આવું નકામું વિતરું શા માટે કરે છે? એથી તમને કઈ લાભ થવાને નથી.
અને હું તે મારો જન્મ સફળ થયે ત્યારે જ માનીશ કે જ્યારે તમે ભીમસેનને રાજભ્રષ્ટ કરીને રાજ્યપદ ધારણ
કરશે...'
સુરસુંદરીનાં આ વચનો હરિષણના કાળજા સેંસરાં નીકળી ગયાં. તેણે તરત જ કીધું :
પ્રિયે ! હવે એમ જ થશે. હું જ હવે રાજગાદી પર બેસીશ. ને સારા ય નગરમાં મારી જ આજ્ઞા ફેલાવીશ. કાલે સવારે જ ભીમસેનને રાજ ભ્રષ્ટ કરીશ ને રાજની સમગ્ર સત્તા મારા હાથમાં લઈ લઈશ. દેવગે કદાચ તેમ નહિ બને તો હું જાનથી ભીમસેનને તેના સ્ત્રી પુત્ર સાથે મારી નાંખીશ.”
પ્રિયે ! આ ભૂમંડળમાં હજી એ કઈ માયનો પૂત જમ્યા નથી કે જે બળમાં મારી બબરી કરી શકે. હું મારા બી. અને પરાક્રમથી કાલે સવારમાં જ રાજસત્તાને હાથમાં લઈશ.
તે હે પ્રિયે ! હવે તું નચિંત બની જા. અને સુખેથી રહે. કોઈપણ વાતે ફિકર ન કરીશ. તારાં એ બધાં જ મનેથે હવે હું પૂર્ણ કરીશ.”
સુરસુંદરી એ જ ઈચ્છતી હતી. તેની એક જ ભાવના હતી, કે ગમે તેમ કરીને પણ પિતે મહારાણું બને અને પિતાને સ્વામી રાજા બને. મહારાણું બની ઘૂમવાની અને
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર લકો પર રૂવાબ છાંટવાની તેની તીવ્ર અભિલાષા હતી. આ રીતે એ ઈચ્છા બર આવતી હતી, તે જાણુને તે આનંદમાં આવી ગઈ અને ઘડી પહેલાં તે જે ઉદાસ મુખ કરીને બેઠી હતી, તે બદલીને એ હસતી હસતી ચાલી ગઈ.
| હરિણું પણ તે પછી ચાલ્યા ગયા અને બીજે દિવસે ભીમસેનને કેવી રીતે પદભ્રષ્ટ કર, તેની કાર્યવાહીમાં લાગી ગયો.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેનની નાશભાગ
કહે છે દીવાલને પણ કાન હોય છે. આથી જ સુજ્ઞજને જ્યારે એવી કઈ ખાનગી મંત્રણા કરે છે, ત્યારે ખૂબ જ ધીમા અવાજે વાત કરે છે. અને બે કાનથી ત્રીજા કાને વાત ન જાય તેની પૂરી તકેદારી રાખે છે.
પણ હરિજેણે એવી કઈ જ સાવધાની ન રાખી અને મોટા અવાજે તે બધી વાત કરવા લાગે. એ સમયે સુનંદા ત્યાં છાનીમાની ઊભી બધું સાંભળતી હતી.
ભીમસેનને પદભ્રષ્ટ કરવાની અને તેમ ન બની શકે તે રાણી અને કુંવરે સાથે તેમને મારી નાંખવાની વાત સાંભળી તે નખશીખ ધ્રુજી ઊઠી. અને તરત જ કોઈને પણ . જાણે ન થાય તે રીતે ગુપચુપ ત્યાંથી દેડી ગઈ, અને સીધી જ હાંફતા શ્વાસે એ ભીમસેનના મહેલે પહોંચી ગઈ.
ભીમસેન તે વખતે આરામ કરતા હતા. તેણે તરત જ તેમને જગાડવા કહ્યું. ભીમસેન પણ તરત જ જાગી ગયે. સુનંદાને આમ ગભરાયેલી અને ડર પામેલી જોઈ તે બોલ્ય.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
‘ સુન ંદા ! આમ ગભરાયેલી કેમ છે? શું બન્યું છે ? રાણી અને કુંવર તેા બધા ક્ષેમકુશળ છે ને ?’
સુનંદાએ તરત જ કોઈ સાંભળી ન જાય તે રીતે સાવધાની રાખીને ધીરા અવાજે બધી વાત કરી.
ભીમસેન એ ખીના જાણીને ઊંડા વિચારમાં પડી ગયા. તે વિચારવા લાગ્યું : ‘ અહાહા ! શી કમની ગતિ છે ! મારા ભાઈ આજ મને મારી નાંખવા તત્પર બન્યા છે! તેને આજ રાજનું ઘેલું લાગ્યું છે. સત્તાના મમાં તે આંધળા અન્યા છે. સ્ત્રીમાં તે માહાંધ બની આજ તે વિવેક ભાન ખાઈ બેઠો છે. કૅમની જ આ બધી વિચિત્રતાને ? નહિ તા સગા ભાઈ આજ આવા દુષ્ટ વિચાર કરે ખરા? ખરેખર કમ જ બધાને ભુલાવે છે. ને ન કરવાનાં કામ કરાવે છે. હિરણ પણ આજે તેવું જ દુષ્કૃત કરવા ઉદ્યુત થયા છે.
મારે હવે કોઈપણ હિસાબે મારી ને રાણી તેમજ કુવાના જાનમાલની રક્ષા પ્રથમ કરવી જોઈએ. કારણ હું જીવતા હાઇશ તે આ સંપદા પાછી મેળવી શકીશ, માટે મારે પ્રથમ તેની જ વ્યવસ્થા કરવી જોઇએ.'
આમ વિચારી તેણે તરત જ પેાતાના એક વિશ્વાસુ અનુચરને મેલાન્ચે અને તેને આજ્ઞા કરી કે હમણાંને હમણાં પવનવેગી રથ જોડી લાવેા.
અનુચરને તેમ આજ્ઞા કરી ભીમસેન રાણી તેમજ કુંવરને લઈ જવાની ખૂબ જ સાવધપણે તૈયારી કરવા લાગ્યા. આ ખાજુ ભીમસેન પેાતાના પ્રાણ બચાવવાવી તૈયારી
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેનની નાશભાગ
૮૭
કરતા હતા, ત્યારે હરિષેણ તેના મહેલમાં તેના પ્રાણ લેવાની તડામાર તૈયારીમાં પડયે હતેા.
રિષણ ચાલ્યા ગયા. એટલે સુરસુ ંદરીને એકાએક વિચાર આયેા : આ વાત કોઈ સાંભળી તે નહિ ગયું હેાય ને ? એ વિચાર આવતાં જ તે સીધી હિર્ષણુ પાસે દોડી ગઈ અને ત્યાં જઈ ખેાલી :
૮ સ્વામિનાથ ! સંભવ છે આપણી વાત કોઈ સાંભળી પણ ગયું હેય અને જો એ વાત ભીમસેન જાણી જશે તે તે જરૂરથી અહીં શ્રી નાશી જશે. જો તેમ અને તે એ કયારેક પણ તમારા ઉપર હુમલેા કરે ને યુદ્ધ કરે તે કે મને તમારા બળ અને પરાક્રબ ઉપર પૂરેપૂરા વિશ્વાસ છે. પણ છતાંય શત્રુને તે ઉગતા જ ડામી ધ્રુવે! જોઇએ, જેથી એક કડી માથું ન ઊંચકી શકે,
માટે હું પ્રાણવલ્લભ ! તમે હમણાં ને હમગ્રાં ભીમસેનના રાજમહેલ ફરતે ચાકી પડે મૂકાવી દો. જેથી તે નાશી ન શકે. અને તેને તેમજ તેનાં સ્ત્રી અને સતાનેને જીવતાં જ પકડીને કેદુખાનામાં પૂરી સખ્તમાં સખ્ત શીક્ષા કરો. તમે આમ કરશે તે જ મારા મનાથ ખરાખર સિદ્ધ થશે. હરિષેણ આ સાંભળીને ખુશ થઈ ઊઠયા ! ને બેલી ઊઠયા ઃ · વાહ ! પ્રિયે ! વાહ ! તારી બુદ્ધિને ધન્ય છે. આ વાત તા મારા ધ્યાનમાં આવી જ નહિ. તે ઠીક સમયે મને યાદ દેવરાખ્યું. હું હમણાં જ તેના પ્રખંધ કરુ છું.'
'
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
ભીમસેન ચરિત્ર એમ કહી તેણે અનુચરને પોતાના સુભટને બેલાવી લાવવા હુકમ કર્યો.
યુવરાજની આજ્ઞા મળતાં જ સુભટ હાજર થયો ને પ્રથમ પ્રણામ કરી બેત્યેઃ “ફરમાવે રાજન ! મારા ગ્ય શી આજ્ઞા છે.”
“હમણાં ને હમણાં જ જઈને આપણી સશસ્ત્ર ટુકડીને લઈને તમે જાઓ ને ભીમસેનના મહેલની ફરતી સપ્ત ચેકી ગોઠવી દે. અને મારી આજ્ઞા વિના એ મહેલમાંથી કેઈને બહાર જવા દેશે નહિ, તેમજ કેઈને અંદર પ્રવેશ કરવા દેશે નહિ. એમ કરતાં કંઈપણ તમને નજરે પડે તે તરત જ તેને ત્યાં ને ત્યાં જ વધ કરી નાખજે. જાવ, જલદી, જાવ આ તમારા મહારાજાની આજ્ઞા છે.'
જેવી આજ્ઞા રાજન !” એમ કહી સુભટ ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો. ને હરિણની સુચના મુજબ ભીમસેનના મહેલને ફરતી સશસ્ત્ર ચાકી ગઠવી દીધી. ને દરેકને સપ્ત તાકીદ કરી કે મહેલમાંથી કોઈ બહાર નીકળવા ન પામે, તેમજ મહેલની અંદર કઈ પ્રવેશ ન કરે, એમ કરવામાં જે ચૂકી જશે તેનું માથું ધડથી અલગ કરી દેવામાં આવશે.
પિતાના સેનાનાયકની આવી સખ્ત આજ્ઞા સાંભળી સૌ શૂરા સૈનિકો સાબદા બની ગયા ને મહેલ ફરતી ઝીણી નજરે જોવા લાગ્યા.
ભીમસેને મહેલની બહાર જોયું તે ખુલી તલવાર
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેનની નાશભાગ લઈને હરિષણના નિકે ચાકી કરી રહ્યા હતા. એ જોઈ તે વધુ વિચારમાં પડી ગયે.
“હવે કરવું? બહાર કેવી રીતે નીકળવું? બહાર જ જે ન નીકળાય તે પ્રાણનું રક્ષણ કેવી રીતે થઈ શકે? આમ અનેક વિચારમાં તે ઊંડે ઊતરી ગયે.
સુશીલાએ આ બધી અથ ઈતિ વાત સાંભળી ત્યારે તેનું હૈયું ભાંગી પડયું. તેના કુમળા દિલ પર ભારે આઘાત લાગે. તેને ચિંતા થવા લાગી. “મારાં સંતાનોનું શું થશે? બિચારાંએને નાની વયમાં ઉપાધિ આવી પડી!” આ ચિંતામાં તે બેભાન થઈ ગઈ.
ભીમસેન અને સુનંદા તરત જ તેની પાસે દેડી ગયાં અને તેને જળ છાંટીને ભાનમાં લાગ્યાં. સુશીલા ભાનમાં તે આવી પણ તેનાં બધાં જ ગાત્રો શિથિલ બની ગયાં હતાં. છતાં પણ તેણે હિમત રાખી અને આવેલી મુશ્કેલીને સામને કરવા સજજ બની ગઈ.
ત્યારબાદ સુનંદાએ ભીમસેનને કીધું : “રાજન ! હવે તમે ઉતાવળ કરો ને જલદીથી કુંવર અને રાણીને લઈ નાસી જવાની તૈયારી કરે.”
પણ સુનંદા! બહાર તે સખત ચેકી પહેરો છે, જવાશે શી રીતે ? એમ કરવા જઈએ તે હાથે કરીને મોત જ આવે.” ભીમસેને કીધું.
રાજન ! તમે તેની જરાય ચિંતા ન કર. મને આ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર મહેલના ગુપ્ત માર્ગની ખબર છે. તમે એ માગે નીકળી જાવ. સવાર સુધીમાં તે તમે આ નગરથી ઘણે દૂર જંગલમાં પહોંચી જશે અને અહીં કેઈને ખબર પણ નહિ પડે.”
સુનંદાની આ વાત જાણ ભીમસેને તાબડતોબ બધી તૈયારી કરી. કુંવરેને બંને જણાએ તેડી લીધા. સાથે થોડી સેના મહાર અને હથીયાર લીધાં અને ઘણી જ ત્વરાથી એ બધાં સુનંદાની પાછળ પાછળ સુરંગ આગળ આવી પહોંચ્યાં.
સુનંદાએ સુરંગની કળ દાબી. કળ દબાતાં જ સુરંગનું દ્વાર ખુલી ગયું. સૌ તેમાં દાખલ થયાં. સુનંદાએ અંદર ઉતરી કળ દબાવી સુરંગનું દ્વાર યથાવત્ વાસી દીધું. અને મશાલ પકડીને તે રસ્તો બતાવતી આગળને આગળ ચાલવા લાગી.
ચાલતાં ચાલતાં ભીમસેને પૂછયું : “સુનંદા ! આજ સુધી તે મને આ સુરંગની વાત કેમ ના કરી ? અને આ સુરંગની તને કયાંથી ખબર પડી ?
વિનયથી બેલી : “રાજન ! કેટલીક બાબત એવી હોય છે કે તે કોઈને ખબર કરવાની નથી હોતી. સમય આવે ત્યારે જ તેને પ્રકાશ કરવાનું હોય છે. આજે એવે સમય હતો તેથી મેં આ સુરંગ તમને બતાવી અને આ સુરંગની વાત મને મારી માએ મરતી વખતે કીધી હતી. આ હકીકત આજ દિન સુધી મારા સિવાય કઈ જાણતું નથી. આમ વાત કરતાં કરતાં સૌએ બે એજન જેટલે પંથ કાપી નાખે ત્યાં સુનંદાએ કીધું.
' હે રાજન ! હવે મારે પાછા ફરવું જોઈએ. તમને
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેનની નાશભાગ સૌને છોડતાં મારું અંતર વલેવાઈ જાય છે. પણ તેમ ક્ય સિવાય છૂટકો નથી. હવે અહીંથી તમે અર્ધો જન જેટલું ચાલશે એટલે સુરંગ પૂરી થશે ને ગાઢ જંગલ શરૂ થશે. એ જંગલ પસાર કરતાં એક ગુફા આવશે. એ ગુફા પસાર કરશે એટલે તરત જ વસ્તી આવશે. ત્યાંથી તમે ઠીક લાગે ત્યાં જશે.
અને સ્વામિન્ ! હું પામર જીવ તમને શું કહું ? એ મારો અધિકાર પણ કયાંથી? પરંતુ હિંમત રાખજે. ને રાણીમાં તેમજ કુંવરની સંભાળ રાખજે. ધર્મનું જતન કરજો. વીતરાગ પ્રભુનું નિરંતર મ ણ કરે. તેને પ્રભાવથી સૌ સારા વાના થશે.” . એટલું કહેતાં તે સુનંદા રડી પડી. સુશીલા અને ભીમસેનની આંખમાં પણ આંસુ આવી ગયાં. ભીમસેને તેને એક સોનામહોર આપી. પણ સુનંદાએ તે ન લીધી. અને રડતી આંખે તેણે એ બધાંયને વિદાય આપી.
એ બધાં દેખાતાં બંધ થયાં ત્યાં સુધી એ મશાલ ધરીને ઊભી રહી. તે દેખાતાં બંધ થયાં કે તરત જ તે ઉતાવળી ગતિએ પાછી ફરી. અને સુરંગને ઉઘાડી, કેઈને ખબર ન પડે તે રીતે બંધ કરીને પિતાના ખંડમાં જતી રહી અને જાણે કંઈ બન્યું જ નથી એમ બધી પ્રવૃત્તિ કરવા લાગી.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૦
છે . જો
જંગલની વાટે
in
સુનંદાના બતાવ્યા મુજબ ભીમસેન અને એ તેમજ કુંવરોએ અર્ધો જન કાપી નાખ્યું. દડમજલ કરતાં કરતાં તેઓ સુરંગની બહાર નીકળી ગયાં. .
સુરંગની બહાર નીકળતાં જ ઘોર, ગાઢ અને ભયાનક જંગલ શરૂ થયું. જગલની અંદર એટલાં બધાં નાનાં મોટાં અને વિશાળ વૃક્ષો હતાં કે જેને કઈ પાર હતો. વળી એ વૃક્ષે એકમેકની સાથે એવાં અડીને ગોઠવાયેલાં હતાં કે નાંખી નજર નહેાતી પહોંચતી. ભીમસેને જ્યાં નજર નાંખી ત્યાં તેણે લીલાં લીલાં અને બરછટ વૃક્ષો જ દેખાયાં મહામુશીબતે તેણે જંગલની કેડી શોધી કાઢી.
એ કેડીએ તેઓ આગળ વધવા લાગ્યા. જેમ જેમ તેઓ સૌ આગળ વધતાં ગયાં તેમ તેમ જંગલ વધુ ગાઢ બનતું ગયું. ઉપરાંત સિંહની ગર્જનાઓ, વાઘની ત્રાડ, ઘુવડોને અપશુકનિયાળ અવાજ, ગજરાજે, ચિત્તા ને દીપડાએ તેમજ શીયાળવાં અને બીજાં અનેક જંગલી પશુઓના
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જંગલની વાટે વિકરાળ અવાજ સંભળાવા લાગ્યા. જંગલ એટલું બધું ભયાનક હતું કે ડગલે ને પગલે સૌની છાતી ધડક ધડક થતી હતી. રસ્તે પણ કાંટાળે અને પથરાળ હતે. ચાલતાં ચાલતાં અનેક વખતે તેઓ ઠોકર ખાવા લાગ્યાં. પગમાં કાંટાના ઘણુ ઉઝરડા પડયા. કપડામાં પણ કાંટા ભરાયા ને
ક્યાંક ક્યાંક તે કપડાં ફાટી પણ ગયાં. પગમાંથી લેહીપણ નીકળતું હતું. | દેવસેન અને કેતુસેન બને ચલાય ત્યાં સુધી ચાલ્યા. પણ નાના કુમારો ચાલી ચાલીને કેટલું ચાલી શકે ? તેમાંય આ તે અઘોર જંગલમાં ચાલવાનું. ૨સ્તા ઉપર નર્યા ખાડા ટેકરા હતા. અણીયાળા કાંટા પથરાયેલા હતા. ઉપરાંત ચારે બાજુ જંગલી પશુઓની ભયાનક ત્રાડ સંભળાતી હતી. આવા જંગલમાં ચાલવું જ્યાં મેટાઓ માટે મુશ્કેલ હતું. ત્યાં નાનાઓનું તે શું ગજું? છતાં ય રાજકુંવરો હિંમત કરીને ચલાય તેટલું ચાલ્યા. ચાલતા ચાલતા જ્યારે બંને થાકયા ત્યારે ભીમસેને દેવસેનને તેડી લીધો અને કેતુસેનને કેડમાં નાખી સુશીલા અથડાતી ને ઠોકર ખાતી મંથર ગતિએ ચાલવા લાગી.
સ્ત્રી અને સંતાને બંને આ જંગલના ભયથી ધ્રુજી રહ્યાં હતાં. ક્યારેક તે તેમના મેંમાંથી વેદના ને ડરથી ચીસ પણ નીકળી જતી હતી. ત્યારે ભીમસેન તેઓને સમજાવતઃ “આ જંગલમાં આપણે બહુ સાવધાનીથી ચાલવું જોઈએ અને જરા પણું અવાજ ન થાય તેમ ગતિ કરવી
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
ભીમસેન ચાત્ર
જોઇએ, આપણા અવાજથી જો કોઈ હિંસક પ્રાણીને આપણી ગધ આવી જશે તે તેએ આપણને જીવતાં નહિ છેડે. માટે બધાં જ દુઃખાને મૌન ભાવે સહન કરીને તમે પ્રભુનું સ્મરણ કરતાં આ જંગલને પસાર કરી.'
આમ વીતરાગદેવનું સ્મરણ કરતાં કરતાં તેઓ એક મેટી ગુફા આગળ આવ્યાં. સુનંદાના મતાવ્યા મુજમ તેએ સૌ એ ગુફામાં દાખલ થયાં.
ગુફામાં ઘણું જ અંધારું હતું. અને જીવ ગૂંગળાઈ જાય તેવી હવા હતી. પણ તેમાં દાખલ થયા સિવાય છૂટકા જ ન હતા. સૌ નવકાર મંત્ર ગણતાં તેમાં દાખલ થયાં. તેમના પદરવ થતાં જ ચામાચિડિયાં ઉડા ઉડ કરવા લાગ્યા. ઝેરી સર્પા પણ ફુત્કાર કરતાં આમથી તેમ દોડવા લાગ્યા. જંગલ કરતાં ગુફા વધુ ભયાનક હતી. ભીમસેન ચકમક ઘસતા ને અજવાળુ કરતા બધાની સાથે હિંમતથી આગળ વધી રહ્યો હતેા. તેનુ ધૈય. તે સમયે અપૂર્વ હતું. તે પણ મનમાં આ ભય ને આપત્તિને દૂર કરવા નવકારમંત્રનું સતત સ્મરણ કરી રહ્યો હતે.
છેવટે આ ત્રાસજનક ને ભયદાયક સફરના અંત આન્યા. સૌ ગુફાની બહાર આવી ગયાં. ત્યાં દૂર એક પણ કુટિરનાં દર્શન થયાં. સૌ એટલાં બધાં થાકી ગયાં હતાં કે પગ હવે એક ડગલું પણ ભરવા ના પાડતા હતા. છતાંય મનને મક્કમ કરી સૌ ધીમી ગતિએ ત્યાં પહેાંચી ગયાં.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
જંગલની વાટે કુમાર તે ત્યાં પહોંચતા જ જમીન ઉપર હાથનું ઓશીકું કરીને સૂઈ ગયા.
વાહ રે કર્મરાજા! વાહ! શી તારી લીલા.
ક્યા રાજમહેલમાં સુવર્ણ પલંગમાં ને સુકોમલ શગ્યામાં સૂતા આ રાજકુંવરે ! ને ક્યાં આજ ભેંય પથારી કરી હાથનું ઓશીકું કરીને સૂતેલા કુંવરે ! ક્યાં એ રાજમહેલના વૈભવ ને ઠાઠમાઠ ! ને ક્યાં આ જંગલની ગરીબાઈને કછો ! ક્યાં એ રાજમહેલની સુખ સગવડે! ને કયાં આ ધૂળથી ખરડાયેલાં શરીરે ! ક્યાં એ સુગંધિત જલાશમાં સ્નાન ! ને તેલમર્દન ! ને ક્યાં આજે ગંધાતા ને પરસેવાથી લદબદ શરીરો ! તે ખરેખર આ કર્મની લીલા અપરંપાર છે. તેને કોઈ પાર પામી શકયું નથી. કર્મના પ્રતાપે જીવ એકવાર અપૂર્વ સુખ અને સાહ્યબીમાં મહાલે છે. તે એના જ પ્રતાપે એ જીવ આધિ ને વ્યાધિમાં સબડે છે! સાચે જ કહ્યું છે કે, સ્વાર્થને નાશ કરનાર પ્રગટ રચનાવાળી દેવની ગતિ વિચિત્ર છે.
નહિ તો આ રાજકુમારેને શી વાતની કમીના હતી? કઈ વસ્તુની તેઓને ઉણપ હતી. પણ માંગતાં દૂધ હાજર થતું હતું. તેમને પડ બેલ ઝીલવા અનેક દાસદાસીઓ ખડે પગે ઊભા રહેતા હતા. રહેવા માટે આલિશાન મહેલ હતે. ખાવા માટે પૌષ્ટિક ને સાત્વિક ભેજ્ય પદાર્થો હતા,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર પહેરવા માટે અનેક મૂલ્યવાન વ ને અલંકાર હતાં. મોજ શેખ માટે અનેક પ્રકારની વિવિધ સામગ્રી હતી.
તેના બદલે આજ તેઓ એક પર્ણકુટિરમાં રહેતા હતા. ખાવા માટે કણ કણના વાંધા હતા, ભૂખથી પેટ ચીમળાઈ ગયાં હતાં. અને ભૂખ્યા પેટે જ તેમને સૂઈ જવું પડયું હતું. અને તે પણ પથ્થરવાળી ને ધૂળથી રગદોળાયેલી જમીન ઉપર સૂવું પડયું હતું. ઉપર ખૂલ્લું ગગન હતું. બહારથી શીતળ પવન ફુકાતે હતા. ટાઢથી સુકેમલ અંગે પ્રજતાં હતાં. છતાંય તેના રક્ષણ માટે વારને એક ટુકડો પણ ન હતે.
આ બધી કર્મની લીલા નહિ તો બીજુ શું? કુમાર વયમાં નાના હતા. પરંતુ ભીમસેન અને સુશીલાએ તેમને ધર્મનું શિક્ષણ બરાબર આપ્યું હતું. આથી તેઓ સમજતા હતા કે આ બધે કર્મને જ પ્રતાપ છે. પોતે પૂર્વભવમાં કઈ ખરાબ કર્મો બાંધ્યાં હશે, જેનું ફળ આ ભવે ભેગવવાનું આવ્યું છે.
આમ પોતાને અત્યારે આવી પડેલા દુઃખે એ પિતાના જ કર્મોનું પરિણામ છે, એમ સમજીને બંને કુમારે સમભાવે અને દઢતાપૂર્વક એ દુઃખને સહન કરતાં થોડી જ વારમાં નિંદ્રાધીન થઈ ગયાં.
ત્યારબાદ ભીમસેને પિતાની સાથે લાવેલા ઘરેણાં ને સેનામહારની પિટલી પર્ણકુટિરના એક ખુણામાં ખાડો કરીને દાટી દીધી અને કેઈને ખબર ન પડે તે રીતે ફરીથી તેના
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
હતું
જગલની વાટે ઉપર ધૂળ અને પથ્થર વગેરે મૂકીને તે પણ આવીને કુટિરમાં સૂઈ ગયે. * સૌથી છેલ્લે સુશીલા સૂતી. કારણ આર્યનારી પતિના સૂતા બાદ જ સૂઈ જાય છે. બધાયને ચાલવાથી એટલે બધા થાક લાગ્યું હતું કે થોડા જ સમયમાં સૌ નિદ્રાદેવીના ખેળે શાંતિથી પિોઢી ગયાં.
કેટલાક સમય બાદ બંને કુમારો એક ઝીણી ચીસ પાડીને જાગી ગયા. એ ચીસ સાંભળીને ભીમસેન અને સુશીલા પણ જાગી ગયાં. એ બંનેએ જોયું તે બંને કુમારના પગમાંથી લોહી નીકળતું હતું અને પગમાં કંઈક વાગ્યું હતું. એ વેદાનાથી તેઓ હેરાન થઈ રહ્યા હતા. આ
ભીમસેન અને સુશીલાએ બંનેને સમજાવીને તેમજ જેડી સુશ્રુષા કરીને શાંત કર્યા. અને ફરીથી તેમને સૂવરાવી દીધા. કુંવર સૂઈ ગયા છે એમ જાણે તેઓ પણ સૂઈ ગયાં.
તેઓ ઘસઘસાટ ઊંધી રહ્યાં હતાં, તેવામાં ત્યાં કેટલાક ચાર આવ્યા. અને પર્ણકુટિરની પાછળના ભાગમાં ચારીને લાવેલા માલની વહેંચણી કરવા બેઠા. એ વહેંચણી કરતાં હતાં, ત્યાં એક ચેરની નજર ભીમસેને જે ખુણામાં ઘરેણાંની પિટલીએ દાટી હતી એ જગા ઉપર ગઈ. તેને શંકા ગઈ કે અહીં આટલામાં કઈ સૂતું હોવું જોઈએ અને તેણે આ જગાએ કંઈ સંતાડયું હોવું જોઈએ.
તેણે તરત જ કુટિરમાં તપાસ કરી, તે ભીમસેન વગેજ બધાને તેણે સૂતેલા જોયા. તેણે પાકી ખાત્રી કરી જોઈ ભી. ૭
અને સુરત અને ફરી પણ સૂઈ ગયાં
કે અને કઇ સંતા
પાસ કરી, તેમ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર કે તેઓ ઘસઘસાટ ઊંઘે છે કે નહિ. એ ખાત્રી થતાં જ તેણે તે જગા બેદી કાઢી ને તેમાં સંતાડેલી પોટલીઓ કાઢી લીધી. અને એ પોટલીઓ લઈને તે પલાયન થઈ ગયા.
સવાર પડતાં જ કુકડાએ પ્રભાતને પોકાર કર્યો. પરંતુ ભીમસેન અને સુશીલા તેમજ કુમારો એટલા બધા શ્રમિત થઈ ગયા હતા અને એટલી બધી ગાઢ નિદ્રામાં હતા કે તે પિકાર તેમણે સાંભળે નહિ. છેવટે કુટિરમાં સૂર્યને તડકે પ્રવેશ પામે ત્યારે તેઓ સૌ જાગ્રત થયાં.
જાગ્રત થતાં જ સુશીલા અને કુમારે એ ભીમસેનને પ્રણામ કર્યા. કારણુ શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે, આર્યનારીએ ઊઠીને સૌ પ્રથમ પતિને પ્રણામ કરવા જોઈએ તેમજ પુત્રએ પણ માતપિતાને પ્રણામ કરવા. કારણ શાસ્ત્રમાં માતાપિતાને પ્રથમ તીર્થ તરીકે ઓળખાવ્યાં છે. એ વિધિ પતી ગયા બાદ સૌએ નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કર્યું. - ભીમસેને એ બાદ જ્યાં પિટલી સંતાડી હતી એ જગા ખાદી કાઢી. પણ ત્યાં ધૂળ ને ઢેફા સિવાય કંઈ જ ન મળ્યું. ઘરેણુની પોટલી કઈ ગુમ કરી ગયું હતું.
સુશીલાએ જ્યારે આ જાણ્યું ત્યારે તે મૂચ્છિત બની ગઈ અને જમીન પર ઢળી પડી. ભીમસેને અને કુમારેએ તરત જ તેની સુશ્રુષા કરી અને શીતળ જળને તેના વદન અને નેત્ર ઉપર છંટકાવ કર્યો.
ત્યાર પછી ભીમસેને સુશીલાને આશ્વાસન આપતાં કહ્યું : પ્રિયે! આ સમય રુદન કરવાનું નથી. જે બનવાનું હતું
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
જંગલની વાટે
ટ
તે બન્યુ હવે તે મિથ્યા થનાર નથી અનેવિવેકી આત્માએ નષ્ટ થયેલી કે ગુમ થયેલી વસ્તુઓનેા શેક કરતા નથી. તું તે વિવેકી આત્મા છે. માટે શેક છેડી દૈને સ્વસ્થ મન. જો તું એમ નહિ કરે ને આ સમયમાં આપણને કોઈ દુષ્ટ માણસ ઓળખી જશે તે! આપણે નાહક ઉપાધિમાં મુકાઈ જશું, માટે તું ખધી ચિંતા છેડીને શાંત અન અને મૌન બનીને હેવે આગળ ગમન કરવા તત્પર થા.
સુશીલા પણ સમજી ગઈ કે સ્વામિ કહે છેતે ખરાખર છે. જે વસ્તુ ચારાઈ ગઈ છે. તેને શાક કરવા હવે વૃથા છે, મારે તા હજી ઘણું સહન કરવાનું છે. હું જો હિંમત હારી જઈશ ને આમ વારે ઘડીએ જો શેાકાતુર બની જઈશ તા આ કુમારા કાના આધારે હિંમત રાખશે ?
આમ સ્વસ્થ મની તે આગળ પ્રયાણ કરવા માટે તત્પર મની અને કેતુસેનને પેાતાની આંગળીએ વળગાડી આગળ ચાલવા લાગી.
D
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
- )
હરિર્ષણનો રાજ્યાભિષેક
માનવી ધારે છે કંઈ અને થાય છે કંઈ. કયારેક એ શુભ મનેરો કરે છે ને તે માટે પ્રયત્ન પણ કરે છે. પરંતુ કર્મની વિચિત્ર ગતિને લીધે તેના બધા જ પ્રયને વિફળ જાય છે અને અશુભ બનીને જ રહે છે. તે ક્યારેક માનવી કેઈનું અનિષ્ટ ચિતવે છે ને તે માટે પ્રયત્ન કરે છે, પણ કર્મના ન્યાય આગળ તેનું કંઈ ચાલતું નથી. તેના બધા જ ધમપછાડા ફેગટ જાય છે અને સામે માનવી માબાદ બચી જાય છે.
ભીમસેન નાસી ન જાય અને તેને જીવતો પકડીને જેર કરી શકાય તે માટે હરિષેણે તાબડતોબ બધી રીયારી કરી. તેના મહેલને ફરતા સશસ્ત્ર ચોકીદારે મૂકી દેવા. કોઈ પણુ જગાએથી ભીમસેન નાશી ન શકે તે માટે બધા જ રસ્તા બંધ કરી દીધા. ચકલું પણ ફરકી ન શકે તે તેણે ઘેરે નાંખે.
પરંતુ આ કશું જ કારગત ન નીવડયું. ભીમસેન કેઈને પણ જાણ ન થાય તે રીતે સુરંગ વાટે બહાર નીકળી
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧,
હરિનો રાજ્યાભિષેક ગયે. પણ હરિ તે એમ જ માનતે હતે હવે ભીમ સેનનું આવી બન્યું. હું એને જીવતે જ પકડીને જિંદગીભર કેદખાનામાં પૂરી રાખીશ. તેનાં સ્ત્રી અને પુત્રોને પણ બેડીઓ પહેરાવીશ અને એવી સખ્ત સજા કરીશ કે કયારેક તે મારા સામું માથું ન ઉંચકી શકે.
ભીમસેનને જીવતે જ પકડી લેવાના તેરમાં હરિણ ધસમસતે હાથમાં નાગી તલવાર લઈને ભીમસેનના મહેલમાં આ .
પણ ભીમસેન હોય તે નજરે પડે ને ? તેણે ચારે તરફ જોયું. મહેલના એકએક ખંડમાં એ જાતે ગુસ્સાથી લાલાળ બનીને પગ પછાડ ઘૂમી વળે. પરંતુ ક્યાંય તેને ભીમસેન ન દેખાય. રાણું અને કુંવરને પણ પત્તો ન લાગ્યું.
ભીમસેન આમ તેને હાથતાળી આપીને ચાલ્યો ગયે. તેથી તેને ગુસ્સો આસ્માને ચડી ગયે. તે જોરથી બરાડી ઊઠયે.
“અરે ! કેણ છે અહીં ?”
સુનંઢ થરથરતી ત્યાં આવીને ઊભી રહી અને પ્રણામ કરીને બેલી : “જી રાજન !”
તેને જોઈને હરિણું તાડુકી ઊઠયેઃ “ભીમસેન કયાં છે ? તેની રાણી અને કુંવરે કયાં છે?
સુનંદાએ કંઈ જવાબ ન આપે, તે મૌન બનીને ઊભી રહી હરિષણે તરત જ ત્યાં ચેકી કરતા સુભટને બેલા :
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
ભીમસેન ચરિત્ર અહીંથી કઈ બહાર ગયું હતું ?” . “ના રાજન ! ચકલું ય અહીંથી તે ફરકયું નથી. અમે ઉઘાડી આંખે ને નાગી તલવારે ચકી કરીએ છીએ.” સુભેટ કીધું.
તે ભીમસેન કયાં છે? તેની રાણી અને કુંવરે કયાં છે ? મહેલમાંથી એ જાય કેવી રીતે?”
સુભટ શું જવાબ આપે ? તે પણ મૌન બની ગયે. આથી હરિષણ વધુ રોષે ભરાયે ને તેણે તરત જ હુકમ કર્યો?
જાવ નગરને ખૂણે ખૂણે ફેંદી વળો. નગર બહાર ચારે તરફ ઘૂમી વળો અને ભીમસેનની તપાસ કરે. અને તેને જીવતો પકડીને મારી પાસે હાજર કરે.”
હરિણને હુકમ છૂટતાં જ પવનવેગી અો ને રથે ધનુષ્યમાંથી તીર છૂટે તેમ દોડવા લાગ્યા. સૈનિકે સારું ગામ શોધી વળ્યા. નગરની બહાર દૂર દૂર સુધી ચડતા શ્વાસે તપાસ કરી આવ્યા. પરંતુ કયાંય ભીમસેનની ભાળ ન મળી.
સુભાએ આવીને હરિષણને ખબર કરી : ભીમસેનને ક્યાંય પત્તો લાગતું નથી. આ ખબર સાંભળી હરિફેણ તે રાજી થઈ ગયો. તેને મન તે ટાઢા પાણીએ ખસ ગઈ.
હરિણે સુરસુંદરીને તરત જ આ બધી વાતથી વાકેફ કરી અને બંને જણાં તેથી ખૂબ જ આનંદમાં આવી ગયાં. બીજે દિવસે તેણે પોતાના રાજ્યાભિષેકની તૈયારી કરાવી.
સત્તા શું નથી કરી શકતી? અને આ તે હરિપેણ !
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
હરિષણને રાજ્યાભિષેક
૧૦૩ તેને પ્રતાપ નગરમાં સખ્ત હતો. તેના અવાજ માત્રથી નગરજનો ધ્રુજતા હતા. મંત્રીમંડળ પણ તેની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરવાની હિંમત નહોતા કરી શકતા.
હરિણુની આજ્ઞા થતાં જ બીજે દિવસે નગરમાં રાજ્યાભિષેકનો ઉત્સવ થયે. સીએ હરિષણની બીકથી માં ઉપર હાસ્ય ને હૈયામાં દુખ સંઘરીને એ ઉત્સવની તૈયારી કરી.
શુભ ચોઘડિયે રાજગોરે હરિષણને રાજમુકુટ પહેરાવે. ને રાજમુદ્રા આપી. ભાટ ચારણેએ હરિષણની સ્તુતિ કરીઅને “રાજા હરિષણને ય હે” એવા જયનાદ કર્યા.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
છે ને છે
બિ બે ડગલાં આગળ
t
જ છે
પર્ણકુટિરમાં આરામ કરવાથી ભીમસેન - અને તેની રાણ તેમજ કુંવરને થાક શેડો હળવો થયે હતે.આથી તેઓએ આગળ પ્રયાણ કર્યું.
પ્રયાણ કરતાં અગાઉ ભીમસેને સુશીલાને કીધું. “આપણું સોનામહોરોની પોટલી તે ચેર લઈ ગયા. હવે આપણી પાસે અંગે ઉપર જ અલંકારે છે, તે જ બચ્યાં છે. જો કે લક્ષમીને ચંચળ કહી છે, આથી જે લક્ષમી ચારે થઈ ગયા છે, તેને શેક કરવે નકામે છે. હવે તું આ ઘરેણાંની પોટલી તારા માથે લઈને ચાલ. આપણી પાસે હવે જે છે તે પણ ઘણું છે. અને ગયેલી લક્ષમીની શી ચિંતા કરવી?
આપણા શરીર સ્વસ્થ ને તંદુરસ્ત હશે તે પછી લક્ષમી જ લક્ષમી છે. માટે પ્રિયે ! શાકના વિચારે તું છેડી છે અને આનંદથી દૌર્યપૂર્વક હવે તું પ્રયાણ કર.'
પતિની આજ્ઞા થતાં સુશીલાએ ઘરેણાની એક પોટલી
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
નશીબ બે ડગલાં આગળ
૧૫ બધી માથે મૂકીને ચાલવા લાગી. એક હાથે તે પોટલી સંભાળતી હતી અને બીજા હાથે તે કેતુસેનને પકડીને ચાલતી હતી. ભીમસેન અને દેવસેન સાથે સાથે ચાલતા હતા.
પરંતુ બંને કુમારો ખૂબ જ થાકી ગયા હતા. રાતના તેઓએ ગાઢ નિદ્રા લીધી હતી, પરંતુ તેમને થાક ઉતર નહતે. વળી પગમાં કંઈ વાગવાથી લોહી પણ નીકળ્યું હતું, અને એ ઘા સપ્ત વેદના આપતા હતા. રાજમહેલમાં કઈ દિવસ દુઃખ અનુભવ્યું ન હતું. અરે ! તેની કલ્પના પણ નહોતી કરી. આથી આ દુબે તેમને અસહ્ય વેદના આપતા હતા. છતાં પણ સંસ્કારના બળે તેઓ થાય તેટલું સમભાવે સહન કરતા હતા. છેવટે જ્યારે એ વેદના સહન ન થઈ શકી એટલે તેમનાથી રડી પડાયું. આંખમાંથી આંસુ સરી પડ્યાં. તે પોતાના સંતાનને દુઃખમાં રડતા જોઈ કયા માબાપ ધીરજ ધરી શકે? એવા તે કયા મા–બાપ હોય કે જે મનની સ્વસ્થતા ધારણ કરી શકે? દેવસેન અને કેતુસેનને રડતા જોઈ ભીમસેન અને સુશીલાની આંખમાં પણ આંસુ ઉભરાઈ આવ્યાં. તેમનું હૈયું અંદરથી આકંદ કરવા લાગ્યું.
ત્યાં દેવસેન બેઃ “મા મને તરસ લાગી છે. મને પાણી લાવી દે ને.”
લાવી દઉં છું. બેટા! જરા દૌર્ય ધર છે. જે સામે નદી દેખાય છે ત્યાં સુધી તું ચાલ. સુશીલાએ કેતુસેનને વાત્સલ્યથી પંપાળતાં કહ્યું.
' ધીમે ધીમે ચાલતાં તેઓ સૌ નદી કાંઠે આવી પહોંચ્યાં
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
o
ભીમસેન ચરિત્ર.
ત્યાંથી થાડે દૂર એક ઝાડની શીતળ છાયામાં સૌ બેઠાં. ભીમસેને સુશીલાને કીધું ‘તમે સૌ થેડીવાર હમણાં અહીં આરામ કરે. ત્યાં સુધીમાં નદીમાં કેટલું પાણી છે તે જોઈ આવું.’
એમ કહી ભીમસેન નદીના પાણી ઉંડાણુ માપવા નદીમાં પડયે અને પેાતાની સશકત ભુજાએથી નદીના નીરને વીંધતા નદી પાર કરવા લાગ્યા.
· મા! હવે નથી સહન થતું. તું મને પાણી લાવી દે ને. મને ખૂબ જ તરસ લાગી છે.' નદી જોઇને દેવસેન ખેલી ઊઠયા.
• લાવી દઉ એટા ! હું, અહીં તું ખેસ, હુમણાં જ નદીમાંથી પાણી લઈ આવુ છું.' એમ કહી સુશીલા ઝાડના પાંદડાંનુ પડીયુ બનાવીને નદીએ પાણી લેવા ગઈ.
આ સમયે એક ચાર તેને પાછળથી મરાબર ધ્યાનથી જોઈ રહ્યો હતા. તેની નજર પેાટલી ઉપર હતી. જેવી સુશીલા નદી તરફ ગઈ કે તરત જ તેણે ઝડપથી એ પેટલી ઉપાડી લીધી અને રક્રુચક્કર થઈ ગયા.
સુશીલા કેતુસેનને લઈ પાછી ફરી તે દેવસેન નિરાંતે સૂતા હતા અને પાટલી ગાયબ થઈ ગઈ હતી. એ જોઈને તે હૈયાફાટ રડી પડી અને રડતાં રડતાં જ મૂતિ થઈ જમીન ઉપર ઢળી પડી.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
નશીમ એ ડગલા આગળ
૧૦૭
માને રડતી જોઈ અને તેને જમીન ઉપર પડી ગયેલી જોઈ મને કુમારા ગભરાઈ ગયા. તેઓ પણ જોર જોરથી રહેવા લાગ્યા અને · પિતાજી....પિતાજી...' એમ બૂમા
મારવા લાગ્યા.
માળકની ચીસે ને રડવાના અવાજ સાંભળી ભીમસેન ઘણી જ ઝડપથી તરતા તરતા બહાર આણ્યે. અને દોડતા કુમારા પાસે આવીને ઊભે! રહ્યો. કુમાએ જણાવ્યુ કે ઘરેણાંની પાટલી કોઈ આવીને ઉપાડી ગયુ' એટલે મા રડી પડી હતી અને રડતાં રડતાં જ જમીન ઉપર ઢળી પડી હતી. ભીમસેને પ્રથમ બાળકીને રડતાં શાંત કર્યાં. પછી નદીમાંથી જળ લાવી સુશીલાના અંગેા ઉપર છાંટવા લાગ્યે નેપ્રેમથી તેને પ પાળવા લાગ્યા. જળના શીતળ અને સ્વામીના સ્નેહાળ સ્પર્શ થતાં જ સુશીલા થેાડીવારે ભાનમાં આવી. ભાનમાં આવતાં જ હૈયાફાટ રડવા લાગી અને નિઃશાસા નાખવા લાગી.
ભીમસેનને પણ તેથી સખ્ત આઘાત લાગ્યા. તેને હૈયુ પણ વિચલિત બની ગયુ. તે વિચારવા લાગ્યા :
"
હવે હું શું કરીશ ? કયાં જઈશ? મારા આદુઃખની વાત હું કાને જઈને કહીશ ? કોણ મારું' સાંભળશે ? મે આ જન્મમાં તે એવા કોઈ પાપ નથી કર્યા. ઉત્તમ પ્રકારના મેં દાન દીધાં છે. છતાં પણ આજ મારી આ દશા કેમ ? નહિ, નહિ, મારા પૂર્વના કર્માંનુ' જ આ ફળ મને મળી રહ્યુ છે. નિહ તા મારા સગેા ભાઇ આજ મારા દુશ્મન
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
ભીમસેન ચરિત્ર
અને ખરી ? એ મને આમ ઘરવિહોણા ને સ્વજનાથી દૂર કરે ખરા ?
આજ મારું રાજ ગયું છે. સ્વજનાને મના વિધેય થયા છે. ભૂખ અને તરસે આજ મારે જગલે જંગલે રખડવું પડયુ છે. માકી હતું તે ચારો આવીને મારા ધન અને ઘરેણાં લૂટી ગયા છે. આ મધેા જ કર્મોના પ્રભાવ છે! મારા પૂર્વ જન્માના દુષ્કૃત્યેા જ આજ ઉયમાં આવ્યાં છે. નહિ તા આવુ અને જ શી રીતે ?”
આમ ભીમસેન કમની લીલાના વિચાર કરતા હતા અને પેાતાના મનને મનાવતા હતા. પરંતુ એમ તે મન માની જાય તેા એ મન શાનું? એને તે એક જ વિચાર આવતા હતા. ધન વિના હવે હું શું કરીશ ? એ વિચાર ખળ કરતાં જ ભીમસેન ધનના વિચારે ચડી ગયેા : ૮ ધનના પ્રભાવ જ એવા આ જગતમાં છે કે દુનિયા ધનવાનાને જ વધુ માન આપે છે. જગતમાં ધનથી ઘણા કાર્યાં પાર પડે છે. ધન ન હોય અને માત્ર એકલા ગુણા હાય, તા એ ગુણા પણ નિધ નતાને લીધે બહાર પ્રકાશમાં નથી આવતા. અરે ! કુળહીન માણસા પાસે જો ધન હેાય છે તા ધનના પ્રતાપે તે કુળવાનની પ્રતિષ્ઠા પામે છે.
ખરેખર આ જગતમાં ધનના જેવા બીજો કોઇ મધવ જોયેા નથી. પુત્ર, પત્ની, સગા, સંબંધીએ સૌ ધનથી જ માનવીને મૂલવે છે. ધન હેાય છે તે તેએ પણ ઘણું. રાગ સખે છે. નહિ તા તેઓ પણ નિનની ઉપેક્ષા કરે છે.
V
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
નશીબ બે ડગલાં આગળ
૧૦૯
જગતના વ્યવહાર જ એવા મની ા છે, તે નિયાઁન માનવ આજ ધરતી ઉપર ભાર જેવા લાગે છે. આજ મારી પણ એવી દુર્દશા થઈ છે. મારી પાસેનું તમામ ધન અ.જ લૂંટાઇ ગયુ` છે. ચાર તેને ચારી ગયા છે. આજ હું ગરીબમાં ગરીમ .
વળી મારાં વસ્ત્રા પણ સાવ મેલાં ને ગંદાં થઈ ગયાં. છે. રસ્તાના રઝળપાટ ને આવી પડેલી આપત્તિની ચિ'તાથી શરીર પણ સાવ કંગાલ અની ગયુ છે.
હું શું કરું? શું ન કરું? શું મારે હવે ઘરેઘરે ભિખ માંગવી પડશે ? ના, ના, ભિખ તે હું નહિ જ માંગુ ? તે હું શું કરું ?
આમ ધનના અને પેાતાની ગરીમાઈના વિચાર કરતાં. ફરી એ કના વિચારે ચડી ગયા :
હું ખરેખર મારું' આ દુઃખ ને દઈ તે જ્ઞાનીએ જ જાણી શકે તેમ છે. તેએ જ કહી શકે કે આજ હું મારા કયા પાપેાનું પરિણામ ભાગવી રહ્યો છું.
આ બધી કર્મની જ વિટંબના છે. પૂર્વ જન્મમાં જેવાં કર્યાં કર્યાં... હાય તેવાં જ શુભ અશુભ ફળ આ ભવે ભગવવાં પડે છે. આથી વૃથા ચિંતા શું કરવી?
ક રાજાએ કાઈને ખાકી નથી રાખ્યા. મેાટા મેટા ચમરખ ધી અને શાહશહેનશાહેાની પણ તેણે પરવા નથી કરી અને પેાતાના સમતાલ ન્યાય તાન્યા છે.
રામચંદ્રને વનવાસ અપાવ્યે, મલીરાજાને 'દીવાન
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
ભીમસેન ચરિત્ર
મનાન્યેા, પાંચ પાંડવાને ઘર આર છેડાવ્યા, નળરાજાને રાજ ભ્રષ્ટ કર્યાં, રાવણ જેવા રાવણુને પણ હરાવ્યેા. એ બધી ક્રમની જ લીલા છે.
અને આ જ કમે રાજા હરિશ્ચંદ્રને શુ આછાં દુઃખ આપ્યાં હતાં ? ચંડાલના ઘરે તેને ગુલામ બનાવ્યેા, પેાતાની વ્હાલસેાયી તારામતીનુ જાહેરમાં લીલામ કરાવ્યું, પુત્રને વિચાગ કરાયે અને બીજા અનેક પ્રકારનાં દુઃખા તેને આપ્યાં.
ખરેખર કમની સત્તા અમાપ છે. સૂર્ય કદાચ પશ્ચિમમાં ઊગે, મેરૂ પર્વત પણ કદી ચળાયમાન થાય, અગ્નિ તેના સ્વભાવ બદલીને શાંત અને અને કદી પથ્થર ઉપર પણ કમળ ખીલી ઊઠે, પરંતુ કમના લેખ કદી ફેરફ્ફાર થતા નથી. જેવાં ક્રમ માંધ્યાં હોય તે ઉદયમાં આવતાં ભાગવ્યે છુટકે થાય છે. તેમાંથી નાશી શકાતું નથી. તેમજ કોઈપણ ઉપાયે ખચી શકાતું પણ નથી.
આજ મારા કર્માં ઉયમાં આવ્યા છે અને મારે તે ભાગળ્યે જ છુટકા છે....’
આમ ઉલટ સલટ વિચારધારામાં તણાતા ભીમસેન પાતાના પરિવારને લઇ આગળ વધ્યા. તે સૌ એટલા બધા શ્રમિત થઇ ગયા હતા કે થાડે સુધી ચાલતાં ચાલતામાં તે તેઓ સૌ મૂર્છા ખાઇને જમીન ઉપર ઢળી પડયા.
એ સમયે આકાશગામી વિદ્યાધરાએ તેમને જોયાં. તેમના ખાને જોઇ તેઓનાં હૈયા પણ સહૃદયતાથી ભીંજાઈ ગયા. ચાડીવાર બાદ ભીમસેન મૂર્છામાંથી જાગ્રત થયા. તેણે કુમારો
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
નશીખ એ ડગલાં આગળ
૧૧૧
અને સુશીલાને પણ જળ છાંટી તેમજ ઠંડો પવન નાંખીને જાગ્રત કર્યાં.
પછી સૌ ધીમે ધીમે ડગ ભરતાં આગળ વધ્યાં. પણ બધાં એટલાં બધાં થાકી ગયાં હતાં કે ચાલતાં ચાલતાં તે ધ્રુજતાં હતાં અને ચક્કર અનુભવતાં હતાં. પણ ચાલ્યા સિવાય છૂટકો જ નહાતા, કોઈ ગામ કે નગરમાં પહાંચાય તે જ કઈ આરામ, ખેરાકને આવાસના અદેખત થઈ શકે. આથી હમણાં નગરમાં પહેાંચી જઈશ', એવી આશાએ સૌ મનને મજબૂત કરીને ડગલાં ભરતાં હતાં.
તેવામાં અધવચ્ચે કેતુસેન રડવા લાગ્યા. તેનાથી હવે એક ડગલું પણ આગળ મંડાતુ ન હતું. તેમજ તેને સખ્ત ભૂખ લાગી હતી. ભૂખની વેદના તેનાથી સહન નહેાતી થતી. આથી તે રડવા લાગ્યા અને ભીમસેનને કહેવા લાગ્યા :
પિતાજી ! મને ભૂખ લાગી છે, કંઈ ખાવાનું આપે ને? હવે મારાથી ભૂખને લીધે એક ડ્રગ પણ ભરાતુ નથી.'
બિચારા ભીમસેન ! કાંથી ખાવાનું લાવી આપે? દ્રવ્ય તા ઘણુ' બધું ચારાઇ ગયું હતુ, જંગલના રસ્તા હતા અને ગામ તેા હજી દૂર હતું. પુત્રને ભૂખથી પીડાતા જોઈ તેનુ હૈયુ વલાવાઈ ગયું. તેની આંખના ખૂણા ભીના થઈ ગયા. સુશીલાની આંખમાં પણ આંસુ ચમકી ઊઠચાં.
આહ ! શુ કર્મની ગતિ છે! અને કેટલી. બધી એ વિચિત્ર છે ? ઇન્દ્ર સરખા દેવ પણ તેને જીતવા સમર્થ થઈ શકતા નથી. નહિ તા કચાં અઢળક સુખ વૈભવમાં
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર જીવતે ભીમસેન અને ક્યાં આજ વન વન રખડતે કંગાળ ભીમસેન ? એ પણ કમની જ લીલા ને ?
ત્યાં તો દેવસેન પણ રડી ઊઠઃ “પિતાજી ! હવે તે ખાધા વિના મારાથી જરા પણ ચલાશે નહિ. ગમે તેમ પણું મને તમે કંઈ ખાવાનું લાવી દે. મારાથી ભૂખ્યા નથી રહેવાતું. અને તમે જે ખાવાનું ના આપી શકો તેમ છે, તે તમારી તલવારથી મારું મસ્તક છેદી નાંખે. એથી મારાં બધાં જ દુખ શાંત થઈ જશે.”
“એવું અમંગળ ન બેલ બેટા ! હમણા જ આપણે સામે ગામ પહોંચી જઈશું. ત્યાં સુધી તું ધીરજ ધર, આટલે સમય તે ભૂખ સહન કરી તે હજી થોડી વધુ ભૂખ સહન કર. આમ હિંમત ન હારી જા. દુઃખમાં તે તારે કૌધ ધારણ કરવું જોઈએ.
3. પિતાના વચને ઉપર વિશ્વાસ રાખી બંને કુમારે - પિતાના પગને પરાણે ઘસડતા આગળ ચાલવા લાગ્યા. પણ થડે સુધી ચાલતામાં જ તેઓ થાકી ગયા અને રસ્તા વચ્ચે બેસી પડવી. બેસીને રડવા લાગ્યા અને ભૂખની ફરિયાદ કરવા લાગ્યા.
ભીમસેને ફરીથી બંનેને સમજાવ્યા. વહાલથી તેમને પંપાળ્યા અને દેવસેનને પિતાના ખભે તેડી તેમજ કેતુસેનને સુશીલાને આપી, બંને આગળ રસ્તો કાપવા લાગ્યાં.
* એક તે બાળકને તેડીને ચાલવાનું, તેમાં રસ્તાને
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
નશીબ બે ડગલાં આગળ
૧૧૩
પિતાને લાગેલે થાક, ભૂખ, ઉજાગરે, આવી પડેલી પરિસ્થિતિની ચિંતા ને સંતાનનું દુઃખ– આ બધાને લીધે ભીમસેનને ચાલતાં ચાલતાં ચકકર આવવા લાગ્યાં. મહામુશીબતે મનને મક્કમ કરી, દેવસેનને સંભાળતે તે આગળ ચાલવા લાગે.
ચાલતાં ચાલતાં રસ્તામાં એક સરોવર આવ્યું. હવા પણ ઠંડી કુંકાવા લાગી. સૌના દિલને થેડી શાતા થઈ ભીમસેને દેવસેનને સરોવરને કાંઠે નીચે ઉતાર્યો અને પોતે સૌના માટે પાણી લેવા સરોવરમાં ગયે. સૌને પાણી પાયું અને છેલ્લે તેણે પાણી પીધું. પાણી પીવાથી સેના દેહમાં ઘેડી સ્કૂર્તિ આવી. થડે સમય ત્યાં ઠંડકમાં સૌ બેઠાં. ડોક આરામ કર્યો અને પછી આગળ ચાલ્યા.
ત્યાં ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિતનગર આવ્યું. તેના પાદરે એક વાવ હતી. વાવ ઘણું જ વિશાળ હતી. અને નગરની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરતી હતી. હંસના નાદથી ત્યાંનું વાતાવરણ પ્રસન્ન લાગતું હતું. ત્યાંથી થોડે દૂર એક જિનાલય હતું. શિખર ઉપર જૈન શાસનની વિજયપતાકા ફરકી રહી હતી.
ભીમસેને સૌને વાવ આગળ બેસાડયા. પોતે વાવમાં સ્નાન કરવા ગયો. સ્નાન કરીને તે પૂજા કરવા જિનમંદિરમાં ગયો. સુશીલા અને કુંવરો પણ જિનેશ્વરનાં દર્શન કરવા માટે ત્યાં આવ્યા.
વીતરાગ પ્રભુની નિર્મળ ને શાંત પ્રતિમા જોઈ સૌના અંતરની વેદના અધીર શાંત થઈ ગઈ. સૌએ ભાવપૂર્વક ત્રણ ભી. ૮
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
. ભીમસેન ચરિત્ર પ્રદક્ષિણા દઈ ચૈત્યવંદન કર્યું અને હલકા કંઠે પ્રભુનું સ્તવન ગાયું.
ભીમસેનની ભક્તિધારા એર વધવા લાગી. તે બે હાથ જોડી ભાવભર્યા હૈયે પ્રભુની સ્તુતિ કરવા લાગ્યું.
હે જિનેન્દ્ર! આપ તે કલ્યાણરૂપ વેલડીને પ્રકુલિત કરવામાં મેઘ સમાન છે. આપના ચરણકમળમાં તે દેવેન્દ્રો પણ નમન કરે છે. આપ સર્વજ્ઞ છે. સર્વત્ર આપને જ મહિમા પ્રસરી રહ્યો છે. માંગલિક કાર્યના ક્રીડાગૃહ છે. માટે હે દેવાધિદેવ! આપ મારા દુઓને નાશ કરી મને સુખ આપે.
આપ તે ત્રણ લોકના આધાર છે. દયાના આપ અવ તાર છે. દુરંત સંસાર રોગને શાંત કરવામાં વૈદ્ય સમાન છે.
ક્ષમાનિધાન હે વીતરાગ પ્ર! આપને પ્રણામ કરી હું મારા દુઃખ તમને જણાવું છું, એક બાળક જેમ તેની કાલીઘેલી ભાષામાં પોતાની વાત તેના બાપને કરે છે, તેમ હે તાત! હું પણ તમારે બાળક છું ને મારી ભાષામાં હું તમને મારી વાત કરું છું.
હે દયાનિધે! હું બહુ દુઃખથી પીડાયેલ છું. હે નાથ ! મેં જન્મ પામીને કેઈ સુપાત્ર દાન આપ્યું નથી. શીલવ્રતનું વિશુદ્ધપણે પાલન કર્યું નથી. તપશ્ચર્યા પણ કરી નથી. તેમજ મેં શુભ ભાવના પણ ભાવી નથી. જેથી મારે આ સંસારમાં રખડવું પડયું છે.
ક્રોધાગ્નિથી હું બળી રહ્યો છું. કુર રવભાવવાળા લોભ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
નશીબ બે ડગલાં આગળ
૧૧૫
રૂપી સર્પ મને ડંખ માર્યાં છે. માનરૂપી અજગરથી હું થ્રસાચે! છું અને માયાપાશથી ખંધાયેલા છું. તેથી હું આપને કેવી રીતે ભજી શકું ?
પરલેકમાં કે આલેાકમાં મેં કંઈપણ હિત કર્યુ નથી. તેથી હુ ત્રિલેાકના નાથ ! મને કિ ંચિત્ સુખની પણ પ્રાપ્તિ થઈ નથી.
વળી હું ભગવંત! મારા સરખા પ્રાણીઓના જન્મ કૈવળ સંસાર પુરવા માટે જ થયેા છે.
હે જગતપાલક ! આપના સુખરૂપ ચંદ્રના દર્શનથી દ્રવિત થઈ મારું મન શ્રેષ્ઠ કોટિમાં રહેલા મહાઆનંદ રસના સ્વાદ લેતું નથી. આથી હું જાણું છું કે મારા સરખા પ્રાણીઓનું હૃદય પથ્થરથી પણ વધુ કઠિન છે.
હું પ્રસે ! અનેક ભવા ભમ્યા બાદ મને આ માનવ લવ મળ્યા, તેમાંય તે મને અત્યંત દુર્લભ એવી જ્ઞાન, દર્શોન અને ચારિત્રરૂપ ભવ્ય અને અદ્વિતિય રત્નત્રયીની પ્રાપ્તિ થઈ છતાં પણ મૂઢ એવા મેં તેની આરાધના કરી નહિ. આ અંગે હવે મારે કાને ફરિયાદ કરવી? ને કેની આગળ તે ફરિયાદ કરવી ?
ખીજાએના મનનું રંજન કરવા મે' ધપદેશ આપ્યા. બીજાઓને મુડવા પૂરતી જ મે' વૈરાગ્ય ભાવના ભાવી અને માત્ર વિવાદ કરવા જ મે' શાસ્ત્રાનુ સેવન કર્યુ.
હૈ જિનેન્દ્ર ભગવાન ! હું હાસ્યને પાત્ર બન્યો છું. માપની આગળ પ્રભા હું વિશેષ શું કહું ? પરનિંદા કરીને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
ભીમસેન ર
મે' મારા મુખને, પરસ્ત્રીને નીરખીને મેં મારા નેત્રને અને બીજાના દોષાનું જ ચિંતન કરીને મેં મારા મનને દુષિત કર્યુ છે.
હું ભગવાન ! હવે મારી શી ગતિ થશે? હું ત્રિલેાકેશ્વર ! વિષયવાસનામાં આસક્ત બની હું ખરેખર વિટંખનાને પાત્ર થયા છું.
હૈ તીનાયક ! આપ તા સર્વજ્ઞ છે. સકલ તૈયના જ્ઞાતા છે. આપનાથી મારું' કર્યુ દુઃખ અને ભાવના અજાણી હાય, છતાં ય શરમાતાં શરમાતાં પણ મે મારી જે હકીકત, છે, તે આપને અક્ષરશઃ જણાવી છે.
હે દેવાધિદેવ ! મે” મારી બુદ્ધિને ભ્રમિત કરી નાંખી છે. મૂઢ મતિને લીધે મેં આપનું ધ્યાન ધરવાને બદલે એના મત્ત સૌન્દ્રય અને તેના વિલાસી અંગ ઉપાંગે નુ જ ધ્યાન ધર્યુ છે. સ્ત્રીએના રાગના કાદવને મેં મારા હૈયામાં એટલા ખધેા ભર્યાં છે, કેડે તારક ! શુદ્ધ સિદ્ધાંત સમુદ્રમાં ધેાવાથી પણ તે જાય તેવા નથી.
K.
હે પ્રભુ! મારુ. શરીર શુદ્ધ નથી. મન પણુ અશુદ્ધ છે. મારા દુગુ ણાના પાર નથી. કાઈપણ પ્રકારનુ વિશુદ્ધ આચરણ મેં કર્યુ નથી. હવે મારામાં કાઈ પ્રભાવ રહ્યો નથી. એજસ નથી. તે ચે મારામાંથી હજી અહુંકાર જતા નથી. રાજે રાજ ક્ષણે ક્ષણે મારું આયુષ્ય ક્ષીણ થતું જાય છે, છતાંય મારી પાપમુદ્ધિના નાશ થતા ની, મારી ઉંમર વધતી જ જાય છે, છતાં ય મારી વિષય વાસના હજી વિરામ પામતી નથી. શરીરનાં સુખ અને સૌન્દય માટે મ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
નશીબ એ ડગલાં આગળ
૧૧૭ ઘણા ઔષધ લીધા પરંતુ ધર્મકાર્યમાં મેં જરાય પ્રયત્ન કર્યો નહિ. ' અરેરે ! આ મેહને પાશ કે જબરો છે. આત્મા નથી. પુણ્ય નથી. પરભવ નથી, એવી નાસ્તિક વાણી ઉપર મેં શ્રદ્ધા રાખી. ખરેખર મારા માટે એ કેટલું બધું શરમજનક છે કે સત્ય સિદ્ધાંતરૂપ આપ બિરાજમાન હવા છતાં પણ તે નાસ્તિકના દેરવા દેરા. હે પ્રભે! મારી એ મૂહતાને ધિક્કાર છે !
મનુષ્યજન્મ પામી મેં દેવ પૂજા ન કરી. પાત્ર સેવા ન કરી, પવિત્ર અને મહામૂલુ એવું મને જૈનકુળ મળ્યું, છતાંય મેં શાવકધર્મ ન પાળે. સાધુ ભગવંતની સુશ્રુષા ન કરી. ખરેખર ! હે પ્રભે ! મારે જન્મ તે ફેગટ ગયે છે.
હે નાથ ! કામવશ થઈ મેં વિષયમાં પ્રીતિ કરી. જે પરિણામે તે દુઃખદાયક જ હેય છે. છતાંય હું તેમાં આસક્ત બનીને રહ્યો. પરંતુ ઉભય લેકને સુધારનાર એવા જિનેન્દ્ર ભગવંતના ઉપદેશમાં મેં જરાપણુ મન પરોવ્યું નહિ. નિત નવીન ભેગોપભેગના વિચાર કર્યા પણ તે સૌ શગના કારણ છે, તેવી બુદ્ધિ મને સૂઝી નહિ અને સૌ મરણના કારણ છે અને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવનાર દુષ્ટ તરલે છે, તેને મેં વિચાર કર્યો નહિ.
કે તારક પ્રત્યે ! સાધુના શીલરત્નનું ધ્યાન કર્યું નથી. પરોપકાર કર્યો નથી. તીર્થોને ઉદ્ધાર કર્યો નથી. પર મારું આ જગતમાં જનમવું વૃથા જ ગયું છે.
હે જગ...! ગુરુના વચનેમાંથી શાંતિ મેળવવાને બદલે
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ભીમસેન ચરિત્ર મેં દુર્જનના વાસંગમાં શાંતિ ને આનંદ માન્યાં અને લેશમાત્ર પણ મેં આત્મતત્વને વિચાર કર્યો નહિ. અરેરે! હું આ સંસાર સમુદ્રને હવે કેવી રીતે પાર કરી શકીશ?
હે ભગવંત! પૂર્વભવમાં મેં કઈપણ પ્રકારનું પુણ્ય બાંધ્યું નથી. તેથી આ ભવમાં હું દુઃખ પામ્ય છું. આજ હું આપની અંતરના ભાવથી સ્તુતિ કરું છું, જેથી મારા ત્રણેય ભવના દુઃખ સમાપ્ત થાય.
હે પૂજય ! મારી બુદ્ધિ દુષિત થયેલી હોઈ હું આપની આગળ મારા દુશ્ચરિતનું શું વર્ણન કરું ? તેમ કરવું નકામું છે. કારણ આપ તે સમસ્ત સંસારના પદાર્થોને હસ્તામલકવત્ જુએ છે.
હે દીનદયાળ ! આપ તે દુખિયાઓના ઉદ્ધારક ડો. આપના સિવાય મારું દુઃખ દૂર કરવા આ જગતમાં કઈ જ સમર્થ નથી. અને આપના સિવાય હું હવે તેની પાસે દયાની યાચના કરું ?
પ્રભે! હું આપની પાસે ધનની યાચના નથી કરતે. મારે તે પ્રભે! હવે સત્તામાં શુભત્ન સમાન, સર્વઈચ્છિત મંગલેના એકધામરૂપ એવા એક્ષપદની જ ઈચ્છા છે. એ જ મારી આર્જવભરી યાચના છે. હે જગદીશ! એ મને આપે ને મારો ઉદ્ધાર કરે !....”
આમ પ્રભુની સ્તુતિ કરી ભીમસેન પોતાના સ્ત્રી અને બાળક પાસે આવ્યો.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
શ્રી ,
નોકરીની શોધમાં
-
)
વીતરાગ પ્રભુની સ્તુતિ કરવાથી ભીમસેનની ચિંતાઓ બળીને ખાખ થઈ ગઈ હતી. મનને ભાર હળવે બન્યા હતા. અને હૈયામાં ઉલાસ જણાતું હતું. આથી તેણે સુશીલાને કહ્યું: “પ્રિયે ! તું અને કુમાર બંને અત્રે જ આરામ કરે. હું નગરમાં જઉં છું. ને ત્યાંથી ભેજન વગેરેને પ્રબંધ કરી ત્વરિત જ પાછો ફરું છું.'
' સુશીલા અને કુમારે વાવના કાંઠે, શીતળ છાંયમાં વીતરાગ પ્રભુનું સ્મરણ કરતાં પોતાને થાક ઉતારવા બેઠાં અને ભીમસેન નગરમાં ગયે.
નગરના મુખ્ય બજારમાં ઘણી બધી દુકાને હતી અને ઘણી બધી ત્યાં ભીડ હતી. અનેક લોકો અનેક જાતની ખરીદી કરતા હતા. ભીમસેન એ ભીડમાંથી પસાર થત એક વેપારીની દુકાન આગળ આવ્યું.
એની જ માત્ર એક એવી દુકાન હતી કે જ્યાં કઈ ઘરાક ન હતું અને એ વેપારી ગ્રાહકે સામે આતુર નયને
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
ભીમસેન ચરિત્ર
જોઈ રહ્યો હતા. ભીમસેન તેની દુકાનના ઓટલાની એક માજુએ કાઈ ને પણ આવવા જવાની અગવડ ન પડે તે રીતે એઠે અને વિચારવા લાગ્યા, કે હવે શું કરવું ? ભેાજનને પ્રેમધ કેવી રીતે કરવા ?
.
ભીમસેન એ એટલે બેઠે હતા તેવામાં જ એ દુકાને ગ્રાહક આવવા લાગ્યાં. અને ઘેાડીવારમાં તે ત્યાં ગ્રાહકોની ભારે ભીડ જામી ગઈ. જોતજોતામાં તે એ વેપારીને બધા જ માલ ઉપાડી ગયા. તે દિવસે તેને સારા તડાકા પડયો. વેપારી વિચારવા લાગ્યું : ‘ આવું તે કઈ દિવસ આજ સુધી મન્યુ નથી. આજ એકાએક કયાંથી બધા ગ્રાહકો ઊભરાઈ પડચાં? જરૂર આમાં કોઇ દેવના સંકેત 'લાગે છે. આટલામાં કાઈ પુણ્યપ્રભાવી પુરુષને સ્પ થયેા હાવા જોઈએ.’ એમ વિચારી તેણે દુકાનની બહાર જોયું. મહાર જોતાં જ તેને પેાતાની દુકાનના આટલા ઉપર ભીમસેનને એઠેલા જોયા.
તેને થયું : • નક્કી આ જ માણસના પ્રભાવ લાગે છે. તેના બેઠા બાદ જ આજ મારે સારેા વેપાર થયા છે.’ એમ વિચારી તેણે ભીમસેનને ધારી ધારીને જોયા. ફરી મનમાં વિચારવા લાગ્યા : ૮ નક્કી ટાઈ તેજસ્વી પુરૂષ લાગે છે. પણ કંઇ ઉપાધિમાં આવી પડયા લાગે છે. તેની મુખમુદ્રા જોતા લાગે છે, તે ખૂમ જ વ્યગ્ર અને ચિંતામાં હશે. શેની ચિંતામાં હશે? લાવ તેને જ પૂછી લઉં. અને મારાથી થાય તેટલી તેને મદદ કરું.'
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાકરીની શેાધમાં
૧૧
એમ વિચારી તેણે ભીમસેનને પૂછ્યું : 'ભાઈ! તું કાણુ છે ? કયાંથી આવે છે? આ નગરમાં શા માટે તારે આવવુ પડયુ' છે. તને કોઈ દિવસ આ નગરમાં જોયા તા નથી. આથી લાગે છે, તું કોઈ પરદેશી છે. જે હોય તે ભાઈ! સુખેથી કહે.'
શેઠનાં આવાં સહાનુભૂતિ ભર્યાં વેણ સાંભળી ભીમસેન આલ્યા : ‘ ક્ષત્રિય છું' અને પૂર્વભવના પાપકર્મ'નુ' ફળ આજ ભગવી રહ્યો છું અને દુષ્ટ એવી ઉત્તરપૂતિ કરવા માટે આ નગરમાં આવ્યે છે.
શેઠ! તમે તેા જાણતા જ હશેા, કે જેણે ઉત્તમ રાજ્ય વૈભવના સુખ મેળવ્યાં હાય, મહાજન લેાક જેની સ્તુતિ કરતુ. હાય, સ`લાકની શેાભાથી જે શાલતા હાય, તે જ માનવ આ જગતમાં પ્રશંસનીય સુકૃતનું એક પાત્ર ગણાય છે. તેવા જ માનવી પુણ્યશાળી મનાય છે. અને વિદ્વાનજના તા એવા જ માનવીના જીવનને સાર્થક ગણે છે કે જે જ્ઞાન, શૌય અને વૈભવ તેમજ ઉત્તમોાથી આપતા હાય. એ વિના તેા કાગડા અને કૂતરા પણ ગમે તેમ કરીને પણ જીવે છે. પણ તેવા જીવનની કિંમત શું ?
વળી શેઠ! જેની બુદ્ધિ હિત અને અહિતના વિચાર કરવામાં શૂન્ય છે, જિનેન્દ્ર ભગવાનના સિદ્ધાંતથી જે દૂર છે, અને જે માત્ર પેટના ખાડા ભરવા માટે જ રાત દિવસ મહેનત કરે છે, તેવા માણસ અને પશુમાં શુ ફરક છે ? તેવા માણસે અને પશુ અને ખરાખર જ છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
ખરેખર આ પેટનુ દુ:ખ ઘણું જ કઠિન છે. તેના લીધે ભલભલા પુરુષનું અભિમાન નષ્ટ થઈ જાય છે. આ પેટની ભૂખની ચિંતા ન હેાત, તેનુ' દુઃખ ન હેાત, તેા જગતના કોઈ પણ માણસ કોઈનુ ય અપમાન સહન ન કરત. શેઠ ! હું જાણું છું, કે યાચના કરવાથી માનવીનું મહત્ત્વ નાશ પામે છે. તેનાથી મને શરમ પણ આવે છે. છતાંય પણ હું આપની પાસે આવ્યેા છું. આ પેટની બળતરા, ભૂખનું દુઃખ ખરેખર અસહ્ય છે.
૧૨૨
અને શેઠ ! હું એ પણ સમજુ છુ, કે યૌવન અવસ્થામાં ગરીબાઈમાં જીવવુ અતિ કષ્ટદાયક છે, પરંતુ પરાધીન રહેવુ. અને પરાન્ન ખાવું, તે દુઃખ તે તેનાથી ય વિશેષ ને કષ્ટ
કારક છે.
શેઠ ! આ પેટના ખાડા જ એવા છે કે જે કદી ભરાતા નથી. તે સદા સર્વદા ખાલીને ખાલી જ રહે છે. આથી જ માનવી. તેના માટે ઘણા બધા પ્રયત્ન કરે છે. આ માટે તેઓ દુરાચાર સેવે છે. અસત્ય મેલે છે. વિશ્વાસઘાત પણ કરે છે. આમ અનેક પ્રકારે તે જુઠ અને પ્રપોંચ કરે છે. અને અનેક પાપકમાં કરે છે.
આ માનવશરીર ઉત્તમર્ગુણુંાનુ સ્થાન છે. કોઈ પણ પ્રકારની ધક્રિયા કરવા માટેનુ' તે સાધન છે. અને આ જ દેહુ અનેક દુઃખાનું કારણ પણ છે. એટલું જ નહિ તિરસ્કારનું સ્થાન પણ તે જ છે.
આ જગતમાં માનવી પાતાના અને પેાતાના કુટુ મી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
નોકરીની શાધમાં
૧૧૩
જનાના પેટનો ખાડો પૂરા કરવા માટે તે વેપાર કરે છે, અને કેટલાક તે આ લેાકમાં નહિ સેવવા યેાગ્ય એવા અધમપુરુષાની સેવા ચાકરી પણ કરે છે. ન જાણે માનવી આ ભૂખના દુઃખને નીવારવા શું શું નથી કરતા ?
નિધન પુરુષો અન્ય માણસે। સાથે બનાવટ કરી તેમનુ દ્રવ્ય પડાવી લે છે, લૂટારાએ મુસાફાને રસ્તામાં લૂંટીલે છે. ચાર લેાકેા ખજાનામાં દાટેલુ ધન ચારી જાય છે. આ બધા જ એ પેાતાના પેટનેા ખાડા પૂરવા માટે જ કરે છે. છતાં પણ એ ખાડા તેા અધૂરા ને અધૂરી જ રહે છે. સાંજે વાળુ કરીને સૂતા બાદ સવારે તે ફરી પાછે! એ ખાલી થઇ જાય છે. ને ભૂખનુ દુઃખ કાયમ રહે છે.
દુદે વને લીધે માનવીને ગરીબાઈ પ્રાપ્ત થાય છે. ગરીબાઈથી શરમ પેદા થાય છે. શરમ પેદા થવાથી સત્ત્વથી ભ્રષ્ટ થવાય છે. નિઃસત્ત્વ થવાથી પરાભવ થાય છે. પરાભવ પામવાથી માનવીના અંતરમાં શાક વ્યાપે છે. શાકથી ઘેરાયેલા રહેવાથી બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થાય છે. ભ્રષ્ટ બુદ્ધિથી નિવીય થવાય છે. આમ આ એક ગરીબાઈ જ અનેક દુઃખાની જડ છે. આ માટે શંકરનું જ દૃષ્ટાંત જુવાને ? શકરનુ વ માત્ર એક વ્યાઘ્રચર્મ છે. આભૂષણમાં માનવની ખેાપરી છે. આગલેપનમાં જુએ તેા ભસ્મ છે. અને બેસવાના આસનમાટે ખળદીયેા છે. જે ગણે! તે શકની આટલી સપત્તિ છે. એમ વિચાર કરીને ગગા જેવી ગંગા નદી તેમની ગરીમાઈથી દૂર થઈ સમુદ્રમાં ચાલી ગઈ !
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૨૪
ભીમસેન ચરિત્ર શેઠ! સાચે જ ગરીબ અને નિર્ધન માનવીનું જીવવું આ સંસારમાં દુષ્કર છે...”
ભીમસેનની આ દુઃખદાયક રિથતિ સાંભળી લક્ષમીપતિનું હૈયું આદ્ર બની ગયું. એ વેપારીનું નામ લક્ષ્મી પતિ હતું. તેને ભીમસેન ઉપર દયા આવી. અને કરુણાથી એ બેલ્યો :
“ભાઈ ! તારું દુખ ખરેખર અસહ્ય છે. કેઈ ભવના પાપકર્મો આજ તારે ઉદયમાં આવ્યા લાગે છે. પણ કંઈ નહિ. તું મુંઝાઈશ નહિ. ચિંતા ન કરીશ. તું મારે ત્યાં રહેજે અને કામ કરજે.”
ભીમસેન તરત જ બેઃ “પણું શેઠજી! હું આ નગરમાં એક નથી. મારી સાથે મારી પત્ની અને બે બાળકે પણ છે. તેમને હું આ નગરની બહાર વાવ ઉપર બેસાડીને આ છું. તેઓ મારી રાહ જોતાં હશે. અને બાળકો તે ભજન માટે અધીરાં બની રહ્યાં હશે.”
કંઈ વાંધો નહિ. ભલે તું તારા કુટુંબ સાથે અહીં ચાલ્યો આવ. એ સૌને પણ મારે ત્યાં સમાવેશ થઈ જશે.
અને હું તે તારા જેવા માણસની આજકાલ શેાધમાં જ હિતો. આજ અનાયાસે તું મળી ગયેલ છે. તેથી મારી ઘણી ચિંતા દૂર થઈ ગઈ છે. લક્ષમીપતિએ એમ કહી તેના કુટુંબને પણ સ્વીકાર કર્યો. થોડીવાર પછી કંઈક યાદ આવ્યું હોય એમ સંભાળી તે બોલ્યા :
જે ભાઈ! હું તને મારી વાત પણ કરું. અમે પાંચ ભાઈઓ હતા. અમારા દરેક વચ્ચે એકસરખો ને અતૂટ પ્રેમ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેકરીની શોધમાં
૧૨૫ હતે. અમે સો વીતરાગ ધર્મમાં શ્રદ્ધાળુ હતા. ઉંમર થતાં અમારા સૌના ઉત્તમ કુળની સ્ત્રીઓ સાથે લગ્ન થયાં. અમારા સૌનાં કુટુંબને વ્યવહાર સારી રીતે ચાલતો હતો અને સી. સુખ અને સંપથી જીવન વ્યતીત કરતા હતા. પણ દૈવને એ ન રૂછ્યું. દેવગે મારા ચારેય ભાઈઓ દેવગતિ પામ્યા. અને હું જ એક મારી પત્ની સાથે જીવતો રહી ગયો છું. આથી. હાલમાં ઘણાં ઘરે ખાલી પડયાં છે. તેમાં તું સુખેથી નિવાસ કરજે.
અને ભાઈ! મારે આટલી બધી સમૃદ્ધિ ને સાહ્યબી હોવા છતાં પણ મારે દુખ છે. મારે શેર માટીની બેટ છે. પુત્ર વિના સંસારનું સુખ શું કામનું? પણ જેવી દેવની ઈચ્છા. આ તે તને માત્ર જણાવવા ખાતર જ જણાવ્યું.
માટે તું સુખેથી તારા પરિવારને લઈને આવ. મહિને હું તને બે રૂપિયા પગાર આપીશ. અને તારું તથા તારા કુટુંબનું હું ભરણપોષણ કરીશ. વસ્ત્ર ને અનાજ આપીશ. આ માટે મારી દુકાનનું કામ કરજે અને તારી પત્ની ઘરનું કામ કરશે. કેમ તને આ મંજૂર છે ને ભાઈ? લક્ષમીપતિએ છેવટે પૂછ્યું.
અનાયાસે જ આમ પિતાની બધી ચિંતા રહેવા, ખાવા ને પીવાની દૂર થતી હતી, તેથી ભીમસેનના આનંદને પાર ન રહ્યો ને કૃતજ્ઞભાવે બોલી ઊઠયે.
ધન્ય શેઠ! ધન્ય! આપને ઉપકાર કદી હું નહિ ભૂલું.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
ભીમસેન ચરિત્ર તે બસ, લઈ આવ તારા કુટુંબને અને લાગી જા આજથી કામે. લક્ષમીપતિએ ઉતાવળ કરી.
ભીમસેન એ સાંભળી વિચારમાં પડી ગયું. તેને થયું કે આજે ને આજે તો કેવી રીતે કામે લાગી જવાય. ભૂખથી પેટ સૌના ભડકે બળે છે. ને મુસાફરીનો થાક અસહ્ય લાગ્યો છે. આથી તે દીનભાવે શેઠને કહેવા લાગ્યો?
શેઠજી! એક વધુ ઉપકાર મારા ઉપર કરે. છેલ્લા ત્રણ દિવસથી અમે કેઈએ અન્નને દાણે પણ જે નથી, ત્યાં ખાવાની તે વાત જ કયાં કરવી? માટે પ્રથમ અમારા સૌની સુધા શાંત થાય તે પ્રબંધ કરાવી મને ઉપકૃત કરે.
લક્ષ્મીપતિએ તરત જ તેને બજારમાંથી ભજન સામગ્રી મંગાવી આપી અને આ ભાતુ લઈ ઉતાવળી ગતિએ તે પિતાના બાળકો પાસે આવ્યા.
પિતાના બાળકની ભૂખનું દુઃખ તેનાથી જોયું નહોતું જતું. આથી પ્રથમ તેણે પ્રેમથી બાળકને જમાડયા. વાવમાંથી પાણી લાવીને તેમને આપ્યું. પેટમાં ભેજન જવાથી દેવસેન અને કેતુસેનને ઠંડક થઈ અને તેઓ આથી ઉત્સાહમાં આવી ગયા. એ જોઈને ભીમસેન અને સુશીલાને પણ શાંતિ થઈ. ત્યારબાદ બંને પતિ-પત્નીએ બાકીનું ભાતું પૂરું કર્યું અને ઉપર વાવનું શીતળ જળ પીધું.
ડીવાર બાદ સુશીલા વિનયથી બેલીઃ “સ્વામીન! આજની ચિંતા તે દૂર થઈ ગઈ. પણ હવે પછી શું કરીશું?
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
નેકરીની શોધમાં આપણે કયાં જઈશું? આપણું ચારેયનું પિષણ કેવી રીતે થશે? મને તે આ બધા વિચારથી ખૂબ જ મૂંઝવણ થાય છે.”
એ સાંભળી ભીમસેને લક્ષમીપતિ શેઠ સાથે થયેલી બધી વાત જણાવી. સુશીલાને તેથી હૈયે ટાઢક વળી અને તેની મૂંઝવણ દૂર થઈ ગઈ.
એ પછી સૌ ઉતાવળા પગલે લક્ષ્મીપતિની દુકાને આવ્યાં.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
સુશીલાની અગ્નિપરીક્ષા
છે ૭૭
લક્ષમીપતિ શેઠને પરિવારમાં માત્ર એક પત્ની જ હતી. તેનું નામ તે ભદ્રા હતું. પરંતુ નામ જે તે એક પણ ગુણ ન હતો.
એ તે કુભદ્રા જ હતી. પિતાના કામ ગમે તેમ કરીને, લડીને ઝઘડીને પણ તે કરાવી લેવામાં કુશળ હતી. જીભ તેની ઘણું જ લાંબી અને કડવી હતી. પરનિંદા કરતાં તેની જીભ જરાય થાક નહોતી અનુભવતી. ઝગડાને પ્રસંગ બને ત્યારે તેની જીભ તીખા મરચાં જેવી બની જતી. કુકર્મો કરવામાં તે પાવધી હતી.
તેનું દેહસૌન્દર્ય પણ જુગુપ્સા ઉપજાવે તેવું હતું. ટૂંકા અને જાડા બરછટ તેના વાળ હતા. મુખ તે લેઢીઆના જેવું હતું. નાક વિકૃત હતું. પેટ પણ ઘણું જ મોટું હતું. આ વાંદરા જેવી હતી. વક્ષસ્થળ તે સાવ ઢળી પડેલું હતું.
લાજ શરમને તે તે જાણતી જ ન હતી. નિયા હતી. ધર્મ અને પુણ્યની વાત તેને રૂચતી ન હતી. દયાળુ જનની
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશીલાની અગ્નિ પરીક્ષા
૧૮ નિંદા કરવામાં તે સદાય તત્પર રહેતી હતી. ધમી જનેની ઈ પણ ખૂબ જ કરતી હતી.
ભીમસેન અને તેને પરિવાર લક્ષ્મીપતિ શેઠની દુકાને આવ્યું એટલે તેઓને લઈ શેઠ ઘરે આવ્યા. અને પિતાની પત્નીને કહ્યું: “સુંદરી ! આ લેકે ઘણા જ ભાગ્યશાળી અને પુણ્યવંતા છે. પરંતુ પૂર્વભવના કંઈ પાપકર્મને લીધે આજ તેઓની આવી દુઃખદાયક દશા થઈ છે. આપણું ભાગ્યયોગે જ તેઓ આપણે ત્યાં આવ્યા છે. કામ કરેવામાં આ પતિ-પત્ની બંને કુશળ છે. મેં તેઓ સૌને આપણે ત્યાં કામે રાખ્યાં છે. આ પુરુષ છે તે મારી દુકાનનું કામ કરશે અને આ સ્ત્રી તને તારા કામમાં મદદ કરશે.
માટે હે આર્યા ! તું મીઠા અને મધુર વચનથી તેની પાસે કામ કરાવજે. તેમને દુઃખ આપીશ નહિ. અને સમય થયે તેઓને ભેજન વગેરે આપજે. અને તેમના દિલને દુખ પહોંચે તેવું કઈ કામ તેમને સેંપીશ નહિ.”
પત્નીને આ પ્રમાણે સુચના અને શીખામણ આપી લક્ષમીપતિ શેઠ અને ભીમસેન દુકાને ગયા. કહ્યું છે ને શેઠની શીખામણ ઝાંપા સુધી. અહીં પણ એમ જ બન્યું. શેઠ ચાલ્યા ગયા. ને ભદ્રાએ પિતાનું પિત પ્રકાશ્ય. સુશીલાની તે જ પળથી અગ્નિપરીક્ષા શરૂ થઈ ગઈ.
“અલી ! આમ વાંસડાની જેમ ઊભી છે શું ? મારા ઘેર શેઠાઈ કરવા આવી છે, તે આમ ઊભી રહી છે. ચાલ, જલ્દી કર. અને તારા ભુલકાંને રમવા મૂકી દે. હજી તે
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
ભીમસેન ચરિત્ર કેટલું બધું કામ ઘરમાં પડયું છે!” ભદ્રાએ એક જ ધડાકે સુશીલાને વિના વાંકે ધમકાવી નાંખી.
સુશીલા તો ભદ્રાને આ કઠોર અવાજ સાંભળીને ચમકી ગઈ. આવા ર વચનથી તેના અંતરને ભારે દુઃખ થયું. તેમાં તેને પિતાનું અપમાન પણ લાગ્યું. પરંતુ અત્યારે સ્વમાન સાચવવાનો અવસર જ કયાં હતા ? તેણે મૌનભાવે એ કઠોર વચને સાંભળી લીધાં. બાળકને તેણે દૂર જવા કહ્યું. પણ બાળકે તે એથી રડવા લાગ્યા. અને જીદ કરવા લાગ્યા.
ના, મા ! અમે તે તારી સાથે જ રહીશું. અમે એકલાં નહિ રમીએ.”
છતાં પણ સુશીલાએ તેમને સમજાવી, પટાવીને દૂર મોકલી દીધા. પછી ભદ્રાને ઉદ્દેશીને બોલી :
* “ કહે, મારે શું કામ કરવાનું છે? મને બતાવે હું તે કરવા માંડું.”
' અને ભદ્રાએ તરત જ બે ભારે બેડાં આપ્યાં અને કહ્યું, “લે આ બેડાં ને સામેના કૂવેથી પાણી ખેંચી લાવ.'
સુશીલાએ નતમસ્તકે બેડાં લઈ લીધાં. અને એક બેડું માથે અને એક બેડું કાખમાં. નીકળી તે કુવે પાણી ભરવા.
બેડાં વજનદાર હતાં. વળી કઈ દિવસ તેણે કૂવામાંથી પાણી ભર્યું ન હતું. છતાંય મનમાં નવકારમંત્રનું સમરણ કરતી એ કુવામાંથી દોરડું નાખીને પાણી ભરવા લાગી. દોરડાને લીધે તેની હથેલીમાં ચાંદા પડી ગયાં. લેહી
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
સુશીલાની અગ્નિ પરીક્ષા નીકળી આવ્યું. છતાંય સહિષ્ણુતા રાખી તે પાણી ભરીને ચાલવા લાગી. કેઈ દિવસે બેડું માથે મૂકીને એ ચાલી ન હતી. આથી ચાલતાં ચાલતાં પણ ઘણું છલકાવા લાગ્યું વસ્ત્રો બધાં ભીનાં થઈ ગયાં. બેડું પડી જશે તે ? આવી સતત ભીતિ સેવતાં એ મહામુશીબતે પાણી ભરીને ઘરમાં આવી. થોડીવારમાં તે તેની કેડ અને ડેક દુઃખવા આવ્યાં.
પાણીનું બેડું મૂકીને એ થાક ખાવા બેઠી, ત્યાં તે ચંડિકા બરાડી ઊઠી: “અરે રાણી સાહેબા! બેસી શેના ગયા? હજી તે એવાં દસ બેડાં પાણી ભરવાનાં છે. ત્યાર પછી ચૂલો ફેંકવાને છે. રસોઈ બનાવવાની છે. વાસણ માંજવાનાં છે. ઘર સાફસુફ કરવાનું છે. અનાજ વણવાનું છે. હજી તો આવાં અનેક કામ બાકી છે. ને તું બેસી શેની ગઈ છે. ઊઠ, ઊભી થા ! અને જલદી જલદી કામ આટોપ.” આમ એક પછી એક ભદ્રાએ કામ ચીંધવા માંડયાં.
સુશીલા એક પછી એક કામ કરવા લાગી. તેનાથી થાય તેટલી ઝડપથી એ સર્વ કામ પૂરાં કરતી હતી. પરંતુ ભદ્રાને એ જોવાની ફુરસદ જ કયાં હતી? તે તે પિતાની શેઠાઈમાં જ મસ્ત હતી. અને બેઠા બેઠા બધા હુકમો છોડે જતી હતી. વચમાં વચમાં એ તાડુકી પણ ઊઠતી ?
‘એ તેં કચરો સાફ કર્યો છે? તને તો આંખ છે કે ડેગા? આ જે અહીં કેટલો બધો કચરો રહી ગયે છે.
અરે! તું તે કેટલી બધી હરામ હાડકાંની છે ! આ વાસણ કેટલાં બધાં ચીકણાં રાખ્યાં છે ? જરા ઘસીને
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
ભીમસેન ચરિત્ર
માંજતા શીખ. ઘસીને માંજીશ તા ત્તારી મહેંદી સુકાઈ નહિ જાય.
૮ ટેકરા સાચવવા'તાં તે અહી શું દાટવા આવી હતી. ખબરદાર! જો છેોકરાઓ પાછળ બહુ સમય બગાડય છે તે? અહી તું મારા ઘરનું કામ કરવા આવી છે. કરા ઉછેરવા નથી આવી સમજીને !
તારા
આવી આવી તે અનેક કટકટ ભદ્રા કરતી ને સુશીલાને ન સભળાવવાનું સંભળાવતી. એ સાંભળીને સુશીલાની આંખમાં આંસુ આવી જતાં. પણ એ પ્રગટ સતી નહિ. એમ રડે તેા તા ભદ્રા વધુ જ ફોલી ખાય ને ! આથી એ છાનું છાનુ` રડી લેતી.
ભીમસેનને પણ પેાતાના આ દુઃખની વાત કહેતી નહિ. પેાતે એકલી જ સમભાવે તે બધુ સહન કરી લેતી ભદ્રા આળકાને વઢતી ને ડરાવતી ત્યારે તેના જીવ કપાઈ જતા હતા. એવુ' જ્યારે બનતુ ત્યારે તે રાતે તે ખાળકાને નહાલથી પંપાળીને ખૂબ રડતી. અને કયા પાપે મારા આ ફૂલ જેવા મળકાની આ દશા થઈ છે, એમ દેવને પૂછતી. પણ દેવ કઈ થાડા જવાબ આપે છે ? આથી એ વિચારતી કે આ અધી કમની લીલા છે. પેાતે પૂ`ભવમાં કાઈ ખરાત ક્રમાં કર્યા હશે. તે આજ ઉદ્ભયમાં આવ્યાં છે. આમ પેાતાના જ કમેના દોષ દઈ એ શાંતભાવે બધાં દુઃખા સહન કરતી હતી. થોડા દિવસેામાં તે ભદ્રાએ સુશીલા અને તેના માળકોની દશા અધમૂઆ જેવી કરી નાંખી,
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશીલાની અગ્નિ પરીક્ષા
૧૩૩ વહેલી સવારથી જ તેણે સુશીલાને કામે જોતરી. સવારના પહોરમાં સૌ પ્રથમ તેને દળવાનું કામ સેપ્યું. દળીને ઉઠે એટલે તરત જ ઘરમાં વાસી પૂજે કાઢવાને. એ કરીને તળાવે ને કુવે પાણી ભરવા જવાનું. એ પછી તેને સવારમાં સુખ-સુકે નાસ્તો કરવા આપતી, એ નાસ્તે કરી રહે એટલે તરત જ તેને નદીએ કપડાં ધોવા મોકલતી. કપડાં ધોઈને આવે કે બપોરનાં વાસણ મજાવતી. અને બપોરના ભોજનમાં પણ ગણત્રી ગણુને જ ખાવા આપતી. વાસણ મંજાઈ જાય એટલે કપડાં વાળવા બેસાડતી. બાળકે પાસે પણ કપડાં વળાવતી. કપડાંનું કામ પતી જાય એટલે અનાજ સાફ કરવાનું કામ કાઢતી. આમ ઠેઠ રાત સુધી કામ કરાવતી. રાતે પણ મોડે સુધી તેની અને બાળકે પાસે પિતાના પગ દબાવતી. પથારીઓ પથરાવતી. અને ખૂબ જ મોડી રાતે તેમને સૂવા માટે એકલતી.
અને એ દરેક કામમાં તેનું ગાળ દેવાનું કામ તે ચાલુ જ રહેતું. કયારેક કયારેક તો એ બાળકોને ધોલ-ધપાટ પણ લગાવી દેતી. બાળકે તે નાદાન છે. કુમળા છોડ છે, એ વિચાર જ તેને આવતે નહિ. તેમને પણ નાના નાના કામ બતાવતી અને ધમકાવતી.
આમ ભદ્રાની શેઠાઈ અને સુશીલાની ગુલામીના દિવસે પસાર થયે જતા હતા.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
#B
•IKI
=
ભદ્રાની ભાંડણલીલા
ભીમસેન રાજકુળમાં જન્મ્યા હતા. એ રાજવી સતાન હતા. જન્મથી જ તેણે સુખ અને વૈભવ જોયા હતા. રાજ ગાદીએ બેઠા પછી અને એ પહેલાં પણ તેણે માત્ર હુકમ જ કર્યાં હતા. પાણી લેવાની પણ તેને મહેનત નહેાતી પડી.
આથી એને આજ્ઞા ઝીલતાં કયાંથી આવડે. પરંતુ પરિસ્થિતિ આગળ માનવીને નમવું પડે છે. જે કદી ન કર્યું... હાય, તે કરવું પડે છે, એ ન આવડતુ હાય તા તે કરતાં શીખવુ પડે છે.
લક્ષ્મીપતિ શેઠ સ્વભાવે દયાળુ અને નમ્ર હતા. સામા માણસના દુઃખ-દર્દ અને તેની શક્તિ-અશક્તિ જાણી શકતા હતા. ભદ્રા શેઠાણી અને તેમનામાં આભ જમીનનું અંતર હતુ. ભીમસેનને તેમણે પ્રેમથી બધું કામ શીખવાડયું, માલ કેવી રીતે આપવા, દુકાનમાં માલ કેવી રીતે ગાઠવવા, ઘરાકી સાથે કેવી રીતે વવું, તેએ પેાત્તાની દુકાનેથી જ માલ કેવી રીતે લઈ જાય તેમજ માલની કીમત શું, વગેર
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ભદ્રાની ભાંડણ લીલા અનેક વાતે તેમણે શીખવી. અને ભીમસેનને તે પછી ઉઘરાણના કામે મેકલવા માંડશે. - વેપારમાં ઉઘરાણીનું કામ ઘણું કઠિન હોય છે. ચડી ગયેલી ઉઘરાણીઓને વસુલ કરતાં શેઠિયાઓને નવ નેજા થાય છે. આ માટે માણસને એકના એક સ્થળે અનેક ધક્કા ખાવા પડે છે. માણસની રાહ જોઈ બેટી થવું પડે છે. તેમણે સમજાવવા પડે, તેમને આકરાં વેણ પણ સંભળાવવાં પડે છે.”
લક્ષ્મીપતિ શેઠની નગરમાં ઘણી ઉઘરાણી બાકી હતી. કેટલીક તે મહિનાઓ અને વરસોથી હજી વસુલ નહોતી થઈશેઠ ભીમસેનને જ બે ચાર જગાએ મેકલતા.
ભીમસેન ત્યાં જતો ને ખાલી હાથે પાછા ફરતા. એક દમડીની પણ ઉઘરાણી તે વસુલ કરી શકતા નહિ. અને એ. કયાંથી કરી શકે ? સ્વભાવથી જ તે શરમાળ પ્રકૃતિને હતે. તેમાંય માંગતા તે તેનું માથું વઢાઈ જતું હતું.
જ્યાં એ જતે ત્યાં એ માત્ર આટલું જ કહે : મારા શેઠે પૈસા મંગાવ્યા છે. ઘણી રકમ તમારી પાસે તેમને લેવાની નીકળે છે. તે એ આપીને મારા શેઠ ઉપર ઉપકાર કરે.”
આવી નમ્ર વાણી કેણ સાંભળે? સૌ તેની પાછળથી. મજાક કરતાં અને અવારનવાર ધક્કા ખવડાવતા.
ઘણા દિવસ સુધી એક પણ દમડી છૂટી ન થઈ એટલે શેઠને મિજાજ ગયે. આખર તે એ વેપારી ને ? વેપારી વાણિયે બધી જ ગણત્રી મૂકે. ભીમસેન ને તેના કુટુંબ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
ભીમસેન ચરિત્ર પાછળ પોતે ખર્ચ કરે છે, તે તેણે અમુક કામ તે કરી જ આપવું જોઈએ. એટલું કામ ન થઈ શકે તે દુકાને તાળુ મારવું પડે ને ભિખ માંગવાને જ સમય આવે. લક્ષમીપતિ શેઠની આ માટે તૈયારી ન હતી. આથી એક દિવસ એ ઊંચા અવાજે બોલ્યા :
“અરે ભાઈ! તું તે કામ કરે છે કે વેઠ ઉતારે છે? કેટલાય દિવસથી તને ઉઘરાણીનું કામ સોંપ્યું છે. પણ તું તે હજી એક બદામ પણ વસુલ કરી નથી લા. આમ કેમ ચાલે? તું કામ ન કરે તે મારે તને પગાર કેવી રીતે આપે?’
આ સાંભળી ભીમસેને શાંતિથી જવાબ આપેઃ “શેઠ! હું રાજ એ બધાની ત્યાં જઉં છું. ને કહું છું, મારા શેઠના પૈસા આપીને તેમના પર ઉપકાર કરો. પણ મારી વાત કેઈ સાંભળતું નથી.” ભીમસેને સાચી વાત જણાવી.
અરે મૂઢ! એમ તે કંઈ ઉઘરાણું વસુલ થતી હશે? લેણદારથી તે એમ બોલાતું હશે? એ વળી આપણા ઉપર ઉપકાર શાના કરે? ઉપકાર તે આપણે કર્યો છે, કે તેમને મુશ્કેલીમાં ઉધાર આપ્યું છે. એવાઓને તો ધમકાવવા જોઈએ. ઉગ્ર શબ્દોથી તેમની સાથે વાત કરવી જોઈએ. એ લોકેએ આપણને પગે લાગવું જોઈએ, તેને બદલે તે તું તેમને પગે લાગે છે. સાવ ગમાર છે ! ગમાર તું તે. માત્ર શરીર જ તગડું કરી જાયું છે. બુદ્ધિ તો જરા બળી નથી. હવે તને હું કેવી રીતે મારે ત્યાં કામે રાખી શકું?
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભટ્ટાની ભાંડણ લીલા
૧૩૭
શેઠનાં આવાં વચના સાંભળી ભીમસેન લજ્જા અનુ ભવવા લાગ્યા અને નાકરી જવાના ભયથી ગળગળે! મની ગયા. શેઠને આ વભર્યાં કઠે તે કહેવા લાગ્યા :
‘નહિ નહિ, શેઠ! એવું ન ખેલશો. તમે તેા દયાળુ છે. મારા પરમ ઉપકારી છે. તમે મને નાકરીમાંથી કાઢી મુકશે! તેા હું કયાં જઇશ ? મારું શું થશે ? હુ તા આપના બાળક છું. મારા ઉપર આપ ધ ન કરે. અરાખર ધ્યાનથી મધાં કામ કરીશ.'
લક્ષ્મીપતિ શેઠને પણ દયા આવી ગઇ. તેમણે મૌન ધારણ કર્યું. થાડીવાર પછી ખેલ્યા : 'ઠીક, હવેથી કામમાં ખરાખર ધ્યાન રાખજે. અને કડક રીતે ઉઘરાણી કરજે.'
ભીમસેન તે પછી કામમાં ખરાખર ધ્યાન રાખવા લાગ્યા. પેાતાનાથી કંઈ ભૂલ ન થઈ જાય તેમ કાળજી રાખવા લાગ્યા ઉઘરાણી કરવામાં તે થાડા ઉગ્ર થવા લાગ્યા. આમ તેનું ગાડું ચાલવા લાગ્યું.
પણ વિધિને ભીમસેનનું ગાડું ખરાખર ચાલે તે પસંદ ન હતું. એ હજી તેની ઘણી કસેાટી કરવા માંગતી હતી. એક દિવસ એવી કસેાટી આવીને ઊભી રહી. એક અપેારે શેઠે ઘેર આવ્યા. તેમને દેશૌચ માટે જવું હતું. આ માટે તેમને પાણી જોઈતુ હતુ. ભદ્રા તે સમયે ઉપરના ખંડમાં હતી. આથી સુશીલાએ કળસેા પાણી ભરીને આપ્યા. દેહશૌચથી આવ્યા બાદ તેણે જ શેઠને હાથ-પગ ધાવરાવ્યા. આ સમયે અનાયાસ જ શેઠની નજર સુશીલા ઉપર ગઈ,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
ભીમસેન ચરિત્ર અને તેના નિસ્તેજ વદનને નિર્દોષ અને કરુણા ભાવે જેવા લાગ્યાં.
ભદ્રા શેઠાણીએ આ જોયું. તેનું મન અસૂયા ને ઈર્ષાથી સળગી ઊઠયું. તેણે હજાર હજાર વિચાર કરવા માંડયા. તેનું મન કહેવા લાગ્યું “શેઠ તો સુશીલના રૂપ પાછળ આસક્ત થયા છે. તું અત્યારથી સવેળા નહિ ચેતે, તે એક દિવસ સુશીલા આ ઘરમાં બેસશે, તે તને ધક્કા મારીને બડાર કાઢી મૂકશે.”
સુશીલા કે શેઠના મનમાં તે આવા વિચારને એક અંશ પણ ન હતો. પરંતુ ભદ્રાએ તે એવું જ માની લીધું. અને શાક્યના વિચારથી તેનું હૈયું ભભડી ઊંડયું.
તેણે મનથી નક્કી કરી લીધું કે આ સુશીલાને હવે કોઈપણ હિસાબે અહીંથી દૂર કરવી જોઈએ. નહિ તો એક દિવસ એ મારા ધણીને છીનવી લેશે. અને મારે સંસાર ચૂંથી નાંખશે.
મનથી આમ નકકી કરતાં જ તેણે પિતાની કુબુદ્ધિને કામે લગાડી દીધી. અને આ માટે તેને ઉપાય પણ તરત જ જડી આવ્યો.
તેણે ધીરે ધીરે અને એક પછી એક વાસણ, કપડાં ને ઘરેણાં લઈ જઈને પિતાના બાપના ઘેર મૂકી આવી.
પછી એક બપોરે શેઠ જમવા આવ્યા ત્યારે તેણે સુશીલા પાસે શેઠના માટે થાળી-વાડકે મંગાવ્યા. સુશીલા થાળી-વાડકે લેવા ગઈ. પણ થાળી-વાડકે હોય તે મળે ને?
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભદ્રાની ભાંડણ લીલા
૧૩૯ સુશીલા ખાલી હાથે પાછી ફરી. આ જોઈને તે ગુસ્સાથી બેલી ઊઠી: ૮ ખાલી હાથે કેમ આવી ? થાળી-વાડકે લઈ આવ.”
ત્યાં તે કશું જ નથી.” સુશીલાએ ડરતાં ડરતાં કહ્યું.
હું શું કહ્યું? ત્યાં થાળી-વાડકે નથી ? તે ગયાં કયાં ? તે જ તે સવારે ત્યાં મૂક્યાં હતાં. પછી જાય કયાં?
મને શી ખબર બેન ?' સુશીલાએ કીધું.
તે કોને ખબર? મને ખબર? કુટા ! એક તે ચોરી કરે છે ને ઉપરથી શીરી કરે છે ? છેલ્લા કેટલાય દિવસથી ચાર પાંચ વાસણ ખૂટે છે પણ હું બોલતી નહોતી. અને શેઠને પણ કહેતી નહોતી. પણ આજ તે મારાથી રહેવાયું નહિ. મેં જ તને એ થાળી-વાડકે બહાર લઈ જતા જોઈ છે ને પાછી ઉપરથી શાહુકારી કરે છે કે મને ખબર નથી. આમ જ તું બધાં વાસણ ચોરી જતી લાગે છે. બોલ! એ થાળી-વાડકે તું કયાં મૂકી આવી છે? કેને આપી આવી છે? કોને વેચ્યાં છે? બેલને, મૂંગી શું મરી છે? મોંમાં મગ ભર્યા છે?
સુશીલા તો આ સાંભળીને ડઘાઈ જ ગઈ. તે કંઈ જ ન બેલી. માથું ઢાળીને ઊભી રહી. શેઠ અને ભીમસેન પણ આ વાત સાંભળી સજખ્ત થઈ ગયા.
સુશીલાને એમ મૌન ઊભેલી જોઈ ભદ્રા ફરીથી તાડુકી ઊઠી :
બેલે શેની બાપડી ! બેલે તે બે ખાય ને. મને તે
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦.
ભીમસેન ચરિત્ર પહેલેથી જ એનાં લક્ષણ સાશે નહોતાં જણાતાં. આજે તે વાસણ ચોર્યા કાલે મારાં ઘરેણું ચોરી જશે. કાલે તમારી પેટીમાંથી ધન ચોરી જશે. આવી ચાર બાયડીને વિશ્વાસ શો?” એમ એકી શ્વાસે ભદ્રા બોલતી જ ગઈ. પછી જાણે કંઈક યાદ આવ્યું હોય એમ ડોળ કરીને ફરી બેલી :
મારે હમણાં ને હમણાં મારા દાગીનાની તપાસ કરવી પડશે. એ તે ઉપાડી નથી ગઈને? આવી હલકટ સ્ત્રીને વિશ્વાસ છે?” એમ બોલીને એ પોતાના દાગીનાની તપાસ કરવા લાગી. આ માટે તેણે બધું ઉપર નીચે કરી નાંખ્યું. છેવટે કંઈ જ હાથમાં ન આવ્યું એટલે છાતી કૂટતી ને મોટે મોટેથી રડતાં એ બોલવા લાગી.
અરેરે! આ રડે તે મને લૂંટી લીધી રે! મારા ઘરેણાં તેણે ચેરી લીધાં રે! હાય ! હવે શું કરીશ રે!... મારા બાપને હવે શું જવાબ આપીશ રે...”
આ તે સ્ત્રીનું શું. તેમાંય ભદ્રા શેઠાણી રડવા બેઠાં. એ કંઈ રડવામાં બાકી રહેશે અને તેને તે ખોટું જ રડવાનું હતું. રડીને સામાના દિલની સહાનુભૂતિ છતી પોતાની વાત સાચી કરાવવાની હતી. આથી એ તે છાતી ફાટ રડ્યાં. જાણે સાત ખોટને એકને એક દીકરે ભરજુવાનીમાં મરી ન ગયો હોય.
ભદ્રાને રડવાનો અવાજ સાંભળી આડેસી પાડોશીઓ ભેગા થઈ ગયા. તમાસાને તેડું થોડું હોય છે? વગર આમંત્રણે જ સૌ એક પછી એક આવવા લાગ્યા. અને અંદર અંદર
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભદ્રાની ભાંડણ લીલા
૧૪૧ એકબીજાને પૂછવા લાગ્યાઃ “શું થયું? આ આમ છાતી કેમ કૂટે છે?”
બધાને ભેગા થયેલા જોઈ ભદ્રાએ તે, હતું એટલું બધું જેર કરીને રડવા માંડ્યું. અને રડતાં રડતાં તેણે સુશીલાને ગાળો દેવાનું ચાલું જ રાખ્યું.
લક્ષમીપતિ શેઠ આખર કંટાળી ગયા. છતાંય તેમણે શાંતિ રાખી અને ભદ્રાને સમજાવવા માંડી ઃ
તું નકામી રહે છે. આ લેકે એવા માણસ નથી. તું વૃથા એમના ઉપર આળ ચડાવે છે. શાંત થા અને ઘરમાં તપાસ કર. કયાંક આડા અવળાં વાસણ મુકાઈ ગયાં હશે.”
શેઠને આ પ્રમાણે સુશીલાની તરફેણ કરતાં જોઈ ભદ્રાએ તે ઊધે જ વિચાર કર્યો. નક્કી આ દાસીએ શેઠ ઉપર ભૂરકી નાંખી છે. અને શેઠ પણ તેના રૂપમાં મેહી પડયા છે. આવા સમયે તે આવા દુષ્ટ માણસોની ખબર લઈ નાંખવી જોઈએ, તેના બદલે આ તે મને જ શીખામણું આપે છે. મારે હવે વધુ ગુસ્સે થવું પડશે. શેઠની પણ ધૂળ કાઢવી પડશે, આમ મનમાં ને મનમાં વિચારતી વિફરેલી વાઘણની માફક એ શેઠ ઉપર તાડુકી ઊઠી.
હા. હા. કહેને. હું તે તેમના ઉપર બેટું આળ ચડાવું છું. અરેરે ! તમે મને પણ ન ઓળખી ! વરસેથી હું તમારી સેવા કરું છું, અને આ તે હજી આજકાલ આવી છે. હું જુઠું બેસું છું ને આ તે બાપડી સત્યવાદી હરિશ્ચંદ્રની દીકરી છે!! અરેરે! હું મારું દુઃખ કેને કહું?
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
ભીમસેન ચરિત્ર જ્યાં ધણી જ રૂઠે હેય, ધણી જ એક ગુલામડીના રૂપમાં આંધળે બન્યું હોય, ત્યાં મારું શું ચાલે? અરેરે ! હાય રે મને તે આ દાસીએ બરબાદ કરી નાંખી ! એક તે મારા એણે વાસણ વેચી નાંખ્યાં....ઘરેણાં ચોરી ગઈ..અને. હવે મારા ધણીને કામણુ કરવા બેઠી છે.....”
ભદ્રાનું આ નવું સ્વરૂપ જોઈને તે સુશીલા, ભીમસેન અને શેઠ ત્રણેય સજજડ થઈ ગયાં. સુશીલાના શરીરમાંથી જાણે લેહી ઊડી ગયું. તેનું હૈયું આક્રંદ કરી ઊઠયું : સમભાવથી તેણે ચેરીને આરોપ સાંભળી લીધે. પણ ભદ્રાને ચારિત્ર્ય ઉપને આ આક્ષેપ તેનાથી સહન ન થયું. છતાં પણ મનને કાબૂ ગુમાવ્યા વિના, ખૂબ જ શાંતિ અને નમ્રતાથી તેણે કીધું :
શેઠાણી મા! તમે આ શું બોલો છો? શેઠ તે મારા પિતા સમાન છે. હું તે તમારી દીકરી બરાબર છું...”
સુશીલાનું આ બોલવું આગમાં ઘી પડવા જેવું બની ગયું. ભદ્રાને એથી બળ મળ્યું. તે તરત જ તેને ઝપટમાં લેવા લાગી :
જોઈ જોઈમેટી દીકરી બનવાની વાત ! શરમ નથી આવતી તને આવું કહેતા? કયાં તું એક ગુલામડી ને કયાં અમે? અને આમ કાલું કાલું બોલીને જ તે મારા ધણુને ફસાવી નાખ્યા છે. હું તારી જાતને ઘણું ઓળખું છું, કુલટા! તારે ધણી મરી ગયો તો તે મારા ધણીને હવે કામણ કરવા માંડયાં છે? એક તે તે ચોરી કરી, ને ઉપરથી શી રજેરી કરે છે. ન જાણે તે આવા તે કેટલાય ઘર ભાંગ્યા હશે?
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભદ્રાની ભાંડણ લીલા
૧૪૩
ભદ્રાનુ આમ રડવાનું ચાલુ જ હતું, ત્યાં અગાઉથી નક્કી કર્યા પ્રમાણે તેના ખાપ અને ભાઈએ ત્યાં દોડી આવ્યા. ભદ્રાને તેા રાતાતા ને પિયરીયાં મળી ગયાં. તેમને જોઇ એ વધુ જોરથી રડવા લાગી ને છાતી કુટવા લાગી. આથી ભદ્રાના આપે શેઠને કીધું :
· અરે શેડ ! આવા દુષ્ટ માણસાને તે કંઈ ઘરમાં રખાતા હશે ? તમે તેઓને હમણાં ને હમણાં બહાર કાઢી મુકી અને કકળાટને શાંત કરે.'
પેાતાના સસરાની આ શીખામણ સાંભળીને તેમને કહ્યું; · શેઠ ! તમે નકામી ચિંતા કરેા છે. આ માણસા એવાં ચાર ને લખાડ નથી. બિચારા ! કમ ની કઠણાઇથી આજ તેઓ આવી દશાને પામ્યા છે. મેં કયારેય પણ તેઓને ખરામ રીતે વર્તન કરતાં જોયાં નથી. તેઓ સૌ ઘણાં જ શાંત અને સહિષ્ણુ છે. આપણે તે આવા ગરીબ માણસાની દયા કરવી જોઈએ અને તેઓને બનતી બધી મદદ કરવી જોઈએ, તેના બદલે તેને ઘર બહાર કાઢી મુકીએ તે આપણા તા ધમ જ લાજે ને ?
અને લક્ષ્મી તેા વીજળીના ચમકારા જેવી ચંચળ છે. પૂર્વભવમાં શુભ કમેર્યાં કર્યાં હોય તેને જ આ ભવે તે મળે છે. અને જેએ આ ભવમાં એવાં શુભ પુણ્ય તેમજ પાપકારનાં કામ કરતાં નથી, તેઓની લક્ષ્મીને જતી રહેતા વાર લાગતી નથી.
અને આ બિચારા ! વધુ મારી પાસે માંગતા પણ નથી.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
ભીમસેન ચરિત્ર તેમને હું જે આપું છું, તેમાં તેઓ સંતોષ માને છે અને આનંદથી મારું તથા ઘરનું કામ કરે છે.'
ભદ્રાએ જોયું કે આ તે બાજી બગડતી જાય છે. અને જે પિતે હવે શાંત પડી જશે તે બની બનાવેલી બાજી બધી જ ઊંધી વળી જશે. આથી એ શેઠને જ ઊંચા અવાજે કહેવા લાગી ?
“રહેવા દે, હવે રહેવા દે. હું પણ તમારા લખણું બધાં પારખી ગઈ છું. તમે આ દુષ્ટ દાસીના રૂપમાં લુખ્ય બની ગયા છે. એટલે તમે એનાં વખાણ કરે છે. પણ નહિ, હું નહિ ચલાવી લઉં. મારે હવે આ ઘરમાં તે એક ઘડી પણ ન જુએ. હમણાં ને હમણાં તે બધાંને આ ઘરમાંથી હાંકી કાઢે.”
શેઠ તે આ સાંભળીને હતપ્રભ જ થઈ ગયા. પોતાની સગી પત્ની જ પિતાના ઉપર કલંક લગાડતી હતી. કેને ફરિયાદ કરે ? તે તરત જ બીજા ખંડમાં ચાલ્યા ગયાં. એટલે ભદ્રા શેઠાણીએ તરત જ સુશીલા અને તેના બાળકેને બાવડેથી પકડીને ખેંચ્યા. અને કહ્યું :
નીકળે મારા ઘરમાંથી. મારે તમારું હવે જરાય કામ નથી. ખબરદાર ! જે હવે ફરીથી મારા ઉંબરે પગ મૂક્યો છે તે !” એમ બેલી તેણે એ સૌને ધક્કા મારી ઘરની બહાર ધકેલી મૂક્યા.
ભીમસેન પણ આ અપમાન સહન ન કરી શક્યો. કુલિન પુરુષ ભૂખનું દુઃખ સહન કરી શકે છે. ગરીબાઈને
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભદ્રાની ભાંડ, લીલા
૧૪ તે જીરવી શકે છે. પણ આ જાતનું કલંક ને આ જાતના અપમાન તેઓ સહન કરી નથી શકતાં. આથી ભીમસેન રડતી આંખે ને બળતા હિયે સુશીલા અને બાળકોને લઈ બહાર નીકળી ગયે.
બાળકો–દેવસેન અને કેતુસેન આ જોઈને ડઘાઈ જ ગયા હતા. તેમને સમજ નહોતી પડતી કે આ શેઠાણી કેમ મારા મા-બાપને વઢે છે ને કેમ ગાળે દે છે. તે તે આ સાંભળીને હીબકે ને હીબકે રડતાં હતાં.
દેવસેન સુશીલાને રડતા રડતા પૂછતો હતે: “મા! મા! આ લોકો આપણને કેમ આમ બહાર કાઢી મુકે છે ?'
કેતુસેન પણ પૂછતે હતાઃ “મા ! મા! હવે આપણે કયાં જઈશું ?
સુશીલા અને ભીમસેન તેને શું જવાબ આપે? તેમને જ પિતાને કયાં ખબર હતી કે હવે કયાં જવાનું છે! કર્મના આદેશની જ તેઓ રાહ જોતાં હતાં. એ જ્યાં દેરી જાય ત્યાં જવાનું હતું. છતાંય સુશીલાએ કીધું
, બેટા! આપણું લેણ દેણ પૂરી થઈ. હવે તે જ્યાં ભાગ્ય દોરી જાય ત્યાં જવાનું.”
શેઠનું અંતર આ લેકેને આમ જતાં જોઈ દયાથી દ્રવી ઊઠયું. તેમને થયું: “આ બાપડા કયાં જશે ? શું કરશે ? શું ખાશે? આ ફૂલ જેવા બાળકનું હવે શું થશે?' આમ વિચાર કરતાં તે શેઠાણીથી છાનામાના ઘરમાં સીધુ લેવા ગયા. અને સીધાની પોટલી સંતાડી ભીમસેનને આપવા બહાર નીકળ્યા. ભી. ૧૦
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
ભદ્રાએ એ જોયું. ને તરત જ વાંદરાની જેમ કુદકા મારી તેણે એ પેટલી છીનવી લીધી. અને શેઠને મળતા લાકડાના જોરથી પ્રહાર કર્યાં. પ્રદ્વારથી શેઠનું મન વધુ વ્યગ્ર ને વ્યથિત થઈ ગયું. તેએ તરત જ હાથ પંપાળતા દુકાને ગયા. ભદ્રા પણ જાણે કંઈ અન્યું નથી એમ માનીને ચાદર ઓઢીને સૂઈ ગઈ.
૧૪૬
:
ભીમસેન ઘેાડીવારે દુકાને આવ્યે અને શેઠને બે હાથ જોડી પ્રાથના કરવા લાગ્યા : ‘શેઠજી ! મારા ઉપર આપ દયા કરી. અને લેાજન લાવવા માટે મને થોડાક દામ આપે.’ ભીમસેનની આ માંગણી સાંભળી શેઠ વિચારમાં પડી ગયા. કારણ તેમણે નક્કી કર્યુ` હતુ` કે દુકાનમાંથી એક પણુ ક્રમડીને વ્યય ન કરવા. અને મીજી જે કંઈ રકમ હતી તે તા ઘરે પડી હતી અને ભદ્રાને તે રકમની ખબર હતી. આથી એ તેા ધર્મસ કટમાં મુકાઈ ગયા. અને કંઈપણ જવાબ આપ્યા વિના મૌન બેસી રહ્યા.
આ જોઈ ભીમસેને ફરી આજીજીભર્યાં સ્વરે કહ્યું: • શેઠ ! આપ તે સજ્જન અને દયાળુ છે. સજ્જન પુરુષા તા હંમેશાં દુ:ખીયા ઉપર દયા કરે છે. આપ મારા ઉપર દયા કરે અને આપ મારા ભેાજન માટે ક'ઈ પ્રમ`ધ કરી આપે! આપ જો ભાજન વગેરે ન આપી શકે તે મારા પગારમાં વધારા કરી આપે. જેથી મારું ગુજરાન ચાલી શકે. હું તેટલામાં સ ંતાષ માનીશ. કારણ સંતાષ સમાન આ જગતમાં બીજું એકેય સુખ નથી, અને શેઠ! હું તમારું' કામ ખૂબ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભદ્રાની ભાંડણ લીલા
૪૭
જ કાળજીથી કરીશ. માટે હૈયાળુ! તમે મારા ઉપર દયા કરે.’
શેઠનુ* હૃદય આ સાંભળીને પીગળી ગયું. તેમણે તરત જ એ રૂપિયા આપ્યા. અને કહ્યું : લે આ બે રૂપિયા, અને જોઇતી વસ્તુઓ વગેરે ખરીદી લાવજે.’
6
એ રૂપિયા કયાં સુધી ચાલે ? ભીમસેને તેમાંથી એક રૂપિયાની વાસણ તેમજ બીજી અનાજ વગેરેની ખરીદી કરી. અને એમ થાડા દિવસ કાઢી નાંખ્યા. છેવટે એક દમડી પણ તેની પાસે ખચી નહિ. ફ્રી પાછે એ સાવ નિધન થઈ ગયેા.
આથી ફરી એક દિવસે ભીમસેન શેઠને કીધું: ‘શેઠજી! તમે આપેલા દામ તેા અધા જ ખર્ચાઇ ગયા. હવે મારી પાસે કુટી બદામ પણ નથી. અને અમાં લુબ્ધ અનેલા માનવી તેા સ્મશાનની સાધના કરવામાં પણ પાછુ વાળીને જોતા નથી. કહ્યુ છે કે વયવૃદ્ધો, તપવૃદ્ધો અને જ્ઞાનવૃદ્ધો પણ ધનિકાના ઘરે આશાથી જાય છે. હું શેઠ !મને લેાજનની ખૂબ જ ચિંતા રહે છે. મારા બાળક ને પત્ની તેમજ હું પણ ભૂખ્યા પેટે દિવસે કાઢીએ છીએ. તા તમે મારા પગાર વધારી આપે અને મારા પગારમાંથી થાડા દામ આપી મારા ઉપર ઉપકાર કરીશ.’
: શેઠે આ વખતે દયા ન કરી. તેમણે તરત જ કહ્યું: જો ભાઈ ! હુ* હવે તને એક બદામ પણ આપી શકું તેમ નથી. ખીજે તને જ્યાં વધુ મળતુ. હાય ત્યાં સુખેથી જા. તા તને માત્ર એ જ રૂપિયા મહિને આપીશ.'
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
ભીમસેન ચરિત્ર આ સાંભળીને ભીમસેન વિચારવા લાગેઃ “સાચી વાત છે. કંજુસ માણસે આવા જ હોય છે. ચમી તેઓ પણ દમડી ના છેડે. લોઢાના ચણા ચાવવા, નાગના માથેથી મણિ ઉતારી લે, સુતેલા સિંહને છંછેડ, એક હાથમાં પર્વત ઉંચક, તીર્ણ અસિધારાને સ્પર્શ કરવો, આ બધું જ અશકય છે. છતાં તે પણ કદાચિત બનવાને સંભવ ખરા. પણ કંજુસ માણસ પાસેથી ધનની આશા રાખવી સદા, સર્વથા અશકય જ છે. અને એવા કૃપણ માણસો નપુંસક જેવા હોય છે. જે ધનને ભેગવી પણ નથી શકતા અને બીજાને દાન પણ કરી નથી શક્તા. ખરેખર વિદ્વાનેએ સાચું કહ્યું ને કે, ધન વિભવ વગરના માણસે અગ્નિમાં પ્રણેની આહુતિ આપવી શ્રેષ્ઠ છે, પરંતુ દયાહીન કંજુસ માણસને પ્રાર્થના કરવી તે જરાય સારી નથી.”
, આમ વિચારોમાં મૂઢ બનીને દીન વદને શેઠની દુકાનેથી ભીમસેન પાછો ફર્યો. અને રસ્તા ઉપર ચિંતાથી ચાલવા લાગ્યું.
- તેના મનમાં હજાર હજાર પ્રશ્ન ઊઠતા હતાઃ “હવે કયાં જવું? શું કરવું? બાળકોને શું ભેજન આપવું? કયાં રહેવું? કેને દુઃખની વાત કરવી? કે મારા ઉપર ઉપકાર કરે? ન જાણે આ દુખેને ક્યારે અંત આવશે ?'
આ ચિંતાના ભારમાં જ તે એક સ્થળે જઈને માથે હાથ દઈને બેસી ગયે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
DI
Vin
નહિ જ બેટા ! હાં'
-
ભીમસેન રસ્તાની એક ખાજુ બેઠા હતા. તેના વદન ઉપર ચિંતાઓ સ્પષ્ટ જણાતી હતી. ભૂખના લીધે તેનું વદન મ્યાન ખની ગયુ' હતું. આંખેામાં આંસુ તરવરતાં હતાં. અને અંગેઅંગમાંથી થાક વરતાતા હતા. નાકરી જતી રહેવાથી તે સખ્ત મુઝવણ અનુભવી રહ્યો હતા.
આ નગરમાં તે પરદેશી હતા. દયાસાવથી લક્ષ્મીપતિ શેઠે તેને નેકરી આપીને આશરેશ આપ્યા હતા. એ એકમાત્ર આશરો છીનવાઇ ગયા હતા. તેમાં ઘણી ખરાખ રીતે તેને ઘરબહાર નીકળવું પડયું હતું. આથી હવે ખીજું કાણુ આ નગરમાં તેને કામ આપે ? આ વિચારથી તે સતત ને અસહ્ય અકળામણુ અનુભવી રહ્યો હતા. તેની બુદ્ધિ કામ નહેાતી કરતી. તે અનેક સકલ્પ વિકલ્પ કરતા હતા. પેાતાના ભાગ્યને જ દોષ દેતા હતા. અને વીતરાગ પ્રભુનું સ્મરણુ કરતા તે આ ઉપાધિમાંથી ઉગરવાના વિચાર શેાધી રહ્યો હતા. ત્યાં એક આગ તુકે તેને આ દશામાં જોઇને સહાનુ ભૂતિથી પૂછ્યું : અરે ભાઈ ! તું આમ કેમ પ્લાન વદને
C
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
ભીમસેન ચરિત્ર અહીં બેઠે છે? તારી મુખમુદ્રા જોતાં લાગે છે તારા ઉપર ઘણું ઉપાધિ આવી પડી છે. શું છે ભાઈ ! જે હોય તે મને જણાવ. મારાથી બનતી સહાય હું તને જરૂર કરીશ.'
આગંતુકની આ સહૃદયતા જોઈ ભીમસેને પોતાની વિતકકથા કહી સંભળાવી. એ કથાના એક એક શબ્દ પેલા આગંતુકના હૃદયને રડાવ્યું. અરેરે ! માનવીની આ દશા? આહ ! શા વિધિના ખેલ છે? ખરેખર કર્મની સત્તા ઘણી જ નિષ્ઠુર છે ! ' વાત પૂરી થઈ એટલે આગંતુકે કીધું : “ભાઈ ! તારી વેદના ઘણી જ અસહ્ય છે. એ વેદના દૂર કરવા હું તને એક રસ્તે બતાવું છું. ત્યાં તું જા. તારી બધી જ નિર્ધનતા ત્યાં દૂર થઈ જશે.
અહીંથી બાર યેજન દર પ્રતિષ્ઠાનપુર નામે નગર છે. એ નગરમાં ઘણું જ ધનાઢયો અને ઉદાર પુરુષે રહે છે. એ નગર ઉપર અરિજય નામે રાજા રાજય કરે છે.
- એ રાજા ઘણો જ દયાળુ અને પરોપકારી છે. તે દર છ મહિને પ્રજાના દુઃખ, દર્દ જાણવા બહાર નીકળે છે. અને અનેક દુખિયાઓને તે મદદ કરી તેમના ઉદ્ધાર કરે છે. જરૂરતવાળાને ધન આપે છે. ભૂખ્યાને અન્ન આપે છે. ન વાને વસ્ત્ર આપે છે, ઘરબાર વિનાને રહેઠાણ આપે છે. બેકારોને કરી આપે છે. અપંગે અને અનાથનું રક્ષણ કરે છે. સાધુ અને સંતેની સેવા કરે છે. પોતાના કર્મચારીઓને તે યોગ્ય પાશ્લેિષકો આપે છે. જીવનનિર્વાહ માટે તે
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહિ જવું એટા ! હાં ’
૧૫૧
દરેક ક`ચારીને પ્રતિમાસ બત્રીસ રૂપિયા આપે છે, આમ અનેક રીતે તે યાધમ નું પાલન કરે છે.
અને આ રાજાને જમાઇ છે, તે તેા તેમનાથી પણ વધુ મહેનતાણું આપે છે. પ્રતિમાસે ચેાસઠ રૂપિયા તે આપે છે. તિશત્રુ તેનુ નામ છે.
તા ભાઈ ! તું બધા જ સંકલ્પ-વિકલ્પના ત્યાગ કરીને એ રાજા પાસે પહેાંચી જા. ત્યાં તારું' જરૂર કલ્યાણ થશે અને તારી સઘળી ચિંતા દૂર થઈ જાશે.’
ભીમસેને એ આગંતુકનો આ વાત માટે આભાર માન્યા. અને ત્યાં જવા માટેને વિચાર કરતા કરતા તે સુશીલા અને કુમાર પાસે આવ્યેા. આવીને બધી હકીક્ત જણાવી અને પાતે ત્યાં જવા માંગે છે એ પણ જણાવ્યું. આ શુભ સમાચાર જાણી સુશીલા આન ંદમાં આવી ગઈ. અને આ માટે તેણે પ્રભુને પાડ માન્યા. એ પછી ભીમસેને સુશીલાને કીધું :
• પ્રિય ! જો તું મને અનુમતિ આપે તેા હું એ નગરમાં જઈ આવું. બે ત્રણ માસમાં તે! હું પાછે આવી જઈશ. ત્યાં સુધી તું અને બાળક અત્રે જ રહેજો,’
સુશીલા શું જવાખ આપે? હા પાડે તે પતિને વિયેાગ સહન કરવા પડતા હતા. અજાણ્યા નગરમાં એકલા રહી માળાને ઉછેરવા પડતા હતા. અને ના પાડતી હતી તા દુઃખ દૂર થાય એમ ન હતું. આથી તેણે કઈ જવામ ન આપ્યા. મોન એસી રહી.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર સુશીલાને મૌન જોઈ ભીમસેન તેને સમજાવતા બેઃ “તું જરાય ચિંતા ન કરીશ. કાર્યની સિદ્ધિ થતાં હું દડતે આવી પહોંચીશ. તું તે જાણે છે કે જે માણસ દેશાંતર કરતો નથી, નવા નવા રીતરિવાજ, નવી નવી ભાષાઓ અને વિવિધ સંસ્કારે જાણતા નથી, શાસ્ત્ર વિશારદ એવા પંડિતેની જે ચરણ સેવા કરતા નથી, તેવા માણસની બુદ્ધિ ખીલતી જ નથી. તે સદાય સંકુચિત જ રહે છે.
જેમ તેલનું ટીપું પાણીમાં પડી ગયું હોય તે તે 'વિસ્તારને પામે છે. તેમ જેઓ દેશાંતર કરે છે, અવનવા માણસોના વિવિધ સંસ્કાર અને રીતભાતેના સંપર્કમાં આવે છે, તેમની બુદ્ધિ વિકાસ પામે છે. અને જેઓ તેમ નહિ કરતાં આળસ ને પ્રમાદમાં સમય પસાર કરી માત્ર ખોટા ને દુર્બળ વિચારે કરી એક જ જગાએ પડયા રહે છે, તેઓ તે દરિદ્રતાને જ વરે છે.
આ માટે નીતિશાસ્ત્રના વિચક્ષણ પંડિતે જણાવે છે. કે, દેશવિદેશમાં ફરનારાઓ, નિત્ય નવા નવા કૌતુકને જુવે છે અને વેપાર કરીને ઘણું ધન કમાઈને જ્યારે તેઓ પિતાના વતન પાછા ફરે છે, ત્યારે પતિના વિયેગમાં તડપતી * તેઓની પત્ની તેમનું ઉમળકાથી ને આવેગથી સ્વાગત કરે
છે. લકે પણ એવા પુરુષને ધન્યવાદ આપે છે ને તેની - ભુરી ભુરી પ્રશંસા કરે છે. : - પરંતુ જે પુરુષ મયર બનીને માત્ર ઘરમાં જ બેસી રહે છે, કંઈ પણ ઉદ્યમ કે પ્રયત્ન કરતા નથી, એવા નિધન અને
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
• નહિં જઉં બેટા ! હે” કંગાળને તેની પત્ની પણ ઉપેક્ષા કરે છે અને તેને વ્યંગ બાણેથી વધે છે. એવા માણસ સૌથી ભય પામે છે અને બીજાઓને મળતાં પણ શરમ અનુભવે છે. આવા આળસુ ને પ્રમાદી જનો કુવાના દેડકા જેવા હોય છે. તેઓ આ વિશાળ દુનિયાના આશ્ચને કેવી રીતે જાણી શકે અને કેવી રીતે સુખને માણી શકે ?
દેશાંતર ગમન કરવાથી રાણકપુર, ભદ્રેશ્વર, શંખેશ્વર આદિ તીર્થોની યાત્રાને લાભ મળે છે. સ્થાને સ્થાને નવા પરિચયે થાય છે. અનેક અવનવા અનુભવે મળે છે. આથી બુદ્ધિ વધે છે. વાણમાં મીઠાશ આવે છે. તેમજ અનેક પ્રકારે પ્રયત્ન કરવાથી ધનને પણું લાભ મળે છે. આવા તે અનેક લાભો દેશાંતરમાં રહેલા છે.
માટે હે ભામિની ! એટલે કાળ તું મારા વિયેગનું દુઃખ સહન કર. ત્યાં સુધીમાં હું ઘણું ધન કમાઈને પાછા ફરીશ.”
જેમ જેમ ભીમસેન દેશાંતરની વાત કર ગયે, તેમ તેમ સુશીલાનું હૈયું વધુ ને વધુ શોક અનુભવવા લાગ્યું. પતિના વિરહના વિચાર માત્રથી તેનું અંતર રડી ઊઠ્યું, ને તે આંસુ સારવા લાગી. અને બેલી - “હે સ્વામિન ! આવા દુઃખના સમયે આપ અમને છેડીને ચાલ્યા જાવ તે કેવી રીતે ચગ્ય ગણાય? જે શરીર નિરોગી હેય તે કેઈની પણ અપેક્ષા રહેતી નથી. પરંતુ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર આથી
૧૫૪
નાથ! દુઃખમાં તે કુટુમ્બીજના ઉપકારક છે. વલ્લભ ! અમને પણ તમારી સાથે જ લઈ જાવ. ’
સુશીલાની સાથે આવવાની વાત સાંભળી ભીમસેન આલ્યા : પ્રિયે ! તારી વાત સાચી છે. પણ ત્યાં તમને સૌને કેવી રીતે લઈ જવાય ? કારણ જ્યાં ઉઝ્ડ ને ઉચ્છંખલ સૈનિકોની સાથે કામ કરવાનું હાય, જયાં તેએની જ વસ્તી વધુ હાય, એવા સ્થાનમાં સ્ત્રીને લઇને રહેવુ. ચેગ્ય નથી. તેથી તેા ઘણી બીજી ઉપાધિ આવી પડે. માટે હે વલ્લભે ! એટલે! સમય તું પ્રભુનું સ્મરણ કરતી મારા વિયેગને સહન કરજે. તને ખ્યાલ પણ નહિં આવે એટલી ઝડપથી હું ધન કમાઈ ને તરત પાછે! ફરીશ.
‘તું અહીં આપણા સંતાનાનુ` રક્ષણ કરજે. કારણ એ જ આપણું સત્ય ધન છે.”
આ વાત ચાલતી હતી, ત્યાં જ દેવસેન અને કેતુસેન રહેતા રહેતા ત્યાં આવી પહોંચ્યા. તેમનાં વસ્ત્રો જીણુ થઈ ગયાં હતાં અને આંખે પણ તેમની નિઃસ્તેજ બની ગઈ હતી. વદન તે સાવ મ્યાન જણાતાં હતાં. આવતાં જ તેઓએ સીધું પૂછ્યું :
પિતાજી! પિતાજી ! તમે અમને મૂકીને કન્યાં જાવ છે ? દેશાંતર કરવા તા સુખી લેાકેા જ જાય છે. અને અમને મૂકીને જ જો તમે ચાલ્યા જવાના હા, તે પિતાજી ! અમારા શિરચ્છેદ કરી અને પછી તમે સુખેથી ગમન કરી. ’ પુત્રાની આવી વાણી સાંભળી ભીમસેનને ઘણું દુઃખ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહિ જઉ બેટા ! હોં”
૧૫૫ થયું. તેની ઈચ્છા પણ પોતાના બાળકોને ત્યજીને જવાની નહતી, પરંતુ એમ કર્યા સિવાય છુટકો જ નહોતું. આથી તેણે બંને બાળકને વહાલથી પંપાળ્યા. થોડીવાર રમાડયા અને તેમને સમજાવીને કહ્યું, “નહિ જઉં બેટા ! હે, નહિ. જઉં. તમે તમારે સુખેથી આરામ કરો !”
રાત પડતાં જ બંને બાળકો પિતાના વચન ઉપર શ્રદ્ધા રાખીને સૂઈ ગયાં. બાળકોને ઘસઘસાટ ઊંઘતા જોઈ વહેલી સવારે ભીમસેન જાગ્યો. સુશીલા તે જાગતી જ પડી હતી. પિતાના સ્વામિને જાગેલા જોઈ, તે ઊભી થઈ, પ્રથમ તેણે પ્રણામ કર્યા.
ભીમસેને તેના માથા પર હાથ મૂકી આશીર્વાદ આપ્યા. અને પછી ખૂબ જ ધીમા અવાજે તેને મીઠા બેલથી બધી સુચનાને સલાહ આપી. અને સુશીલા તરફ એક મીઠી. ને કરુણ નજર નાંખી ત્યાંથી વિદાય થયે.
- સુશીલા કંઈવાર સુધી ભીમસેનને જતે જોઈ આંસુ ભીની આંખે ઊભી રહી.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ 998
Q 20
પ્રથમ ગ્રાસે
વહેલી સવારનો શીતળ પવન ફુંકાતા હતા. વાતાવરણ આખુંય ખુશનુમા અને પ્રફુલ્લિત હતુ. સુશીલાની વિદ્યય લઈ ભીમસેને પરદેશની વાટ પકડી.
પ્રથમ તેણે ભાવપૂર્વક ત્રણ નવકાર ગણ્યા. પછી પૂર્વક્રિશા સામે ઊભા રહી, બે હાથ જોડી સીમંધર ભગવંતની સ્તુતિ કરી. અને પેાતાના આ કાર્ય માં સફળતા મળે તેવી વિનંતી કરી, નવકાર ગણતાં તેણે ચાલવા માંડયું.
ભીમસેનને આશા હતી. અર્િજય તેનું દુઃખ દુર કરી જ દેશે. આથી આશા ને ઉમંગથી તે ઝડપથી પથ કાપતા હતા. વહેલી સવારથી તે અપેાર સુધી ચાલતા, અપેારના કાઈ વાવના કાંઠે કે કોઇ શીતળ વૃક્ષની છાંય તળે આરામ કરતા. અને ફરી ખપેાર નમતાં નીકળી પડતા. રાતના કોઈ મન્દિર, ધર્માંશાળા કે ચેારા પર જમીન ઉપર ખુલ્લા આકાશને જેતે સૂઈ રહેતા. ભૂખ લાગે ત્યારે રસ્તામાં આવતાં ફળવાળા ઝાડ ઉપરથી ફળ વગેરે ખાઈ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ગ્રાસે
૧૫૭
લેતે. અને સરોવર, નદી કે વાવનું જળ પી સુધા શાંત કરી લેતે.
આમ દડમજલ કરતાં એક દિવસ પ્રતિષ્ઠાન-નગરના પાદરે આવી પહોંચ્યા. આ ગામ અને નગર તેમજ રસ્તા અને માણસને અજાણે હતે. વળી તેને તે અહિંય રાજાને મળવું હતું. આથી તેણે પાદર આગળથી પસાર થતાં એક ભાઈને પૂછયું :
“હે મહાનુભાવ! હું એક વિદેશી દુઃખીયારે જીવ છું. પૂર્વભવના દુષ્કર્મના પરિણામે મુશીબતમાં આવી પડ્યો છું. મને કોક દયાળુ આત્માએ જણાવ્યું કે, આપના નગરનો રાજા દયાળુ છે. અને તે મારા જેવા દીન-દુખીઆનો ઉદ્ધાર કરે છે. તે હે સુજ્ઞ ! મને એ નરેશનો ભેટો કરવાનો ઉપાય બતાવ.”
- આ સાંભળીને તે ભાઈ બેલ્ય : “ભદ્ર પુરુષ ! તું ગઈકાલે કેમ અહીં ન આવ્યો ? હજી ગઈકાલે જ રાજાનો જમાઈ આવ્યા હતા અને ઘણાને તેણે કામ અને ધન આપ્યું હતું. ભાઈ ! તું એક દિવસ મેડો પડ્યો છું. હવે તે તારું કામ છ મહિને જ બનશે. ત્યાં સુધી તું આ નગરમાં રાજાની વાટ જે. એ સિવાય બીજું કઈ ઉપાય હવે તારા માટે નથી.
આ સાંભળીને તે ભીમસેનની આંખે અંધારા આવવા લાગ્યા. તેનાં ગાત્રે ગળવાં લાગ્યાં. તેની એકની એક આશા ઉપર પાણી ફરી વળ્યું હતું. તે ખિન્ન અને ઉદાસ બની.
'
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
ભીમસેન ચરિત્ર ગયે. તેનું હૈયું ભારે બની ગયું. તેનું મન વિષાદ અનુભવવા લાગ્યું :
“અરેરે ! એ ભાગ્ય ! તું કેટલું બધું નિર્દય છે ? તારે મને દુઃખ જ આપવું છે, તે હવે મને મેત જ આપ ને! મૃત્યુનું દુઃખ તે ઘણું અસહ્ય અને ભારે કહ્યું છે. તે તું હવે મને એવું મહાદુઃખ જ આપ. પણ મને આમ વારંવાર નિરાશ ને હતાશ કરી રીબાવ ના. એ મારાથી સહન નથી થતું.' | મારું એ સૌભાગ્ય છે કે મને મનુષ્યભવ મળે છે. પૂર્વભવે કંઈ સુકૃત કર્યો હશે, તે મને રાજ મળ્યું. રાજવૈભવ ને રાજસાહ્યબી મળી. અને હું પૂરેપૂરી પ્રામાણિકતાથી કહું છું, કે આજ સુધી મેં જરાય નીતિ અને ન્યાયનું ઉલંઘન કર્યું નથી. છતાંય આજ મારી કેવી ખરાબ હાલત છે !
મારે જંગલે જંગલ ભટકવું પડે છે. ભૂખ્યા અને તરસ્યા આથડવું પડે છે. મારા બાળકોને પણ મારે ખવરાવ્યા વિના જ સુવરાવવા પડે છે. અને આ બધા જ દુઃામાં મારે મારી પત્નીને પણ સાથે ઘસડવી પડે છે.
અરેરે! ભગવાન ! મારા દુઃખેને તે કંઈ પાર છે ! ન જાણે આ દુઃખેમાંથી મારી ક્યારે મુક્તિ થશે?” - આમ વિષાદથી ભારે આંતરવ્યથા અનુભવતે તે ત્યાં જ બેસી પડ.
એ સિવાય તે સમયે એ બીજુ કરી પણ શું શકે
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ગ્રાસે
૧૫૦ તેમ હતો? કારણ દૈવનો તિરસ્કાર કરીને માણસ જે કાર્ય કરવા પ્રયત્ન કરે છે, તે કાર્ય સફળ થતું નથી. જેમકે ચાતકને તૃષા લાગવાથી સરોવરના પાણીમાં ચાંચ તે બાળે, પણ તે પાણી તેના પેટ સુધી પહોંચતું જ નથી. ગળાના છિદ્ર વાટે તે બહાર જ નીકળી જાય છે. આથી ચાતકની તૃષા તૃપ્તિ પામતી નથી. ચાતકનું કર્મ જ આમાં કારણભૂત છે.
વળી જન્મ તે ભાગ્યશાળીઓને જ પ્રશંસનીય છે, શુરવીર, પંડિત પુરુષને નહિ. કારણ કે શુરવીર અને પંડિત ગણાતાં એવા પાંચ પાંડે અનેક વિદ્યાઓમાં વિશારદ હતા, શસ્ત્ર અને શાસ્ત્રના જ્ઞાતા હતા, તે કીરની સાથે જુગારમાં હારી ગયા. બાર બાર વરસ સુધી તેમને વનવાસ સેવવો પડે. અને અનેક દુઃખને સહન કરવાં પડયાં. છે પરંતુ આથી એમ માનવાનું કારણ નથી કે, કર્મની સત્તા માત્ર પશુ અને માનવે ઉપર જ ચાલે છે. અરે ! તેની સત્તા તે અબાધ છે, તેને માનવ શું કે પશુ શું. દેવ શું કે દાનવ શું. નાનો જીવ શું કે મેટો જીવ શું. સૌને તે તેના એગ્ય જ ફળ આપે છે. તેમાં જરાય અલ્પ નહિ કે અધિકુ નહિ.
નહિ તે કુબેર ભંડારી તો મહાદેવનો મિત્ર ગણાતે હતો. પરંતુ તે ય મહાદેવને સહાય ન કરી શકે. અને મહાદેવને મૃગચર્મથી જ ચલાવી લેવું પડયું. આમ કર્મની સત્તા આગળ દેનું પણ કંઈ ચાલતું નથી.
આપણા અંગોનું નિરીક્ષણ કરીએ તે, ત્યાં પણ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
ભીમસેન ચરિત્ર
આ કર્માંનો ન્યાય જણાય છે. આખા દેઢ છિદ્રવાળે છે, જે મધ્યભાગમાં કુટિલ છે, તે કાને અનેક પ્રકારના અલકારાને ધારણ કરે છે. અને આંખા આખા શરીરનુ` એક મહત્ત્વનું અંગ અને તે સારા ય શરીરને ઢારતું હાવા છતાં તેને તે માત્ર કાજલ જ મળે છે.
કવિએ કહે છે : આવા કુટિલ સ્વભાવના દૈવને ધિકકાર હા ! ’
"
સૂર્ય અને ચંદ્ર તેા આ જગતના નેત્રો છે. તેમને તા નિરંતર ભ્રમણ કરવું પડે છે. પળની ય તેમને નિરાંત મળતી નથી. એકધારુ તેમને ફરવું પડે છે.
ખરેખર દૈવને આળખવા શક્તિમાન તે કઈ જ નથી. જયાં દૈવ જ એક ફળને આપનારા છે, ત્યાં ભલા ભલા મહારથીઓ, ધનપતિએ કે શાહ શહેનશાહેાનું પણ ચાલતું નથી. અને દેવની ઉપેક્ષા કરીને કામ કરનારના કામને તે નિષ્ફળ જ બનાવે છે.
અને જેવું ભાગ્ય જ રૂઢયું. હાય, તેને કાણુ સહાય કરે? દુઃખમાં અને આપત્તિમાં માત-પિતા, ભાઈ-બેન, ભાઈબંધ–દાસ્તાર, પત્ની કે પુત્ર, ગમે તેટલા પેાતાની સાથે હાય, તેા પણ એ સૌ દુઃખા તા પેાતાને જ સહન કરવાં પડે છે. તેમાં કેાઈનું કંઈપણ ચાલતું નથી.
જુએ તેા ખરા કે, કાળા અને ગણગણાટ કરતા એવા કેશરર ંગથી રંગાયેલા ભ્રમરાએ કમળના ફૂલના રસરૂપ મધુને સુખપૂર્વક આરેાગે છે અને રૂપ-રંગ, રહેણી-કરણીથી પણ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ગ્રાસે સુંદર ગણાતા એવા હશે પાણી ઉપર માત્ર શેવાળ ખાઈને જ જીવન જીવે છે.
દેવની આ વિચિત્ર લીલા ખરેખર ખેદ ઉપજાવે તેવી છે. વ્યવહાર, ન્યાય અને નીતિના જાણકાર લે આમ તેમ અનેક પ્રકારના વ્યાપાર ભલે કરે, પરંતુ તેનું ફળ કેટલું મળશે, એ તે એક દૈવ જ કહી શકે !
સમુદ્રનું મંથન સર્વ દેવેએ ભેગા થઈને કર્યું. તેમાંથી ને, હીરા, મેતી વગેરે સામાન્ય દે લઈ ગયા. વિષ્ણુદેવ તે અનેક મને વાંછિત ભેગ આપનાર લમીને જ લઈ ગયા! જ્યારે શ્રીમાન હરહર મહાદેવના હાથમાં તે ભયંકર અને હળાહળ ઝેર જ આવ્યું !!
આથી પંડિતે કહે છે : દૈવ જ માણસને શુભ અથવા અશુભ ફળ આપે છે. જેમાં હજારો ગાને સમુહ ઉ હોય, છતાંય વાછરડુ તે એ સમુહમાંથી તેની માની પાસે જ પહોંચી જવાનું. તેમ ગમે તે ભવમાં બાંધેલા કમે પણ તેના કતને શોધી જ કાઢે છે, અને શુભાશુભ ફળ આપે છે.
પ્રેરણા નહિ કરાયા છતાં પણ વૃક્ષ એગ્ય સમયે ફળ અને કુલ આપે છે. પરંતુ કાળના ક્રમ તે ઉલ્લંઘતા નથી, તેમ પૂર્વકાલિન કર્મ પણ કાળના કમને ઉલ્લંઘતા નથી.
આથી દુઃખના સમયે રડવું શું અને હર્ષના સમયે હસવું શું? કારણું ભવિતવ્યતા પ્રમાણે જ પરિણામો પ્રગટ લી-૧૧
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
ભીમસેન ચિ થાય છે. કર્મોની ગતિ જ એવા પ્રકારની છે. તેમાં પછી હરિહર હાય કે બ્રહ્મા, હાય કે ખીજા કોઇ બળવાન દેવા હાય તે પણ લલાટે લખાયેલા લેખને ફેરવવા કઈ જ શક્તિમાન નથી.
સજ્જના હાય, પિતા હાય કે પુત્ર હાય, ભાઇ ડાય કે સહેાદર હાય, માતા હાય કે બહેન હાય, પરંતુ જ્યાં ભાગ્ય જ ર્યુ હોય ત્યાં તેમાંથી કોઈ જ રક્ષણ આપી શકતુ નથી.
અને માત્ર દુઃખા જ અણુધાર્યાં ને અણુચી તવ્યાં આવે છે, તેવું ક ંઈ નથી, સુખેા પણ તેવી જ રીતે આવે છે. આથી દેવ આગળ તા સૌ કોઈ પામર છે.
ભીમસેન પણ આજ દૈવની આગળ લાચાર મની ગયા હતા. નહિ તેા એ ઘણી આશાથી પ્રતિષ્ઠાનપુર આવ્યે હતે. પરંતુ જ્યાં નસીમ જ એ ડગલાં આગળ હાય ત્યાં શું થાય ?
LY
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફેરે નકામે ગયે
ભારે વિવાદમાં ગુંગળાયેલો ભીમસેન પ્રતિષ્ઠાનના પાદરે બેઠો હતો અને વિચારતે હતે.
હવે શું કરવું? કયાં જવું? છ માસને સમય . કેવી રીતે પસાર કરે? ત્યાં સુધી કેને ત્યાં રહેવું? કોણ
મને કામ આપે? શું કામ આપે? કેટલો પગાર મળે ?' વગેરે વગેરે. - ત્યાં એક અનાજને વેપારી ત્યાંથી પસાર થયે. ધનસાર તેનું નામ હતું. એક અજાણ્યા પરદેશીને આમ ઉદાસ અને પ્લાન જોઈ તેને કરુણું આવી અને સહૃદયતાથી તેણે પૂછ્યું :
મહાનુભાવ ! આપ કેણુ છે ? અને આમ શું વિચારી રહ્યા છે?'
શેઠજી ! વિચારે તે ઘણું કરું છું, પણ દેવ આગળ મારા વિચારનું કંઈ જ ચાલતું નથી. ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરમાંથી હું આવું છું. મને ત્યાં ખબર પડી
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર કે, આ નગરને રાજા અરિજય ઘણે જ દયાળુ અને પોપકારી છે. આથી મારાં દુઃખ દૂર કરવા હું અહીં આવ્યા. ત્યાં મને ખબર પડી કે રાજા તે હજી ગઈકાલે જ આવીને ચાલે ગયે. હવે તે છ મહિને આવશે. એ છ મહિના હું કયાં ગાળું? કેવી રીતે તેટલો સમય પસાર કરું? હું તે આ નગરને સાવ જ અજાણ્યો છું. એમ કહી ભીમસેને પિતાને પૂર્વવૃતાંત કહ્યો.
ધનસારને ભીમસેન ઉપર દયા આવી. તેણે મમતાથી કીધું : “ભાઈ ! હેાય એ તો. ભાગ્યે જ જ્યાં ગૂઠયું હેય ત્યાં શું થઈ શકે? સૌ જીવે એ દૈવને આધિન છે. પણ તું મુંઝાઈશ નહિ. આ છ માસ મારે ત્યાં તું રહેજે, ખાજે–પીજે અને મારી દુકાનનું કામ કરજે. ઊઠ! ભાઈ! ઊઠ. ચિંતા છેડી દે. અને ભગવાનનું નામ લઈ હિંમત રાખ. અંતે સૌ સારાવાના થશે.”
ભીમસેનની ચિંતા દૂર થઈ ગઈ. ધનસારને પાડ માનતે અને કર્મની લીલાથી અચરજ ને દુઃખ પામતે એ તેને ત્યાં કામે લાગી ગયે.
- છ માસને જતાં વાર શી? જોતજોતામાં તે એ સમય પૂરે થઈ ગયે. રાજા અરિંજય પાછો આવે. ભીમસેન તરત જ તેની પાસે પહોંચી ગયા અને બે હાથ જોડી નમ્રપણે વિનંતી કરવા લાગ્યો ?
પરમદયાળુ રાજન્ ! હું ખૂબ જ દુખી માણસ છું,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફરો નકામે ગયા
૧૬૫
અને આપને શરણે આવ્યા છું. મને શ્રદ્ધા છે, આપ મારા દુ:ખને દૂર કરશે! જ. આપ મને ગમે તે કામ આપીને મારા આ દુઃખના અંત કરી.’
* ભાઈ ! તું કોણ છે? કયાંથી આવે છે ? એ ખષી મને વિગત જણાવ’ અરિજયે કહ્યું.
ભીમસેને બધી વાત જણાવી. એ સાંભળી અરિંજય વિચારવા લાગ્યા : અરે ! આ તે ધૃત માણસ જણાય છે. હરિત્રુ પાસે એ શુ કરવા નહિ ગયે! હાય ? તે પણ આ માણસને તે કામ આપી શકે તેમ છે. તેમ નહિ કરતાં એ અનેક ગાઉની દડમજલ કરતાં મારી પાસે આવ્યા છે, તેનુ કારણ શું? નક્કી આમાં કઈ ભેદ જણાય છે. આવા અાણ્યા માણસને હું... કામ આપુ' તા કઈ દિવસ એ મારુ ખરાબ ન કરે એની ખાત્રી શી ? નહિ, આ માણસ ઉપર દયા કરવા જેવી નથી.' આમ મનમાં વિચારી તેણે ભીમસેનને કીધું:
· ભાઈ ! તારી બધી જ વાત મે સાંભળી. તારે તે તારા નગરના રાજા હરિષેણુ પાસે જ યાચના કરવી જોઇએ. પણ એ યાચના તે... ત્યાં ભલે ન કરી. હું તેા મારી વાત જાણુ. હું તને કંઈ જ મદદ કરી શકું તેમ નથી. મારે ત્યાં હુમાં માણસની જરૂર નથી. માટે ભાઇ ! તારા સમય બગાડવા વિના હવે તું આજે પ્રયત્ન કર.' એમ એલી અરિય ચાલ્યા ગયેા.
ભીમસેને આવી અપેક્ષા નહાતી રાખી. તે તેા કામ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર મળશે જ અને હવે સર્વ દુઃખેને અંત આવી જશે, એવી આશા અને ઉત્સાહથી અરિજયને મળવા આવ્યું હતું. પણ અહીં તે ઉલટું જ જોવા મળ્યું. રાજાએ જરાય દયા ન બતાવી. કામની સ્પષ્ટ ના પાડી દીધી.
ભીમસેનની આશાના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા અને ભાંગેલા હૈયે તે ધનસારને ત્યાં પાછા આવ્યા.
અરે! ભીમસેન ! આમ માં કેમ ઉતરી ગયું છે? શું રાજાએ તારું કામ ન કરી દીધું ?” ધનસારે પૂછયું.
શેઠજી! જ્યાં નસીબ જ વાંકું હોય, ત્યાં કેણ કોનું કામ કરે? બધી કમની જ લીલા છે. કર્મથી જ માનવી ચક્રવતી, વાસુદેવ અને પ્રતિવાસુદેવ થાય છે. કર્મના જ પ્રતાપથી માનવીને સુખ અને સંપદા મળે છે અને કર્મના જ પ્રતાપે માનવી રંક અને દીન બને છે. સારુય જગત આ કર્મના તાંતણાથી ગુંથાયેલું છે. જેને જેવું પૂર્વે કર્મ કર્યું હોય, તેવું તેણે તેનું ફળ ભેગવવું પડે છે. મારા પણ કર્મ ફુટતાં ત્યારે જ ને, આજ મારું કામ ન થયું ને ?” ભીમસેને ભારે વ્યથિત હૈયે બધી હકીકત જણાવી.
જેવી ભવિતવ્યતા ! બીજુ શું ? પણ ભાઈ! તું વૃથા શેક ન કરીશ. ચિંતામાં તારું કાળજુ બાળી ન નાંખીશ. હિંમત રાખ. છ મહિના પછી રાજાને જમાઈ આવશે. તેને તું મળજે. તે તારું દુઃખ જરૂર દૂર કરશે. ત્યાં સુધી તું ભલે મારી દુકાને જ કામ કરજે.' ધનસારે ભીમસેનને આશ્વાસન અને આશરે બંને આપ્યાં.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફરે નકામે ગયે
ભીમસેનને થોડું બળ મળ્યું અને ભાવિની સુખદ આશાએ સમય પસાર કરવા લાગે. છ માસ થતાં જ રાજાને જમાઈ જિતશત્રુ આવે.
ભીમસેન તરત જ તેની પાસે દેડી ગયે અને પિતાની દુખકથા કહેવા લાગે.
ભાઈ ભીમસેન ! તારી બધી વાત મેં સાંભળી, પણ તે એ તે કહ્યું નહિ કે તું અહીં કેટલા સમયથી રહે છે?” જિતશત્રુએ પૂછ્યું.
“રાજન ! મને અહીં આવ્યું તે બાર બાર માસનાં વહાણાં વાઈ ગયાં. આપની જ રાહ જોઈ રહ્યો હતે. રેજ સવાર પડે ને ગણું એક દિવસ ગયે. હવે કાલે તે આવશે જ. - “તો તું અરિજય નરેશને કેમ ન મળ્યો? એ તે મારા આવતા અગાઉ એક વખત અહીં આવી ગયા હતા. તારે તેમને મળવું હતું ને ?”
“દયાળુ પ્રભે! શું વાત કહું? મને કહેતાં પણ હવે તે શરમ આવે છે તેઓને પણ મળ્યો હતો અને આપને કહી તે બધી જ વિગત જણાવી હતી. ભીમસેને કીધું.
તે તેમણે કંઈ જ પણ ન કર્યું !' જિતશત્રુએ આશ્ચર્યથી પૂછ્યું.
ના પ્રત્યે ! તેઓએ મને કંઈ જ મદદ ન કરી.” ભીમસેનના અવાજમાં દીનતા આવી ગઈ.
કેમ? એમ કર્યું? પ્રલે ! એ તે મને શી ખબર પડે? તેમણે મને
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
ભીમસેન ચરિત્ર કીધું, મારે હમણાં માણસની જરૂર નથી. બસ આટલી જ વાત કરી અને તેઓ તે ચાલ્યા ગયા.” ભીમસેને અરિજયની વાત કરી.
જિતશત્રુ એ સાંભળી વિચારમાં પડી ગયે. અરિજ કેમ ના પાડી હશે? એ તે દયાળુ છે. દુખીઓનાં દુખ જોઈ તેમનું હૈયું દ્રવી ઉઠે છે. તે આ દુઃખીજન પર શા માટે દયા નહિ કરી હેાય? અગાઉ તે કયારેય આવું નથી બન્યું. તે આજ આમ કેમ? શું તેમને તે યોગ્ય નહિ લાગ્યું હોય? આ માણસ સાચું નથી કહેતો, એવું તેમને લાગ્યું હશે ? આ માણસ પોતાને છેતરે છે, એમ શંકા થઈ હશે? શું હશે?—આમ અનેક વિચારો ઘડીકમાં કરી નાખ્યા. ત્યાં ભીમસેન આર્જવભર્યા કઠે છેઃ
“રાજન ! આપ તે દયાળુ છે, ઉદાર છે. આપ તે મને નિરાશ નહિ જ કરે. આપ ગમે તે કામ બતાવશેતે હું કરીશ. પણ પ્રત્યે ! હવે તમે મારો ઉદ્ધાર કરશે. હું આપના શરણે આવ્યો છું.'
નહિ ભીમસેન! એ મારાથી હવે નહિ બની શકે. હું તારા માટે કશું જ કરી શકું તેમ નથી. મારે તારા જેવા માણસની જરાય જરૂર નથી. જિતશત્રુએ વિચારને અંતે નકકી કર્યું. અરિજયનરેશ કંઈ વગર વિચારેકશું કરે જ નહિ. જરૂર આ માણસમાં તેમને કંઈક અપાત્રતા કે અયોગ્યતા જણાઈ હશે. માટે જ તેમણે આને કંઈ મદદ નહિ કરી હોય. એમણે જે એમ કર્યું હોય તે મારાથી તેને કેવી રીતે મદદ કરાય?
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે નકામે ગયે નહિ, મેટાએ જે કર્યું છે એ ઠીક જ હશે. મારે પણ આને મદદ નહિ કરવી. એમ નક્કી કરી તેણે ભીમસેનને નને ભણી દીધે.
“રાજન ! આ આપે શું કીધું? આપ મને કામ નહિ આપી શકો? અરેરે! હવે મારું શું થશે ? પણ ભીમસેનને આ વિલાપ સાંભળવા જિતશત્રુ ત્યાં ઊભો ન હતે. એ તે ના પાડીને તરત જ ચાલ્યા ગયા હતા.
એક માછલુ જોર કરીને માછીમારના કઠોર હાથમાંથી છટકી ગયું. પણ તે ન બચી શકયું. ત્યાંથી છટકી એ જાળમાં ફસાયું. એ જાળને પણ તેણે તેડી નાંખી અને ફરી મુક્ત થયું. પણ મુક્તિ તેના નસીબમાં હતી જ નહિ. ત્યાંથી આઝાદ થયું તે બગલાએ તેને ચાંચમાં પકડી લીધું. અને મરી ગયું.
હાથીના કુંભસ્થળે ઉપર માવત અંકુશ મારતે હતે. અંકુશના મારથી ત્રાસીને તેમણે નવું રૂપ ધારણ કરવાનું મન થયું. અને નારીના વક્ષસ્થળ ઉપર તે બેઠા. પણ હાય! ભાગ્ય ! ત્યાં પણ એ બિચારા શાંતિ ન પામ્યા ! પુરુષના નખથી ભેદાયા અને હાથથી અમળાયા!
ચંદ્રમાં કલંક, કમળનાળમાં કંટક, યુવતિને સ્તનભાર, કેશસમુહમાં પકવતા, સમુદ્રના જળનું અપેયપણું, પંડિતની નિધનતા અને પાછલી વયે ધનવિવેક. ખરેખર ! વિધાતા આ બધું જોતાં નિવિવેકી જ જણાય છે!
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ગિ
વિધિની વક્રતા અને વિચિત્રતાના વિચાર કરતા કરતા, પેાતાના પૂર્વભવના પાપને નીદતા અને હવે શુ થશે ? શું કરીશ? એવી ચિંતામાં શેકાતા, ભાંગેલા હુયે અને પગે ભીમસેન ધનસારને ત્યાં આવ્યે.
૧૭૦
‘કેમ ભાઈ ! શું થયું? હવે તે તારાં દુઃખ દ દૂર
થઈ ગયાં ને ?' ધનસારે પૂછ્યું.
શેઠ! નસીમ મારાં ઘણાં વાંકા છે. હું જ્યાં જ્યાં સુખની આશાએ દોડું છું ને ત્યાં જઈ ઊભા રહે... છું, ત્યાં ત્યાં નસીબ બે ડગલાં આગળ આવીને ઊભુ' જ રહી જાય છે. જિતશત્રુએ પણ મને ના પાડી. હવે હું મારા બાળક અને પત્નીને મારૂ મેાં કેવી રીતે બતાવીશ ? એ બિચારાએ ત્યાં કેવી રીતે જીવતાં હશે? ભીમસેને કકળતા હૈયે કીધું. અને પછી ઉમેર્યુ
શેઠ! હવે તેા ખસ મારે અહીથી તરત ચાલ્યા જ જવું જોઈ એ, જ્યાં હવે કેઈ આશા નથી, ત્યાં રહીને પૃથા સમય શા માટે વ્યતિત કરવા ? માટે દયાળુ ! તમે મારા શસ્રા મને પાછાં આપે।. હું હવે અહીંથી ચાલ્યે! જ જઈશ. શેનાં શસ્ત્રા ને શી વાત ?' ધનસારે પાઘડી ફેરવી. તેના મનમાં શેતાન વસ્યા. તેણે ભીમસેનની લાચારીને લાભ ઉઠાવવા માંડયેા. ભીમસેનને કોઈપણ રીતે જૂડો પાડી શકાય તેા જ તેને આપવાના પગારમાંથી બચી શકાય. અને એટલ ધન ખેંચી શકે. આમ ધનના પાપે તેણે ભીમસેનને આંખ ફેરવીને વાત કરી.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે નકામે ગયો
૧૭૧ “તને દુઃખી જાણીને એક તે મેં તારા પર દયા કરી અને હવે તું મારા ગળે પડે છે? તને તે કંઈ લાજ શરમ છે કે નહિ? મારો પાડ માનવે તે બાજુ ઉપર રહ્યો અને હવે મારા પર આળ મૂકે છે? ખરેખર! તું તે બદમાશ માણસ લાગે છે. નહિ તે અરિજય અને જિતશત્રુ તને મદદ ન કરે? ભાઈમાં તે લખણ છે નહિ અને હવે મારી પાસે શત્રે માંગે છે? જા, ભાઈ ! જા. તું તારે રસ્તે પડ. મારો સમય હવે બરબાદ ન કર.” - ભીમસેનને તીરસ્કાર કરીને ધનસાર શેઠ પોતાના કામે ચાલી ગયા. ભીમસેન તે આ નવી ઉપાધિથી વધુ ડઘાઈ ગયે. હજી જિતશત્રુની નિરાશાના ઘાથી વાગેલી કળ માંડ માંડ શમી હતી, ત્યાં ધનસારે એક વધુ આઘાત આપે. તેનું હૈયું છિન્નભિન્ન થઈ ગયું. મરમ કાળઝાળ ગુસ્સે વ્યાપી ગયે. પણ પરિસ્થિતિ સમજીને વિવેક રાખી તેણે સંયમ રાખે. અને ઉદાસ અને હતાશ હૈયે ત્યાંથી નીકળી પડયો. | નેકરીની આશાથી વિફળ થવાથી ધનની ચિંતા તે હતી જ. હવે ભીમસેનને પત્ની અને બાળકની ચિંતા થવા લાગી. તેઓ શું કરતાં હશે? સુશીલા બિચારી કયાં કામ કરતી હશે? દેવસેન અને કેતુસેનનું શું થયું હશે ? તેઓને નિયમિત ભેજન મળતું હશે ? તેમની પાસે પહેરવા પૂરતાં કપડાં હશે? ઠંડીની રાતમાં ઓઢવાં જાડાં કઈ સાધન હશે ! ન જાણે આ એક વરસમાં તે બધાંની શી દશા થઈ હશે ?”
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર કાળજુ બાળી નાખે અને જીવનને મૃતઃપાય કરી નાખે એવી ભીમસેનની દશા હતી. દશા શેની? અવદશા જ હતી. છતાંય સમભાવથી એ પંથ કાપે જતું હતું. અને ભૂખ્યા - તરસ્યા એ દડમજલ કરતો હતો.
ઘણા દિવસો બાદ સફરથી થાકેલે, તૃષા ને સુધાથી પડાયેલે, નિરાશ અને હતાશ બને તે પિતાના ઘર આગળ આવીને એક રાતે ઊભે રહ્યો. મકાનની પાછળના - ભાગમાં એક જાળીયું હતું. તેમાંથી એ પિતાને સંસાર જોવા લાગ્યું.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશીલાનો સંસાર
બાપના રાજમાં ન સમાય પણ માના રેટીયામાં સમાય. ભીમસેન રાજા હતા. રાજગૃહ ઉપર તેની અમાપ સત્તા ચાલતી હતી. બારણે હાથી ઝુલતા હતા, ઘરમાં સુવર્ણ હીંચળા હીંચતા હતા. એક કહેતાં હજાર વસ્તુ હાજર કરનારા હજારે દાસદાસીઓ હતાં. કશી વાતની કમીના ના હતી. અઢળક સાહ્યબી હતી, અપરંપાર સુખ હતું. શાંતિથી તેને સંસાર ચાલ્યા જતે હતો.
પણ વિધિની વક્ર નજરે એ બધું જ ઝુંટવાઈ ગયું.. રાજ ગયું. વૈભવ ગ. શાંતિ ગઈ. એ સુખ અને ચેન ચાલ્યાં ગયાં. ભીમસેન રસ્તાના રઝળુ ભિખારી જે બની. ગ. એક ગામથી બીજે ગામ દર દરની ઠેકરો ખાતાં. તે પિતાના પરિવારને લઈને ભટકવા લાગે.
ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરમાં આવ્યું. ત્યાં થોડો સમય રહ્યો. નસીબનું પાંદડું તે યે ન ફરકયું. અને એક વહેલી સવારે સૂતા બાળકોને મૂકી, પત્નીની અશ્રુભીની યાદ લઈને બિ નીકળી પડશે.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
એક જ આશાએ, ઘણું ધન કમાઈશ. દુઃખ અને દારિદ્રતાને દફનાવી દઇશ. આ રઝળપાટના અંત આણી ઈશ. પત્નીની અશ્રુભીની યાદ લઇને એ નીકળી પડચેા.
એ આશા ઠગારી નીવડી, દૈવે તેના ઉપર જરાય મહેરબાની ન કરી. કર ખની તેણે ભીમસેનને ભાંગી નાંખ્યા, ભીમસેન હતે. તેવા ને તેવે જ પાછે ફર્યાં. પેાતાની પત્ની અને બાળકાને મળવા અધીરા બન્યા.
પણ હાય ! ત્યાં તેા કાળજુ કંપી ઊઠે તેવુ" દૃશ્ય હતું. ખૂલ્લી જમીન ઉપર એક કતાન પાથરેલું હતુ. કંતાનનાં રેસેરેસાં ખહાર દેખાતાં હતાં. અને પવનના સપા.ટાથી આમતેમ ઉડતાં હતાં.
૧૭૪
ફાટેલા એ કંતાન ઉપર ભીમસેનના સારી ય સ`સાર સૂતા હતા, સુશીલા આડે પડખે જમણી બાજુ ફરીને સૂતી હતી. તેનુ' માં ભીમસેનને સ્પષ્ટ દેખાતું હતું.
આંખા ઊંડી ઉતરી ગઈ હતી. આંખાના નીચેના ભાગ કાળા પડી ગયા હતા. ત્યાં એ—ચાર આડી અવળી કરચલીઓ પડી ગઈ હતી. ગાલ સાવ બેસી ગયા હતા. તેના અસલને ગુલામી રંગ એકદમ ઊડી ગયા હતા. જડખાનાં એ હાડકાં એકદમ વર્તાતાં હતાં. કેશકલાપ છૂટા હતા. વાળ લૂખા અને રૂક્ષ ખની ગયા હતા. જમીન ઉપર પડેલા હાથ સાવ કંગાળ જણાતા હતા. તેના ઉપર પહેરેલાં સાહાગકંકણુ વારે વારે સરી જતાં હતાં અને ખૂબ જ પાતાણ રહેતુ હતું. છાતી સાવ ચીમળાઈ ગઈ હતી. શરીર
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશીલાના સસાર
૧૭૫
આખું દૃશ થઈ ગયું હતું. તેના ઉપર ઢાંકેલા વસ્ત્રો ખરાખર ન હતાં. ઘણી જગાએથી તે ફાટેલાં હતાં અને સુશીલાના એક વખતના અપ્રતિમ સૌન્દ્રયની ચાડી ખાતાં હતાં.
ભીમસેને જોયું. સુશીલા નહિ પણ સુશીલાનું જીવતું હાડપિંજર સૂતુ' હતુ', તેના હૈયાએ ભારે નિશ્વાસ નાખ્યા.
ધ્રુવસેન અને કેતુસેનના દેહનુ' વર્ણન તે। કહ્યું જાય તેવું નહેાતુ, અનેનાં ડાચાં સાવ બેસી ગયાં હતાં. છાતીની એક એક પાંસળી ગણી શકાય તેવી હતી. ઉઘાડા શરીરે અને ફૂટીયું વાળીને સૂઈ રહ્યા હતા અને પવન સતત ફૂંકાઈ રહ્યો હતા. શિયાળાના ઠંડા પવન કોઈની પણ શરમ ભરે? ઠંડી હવાથી અને ધ્રૂજી રહ્યા હતા. સુશીલાને દેહ પણ ઠંડીથી કાંપતા હતા.
ત્યાં કેતુસેન અમુકીને જાગી ઊઠયેા. ‘મા ! મા !’ એમ કહી રડવા લાગ્યું.
કેતુના રડવાથી સુશીલા પણ જાગી ગઈ. દેવસેન પણ એઠો થઈ ગયા.. સુશીલાએ કેતુસેનને ગેાદમાં લેતાં વ્હાલથી પંપાળી પૂછ્યું : ‘શું થયુ. એટા ! કેમ રડે છે ??
'
· મા! મને ભૂખ લાગી છે, કંઇ ખાવાનું આપને’ “ બેટા ! અત્યારે કંઈ ખવાય? હજી તેા રાત ઘણી આકી છે. સવારે આપીશ હાં, સૂઈ જા મારા લાલ ! સૂઈ જા. ' સુશીલાએ કેતુસેનને થાબડચેા.
(
ના, મા! તું જૂઠું ખેલે છે. કાલે પણ તેં એમ જ કી' હતું. આજે સવારથી તે અત્યારસુધી તે મને કઇ જ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
ભીમસેન ચરિત્ર ખાવા નથી આપ્યું અને કાલે પણ મેં અધુ પધુ ખાધું હતું. મા ! મા ! મને ખૂબ જ ભૂખ લાગી છે. ભૂખને લીધે ઊંઘ પણ નથી આવતી. મને ખાવા આપને મા ! આમ કેમ કરે છે ? મને ભૂખે શા માટે મારે છે?” કેતુસેને રડતાં રડતાં કીધું.
“કાલે જરૂર આપીશ બેટા ! આજે જૂઠું નથી બેસતી કાલે પણ જુઠું નહોતી બેલી. પરંતુ જે ઘરે હું કામ કરું. છું, તે શેઠે મને કંઈ જ ન આપ્યું, આથી મારે તને આજે ભૂખ્ય રાખવો પડ્યો બેટા ! પણ કાલે તેમ નહિ થાય. બીજા શેઠે મને કાલે લેટ, ઘી ને સાકર વગેરે આપવા. કહ્યું છે. એ આપશેને એટલે જરૂરથી તને સવારે ગરમ ગરમ રસેઈ ખવડાવીશ, હા બેટા ! અત્યારે તું સૂઈ જા.” સુશીલાએ કેતુને પટાવતાં કહ્યું.
પણ મા ! હવે મારાથી નથી સહન થતું. આમ કયાં સુધી ચાલશે?” કેતુએ રડતાં રડતાં જ કીધું.
“બેટા હવે બહુ દિવસે આપણે આ દુખ નથી સહન કરવાનું. તારા પિતાજી પરદેશ ગયા છે ને તે હવે આવતા જ હશે. એ ખૂબ ખૂબ ધન લઈને આવશે, પછી તે તને હું રાજ શેજ મીઠાઈ ખવડાવીશ. સારાં સારાં કપડાં પહેરાવીશ. તને રમવા રમકડાં લાવી આપીશ.”
પણું મા !પિતાજી તો છ મહિનામાં પાછા આવવાનું કહી ગયા હતા. હજી છ મહિના નથી થયા મા !” રમકડાં ને ખાવાની વાત સાંભળી કેતુસેન શાંત થઈ ગયે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશીલાને સંસાર
૧૭૭ “છ મહિના તે કયારના ય થઈ ગયા બેટા! પણ શી. ખબર એ કેમ નહિ આવ્યા હોય ? મને પણ તેમની રેજ સતત ચિંતા થાય છે. શું થયું હશે એમને? એ સાજસરવા તે હશે ને ? એ ત્યાં સુખી તો હશે ને ?શું કરતા હશે ? કયાં ખાતા–પીતા હશે ? કયાં રહેતા હશે ? આવા આવા તે બેટા ! હજારે વિચાર મને આવે છે. તેમની રાહ જોઈ જોઈને હવે તે મારી આંખે પણ થાકવા આવી છે. દિવસો ગણીગણીને તે મારા વેઢા પણ ઘસાઈને દુઃખવા આવ્યા છે, પણ બેટા ! તું ચિંતા ન કરીશ હાં ! તારા પિતાજી હવે થોડા જ દિવસમાં આવી જશે. અત્યારે હવે તું સૂઈ જા.”સુશીલાએ કેતુસેનને થાબડીનેસૂવરાવવા માંડશે.
ડીવારમાં કેતુસેન ઊંઘી ગયે. માના હાથમાં જ એકમાત્ર એવો જાદુ છે. જે તેને સ્પર્શ થતાં જ ભૂખ્યું બાળક પણ નિરાંતે ઊંઘી જાય છે. કેતુસેન પણ સુશીલાને વાત્સલ્યભર્યો સ્પર્શ પામતાં જ ઘસઘસાટ ઊંઘ અનુભવવા. લાગે. - ત્યાં દેવસેન ફરિયાદ કરવા લાગ્યાઃ “મા ! મા! મને કંઈ ઓઢાડ ને, મને બહુ ટાઢ વાય છે.”
સુશીલાએ તરત જ ઊભા થઈને પિતાની નીચે પાથરેલું ફાટેલું કંતાન તેના ઉપર ઓઢાડયું અને જે એક જાળિયું ઉઘાડું હતું, તેની બારી બંધ કરી દીધી અને પછી પોતે જમીન ઉપર જ સૂઈ ગઈ. ' પણ એમ ઊંધ શેની આવે? એક તે બહાર સખ્ત ભી. ૧૨
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
ભીમસેન ચરિઝ ઠંડી હતી. દિવસભરના કામને તેને થાક હતો. બબ્બે દિવસથી તેણે કંઈ ખાધું ન હતું. ભૂખથી પેટ ચીસો પાડતું હતું. બાળકે બિચારાં ભૂખ્યા તરસ્યાં સૂતાં હતાં. પતિ પરદેશ હતે. કાલે શું બાળકોને ખાવા આપીતેની સળગતી ચિંતા. હતી. આ બધાને લીધે તે સૂઈ ન શકી. તે બેઠી બેઠી પ્રભુને ફરિયાદ કરવા લાગી.
સુશીલાને જાળિયા પાસે આવતી જોઈ ભીમસેન દૂર ખસી ગયો. બારી બંધ થઈ જવાથી હવે કંઈ જેવા મળવાનું ન હતું, છતાંય તેની ફાટમાંથી તે પ્રયત્ન કરવા લાગે. બારીની ફાટમાંથી જોયું તે સુશીલાની આંખમાં આંસુ દદળતાં હતાં અને એ વિધાતાને પૂછતી હતીઃ
અરેરે વિધાતા ! તું કેમ આટલો બધે કર અમારા પર થયે છે? તારા હૈયામાં દયાનો જરા ય છાંટો નથી રહ્યો? શા માટે તું અમને આમ રોજ રજ રીબાવે છે?”
અને તારે જે દુઃખ જ દેવું છે, તે એ તમારા દુઃખ મને એકલીને જ આપને. બિચારાં આ ફૂલ જેવા કે મળ બાળકને તું શા માટે દુઃખથી દઝાડે છે? એ નિર્દોષ સંતાનેએ તારે શે અપરાધ કર્યો છે ? અને માન કે તેઓએ તારે કંઈ અવિનય કે અપરાધ કર્યો હોય તે તેઓની સજા તું મને કર. મને સતાવ. મને શિક્ષા કર, પણ એ બિચારા બાપડાઓને તું શા માટે ભૂખે મારે છે? શા માટે હું તેમને ઠંડીમાં થીજવી નાખે છે? શા માટે તું એમનાં ઊંધ-આરામ ને આનંદ છીનવી લે છે ?
ઓને તાવ, મને શિ૧ ૧
માટે તું
તે
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશીલાને સંસાર
૧૮ વિધાતા ! કઈ માતા પિતાના બાળકને દુઃખી જોઈ શકે ? મારાથી એમનું દુ:ખ નથી સહન થતું.
કયાં એ રાજકુળનાં સંતાને ? એક વખત તેઓ છત્રપલંગમાં પિઢતાં હતાં, મેવા-મિઠાઈ આરોગતાં હતાં, સેનાના ઝૂલે ઝૂલતાં હતાં. હીરા-મોતીના રમકડે રમતાં હતાં. કીનખાબ અને જરીનાં કપડાં પહેરતાં હતાં. એક કરતાં એકવીસ વસ્તુ તેમને મળતી હતી. આજ્ઞા પણ નહોતી કરવી પડતી. વગર કીધે જ બધું તેમને મળી જતું હતું. સદાય આનંદ અને મસ્તીમાં રહેતાં હતાં. રાત પડે નિરાંતે સૂઈ જતાં હતાં. સવારે ઊઠી ફરી ખેલકૂદમાં પડી જતાં હતાં.
અને કયાં આજનાં મારાં આ બાળકો? કહે છે વિધાતા ભૂખે ઉઠાડે છે પણ ભૂખે સૂવાડતું નથી. - વિધાતા ! હું તને પૂછું છું, કયાં છે તારે આ ન્યાય ? મારા બાળકો બબ્બે દિવસથી ભૂખ્યાં જ સૂઈ જાય છે અને ભૂખ્યાં જ ઊઠે છે અને જ્યારે તેમને ખાવાનું મળે છે ત્યારે પણ તે લૂખું-સૂકું, એઠું–જૂહું.
અરે એ વિધાતા ! તું મારા બાળકે પાછળ શા માટે પડે છે? તેમને બિચારાઓને તે સુખે જીવાડ. તેમને રાજ ન આપે તે કંઈ નહિ. સેનાના ગૂલે ન મૂલવે તે જે કંઈ નહિ. તેમને મસાલા દૂધ ને ભારે મીઠાઈ ન ખવડાવે તે કંઈ નહિ, તેમને પહેરવા કિંમતી પોષાક ન આપે તે કંઈ નહિ, પણ તેમને નિરાંતે બે ટંકને લખેસૂકે રોટલે તો રેજ આપ. તેમને પહેરવાં પૂરતાં કપડાં
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
ભીમસેન ચરિત્ર તે આપ. તેમને નિરાંતની ઊંઘ તે આપ. શૈશવના નિર્દોષ આનંદ અને મસ્તી તે આપ.
વિધાતા ! તારી નિયતાની આ બધી વાત મારે કેને કહેવી? આ બધું દુઃખ જાણે તને ઓછું હતું, તે તે મારા સ્વામીને પણ બહાર પરદેશ મોકલી દીધા. તેમના વિના તે મારી દશા જળ વિનાની માછલી જેવી થઈ ગઈ છે. છ માસમાં જ તેઓ પાછા આવવાનું કહી ગયા હતા. આ જ તો બાર બાર માસનાં વહાણાં વહી ગયાં વિધાતા ! હજુ પણ મને તેમનાં દર્શન નથી થયાં.
વિધાતા ! કયાં છે મારા સ્વામી? કયાં છે એ તે કહેતેઓ જ્યાં છે ત્યાં સુખી તે છે ને ? તેમનું શરીર તો સારું છે ને? ત્યાં એ શું કરે છે? વાયદો આપીને પણ હજી તે કેમ પાછા આવ્યા નથી ? અરે ઓ ! નિષ્ફર વિધાતા ! મને કંઈક તે જવાબ આપ.” પતિની યાદે સુશીલા વધુ વ્યગ્ર બની ગઈ. બોલતાં બોલતાં તેનાથી મટે અવાજે રડી પડાયું. ભીમસેનની આંખમાંથી તે ચોધાર આંસુ દદળી રહ્યાં હતાં. પોતાના પરિવારની આ દશા જોઈ તેનું હૈયું અંદરથી પોક મૂકીને રડતું હતું.
માના રડવાનો અવાજ સાંભળી બંને બાળકે જાગી ગયાં અને પૂછવા લાગ્યાં : “મા ! મા ! તું કેમ રડે છે ? તને શું થયું છે? મા !”
બાળકને જાગી ગયેલાં જોઈ સુશીલાએ પોતાના શાકને સંભાળી લીધો અને ઝડપથી પોતાનાં આંસુ લૂછી નાખ્યાં.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશીલાના સંસાર
૧૮૧
અને ખેલી : કંઈ નહિ બેટા ! કશું નથી થયું, હું કાં રડું છે ? એ તે આ આંખમાં કંઈ પડયું છે એટલે તમને એમ લાગે છે. ' પેાતાના બાળકો પેાતાની વેદના ન જાણી
,
જાય એટલે સુશીલા જૂહુ ખેલી.
'
ના મા! તું અસત્ય ખેલે છે. તારી આંખા જ કહે છે કે તું ખૂબ રડી છે, મા! તું શા માટે જૂહુ ખેલે છે ? મને સાચુ કહેને.’ દેવસેને કીધું.
*
હે... મા હું રડું છું ને ખાવાનું માંગુ છુ' એટલે તું રડે છે? તે ના રડીશ મા! હું નહિ રહું હવે, હુ હવે ખાવા પણ નહિ માંગુ, મસ. હવે તું રડીશ નહિ હાં.’ કેતુસેન બેલી ઊડયેા.
"
'
ના `બેટા ! ના હું તારા ખાવાના માંગવાથી નથી રડતી હાં. તું તારે નિરાંતે સૂઈ જા મારા લાલ !’ કેતુને છાતી સરસા ચાંપતાં સુશીલાએ ગળગળા સાદે કીધું. મા! તને મારા પિતાની યાદ આવે છે ? તેની તને ચિંતા થાય છે? મા ! તને શું થાય છે! તું આમ ઉદાસ કેમ છે? આમ તું વારેવારે નિશ્વાસ કેમ નાંખે છે?' દેવસેને ફરી પૂછ્યું. તે જરા વધુ સમજદાર અને સહનશીલ હતા. માનુ દુ:ખ તેનાથી સહન ન થયું.
- હા બેટા ! તારા પિતાની યાદ આવે છે. તેમની મને ચિંતા થાય છે. એ કેમ હજુ ન આવ્યા ? માર્ગમાં કઈ અમાંગળ તા નહિ બન્યુ હાય ને ? આવા આવા
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
ભીમસેન ચરિત્ર વિચારથી મારાથી રડી પડાય છે! માએ અધું સાચે ખુલાસે કર્યો.”
“મા! તું નકામી ચિંતા કરે છે. પિતાજી તે હવે એક બે દિવસમાં જ આવી પહોંચશે. તું ધીરજ રાખ. આટલા મહિના રાહ જોઈને તે આપણે કાઢયા. હવે શું બે ચાર દિવસ નહિ નીકળી જાય?” દેવસેને માને આશ્વાસન આપવા માંડયું.
બિચારે ભીમસેન ! બહાર ઊભે ઊભે એ આ બધું સાંભળી રહ્યો હતે. એક એક શબ્દ તેનું હૈયું વલેવાઈ જતું હતું.
એ વિચારતા હતા: આહ! મારા આગમનની આ લકે કેટલી આતુરતાથી રાહ જોઈ રહ્યાં છે ! આજ આવશે કાલ આવશે. એમ જ મારી વાટ જુએ છે, ને કેવી કેવી આશાએ બાંધીને દિવસે પસાર કરે છે?
અને જ્યારે આ બધાં જાણશે કે હું આવી ગયે છું ને ખાલી હાથે પાછો ફર્યો છું, ત્યારે ન જાણે એમના આશાભર્યા હૈયા ઉપર શું ને શું યે વીતશે? બાળકના અરમાન ઉપર તે વીજળી જ તૂટી પડશે. સુશીલાનું હૈયું પણું ભાંગી જશે. અને મારા મળવાથી તે તેઓ સાવ જ ભાંગી પડશે. તેમના અંતરને ભારે ધક્કો લાગશે.
ખરેખર મને ધિકકાર છે ! મારા જન્મને ધિક્કાર છે! પુરુષ જે પુરુષ થઈને પણ હું ખૂદ મારા એકલાનું
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશીલાને સંસાર
૧૮૩ પણ હવે તો પૂરું કરી શકું તેમ નથી. ત્યાં મારા આ સંસારનું તે કેવી રીતે પૂરું કરી શકું?
મેં આજ સુધી પુરુષાર્થ કરવામાં જરાય બાકી નથી રાખ્યું. પણ દૈવે સદાય મારી સાથે છેતરપીંડી કરી છે. તેણે મને સદાય દુઃખની જ ભેટ ધરી છે. ખરેખર દૈવ મારું સાવ જ મેં ફેરવીને બેઠું છે. મારા સુખની એ સતત ઉપેક્ષા જ કરે છે. મને એણે સદાય અણમાનીતે જ માનીને રાખે છે. અને મારી સાથેસાથે મારા આ પરિવારને પણ તેણે દુખમાં પીસવાનું બાકી નથી રાખ્યું. - હવે હું શું કરું? મારા બાળકને કેવી રીતે સુખી કરું? પત્નીને કેવી રીતે શાંતિ આપું? નિધન અને અકિ. ચન હું તેને કેવી રીતે સુખ અને શાતા આપી શકીશ? ' અરેરે ! આવા જીવન કરતાં તે મૃત્યુ જ ઘણું સારું. માટે હે મારા ભાગ્યવિધાતા ! હવે મારા આ દુઃખને એથી અંત લાવ,
આ દુઃખ ને યાતના હવે હું નથી જોઈ શકો, નથી તેમાંથી ઉગરી શકવાને કોઈ ઉપાય છે. તેમ જ નથી એ બધું સહન કરી શકતે. માટે પ્રભે ! હવે તે તારી પાસે બે હાથ જોડી એક જ યાચના કરું છું. “તું હવે મને મત આપ.”
ભીમસેન મૃત્યુને વિચાર કરતે ત્યાંથી દૂર ભાગવા
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર લાગ્યા. અને ભાગતે ભાગ નગરની બહાર નીકળી ગયે. ત્યાં એક વડ નીચે જઈને ઊભે રહ્યો.
વડની વડવાઈએ ફણિધર નાગની જેમ નીચે લબડી રહી હતી. એ જોઈને ભીમસેને વિચાર કર્યો. આ વડવાઈઓ મારે ઉધ્ધાર કરી શકશે. મારા ગળા કાપતી એ વીંટળાઈને મારે દુઃખેને નાશ કરી શકશે અને મારા જીવનને પણ અંત આણશે.
ભીમસેને આ દુઃખી જિંદગીનો અંત લાવવાનો પાકે નિર્ણય કરી લીધું. હવે મેત બે આંગળ જ છેટુ છે, એમ સમજીને અંત સમય સુધારી લેવા મન-વચન અને કાયાને એકાગ્ર કરી વીતરાગ દેવનું સ્મરણ કરવા લાગ્યો. ઘણા જ ઉત્કટ ભાવથી નમસ્કાર મહામંત્રનું થોડા સમય માટે પારાયણ કર્યું. અને પછી પિતાના જીવન દરમિયાન જે કંઈ જાણતાં અજાણતાં સ્થળ અને સૂક્ષમ અપરાધે કર્યા હોય તેને યાદ કરવા લાગ્યું. અને જગત સમસ્તના જીવને ઉદ્દેશીને એ પ્રગટ કહેવા લાગ્યું :
“હે જીવરાશીઓ ! મેં અજ્ઞાનતાથી, આળસ કે પ્રમાદ વશ બનીને તમારા અનેક અપરાધ કર્યો હશે, તમને દુઃખ આપ્યું હશે, સંતાપ્યા હશે, તમારા આત્માને દુભાવ્યું હશે. તમારા અંતરને કલેશ કરાવ્યું હશે. મારા કોઈ કાર્ય ને વિચારને લીધે તમારે આર્ત અને રૌદ્ર ધ્યાન કરવું પડયું હશે. એ સર્વ પાપની હું આપ સૌની નમ્ર ભાવે ક્ષમા માગું છું, મારા એ તમામ અપરાધને તમે સૌ માફ કરજો.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
-સુશીલાને સંસાર
૧૮૫ મારા ઉપર આપ સૌને ઘણું જ ઉપકાર છે. હું તમારા સર્વને કાણું . આજ હું તેને જરાય બદલો ચૂકવી શકું તેમ નથી. આથી તમે મારા ઉપર દયા અને કરુણા વર્ષાવી મારા એ અણુ ભારમાંથી મને મુક્ત કરજે.
આ જન્મમાં ઘણું ભયંકર દુઃખે અનુભવ્યાં છે. એ માટે હું તમારામાંથી કેઈનય દેષ જોતું નથી. મારા જ કર્મનું એ ફળ છે. પૂર્વભવના કેઈ અશુભ કર્મના પરિણામે આ ભવમાં મારે એ બધું ભેગવવું પડયું છે. આથી તેમાં હું તમારા કેઈ અપરાધ જેતે નથી.
હું હવે મરણને શરણ થાઉં છું, ત્યારે હું અઢાર લાખ, ચોવીશ હજાર એકસોને વીસ વાર મિથ્યા દુષ્કૃત માગું છું. - હે અરિહંત ભગવંત! તમને નમસ્કાર થાઓ. હે સિદ્ધ પરમાત્મા ! તમને મારા પ્રણામ હે ! હે પ્રાતઃ
મરણીય પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત ! હું તમને પ્રણિપાતુ છું. અને હે સર્વ લેકના મુનિ શ્રમણ ભગવંતો ! મારા તમને આ આખરના છેલ્લા છેલા નમન.”
આમ પ્રભુપ્રાર્થના કરી ભીમસેને પોતાના ગળા ફરતી વડવાઈઓને વીંટાળવા માંડી. અને કસ કસીને બાંધી દીધી. અને પછી પોતે અદ્ધર ખુલવા લાગ્યો. અને મોતની વાટ જેતા નવકારમંત્રનું રટણ કરવા લાગ્યા,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે.
છે. ૦
મત પણ ન આવ્યું
પુરુષાર્થ અને પ્રારબ્ધના બે ચક્રથી આ જીવન ચાલે. છે. બે ચક્રો બરાબર હોય છે તે જીવન સીધી ગતિએ સડસડાટ ચાલ્યું જાય છે. પણ તેમાંથી જે એક પણ ચક્ર બગડે છે તે જીવન પણ ડગુમગુ ચાલે છે. અને તેમાંય જે. પ્રારબ્ધનું ચક્ર સહેજ બગડેલું હોય છે, તે તે સમજવું કે જીવનનું આવી જ બન્યું. એ ચક્રની થેડી પણ ખરાબી
જીવનને ગબડાવી નાખે છે, ભાંગી નાંખે છે ને તેને શીર્ણ વશીર્ણ કરી નાંખે છે.
જીવન છે તેમાં દુઃખ પણ આવે છે અને સુખ પણ. જેવાં માનવીનાં શુભાશુભ કર્મ તેવું તેને ફળ મળે છે. અશુભ કર્મને જ જ્યારે ઉદય હોય છે, ત્યારે જીવનમાં દુઃખેની વણઝાર ચાલી આવે છે. આ દુખેથી માનવ રડે છે, વિલાપ કરે છે, ભાગ્યને દેષ દે છે અને અનેક રીતે દુખને દૂર કરવા એ પ્રયત્ન કરે છે.
પરંતુ અશુભ કર્મો જ્યારે સરેસ જેવા ચીકણા બાંધ્યા હોય છે, ત્યારે દુઃખ પણ જીદ્દી બનીને જીવનને વળગી રહે
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેાત પણ ન આવ્યું
૧૮૭
છે. માનવી તેથી ત્રાહ્ય ત્રાહ્ય પેાકારી જાય છે. તેનાથી ગભરાઈ ને, ત્રાસીને, અકળાઈને તેનાથી છૂટવા આત્મહત્યા કરવા તૈયાર થાય છે. ન જાણે જીવનને એક આટકે કાપી નાંખવાનું પેાતાના હાથમાં ન હોય, એમ તે પ્રયત્ન કરે છે. ઘાસલેટ છાંટે છે, વિષ ધેાળે છે, ખૂબ ઊંચેથી પડતું મૂકે છે, કૂવા પૂરે છે, જીભ કચરે છે. ચાલતી ગાડીએ પડતું મૂકે છે. આવા હજાર હજાર પ્રયત્ન માનવી દુઃખથી ત્રાસીને કરે છે.
પણ માગ્યુ માત જો મળતુ હાય અને દુઃખમાંથી છુટકારો મળી જતા હાય તા તા જોઇએ શું? તે તે દુનિયામાં બધા સુખી જ માણસેા ન વસતા હૈાત ?
ભીમસેને પણ મેાત માગી લીધુ હતુ. દુઃખથી કાયમ માટે છુટકારો મેળવી લેવા ગળે ફ્રાંસેસ નાંખીને મેાતની રાહ જોતા હતા.
પણ માગ્યું માત કાઈ ને ય મળ્યુ છે? તે ભીમસેનને મળે ?
એ જ સમયે એક શેઠ ત્યાં પડાવ નાંખીને પડચા હતા. તેમના પડાવ પાસે તાપણું ભડભડ સળગી રહ્યું હતું. ઠંડી સખ્ત હતી અને સૌ તેની ગરમીથી રાહત અનુભવી રહ્યા હતા. તાપણાની અગ્નિશીખાથી ચારે બાજુ અજવાળુ જણાતું હતું. એ અજવાળામાં શેઠની નજર ભીમસેન તરફ ગઈ. તેમણે દૂરથી જોયું. એક માનવી ગળે ફ્રાંસે નાખી પેાતાના..
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
ભીમસેન ચરિત્ર જીવનને અંત આણી રહ્યો છે. ઘડીને ય વિલંબ કર્યા વિના તલવાર લઈને દોડયા. તેમનું હૈયું કરુણાથી દ્રવી રહ્યું હતું. દશ્ય જ એવું હતું કે સહદય આત્માનું અંતર પીગળી ઊઠે, રડી ઊઠે.
શેઠ તો જૈનધર્મના ચુસ્ત અનુયાયી હતા. તેમનું અહિંસક હૃદય એ દશ્ય જીરવી ન શકયું. વેગથી દોડતા એ ભીમસેન પાસે આવી પહોંચ્યાં ને તરત જ તલવારના એક જ ઘાથી વડવાઈને પાશ કાપી નાંખ્યો. અને ભીમસેનને પડતો ઝીલી લીધે. નીચે સંભાળથી તેને મૂકી ગળાના ફાંસાને કાઢી નાંખે અને ભીમસેનને પવન નાંખવા લાગ્યા. એટલામાં તે શેઠના બીજા સાથીદારો પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યા અને એક માણસને આમ ભરજુવાનીમાં આપઘાત કરતા જોઈ અરેરાટી અનુભવવા લાગ્યા.
ફાંસે એટલે ફાંસો. એ તે તેનું કામ કરે જ. એ જડને થડી બુદ્ધિ હોય છે, કે એ વિચાર કરે, કે આ માણસને મારી નંખાય અને પેલા માણસને ન મારી નંખાય. એ તે તેના સ્વભાવ પ્રમાણે કામ કરે જ.
ફસે ખાવાથી ભીમસેનને શ્વાસ રૂંધાવા લાગે. નાડીઓ તૂટવા લાગી. ગળુ સંકેચાઈ ગયું. આંખના ડેટા ચકર વકર ઘૂમવા લાગ્યા. કપાળની નસે તંગ બનીને સુઝી ગઈ. માથાના વાળ ઊભા થઈ ગયા. હાથ ઢીલા પડી ગયા. છાતીમાં ગુંગળામણ થવા લાગી. પરંતુ ભીમસેને આ કશાયની પરવા ન કરી. કારણ તેને મન આ થેડી જ પળોનું દુઃખ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
માત પણ ન આવ્યુ
૧૮૯
હતું. ઘડી પછી તેા એ સઘળા દુઃખાના, જીવન સમસ્તની યાતનાના અંત આવવાના હતા.
પણ વિધાતાએ ભીમસેન માટે કઈ જુદું જ નિર્માણ
.
કર્યુ હતું. તેણે સુખ માંગ્યું તેા દુઃખ આપ્યું. ભિખ માંગી તા તિરસ્કાર આપ્યા. નાકરી માંગી તે બેકારી આપી. અરે! માત માંગ્યું તે એણે જીવન આપ્યું. કોઈ વાતે ય વિધાતા તેની તરફેણ નહાતી કરતી. એ કઈ જુદા જ મિજાજમાં હતે.. ભીમસેનને તેણે મેાતના મુખમાંથી પાછા ધકેલી દીધા.
શેઠે આવીને તેના ઉપર દયા કરી. પરાપકાર કર્યાં. કહ્યું છે કે, પારકાના ભલા માટે જે પ્રયત્ન નથી કરતા તેએને જન્મ નિષ્ફળ જ છે, માટે માનવીએ પેાતાના અને તે તમામ રીતે સામા માણસ ઉપર જરૂરથી ઉપકાર કરવા.
..
પરોપકાર કરવા જતાં પ્રાણની આહુતિ દેવી પડે તે પણ ઇ દેવી. કારણ પરીપકાર કરવા જતા થતું મરણુ શ્રેષ્ઠ છે. અને વિધાતાએ સૂર્ય, ચંદ્ર, વૃક્ષા, નદી, ગાયા અને સજ્જનાનુ સન પરોપકાર માટે જ કર્યું છે. હવે જે માણસા અન્યને ઉપકાર નથી કરતા. તેનાથી તે જંગલમાં ઉગેલુ ઘાસ પણ ઉત્તમ છે, એ ઘાસ જેવું ઘાસ પણ પેાતાના પ્રાણનું બલિદાન દઈ પશુઓનુ પાષણ કરે છે. લડાઈમાં લડતાં સૈનિકોનુ તે રક્ષણ કરે છે.
શ્રી જનાર્દને એક વખત કાંટા લઇને પરીપકાર અને મુક્તિને તળ્યાં અને તેમણે નક્કી કર્યુ· કે મુક્તિ કરતાં, પણ પાપકાર બહુમૂલ્ય છે. અને આ માટે એમ કહેવાય
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
ભીમસેન ચરિત્ર
કે પાપકાર કરવા માટે જ શ્રી જના ને દશ દશ અવતાર ધારણ કર્યાં.
આ જીવલેાકમાં સૌ પેાતાનાં સુખ અને સ્વા` માટે જ મહુધા જીવે છે. પણ જેએ પાપકાર માટે જ જીવે છે, તેઓનું જીવન જ સાચુ જીવન છે. બાકી પાપકારહીન મનુષ્યનું જીવન તે ધિક્કારપાત્ર છે, અને માણસા કરતાં તે પશુએ વધારે ઉપકારી છે. જીવતાં તે માણસાના અનેક પ્રકારને! ભાર વહન કરે છે. અને મૃત્યુ બાદ તેએ પેાતાનું ચામડું, હાડકાં, દાંત, શીંગડાં વગેરે આપીને પણ ભલુ કરે છે. પાપકારથી પ્રેરાઈ ને તા વૃક્ષે પેાતાનાં અમૃત તુલ્ય, ફળ આપે છે. આ માટે તેને અનેક કરવું પડે છે. માણસેાના મારને પણ છતાંય ફળ આપવું' એ પાતાનું કર્તવ્ય છે, એમ સમજી તેઓ આનંદથી ફળ આપે છે. ગાયે પેાતાના સંતાનને કકળતું ને ભાંભરતું રાખીને પણ દૂધ આપી ઉપકાર કરે છે. ગાવાળા તેના આંચળને અનેક રીતે મસળે છે ને દુઃખ આપે છે, પરંતુ પરાપકારી ગાય એ દુઃખને જરાય મન ઉપર લેતી નથી. અને પરાકારમાં આનદ માણે છે.
પ્રકારનુ કષ્ટ સહન વધાવવા પડે છે.
ફળે આવે છે ત્યારે વૃક્ષે નીચાં નમે છે. પાણી ભર્યાં વાદળે પણ નીચાં આવે છે. તે જ રીતે સત્પુરુષા સમૃદ્ધિથી અનુષ્કૃત અને વિનમ્ર બને છે. પાપકારીઆના આ સહેજ સ્વસાવ છે.
કાન ધર્માંશ્રવણથી ચાલે છે, કુલેથી નહિ. હાથ
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોત પણ ન આવ્યું
૧૯૧ સુપાત્રદાનથી શોભે છે, કંકણથી નહિ. શરીર પણું પરેપકારના પરસેવાથી શોભે છે, ચંદનથી નહિં.
સૂર્ય કમળને વિકસીત કરે છે. ચંદ્ર કૈરવ સમુહને વિકસીત કરે છે. પૃથ્વી ઉપર મેઘ પાણી વરસાવે છે. આ માટે સૂર્ય, ચંદ્ર અને પૃથ્વી, કેઈની માંગણી કે યાચના, વિનંતી કે પ્રાર્થનાની રાહ નથી જોતા. તે પોતાની મેળે જ, આ મારે કરવાનું જ છે, કરવું જ જોઈએ સમજીને તેનું કામ કરે છે. સજને અને પુરુષોને સ્વભાવ પણ એ જ હોય છે.
ભીમસેને તે મૃત્યુને આલિંગન કર્યું હતું. તે કંઈ કેઈની પાસે ભિખ માંગવા નહોતો ગયે. કે અરે! મને કઈ મોત આપ. અને ગળે ફાંસે ખાધે ત્યારે પણ તેણે બૂમ નહોતી મારી કે, “બચાવે ! બચાવે ! હું મરી રહ્યો છું - શેઠે દૂરથી એ દશ્ય જોયું. તેમનો પરોપકારી આત્મા તરત જ ત્યાં દોડી આવ્યું. અને ભીમસેનને મૃત્યુના દુઃખમાંથી ઉગારી લીધે.
શેઠે તેને પવન નાંખે. શીતળ જળનો છંટકાવ કર્યો. હાથ–પગ દબાવ્યા. માથે પંપાળ્યો. વાંસે વહાલથી હાથ ફેરવ્ય. બંધ મૅમાં ધીમે ધીમે પાણી પાયું. આ બધી ક્રિયાથી ધીરે ધીરે ભીમસેન ભાનમાં આવતે ગયે. દુઃખથી તે તે મરી જ ગયે હતે. મન તે તેનું કયારનું ય મરી ગયું હતું. પણ દેહને પ્રાણ નહેતે ગયે. એક તેણે જ સાચી વફાદારીપૂર્વક તેને સાથે પકડી રાખ્યો હતે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર.
થાડુ ભાન આવતાં જ ભીમસેને આંખા ખાલી. તેના હાઠ ફફડયા. તે ખેલ્યા : અરિહંત ! અરિહંત !
૧૯૨
શેઠ આ સાંભળીને ચમકયા. તેમના હૈયામાં દુ:ખની સાથેાસાથ આનંદ છવાયા. તેમનું અંતર ખેાલી ઊઠયું: અરે! આ તે મારા ભાઈ ! સાધર્મિક ખંધુ ! હું પણુ જૈન. અને આ પણ જૈન લાગે છે. નહિ તે તેના હાઠથી
અરિહં તનું નામ કયાંથી નીકળે ? આમે ય હું તેને માણસ સમજીને, તેને દુઃખી સમજીને મદદ તે કરવાના જ હતા. પણ હવે તે મારી ફરજ વધી જાય છે. હુ જરૂરથી તેને બધી જ મદદ કરીશ.’ મનમાં આમ વિચારી એ પ્રગટ મેલ્યા
‘ભાઈ ! તું કાણુ છે! આમ અકાળે તું તારા જીવનને રહે'સી નાંખવા કેમ તૈયાર થયા છે? જેહાય તે જણાવ. હું તને બધી જ સહાય કરીશ. મને તું તારા ભાઈ જ માન.’
ભીમસેને પછી બધી હકીકત જણાવી અને કહ્યું: શેઠ! હવે હું ન મરુ' તે શું કરું? જીવન જ એટલુ મધું અસહ્ય ખની ગયું હતું કે મારે મર્યાં સિવાય કઈ જ છુટકે ન હતા. પણ વિધિને એ ય મંજુર નથી લાગતું. તમે મને દયાભાવથી મુક્ત કર્યાં. જીવતદાન આપ્યું. પણ, હવે હું શું કરીશ ? કયાં જઈશ ? કેવી રીતે મારું જીવન ગુજરાન ચલાવીશ ? ?
મહાનુભાવ ! તારી જિંૠગી ખરેખર કષ્ટદાયક છે. અનેક દુઃખે તે સહન કર્યાં છે. અનેક યાતનાઓ તે ભાગવી
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
૧૯૩
છે. સાચે જ તે કહી જાય તેવી નથી. અને એ સાંભળ્યા પછી સહન થઈ શકે તેવી નથી.
6
ખમર
· પણ ભાઈ ! આ માનવભવ તેા દુલ ભ છે. મહાપુણ્યાદી આજ તને એ પ્રાપ્ત થયેા છે. તેનુ તે! તારે અનેક કષ્ટ વેઠીને પણ રક્ષણ કરવું જોઈએ. તને તે! કદાચ હશે, કે જે માજીસ આપઘાત કરે છે તે આત અને રૌદ્ર ધ્યાનના દુષ્ટચેાગે નરકગતિને જ પામે છે. તું તે। ભલા સુજ્ઞ છે. સમજદાર છે. તારે આ રીતે હિંમત હારી જીવનના અંત આણવાને મિથ્યા પ્રયત્ન ન કરવા જોઇએ. કારણ એકવાર મરણ આવી ગયું કે ખેલ ખલાસ. જીવતા હશે તે તું કઈ પામી શકશે. કઈ કરી શકશે. માટે ભાઈ ! નિરાશ ન મન. હિંમત ન હાર,
"
‘શેઠજી! હું આ બધું જ સમજું છું. પણ અનંત દખાએ મારી બુદ્ધિને કુંઠિત કરી નાખી છે. હવે મને એટલી બધી ચિંતા સતાવે છે કે, હવે હું શું કરીશ ? કાં જઈશ? મારાં પત્ની અને બાળકેાને કેવી રીતે સુખી કરી શકીશ ? ' ભીમસેન ચિંતાથી બેલી ઊચો.
• ભાઇ ! એમ દુ;ખાથી હારી જઈ અવિચારી સાહસ કરીએ, તે ખરાખ જ પરિણામ આવે. પૂર્વે હતાં તેથી ય વધુ દુઃખેાના ભાર વધી જાય.
તું જ વિચારી જો. શ્રી રામચંદ્રે સગર્ભા સીતાને વનવાસમાં કાઢી મૂકી, મહારાજા નળ દમયંતીને વનમાં સૂતી મૂકીને ચાલ્યા ગયા, સત્યવાદી હરિશ્ચંદ્રે ઉતાવળથી સગાં
ભી. ૧૩
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
માત પણન આવ્યુ
હિરણીના વધ કર્યાં, પાંડવાએ જુગારમાં સાહસ કરી દ્રૌપદીને હાડમાં મૂકી—આ બધાએ જ પાછળથી શું હાંસલ કર્યું...?
એ સૌએ અનેક દુઃખાને સામેથી નેાંતરી લીધાં અને પાછળથી ખૂબ જ પસ્તાયા. માટે ભાઈ ! સૌએ સારાસારના . વિવેક કરીને જ કામ કરવાં જોઇએ.
અને દુ:ખા તે કોને નથી પડયાં ? ભલભલા ચક્રવીઆ, અરે! ખૂદ તીર્થંકર ભગવ ંતેને પણ દુઃખની આગમાંથી પસાર થવું પડ્યું છે. તે તારા મારા જેવાની તે શું વિસાત?
સુખ-દુઃખનું ચક્ર તેા નિતર ઘૂમતું જ રહે છે. કદી દુઃખ તા ી સુખ. જેવાં કર્યાં તેવાં તેનાં ફળ. શુભ કર્મીના શુભ ફળ અને અશુભકમનાં અશુભ ફળ. મા તે શાશ્વત નિયમ છે.
માટે હું ભવ્યાત્મા ! તું સમભાવ ધારણ કર. તારા દુ:ખાથી દુઃખી ન મન. એ પણ તારા જ કોઈ અશુભ કાંનું પરિણામ છે તેમ સમજ. અને સહિષ્ણુ ખન. શાંતિ રાખ. ઉતાવળે ન થા. પુણ્ય પ્રગટશે ત્યારે આ દુઃખાને પણ અંત આવશે.’ ભીમસેનને આટલું લાંબુ સહૃદયી આશ્વાસન આપી શેઠ શાંત થયા.
ભીમસેને ઘણા સમયથી આવા દયાળુ આત્માનો અવાજ સાંભળ્યેા ન હતા. આવા શાસ્ત્રના પ્રેરક ને શાતાદાયક વચના પણ સાંભળ્યાં ન હતાં. રાજગૃહ છેાડચા પછી તેને અધી જગાએથી જાકારા જ મળ્યેા હતા. લક્ષ્મીપતિ શેઠે કટુ વચન
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
માત પણ ન અબ્યુ
૧૯૫
સંભળાવ્યાં હતાં. ધનસાર શેઠે તેને જુઠો પાડયેા હતેા. અરિ જય અને જિતશત્રુએ તેને નિરાશ કર્યાં હતા. આ અધાના લીધે તેનું અ ંતર ઘણું જ સ ંતપ્ત હતું. અપમાનની વાળાએથી તેનુ હૈયુ ધમતુ હતું.
શેઠના આ શબ્દોથી તેના સળગતા જિગરને ટાઢક થઇ. કોઈ સ્વજન મળ્યુ હાય એવા તેના અંતરે ભાવ અનુભજ્યેા. દુઃખનાં વાદળ તેને વિખરાતાં લાગ્યાં. નિરાશાના. અધકાર ભેદાતા લાગ્યા. તેણે શેઠને કીધું :
6
શેઠજી ! આપના પ્રેરક વચનાથી મારા દિલને ઘણી શાતા મળી છે. પરંતુ એ શાતા કાયમ કેવી રીતે ટકે ? જે દુઃખ છે, તે તેા આ ગરીમાઇનું છે, ભૂખમરા અને રઝળપાટનું છે. જીવનગુજારા જેટલું ય જો ઘેાડુ' મળે, તાય સંતાષથી જીવી શકાય. આપ મને એવું કંઇ કામ ન આપે! ? એટલેા ઉપકાર તમે મારા ઉપર ન કરી ? આપને ઉપકાર હું કદી નઢુિં ભૂલું. અને આપ જે મતાવશો તે તમામ કામ કરીશ.”
· ભાઈ ! મારી શક્તિ હાવા છતાં પણ જો હું... તારા માટે કંઇ ન કરી શકું, તે મારું જીન્યુ' ધૂળ જ થાય ને ? હું તને જરૂરથી કામ આપીશ. જો અમે પણ ધન કમાવવા જ નીકળ્યા છીએ. અહીંથી ઘણે દુર એક રાહુણાચલ પર્વત છે, ત્યાં આગળ ઘણી બધી ખાણું છે. એ ખાણેામાં રાજાઓના મુકુટમાં શોભતાં રત્ના છે. સૌન્દ્રય વતી નારીઓના ગળામાં ડોભતા નવલખા હાર માટેના હીરાઓ છે. પન્ના છે, માતી
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
ભીમસેનચરિત્ર છે. માણેક છે. અમારી સાથે તું પણ એ ખાણોમાંથી તે
ધી કાઢવા મહેનત કરજે. ખાજે-પીજે અને રહેજે અમારી સાથે જ. આપણું કામ સફળ થશે એટલે તને પણ હું, તું તારું કાયમ માટે દળદળ ફેડી શકે તેટલું મહેનતાણું આપીશ. માટે ભાઈ ! તું એ માટે ચિંતા ન કર. પ્રભુનું નામ લઈ અત્યારથી જ તું અમારી સાથે ચાલ. શેઠે સક્રિય આશ્વાસન આપ્યું.
ભીમસેન એ રાતે શેઠના તંબુમાં જ સૂઈ ગયે સરસ મજાના ખાટલા ઉપર સુંવાળું સુંવાળું અને પિચું પોચું ગાદલું પાથરેલું હતું. માથાને ટેકવવા એવા જ મજાના બે ઓશીકાં હતાં. ઓઢવા માટે રજાઈ હતી. અને તંબુના, ઉપરના છિદ્રોમાંથી ચંદ્રના કિરણે અમૃતધાર રેલાવી રહ્યાં હતાં.
ઘણુ બધા સમયે સૂવા માટે આ રીતની સગવડ ભીમસેનને મળી હતી. શરીર લંબાવતા જ તેને રાહત થઈ. દુખતાં હાડકાંઓને આરામ મળે. અને ચંદ્રને નીરખતે. એ વિચારે ચડી ગયે.
વિચારમાં તેને સુશીલા અને બાળકની યાદ પણ આવી. એઓ શું આ રીતે સૂતાં હશે ? ના. ના. આવું સુખ ક્યાંથી મળે તેઓને ? મારી નજરે તે તેઓને મેં જોયાં છે. બિચારાં! કેવી કંગાળ હાલતમાં જીવતાં હતાં. ! અંગે અર્ધા ભાગનાં બધાં ઉઘાડાં હતાં. અને ઠંડીથી ધ્રુજી રહ્યાં હતાં. તેઓ એવાં દુઃખમાં સબડતાં હોય અને મારાથી .
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
મત પણ ન આવ્યું આ રીતે સૂઈ જવાય ? ના.... ના... હું તે જમીન ઉપર જ સૂઈ જઈશ.
આમ વિચારી તે જમીન ઉપર હાથનું ઓશીકું કરીને આડે પડ. નવકાર મંત્ર ગણતાં ગણતાં જ સૂઈ ગયે તે સવારે વહેલી પડે.
પહો ફાટતા તે શેઠના ડેરા તંબુ છૂટવા લાગ્યા. બળદ ગાડે જોડવામાં આવ્યા. ગધેડાઓ ઉપર સામાન લાદવામાં આવ્યો. ઘેડાઓ ઉપર જીન નાંખ્યું. સવારે તૈયાર થઈ ગયા. ચાલવાવાળા ભેમિયા સાબદા થઈ ગયા. ભીમસેન પણ આ સૌ કામમાં મદદ કરવા લાગ્યો. સમાન ઊંચકી ઊંચકીને ગાડામાં ભરવા લાગે. ઘોડાઓ ઉપર જીન સરખું નાંખ્યું. અને પોતે પણ સાબદો થઈ ગયે. અને સૌ ચાલવા લાગ્યા રેહણાચલ પર્વત તરફ.
સવારે સફર. બપોરના કેઈ શીતળ છાંય તળે આરામ. બપોર નમતાં ફરી પાછી દડમજલ અને રાતે ગામના પાદરે ડેરા તંબુમાં શયન. આમ સૌ કૂચ કરતા હતા. ભીમસેન કયારેક પગપાળા ચાલતો હતો. તો કયારેક ઘેડા ઉપર. તે કયારેક ગાડામાં. તેને આ સફર અને સાથીદારો સાથે આનંદ આવતો હતો. તે પોતાનું દુખ ધીમે ધીમે ભૂલતો જતો હતો. અને જીવનનો ઉલ્લાસ માણી રહ્યો હતો. વચમાં વચમાં કયારેક પોતાના પરિવારની દુઃખદ અને કરુણ યાદ આવી જતી, ત્યારે બળપૂર્વક એ યાદને ખંખેરી નાંખતે અને ભાવિની ઉજજવળ આશામાં પંથ કાપે જતો હતો.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
ભીમસેન ચરિત્ર ભીમસેનના વિનય વિવેકથી શેઠ પણ ખુશ હતા. તેની સાથે એ મમતા ને પ્રેમથી વાત કરતા હતા. બને ત્યાં સુધી ભીમસેનને કઈ કામ તે કરવા દેતા નહિ. પણ ભીમસેન જ જીદ કરીને પ્રેમથી બધાં કામ કરી નાંખતે. શેઠના મનમાં આથી ભીમસેન માટે સારી છાપ પડી હતી. એ તેમને મહેનત અને પ્રામાણિક લાગ્યો હતે દિલને સાફ અને સ્વચ્છ લાગે હતું. આથી શેઠ ખૂદ તેની કાળજી લેતા હતા. ભીમસેને ખાધું કે નહિ, તેણે બપોરના આરામ કર્યો કે નહિ, રાતે એ નિરાંતે ઊં કે નહિ, ચાલતા ચાલતા એ થાકી તે નથી ગયો ને, ટાઢથી તે હેરાન તો થતો નથી ને. આવી આવી અનેક બાબતેનું શેઠ ધ્યાન રાખતા. ઘેડા દિવસમાં તે એ બે વચ્ચે સારી માયા બંધાઈ ગઈ,
એક સવારે સૌ પર્વત આગળ આવી ગયા. મઝિલ મળી ગઈ. હવે કુચ કરવાની નહોતી. સાધનાના દિવસે શરૂ થવાના હતા. કામને પ્રારંભ હવે જ થવાને હતો. રોહણાચલ પર્વતની એક તળેટીમાં સૌએ મુકામ કર્યો. તે દિવસે સૌએ માત્ર આરામ કર્યો. મુસાફરીને થાક ઉતાર્યો,
બીજે દિવસથી સૌ કામે લાગી ગયા. ભીમસેન પણ કામે લાગી ગયા. કેદાળી, ત્રિકમ, પાવડે અને તમારું લઈ એ ઉપડી ગયે. જમીન માપવા અને માટી પારખવાનાં સાધન પણ તેણે પાસે રાખ્યાં.
પોતાના યુવાનકાળમાં ભૂમિપરીક્ષાનો તેણે અભ્યાસ કર્યો હતે. એ અભ્યાસ અહીં કામે લાગે. પૂરા એક દિવસ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
માત પણ ન આવ્યું
સુધી જાત જાતની જમીનની તેણે મેાજણી કરી.જમીનના આડાં અવળાં માપ દેયાં. કરવા ચેાગ્ય નિશાન કર્યાં, મનમાં એક પ્લાન શ્વેર્યાં. અને ખીજે દિવસથી એકલપ ડે એક જમીન ઉપર ત્રિકમ લઇ મડી પડયેા.
૧૯૯
કૂકડા બેલે તે અગાઉ જ ભીમસેન એ દિવસથી ઊઠવા લાગ્યા. ઊઠીને નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરતા કરતા જ એ ખીણમાં પહોંચી જતા. કમરે કછોટો મારી, ઉઘાડા પગે, ઉઘાડા બદને જમણા હાથમાં ત્રિકમ પકડી એ ખટાફ઼ ખટાફ ખેદવા મડી પડયા.
ભીમસેનનું શરીર સશક્ત અને ત ંદુરસ્ત હતું. રાજકાળમાં પૂરા વ્યાયામ અને દેહનું પૂરતુ પોષણ કર્યું હતું. આથી આ કામ કરતાં તેને ઝઝે થાક નહાતા લાગતા. વળી ભૂમિપરીક્ષા તે જાણતા હતા. આથી ઓછી મહેનત તેને કરવી પડતી હતી.
ત્રણ ચાર દિવસ સવાર અને સાંજ એકધારુ ખાદ્યા માદ તેણે ચમકતા પથ્થર જોયા. ર`ગ વેરતા કકડા જોયા. તેના આન ંદની અવધિ ન રહી. હવે તેનું કામ સરળ ખની ગયું હતું. જોતજોતામાં તે તેણે એવા ઘણા બધા ચમકતા ને રંગબેરગી પથરા જુદા તારવી કાઢયા.
એ દિવસથી એણે ખેાઢવાનું અધ કર્યું. એ પથ્થરાની માવજતમાં પડયા. હુથોડી ને છીણી લઇ એ બેસી ગયા. ને પથ્થર તેમજ માટીમાં જડાઇ ગયેલાં રત્નો અને હીરા અલગ કરવા લાગ્યા.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
ભીમસેન ચરિત્ર બે ચાર દિવસની મહેનત બાદ એ કામ પણ પૂર્ણ થઈ ગયું. શેઠ તો તેના આ કામ ને સફળતાથી ખુશ ખુશાલ થઈ ગયા. તેના કામને ધન્યવાદ આપ્યા. શાબાશી આપી. તેને બરડે થાબડશે.
ભીમસેને ઘણી મહેનત બાદ અને સખ્ત પરિશ્રમ કરી તેણે આ રત્ન મેળવ્યાં હતાં. એ રને પિતે જ રાખી લે તો પેઢીઓની પેઢીઓનું દરિદ્ર ફીટી જાય. પરંતુ એણે આવી કે ઈ મેલી ભાવના સેવી ન હતી. તેને તે કામમાં જ આનંદ અને સંતોષ હતે. શેઠ તેને જરૂરથી એગ્ય મહેનતાણું આપશે જ એવી તેની શ્રદ્ધા હતી. આથી એ લાલચુ બન્યા વિના અને કંઈપણ જાતની અપ્રમાણિકતા સેવ્યા વિના એ તમામ અને તેણે શેઠને આપી દીધાં.
શેઠને ભીમસેન ઉપર પૂરેપૂરો વિશ્વાસ હતો. તેમજ તેમના અંતરની ભાવના પણ નિર્મળ હતી. લક્ષમીપતિ અને ધનસારના જેવા મનના તે મેલા ન હતા. તેમણે જ ભીમસેનને કીધું : “આ રત્ન લઈ તમે બાજુના ગામમાં જાવ. અને ઝવેરી બજારમાં જઈ તેને વેચી આવે.”
ભીમસેન સુંદર કપડાં પહેરી અને જતનથી રને લઈ ગામમાં ગયે. ઝવેરી બજારની દુકાનમાં જઈ ઊભે રહ્યો. એક ઝવેરીને એ બધાં રત્નો બતાવ્યાં. બીજાને બતાવ્યાં. ત્રીજાને, ચેથાને એમ પાંચ છ જણ પાસે એ ૨ની કિંમત અંકાવી જોઈ.
ઝવેરીઓએ પણ રત્નની ઉલટ સુલટ તપાસ કરી
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
મત પણ ન આવ્યું જોઈ. રત્નની પરખ કરી. હીરાને નાણું જોયા અને તેની કીંમત પણ કાઢી જોઈ.
કેઈએ ત્રણ લાખ કહ્યા. કોઈએ ચાર લાખ કહ્યા. એક બે જણાએ પાંચ લાખ આપવા કહ્યું. ભીમસેનનું મન માનતું નહોતું. તેને હજી વધુ દામની ઈચ્છા હતી. કારણ તે જાણતો હતો કે આ રત્ન ને હીરા ઘણું જ મૂલ્યવાન છે. છેવટે એક ઝવેરીએ તેની આખર કીંમત આંકી.
ભાઈ ! આ રત્ન ને હીરાની કીંમત નવ લાખ રૂપિયા થશે. એથી વધુ હું તને આપી શકું તેમ નથી. તારી ઈચ્છા થતી હોય તો વેચી જા.”
ભીમસેનની ધારણા હતી કે ઓછામાં ઓછા દસેક લાખ તે આની કીંમત ઉપજશે જ. તેણે અત્યાર સુધી છ લાખથી વધુ કીંમત સાંભળી ન હતી. આ ઝવેરીએ જ માત્ર નવ લાખની કીંમત કરી. એ ઝવેરી સાથે તેણે થોડા વધુ આપવા રકઝક કરી છેવટે એ રત્નો ને હીરાને સદો પડી ગયો.
ભીમસેન નવ લાખ રૂપિયા લઈને શેઠ પાસે આવ્યો. અને વિનયપૂર્વક બધી હકીકત જણાવી.
શેઠ તે ભીમસેનની પ્રમાણિકતા ઉપર વારી ગયા. તેમને મનમાં થયું : “આ કેટલે બધે પ્રમાણિક પુરુષ છે? નવ લાખને બદલે તેણે મને ચાર-પાંચ જ લાખ આપી દીધા હોત તો મને શી જાણ થાત? ખરેખર, આ ભીમસેનની મારે એગ્ય કદર કરવી જોઈએ.”
“ભીમસેન ! તે તે ભારે કરી ભાઈ ! તેં આજ ઘણું
એક અપ્રમાજિક બિક પ૧
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
ભીમસેન ચરિત્ર.
સરસ કામ કર્યુ” છે, આ રત્નાની કીંમત તું તારી પાસે જ રાખ. અને તેમાંથી તને ઠીક લાગે તેમ ખ જે. આટલું તને મારું મહેનતાણું. હવે જે રત્ના તું મને મેળવી આપે તેટલા મારાં આ ઉપર હવે તારા જ અધિકાર રહેશે.’ શેઠે કીધું.
ભીમસેને ઉપકારવશ બની એ રકમ લઇ લીધી, અને બીજે દિવસથી ફરી કામે ચડી ગયા. અને શેઠને. ખૂબ Ο રત્ના અને હીરા મેળવી આપ્યા.
6
એક દિવસ ભીમસેને કીધુ : શેઠ હવે આ ભૂમિમાં કયાંય રત્ના નથી. માટે તમે મને હવે જવાની અનુજ્ઞા આપે.
શેઠે ભીમસેનને ભાવપૂર્વક વિદાય આપી. ભીમસેન પણ જતા સમયે ગળગળા ખની ગયા. અને તેમને વારવાર ઉપકાર માનવા લાગ્યા. શેઠની શુભાશિષ મળતાં જ તે પેાતાના બાળક પાસે આવવા અધીરા બની ગયે..
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
ૐ વિધાતા ! આમ કયાં સુધી ?
惦
DIK
છ માસના વાયદો આપી ભીમસેન ચાલ્યા ગયા હતા.
દેવસેન અને કેતુસેનની સઘળી જવાબદારી હવે સુશીલાના માથે પડી હતી. એક સમયની રાજાણી આજ રસ્તાની ભિખારણુ ખની ગઈ હતી.
સુશીલાનાં દુઃખ અને યાતનાઓના પાત્ર ન હતેા. પતિના વિરડુમાં તે સુકાતી જતી હતી. તેનુ મન ઘણીવાર ચંચળ બની જતું હતુ. દેવસેન અને કેતુસેન તે સમયે તેને સારા સહાયરૂપ બની રહેતા હતા. તે એને જોઈ હિંમત ટકાવી રાખતી હતી અને અનેક દુઃખાને એ સમભાવે સહી લેતી હતી.
ભદ્રા શેઠાણીએ કાળા કકળાટ કરી તેમને ઘર બહાર ધકેલી મૂક્યા ત્યારથી સુશીલા ગામની બહાર એક ઘાસની ઝૂંપડીમાં રહેતી હતી. ત્યાં રહી આજુખાજુના પાડીશીએ વગેરેનાં ઘરકામ કરતી. કોઇનાં વાસણ માંજતી, કેાઈનાં પાણી. ભરતી. કેાઈનાં કપડાં ધાવા જતી. કુંભારના ઘરના માટલાં
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪.
ભીમસેન ચરિત વેચવા એ બજારમાં પણ જતી. અને ત્યાં ધોમ તડકામાં બેસી એ માટલાં ને બીજાં માટીઠામ વેચાય તેની રાહ જોતી.
આ બધા કામમાંથી, એ ત્રણેયને જીવન ગુજારે માંડ માંડ થઈ રહે. કયારેક તો આખો ને આખો દિવસ ભૂખ્યા રહેવું પડતું. કામના માટે રખડવું પડતું હતું. પરંતુ કામ ન . મળતાં નિરાશ થઈ, થાક્યા ને ભૂખ્યા સૌને સૂઈ રહેવું પડતું. | દેવસેન અને કેતુસેન પણ હવે તે આ બધાં દુખેથી ટેવાઈ ગયા હતા. તે સુશીલાને ઝાઝી ફરિયાદ નહેતા કરતા. રડતા પણ નહિ તેઓ તે સુશીલાની દશા જોઈને જ રહી પડતા હતા. પિતાના રડવાથી માને વધુ દુઃખ થાય એમ સમજી તેઓ બંને સમભાવે દુઃખ સહન કરતા હતા અને સુખની આશામાં દિવસે વ્યતીત કરતા હતા.
પરંતુ તેમના નશીબમાં હજી સુખ લખ્યું ન હતું. એક સવારે ભદ્રા શેઠાણી સુશીલાની ઝૂંપડી આગળથી પસાર થઈ રહી હતી. બહાર ખુલ્લામાં દેવસેન અને કેતુસેન આનંદથી રમતા હતા. અંદર ઝૂંપડીમાં સુશીલા રસોઈ બનાવી રહી હતી.
ભદ્રા શેઠાણીનું લેહી ઊકળી ઊઠ્યું. તેને ઈર્ષાળુ સ્વભાવ સળગી ઊઠયે. એ સીધી જ ઝૂંપડીમાં દાખલ થઈ અને સુશીલાનું કાંડુ પકડી ઊભી કરી દીધી અને પોતાની ગંદી સરસ્વતી ચાલુ કરી દીધી.
“અરે ! કુલટા ! હજી પણ તું અહી જ મરી છું ? તને તે કંઈ લાજ શરમ છે કે નહિ? મારા ઘરમાંથી તને કાઢી મૂકી, તે તું અહીં આવીને ટળી છું. તારી દાનત
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાતા આમ! કયાં સુધી?
૨૦૫ હજી સુધરી નથી લાગતી. પણ તને ખબર નહિ હોય કે હું કેણું છું. તારી બધી જ દાનત ધૂળમાં રગદોળી નાંખીશ સમજી !
અને આ તારા બાપની ઝૂંપડી છે, તે અહીં આવીને રહી છું. નીકળ અહીંથી. તારા રહેવાથી તે હવે મારી આ ઝૂંપડી પણ અપવિત્ર બની ગઈ !”
સુશીલા તે ભદ્રાને આમ આવેલી જોઈ અને તેને આમ ભાંડતી જોઈ મૂઢ જ બની ગઈ. તેને કંઈ જ સમજણ ન પડી, કે પિતાને શું વાંક છે ને આ કેમ આમ ઊકળી ઊકળીને બોલી રહી છે. તે તો ભદ્રાને સાંભળતી મૌન ઊભી રહી. દેવસેન અને કેતુસેન પણ સુશીલાને પકડીને, ભદ્રાથી ડરતા ધ્રુજતા ઊભા રહ્યા. - આ જોઈ ભદ્રા વધુ તાડુકી ઊઠી : “આમ ઠોયા જેવી. ઊભી શું રહી છે. હું કહું છું તે સાંભળતી નથી ? ચલ, નીકળ મારી આ ઝૂંપડીમાંથી અને ખબરદાર ! જે ફરીથી આ બાજુ તે પગ મૂકે છે, તે જીવતીને જીવતી તને સળગાવી મૂકીશ.”
આટલું બોલીને એણે ટપોટપ એક એક વાસણ ઝૂંપડીની બહાર ફેંકવા માંડયાં. સુશીલાને પણ ધક્કો મારીને. ઝૂંપડી બહાર ધકેલી મૂકી. બાળકે પણ તેની સાથે બહાર : ફેંકાઈ ગયા. .
પણ ભદ્રાને એટલાથી સંતોષ ન થયો. ચુલામાંથી સળગતું લાકડું કાઢીને તેણે ઝૂંપડીને આગ ચાંપી. ઘાસને
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૨૦૬
ભીમસેન ચરિત્ર આગની ઝાળ લાગતાં જ એ તો સળગી ઊઠયું. જોતજોતામાં એ ઝૂંપડી ભસ્મિભૂત થઈ ગઈ.
સુશીલા ફરી ઘરબાર વિનાની થઈ ગઈ. બાળકે ફરી ઠંડીમાં ધ્રુજવા લાગ્યાં.
આ બધું જોઈ અને અનુભવી સુશીલાનું હૈયું ચીરાઈ જતું હતું. તેનું અંતર આકંદ કરી રહ્યું હતું. તે વારંવાર પિતાના કર્મનો વિચાર કરતી હતી. અને આ સઘળું પિતાના પૂર્વકૃત કર્મોનું જ ફળ છે, તેમ સમજી હૈયાને શાંત રાખી, સ્વસ્થ ચિરો સમભાવપૂર્વક આ બધું સહન કરતી હતી.
- ભદ્રાએ તે ઝૂંપડી બાળી નાંખી. થોડી ઘણી જ ઘર વખરી હતી, તે પણ તોડી ફેડી નાંખી અને જાણે કંઈ જ બન્યું નથી તેમ ઠસ્સાથી ચાલી ગઈ.
આ ઝૂંપડી વસ્તીથી ઘણું દૂર હતી. આથી તેને કઈ બચાવનાર પણ ન હતું. ઝૂંપડી ખાખ થઈ ગઈ. ભદ્રા ચાલી ગઈ. સુશીલા બાળકને લઈ, નવકાર મંત્રનું રટણ કરતી ત્યાં જ ઘણો સમય સુધી ઊભી રહી.
આમ નિષ્ક્રીય ઊભું રહે કયાં સુધી ચાલે? થોડી વારે અંતરની પૂરી સ્વસ્થતા મેળવી સુશીલા કામની શોધમાં જવા લાગી. રહેવા માટે પણ જગાની તપાસ કરવા લાગી.
શોધ કરતા ત્યાંથી થોડે દૂર કિલ્લાના એક જીર્ણ ભાગ આગળ થેડી જગા હતી તે તેણે જોઈ. અને ત્યાં જ તેણે રહેવાનું રાખ્યું. દેવસેનને અને કેતુસેનને ત્યાં બેસાડી એ કામની શેધમાં નીકળી.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાતા ! આમ કયાં સુધી?
૨૦૭ બબે દિવસ સુધી તે અનેક ઘરમાં ફરી. કામ માટે પ્રાર્થના કરી. પણ કયાંય તેને કામ ન મળ્યું. સૌએ તેને તિરસ્કારથી જાકારો આપે. એ બે દિવસે મા-દીકરાઓએ ભૂખ્યા પેટે કાઢયા. ત્રીજા દિવસે એક કુંભારને ત્યાં થોડુંક કામ મળ્યું. એ કુંભારે તેને માટીનાં વાસણે વેચવા બજારમાં મોકલી.
એક સમયની રાજરાણી આજ ભરબજારે માટીનાં ઠામ વેચવા બેસવા લાગી. થોડા દિવસ બાદ તેને બીજાં કામ મળવા લાગ્યાં. આ બધું જ કામ કરતાં પણ તે ત્રણેયનું માંડ માંડ પૂરું થતું હતું. લગભગ તે તે ત્રણેય અર્ધભૂખ્યાં જ દિવસે પસાર કરતાં હતાં. તેમાંય સુશીલા તે અર્ધાયથી અધી ભૂખી રહીને પિતાના જીવનને ટકાવી રહી હતી.
સુશીલાને સંસાર આમ દુઃખમાં સબડી રહ્યો હતે. ત્યારે ભીમસેન હરખાતે હરખાતે રોહણાચલથી નીકળી ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગર તરફ આવી રહ્યો હતે.
રાજગૃહી નગરી છોડયા બાદ પહેલી જ વાર ભીમસેનના હાથમાં અઢળક ધન આવ્યું હતું. રેહણાચલ પર્વતમાં પિતે કરેલી કાળી મજૂરી ઊગી નીકળી હતી. કામને તેને પૂરેપૂરે બદલે મળે હતે. શેઠે તેને લાખ રૂપિયાની કિમતનાં રને આપ્યાં હતાં.
હવે બસ સુખ, સુખ ને સુખ જ હતું. રને હાથમાં આવવાથી ભીમસેનની તમામ ચિંતાઓ દૂર થઈ ગઈ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
ભીમસેન ચરિત્ર
હતી. બધી જ નિરાશાઓના અંત આવી ગયેા હતેા. રસ્તામાં જરા પણ ખેાટી રીતે વિલંબ કર્યાં વિના એ ચીલ ઝડપે આવી રહ્યો હતા.
ઘણા લાંખા સમયથી પત્ની અને પુત્રાને જોયાં ન હતાં. તેમને મળવા અને તેમને આ શુભ સમાચાર આપવા તેનુ મન અધીરું ખની ગયુ હતુ. અને એ અધીરાઈમાં ઘણી જ જલ્દીથી ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગર આગળ આવીને ઊભા રહી ગર્ચા.
ત્યાંથી વસ્તી ઘણી દૂર હતી અને બાજુમાં જ સુદર સરાવર હતું. તેના નિ`ળ પાણીમાં ગુલાખી કમળેા ખીલી રહ્યાં હતાં.
પ્રવાસના લીધે ભીમસેનનાં કપડાં ઘણાં જ જીણુ ને ગઢા બની ગયાં હતાં. શરીર પણ અસ્વચ્છ હતું. આવા વેશે શુ` પેાતે પત્ની અને પુત્રોને મળશે ? તેા તે! એ મારા માટે શું વિચારશે ? આમ મનમાં ભીમસેન વિચાર કરતા થાડી પળ ઉભા રહ્યો અને પછી તેણે નક્કી કર્યુ : 'ના, પેાતે નાહી ધાઇને, સુંદર ને સ્વચ્છ કપડાં પહેરીને જ પેાતાની પત્ની અને પુત્રોને મળશે.
આમ નક્કી કરી તરત જ તેણે નાહવાની તૈયારી કરી. પગથિયાની પાળ ઉપર ફાટલી કથા મૂકી. એ કથામાં તેણે કાળજીથી રત્ના માંધ્યાં હતાં. એ કથા ઉપર પેાતાનાં કપડાં ઉતારીને મૂકયાં અને પછી ચારે ખાજુ જોયું. ત્યાં કાઈ જ નહાતુ ભીમસેન એક્લા જ હતા.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાતા ! આમ જ્યાં સુધી ?
૨૦૯
અરિહંતનુ નામ લઈ અટપટ તેણે સાવરમાં ડૂબકી મારી, સાવરના શીતળ જળના સ્પર્શથી તેના થાક ઉતારવા લાગ્યા. એકાદ એવધુ ડૂબકી મારી તે આનંદ અને ઉલ્લાસથી નાહવા લાગ્યા.
ત્યાં એક વાંદરા ઢાડતા ઢાડતા સરાવરના પગથિયે આવ્યા. પાણી પીધું અને કથા ઉપાડીને દોડતા ઝડ ઉપર ચડી ગયા.
આ બધું થાડીક જ ક્ષણામાં મન્યુ. ભીમસેને સરાવરમાં ઊડી ડૂબકી મારી. આ બાજુ વાંદરા કથા લઈ પલાયન થઈ ગયા. એ ક્ષણના જ ખેલ ! વાંદરા રમત રમ્યા અને ભીમસેનને પ્રાણ જવા લાગ્યા.
સાવરમાંથી બહાર નીકળતાં જ ભીમસેનની નજર કથા ઉપર ગઈ. પણ કથા હાય તે દેખાય ને ? તેણે આંખ પટપટાવીને ફરી જોયું. પણ પગથિયાની પાળ સાવ કોરી ધકકાર હતી. તાપ પડતા હતા ને તડકા ત્યાં પથરાયેલા હતા, પણ કથા ત્યાં ન હતી.
ભીમસેનની આંખે અંધારાં આવવા લાગ્યાં. તેના જીવ ગૂંગળાવા લાગ્યા. તે ઝટપટ પાળ ઉપર આવ્યો ચારે ખાજુ જોવા લાગ્યા. ધારી ધારીને જોયું જમીન ઉપર પણ તપાસ કરી. કોઈના ય પગલાં ત્યાં ન હતાં.
તેા કથા લઈ કાણુ ગયુ' ? ભીમસેન કંઈ જ નક્કી ન કરી શકયેા. એ હતાશ હૈયે બેસી પડચેા. તેનું તે
લી. ૧૪
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
ભીમસેન ચરિત્ર
કિનારે આવેલું નાવ ડુબી ગયું હતું. તે ભાંગેલા પગે પાળ ઉપર મહામહેનતે બેઠા.
ત્યાં દૂર આડ ઉપરથી વાંદરાએ હુપાહુપ અવાજ કર્યાં, ભીમસેનની નજર તરત જ એ અવાજની દિશા તરફ ગઇ.. અને જોયુ તા એક વાંદરા તેના ભાવિને આમતેમ ઝુલાવી રહ્યો હતા. તેને દાંત મારી રહ્યો હતેા. નખ ભરી રહ્યો હતેા અને તેની સાથે આનદથી રમી રહ્યો હતા.
ભીમસેન ઉતાવળે એ ઝાડ તરફ દોડચો, ઝાડ નીચે ઊભા રહી તેણે હાકોટા કર્યાં. એ સાંભળી વાંદરાએ જોરથી હુપાહુપ કરવા માંડ્યું. ભીમસેને પથ્થર ફેકા. વાંદરાએ તે ઘા ચૂકવી દીધા. અને છલાંગ મારતા જ બીજા ઝાડ ઉપર ચડી ગયા. ભીમસેન પણ તેની પાછળ દોડયા. આ સમયે તા તે આસ્તે રહીને ઝાડ ઉપર ચડ્યો. પણુ જેવા એ વાંદરા પાસે પહોંચ્યા કે તરત જ વાંઢા ખીજી ડાળે પહોંચી ગયા.
વાંદરાના હાથમાંથી કથા છોડાવવા ભીમસેને ઘણી મહેનત કરી. પરંતુ વાંદશના પવનવેગી કૂદકાઓને લીધે એ મહેનત સફળ ન થઈ શકી. વાંદરા એક ઝાડથી બીજે, ને બીજેથી ત્રીજા ઝાડે કૂદતે ભીમસેનની નજર ખહાર થઈ ગયા.
હવે કથા પાછી મળવાની કોઈ જ આશા ન રહી. ભીમસેનનુ' યુ. નંદવાઇ ગયુ, થાર નિરાશાથી તેનુ મન માંગી પડ્યું. તેના વન ઉપર ભારે વિષાદ છવાઇ ગયા. કકળતા અંતરે એ વિચારવા લાગ્યા.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાતા ? આમ કયાં સુધી ?
૨૧૧ ' અરે ! ભગવાન ! આ તે મારી કેવી જિંદગી છે સુખને શ્વાસ હજી તે મેં માંડ લીધું હતું, ત્યાં એ દૈવ! તે આ દુઃખને દીર્ઘ નિઃશ્વાસ મને કયાં આપે?”
કેવા ઉમંગ અને ઉલ્લાસથી હું સ્નાન કરી રહ્યો હતે ! કેટકેટલા અરમાનથી હું મારા હૈયાને ભરી રહ્યો હતો! સુશીલાની સ્મૃતિમાં હું સ્કુતિ અનુભવી રહ્યું હતું ! ઘણું સમયે પત્ની અને પુત્રનું મિલન થશે. હાથમાં હવે દ્રવ્ય હોવાથી ગરીબાઈ અને ભૂખમરાનો અંત આવશે. સુખને રેજ રટલે હશે.શાંતિની રજ નિંદર હશે. બાળકે પણ લાડ પ્યાર ને સુખ સગવડમાં ઉછરશે.
કેટલું રમ્ય સ્વપ્ન હું નીહાળી રહ્યો હતો ! પણ હાય ! મારા ભાગ્યને કંઈ જુદુ જ મંજૂર છે. હું સુખી થવાના પ્રયત્ન કરું છું. એ મને દુઃખ જ આપે છે.
અને પણ કે મૂર્ખ ! કંથા મૂકીને સ્નાન કરવા ગયે. એમ ન કર્યું હેત તે આજ આ દશા ન આવત ને ! આ કિનારે લાંગરેલું નાવ ફરી પાછું ડૂબી ન જાત ને?
પણ ના, સ્નાન તે નિમિત્ત જ છે. મારુ ભાગ્યે જ અવળું છે. મારા પૂર્વભવનાં અશુભ કર્મોને ઉદય આજ સેળે કળાએ ખીલી ઊઠે છે. એ કર્મો જ પરિપાક આજ હું લણી રહ્યો છું.
પણ આમ કયાં સુધી દુખની ઝડીઓ વરસતી રહેશે? કયાં સુધી ભાગ્ય મને છેતરતું રહેશે !
હવે તે આ યાતનાઓ નથી સહન થતી. સુશીલાનું
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
ભીમસેન ચરિત્ર દુખ જોયું નથી જતું. બિચારાં બાળકો! ફૂલ જેવા કમળ છે હજુ તે. અને એ પૂરા ખીલીને વિકાસ પામે તે પહેલાં તે તેમના ઉપર વેદનાઓને કાળઝાળ તાપ પડવા માંડે છે ! એ માસુમ બાળકની અસહાય નજર ! તેમનું એ. રૂદન ! તેમનાં આંસુ હે ભગવાન ! મારું કાળજુ ચીરી
નથી સહન થતી એ સ્વજનની વેદના ! નથી જે. જતો એ સૌને પરિતાપ !
હે વિધાતા! હવે તે મારી આ જિંદગીને તું અંત જ આણ. મારે નથી જીવવું. મેત કરતાં પણ વધુ કષ્ટદાયક આજ મને મારું જીવન લાગે છે. એ જીવનને તું હવે નાશ કર... નાશ કર...”
શોકથી વ્યાકુળ બનેલે ભીમસેન ફરી આત્મહત્યાના વિચાર કરવા લાગે.
ભીમસેન સમજુ હતે. જૈનધર્મનું જ્ઞાન ને સંસ્કાર પામેલો હતો. આથી પોતાનાં આ દુઃખે માટે તેણે કોઈને દોષ ન કાઢ. હરિનો તેણે જરાય વાંક ન કાઢયે.
દેખીતી હકીકત તે એવી જ હતી. હરિજેણે તેના ઉપર જે સંકટ ન ઉતાર્યું હોત તે આજ તેને આ દુઃખના દાવાનળમાં શેકાવું ન પડયું હતું. આ માટે તે હરિર્ષણ ઉપર ભારેભાર ક્રોધ કરી શકો હોત. પરંતુ એવું તેણે કંઈ જ ન કર્યું. બધે જ દેષ તેણે પિતાના અશુભ કર્મોને જ જે. વારંવાર તેણે પિતાનાં કર્મો માટે પસ્તા કયે.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાતા ! આમ કર્યાં સુધી !
૨૧૩
છિન્ન ભિન્ન થઈ
ભીમસેનની હિ'મત એટલી બધી ગઈ હતી, કે એ હવે જીવવાની હામ ખાઈ બેઠા હતા. ઉપરાઉપરી મળેલી નિષ્ફળતાએ તેના મનને નબળું પાડી દૃીધું હતું. તેનામાં એ સમજ હતી જ કે મૃત્યુને હાથે કરીને ભેટવાથી કંઈ મૃત્યુ આવવાનું નથી. અને આવી પણ જાય તા તેથી કંઈ દુ:ખાના અંત પણ આવવાના નથી. ઉર્દુ દુઃખમાં વધારા જ થવાના છે.
આ સમજ તે ગુમાવી બેઠા હતા. અષાઢી અમાસની કાળી રાત જેવી હતાશાના આવરણ તળે તેની એ સમજ ઢીંકાઈ ગઈ હતી. આથી એને બસ એક જ વિચાર સૂઝતા હતા—મરી જવું. આ જીવનના અંત આણી દેવા.
શુભ વિચારોની અસર ઘણી ઓછી થાય છે. તે વિચારા ક્રિયામાં પલ્ટાતા ઘણા સમય લે છે. જ્યારે અશુભ વિચારી ક્રિયા માટે જોર કરે છે. અનાઢિ કાળથી નખળું પડેલું મન અશુભ વિચારાની જાળમાં જલ્દી ફસાઇ જાય છે.
ભીમસેને પણ તરત જ મરવાની તૈયારી કરી. વડના ઝાડ નીચે એ ગયે. જમીન સુધી પથરાયેલી વડવાઇઓ તેણે પોતાના ગળે બાંધી.અને હવામાં અદ્ધર ઝુલવા લાગ્યા. વડવાઈઓના કઠણ પાશથી તેને શ્વાસ રુંધાવા લાગ્યા. આંખા ઊ’ચે ચડી ગઈ. નસેા તણાઇને અહાર ઉપસી આવી. રામ રામ ખડું થઈ ગયું. લેાહીનું ભ્રમણ અટકી જવા લાગ્યું. જીવન અને મૃત્યુને એ ઘડીનુ જ છેટુ' હતુ',
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
ભીમસેન ચરિત્ર પાશને લઈ ભીમસેનને અસહ્ય વેદના થતી હતી. પરંતુ તેની તેણે પરવા ન કરી. ઉલટુ વેદનાને વધુ વધારી મૂકી. તેણે શ્વાસ રોકી રાખ્યા. ને મૃત્યુની રાહ જોવા લાગ્યા.
પણ એ મૃત્યુ ય તેનું વ્હાલું ન બન્યું. જેટલા આવેગથી અને આવેશથી તેણે મૃત્યુની ઝંખના કરી તેના બમણા વેગથી મૃ યુ દૂર ભાગતું ગયું.
થોડા સમય સુધી એ અદ્ધર ટીંગાઈ રહ્યો. મૃત્યુની વેદના અનુભવી રહ્યો. ત્યાં જ તો એ ધબ દઈને જમીન ઉપર પડશે. પાશ તૂટી ગયે. પડતાંની સાથે જ તેના મેંમાંથી શબ્દ સરી પડયા. અરિહંત.... | મેને એ પાશ કંઈ એકાએક તૂટી નહતો પડશે. ભીમસેન જ્યારે જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચે ઝોલા ખાઈ રહ્યો હતું, ત્યારે ત્યાંથી થોડે દૂર એક જટાધારી સાધુ પસાર થઈ રહ્યો હતે.
ભીમસેનને મૃત્યુની રાહ જોતો જોઈ એ ઉતાવળે ત્યાં આવ્યું. પિતાની પાસે રહેલા તીફણ ત્રિશુળથી તેણે વડવાઈઓ ઉપર ઘા કર્યો. અને પાશ તૂટી ગયે. ભીમસેન મૃત્યુની વાટ જેતે હતા. પણ તેને જીવન જ મળ્યું કે જેનાથી તે ભારેભાર ત્રાસ અનુભવી રહ્યો હતે.
સાધુએ ભીમસેનને ચત્તો સૂવા. કમંડળમાંથી પાણી છાંટયું. તેના હાથ પગ દબાવ્યા. પ્રેમથી છાતી પંપાળી. તેના ભીના વદનને કૌપીનથી લૂછી નાંખ્યું. અને હેતાળ અવાજથી પૂછયું :
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાતા ! આમ કયાં સુધી ?
૨૧પ મહાનુભાવ ! આંખ ખોલે. જુઓ તમને નવજીવન મળ્યું છે.”
ભીમસેને થોડીવારે આ ખેલી. તેણે જોયું તો તેની સામે એક જટાધારી સાધુ ખુલા દેહે તેની માવજત કરી રહ્યો હતો. તેની છાતી અને બરડો પંપાળી રહ્યો હતો.
ભીમસેને નિરાશ સ્વરે પૂછયું : “મહાત્મન્ ! મને શું કરવા ઉગારી લીધે? મને મરવા જ દે.”
“મહાનુભાવ! જીવન જેવું જીવન જીવવાનું મૂકીને તું મરવાનું પસંદ કરે છે? લાગે છે તું ઘણું દુઃખી છે. અને દુઃખથી હારીને તું આત્મહત્યા કરી રહ્યો છે, પણ ભોળા ! એમ કરીને તે તું વધુ દુઃખોને નેંતરી રહ્યો છે. પૂર્વભવના પાપનું ફળ તે તું ભેગવી રહ્યો છે. હવે આ એક વધુ નવું પાપ કરીને શા માટે તું તારા આવતા ભેને પણ બગાડી રહ્યો છે ? મૂર્ખ ન બને. સ્વસ્થ થા. આત્મબળ કેળવ. તારા દુઃખની મને વાત કર. મારાથી બનતું તમામ હું એ દુઃખ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરીશ.”
સાધુના માયાળુ આશ્વાસનથી ભીમસેને પોતાની સઘળી વિતક કથા કહી. એ કહેતાં તેની આંખમાં આંસુ ઉભરાઈ આવ્યાં. સાધુની આંખ પણ કરુણથી ભીની થઈ ગઈ
કંઈ નહિ વત્સ ! હિંમત ન હાર. બનવા કાળે બધું જ બને છે. તેનો શેક ન કર. સ્વસ્થ થા, ચાલ, મારી સાથે તું આવ. હું સુવર્ણ સિદ્ધિને પ્રયોગ કરવા માટે જઉ છું.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
ભીમસેન ચરિત્ર મારા એ પ્રાગમાં તું સાથ આપ, તને પણ હું એ સિદ્ધિ આપીશ. પછી તેને કોઈ જ દુખ નહિ રહે.”
ઉપકારની લાગણીથી ભીમસેનનું હિયું ગદ્ગદિત બની ગયું. તે સાધુના પગે પડો. સાધુએ તેના માથા પર હાથ મૂકી આશીર્વાદ આપ્યા. ભીમસેનના આત્માએ તેથી શાતા અનુભવી. અને નિરાશા ખંખેરી એ સાધુ સાથે ચાલવા લાગ્યો.
- સાધુએ જંગલની વાટ પકડી ઘનઘોર ને નિબિડ જંગલમાંથી બંને પસાર થવા લાગ્યા. રસ્તામાં કયાંકથી સાધુએ ચાર તુંબડાં લીધાં. પિતે પ્રયાગ કરવાનો છે એથી તેણે પ્રયોગ અનુસાર અમુક અમુક જગાએ પ્રગને અનુકૂળ ને જરૂરી એવી સાધન સામગ્રી તેણે અગાઉથી તૈયાર જ રાખી હતી. બે તુંબડાંમાં સાધુએ તેલ ભર્યું. બે ખાલી રાખ્યાં. ખાલી તુંબડાં પિતાની પાસે રાખ્યાં અને તેલથી ભરેલાં તુંબડાં ભીમસેનને આપ્યાં. બે હાથમાં એક એક તુંબડું ઝાલીને કર્મની વિચિત્રતા ઉપર વિચાર કરતો ભીમસેન નીચી નજરે ચાલતું હતું.
- જંગલ વટાવી બંને એક પર્વત આગળ આવ્યા. પર્વત ઉપર થોડું ચઢાણ કરી એક ગુફામાં દાખલ થયા. ગુફા અંધારી હતી. સાધુએ ચકમકથી એક ડાળ સળગાવી. તેને પ્રકાશમાં બંને આગળ વધવા લાગ્યા. ગુફામાં ઝેરી જનાવર ને પક્ષીઓના ચિત્કાર સંભળાતા હતા. પર્વતની કંદરાઓમાં
સૂતેલા વાઘ સિંહની ત્રાડે પણ સંભળાતી હતી. કાચાપિચાનું તે હૈયું જ બેસી જાય એવી ભયાનક એ ગુફા હતી.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાતા! આમ કયાં સુધી?
૨૧૭ આ બે તે ભડવીર હતા. તેમાંય સ્વાર્થ માટે સાહસ કરવા નીકળ્યા હતા. ડર રાખે તેમને કેમ પાલવે? જંગલી સાપ, નાગ, ચામાચિડિયા વગેરેથી બચતા ને તેનાથી સાવધ બની તેઓ એક કુંડ આગળ અટકયા.
કુંડમાં ચળકાટ મારતે રસ ઉકળી રહ્યો હતો. તે એટલે બધે ગરમ હતો કે દૂર સુધી તેની અગનઝાળ લાગતી હતી. સાધુએ દૂરથી જ કંઈક મંત્રનો જાપ કર્યો. ભીમસેનને આંખ બંધ કરવા કહ્યું. જાપ પૂરે કરીને સાધુએ કહ્યું. તે વાહ, સ્વાહા. ભીમસેને પણ સૂચના મુજબ એ શબ્દોનું બે વાર પુનરાવર્તન કર્યું.
અગનઝાળ શીતળ લાગવા માંડી. સાધુએ બે ખાલી તુંબડાં કુડમાં બેળ્યાં. ગડડડ ગડગડ અવાજ થયો. એ સાથે જ ભીમસેને તેમાં તેલની ધાર ભેળવી. સાધુએ કંઈક મંત્રોચ્ચાર કર્યો. ફરી » સ્વાહાને સાત વાર બંનેએ નાદ કર્યો, અને ચારે તુંબડાં ભરીને બંને ગુફા બહાર આવ્યા.
વીર ભીમસેન ! આ તુંબડાંઓમાં સુવર્ણરસ છે. તેનું એક ટીપું લેખંડ પર પડતાં જ આખુંય લોખંડ સુવર્ણમાં બદલાઈ જશે. વસોની મહેનત બાદ મેં આ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે. તને હું સિદ્ધિ નહિ પણ આમાંથી એક તુંબડું આપું છું, તેને તું સદુપગ કરજે. તેનાથી તારી નિર્ધનતાને અંત આવશે.” સાધુએ ભીમસેન ઉપર કરુણા લાવીને કહ્યું. , “મહાત્મન ! આપની કરુણા અપરંપાર છે. આ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
ભીમસેન ચરિત્ર મારા ઉપર અનહદ ઉપકાર કર્યો છે. આપ વિશ્વાસ રાખજે. આ રસના એકેએક બુંદનો હું સદુપયોગ જ કરીશ.”ભીમસેને ઉપકારવશ બનીને કહ્યું.
તે ચાલ. હવે આપણે જલદીથી ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત પહોંચી જઈએ.”
- સાધુ અને ભીમસેન ઉતાવળા ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરના પાદરે આવી પહોંચ્યા. ઝડપથી એકધારે, કંટાળાજનક પગ પ્રવાસ કર્યો હતો, તેથી બંને થાકી ગયા હતા. પરંતુ સુવર્ણરસની પ્રાપ્તિ થઈ હોવાથી બંનેના આત્મા પ્રસન્ન હતા, હૈયુ ઉલ્લાસ અનુભવતું હતું.
બંને નગરની બહાર એક યક્ષમંદિરની પરસાળમાં બેઠા. પરસાળની બહાર વડલાની શિતળ છાયા હતી. થેડી વાર બાદ સાધુ બોલ્યા :
“ભીમસેન ! મારું પેટ તે ભૂખથી ભડકે બળે છે. તને પણ ભૂખ તે લાગી જ હશે. તું આ નગરમાં જા અને ભેજન વગેરે લઈ આવ. ત્યાં સુધી હું અહીં થાક ખાતે બેઠો છું.”
જેવી આજ્ઞા મહાત્મન !” ભીમસેને કીધું. અને સાધુ પાસેથી થેડી સુવર્ણ મુદ્રા લઈ એ નગર તરફ જવા રવાના થયો.
ભીમસેનની પીઠ દેખાતી બંધ થઈ કે તરત જ સાધુએ પિતાને ખેલ ભજવ્યું. તેનું મન બગડયું હતું. તેના દિલમાં પાપ પિડું હતું. રસ્તે ચાલતાં ચાલતાં જ તે વિચાર કરતે
બેઠા. પરસાળાની બહાર છે.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાતા ! આમ કયાં સુધી?
૨૧૯ હતે? શા માટે હું આ ભિખારી ભીમસેનને મારે આ મહામૂલે સુવર્ણ રસ આપી દઉ? મહેનત બધી મેં કરી અને તેનું ફળ આ રંકને આપવાથી ફાયદે શું ? આવા રંક ને દીન તે આ જગતમાં ઘણા રઝળે છે. સૌ સૌના કર્મભેગવે છે. મારા પુણ્યથી આજ મને આ સુવર્ણ રસ મળે છે. એ પુણ્યને ભાગીદાર હું આ ભીમસેનને શા માટે બનાવું?
નહિ, મારે તેને કઈ પણ યુક્તિ કરીને દૂર કરે જોઈએ. આમ વિચારીને સાધુએ એક આખી જના વિચારી નાંખી, તે અનુસાર ભીમસેનને તેણે નગરમાં ધકેલી દીધે. અને તે ત્યાંથી ઝડપથી પલાયન થઈ ગ.
ભીમસેને નગરમાં જઈ સુંદર પકવાન લીધાં. ફરસાણ ખરીદ્યાં. ફળ પણ થેડા લીધાં. અને ઉતાવળથી એ યક્ષમંદિર આગળ પાછો ફર્યો. - મીઠાઈ, ફરસાણ ને ફળ વગેરેને એક જગાએ મૂક્યાં. અને સાધુને જોવા માટે મંદિરમાં ગયે. ત્યાં સાધુ નહતા. ગર્ભદ્વારમાં જોયું. ત્યાં પણ નહોતા. ફરી એકવાર આખું મંદિર જોઈ વળે. બહાર આવી બૂમ મારીઃ “મહામન ! મહામનું !”
કઈ જ અવાજ ન સંભળાયો. પોતાના જ શબ્દને પ્રતિષ તેને સાંભળવા મળે. ભીમસેન હાંફળે હાંફળે થઈ ગયા. તેને દુનિયા ફરતી લાગી હૈયુ બેસતું લાગ્યું. આંખે અંધારાં આવવા લાગ્યાં. મહામુશીબતે તેણે સ્વસ્થતા જાળવી રાખી,
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૨૨૦
ભીમસેન ચરિત્ર મહાત્મન ! કયાં ગયાં હશે? શું તેમની બુદ્ધિ ફરી ગઈ હશે? તેમના દિલમાં પાપ પેઠું હશે? શું અગાઉથી - જ તેમણે નકકી કરી રાખ્યું હશે કે મને નગરમાં ભેજનના - બહાને મોકલવે ને પોતે અહીંથી પલાયન થઈ જવું?
હાય વિધાતા ! તું કેવી કર રમત મારી જિંદગી સાથે ખેલી રહી છે? જીતની બાજી આજ મારી હારમાં પલટાઈ : ગઈ છે. કેટકેટલાં કષ્ટ વેઠીને હું સાધુ સાથે ગયો હતો. મેં ભૂખ નહતી જેઈ, તરસ નહોતી જોઈ. ટાઢતડકાની પરવા નહોતી કરી. પૂબ જ એકાગ્ર મને અને પૂરેપૂરી વફાદારીથી આ એ સિદ્ધાત્માને સાથ આપ્યો હતો.
તેનો વિધાતા ! શું આ જ બદલો? મારા પ્રયત્ન ને પ્રમાણિકતાનું શું આ જ પરિણામ ?
હે કર્મરાજા ! તમે મારા કયા કર્મોની આજ મને શિક્ષા કરી રહ્યા છે ? આ ભવમાં તે મેં ખૂબ જ શુદ્ધ
જીવન વીતાવ્યું છે. ન્યાય અને નીતિથી મેં રાજશાસન કર્યું છે. કોઈને પણ કષ્ટ ન પડે તે રીતે હું જ છું. સ્વપત્નીમાં મેં સંતોષ માન્ય છે. પર સ્ત્રીને મેં મારી મા-બેન ગણ્યાં છે. વ્યસન અને ભભૂકતી વાસનાઓથી હું સદાય દૂર રહ્યો છું, યથાશક્તિ મેં તપ કર્યું છે. સુપાત્ર દાન દીધાં છે. વ્રત નિયમોનું પણ મેં યથાર્થ ને શુદ્ધપણે પાલન કર્યું છે. તેયે હે કર્મરાજ મારી આ અવદશા - શા માટે?
આ ભવના કોઈ કર્મનું તે પરિણામ આ નથી જ.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાતા ! આમ કર્યાં સુધી ?
૨૨૧
તે શુ પૂર્વ ભવે મેં ઘણાં જ અશુભ કર્યાં કર્યાં હશે ? શુ મે ખાળકોના ધાવણ છેડાવ્યાં હશે ? લૂંટફાટ કરીને નિર્દોષ એવા વટેમાર્ગુ આને લૂંટયા હશે ? પશુ પક્ષીઓને માજમાં માર્યાં હશે ? સાધુ–સંતા ને સ્રીઓ ઉપર મે અત્યાચાર ગુજાર્યા હશે ? કોઈનું ધન દગાથી લૂંટી લીધું હશે ? ન જાણે મેં કયાં કયાં પાપા કર્યાં હશે ?
જ્ઞાની ભગવત સિવાય એ મને કોણ કહે ? એ પાપે તા જે હોય તે. પણુ આ વર્તમાનની વેદના કેવી રીતે. દૂર કરવી ?
ધન વિના મારા અને મારા કુટુંબને જીવન નિર્વાહ કેવી રીતે ચલાવવા ? હવે તા આ શરીર પણ સાથ નથી આપતું. અનેક દિવસેાના રઝળપાટ અને વારવાર મળેલી નિષ્ફળતાઓથી તે પણ કગાળ બની ગયુ છે. ચેતન તેા. હવે સાવ જ આસરી ગયું છે. મારી આશા હવે મરી પરવારી છે, ભવિષ્યની કાઇ જ ઉજળી નિશાની જણાતી નથી.
થોડી ઘણી કંઈક હૈયામાં ગરમી આવી હતી, તે પણ સાધુના વિશ્વાસઘાતથી ઠરીને જામ થઈ ગઈ છે, એહ ! મારા જીવનને ધિક્કાર છે! મારું' જીવવુ. હવે વ્યથ છે! ન તે! હું મારા ખાળક ને પત્નીને ઉપયાગી બની શકયા, કે ન તા હુ· ખૂદ મારા પેાતાના ઉપયાગમાં પણ રહી શકચે મારા એકલા પડતુ પણ પૂરું કરવાની મારામાં હામ નથી રહી. આવા અસહાય, કંગાળ ને દીન જીવનને ટકાવીને શુ કરવાનું ?
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
ભીમસેન ચરિત્ર નહિ..નહિ.હવે ભલે મને કઈ બચાવવા આવે. હું તેમની કઈ વાત નહિ માનું, હું મારા પ્રાણ હવે તે છેડીને જ જંપીશ. જીવનના આ અનેક દુઃખ કરતાં તે મરણનું એકવારનું દુખ સારું
હવે મારે બસ બીજે કંઈ જ વિચાર નથી કરે. આજ જિંદગીને મારો છેલ્લે દિવસ બની રહેશે.'
ભીમસેને ફરીથી મોતને નિમંત્રણ દીધું. આ તેને ત્રીજીવારને પ્રયાસ હતે. પહેલાં સાર્થવાહ શેઠે બચાવ્યા હતે. ને તેને રને આપ્યાં હતા. એ રત્ન ચાલ્યાં ગયાં. ફરી ગળે ફસે નાંખ્યા. સાધુએ બચાવ્ય. સુવર્ણ રસની લાલચ આપી. રસ મળે. પણ ભીમસેનના ભાગે એ રસ નહોતો. સાધુએ દગો દીધે. ભીમસેન હવે ધીરજ ધરી શકે તેમ ન હતો. તેણે તરત જ વડની વડવાઈઓને ગળા કરતો પાશ બાંધ્યું. મૃત્યુએ તેના ગળા ફરતી મૂડ પકડી. અને ભીમસેન જીવનને હવે છેલ્લા કેટલા રામ રામ કરવા લાગે.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર. આચાર્યશ્રીને આત્મસ્પર્શ
ભીમસેન જિંદગીથી થાકી ગયા હતા. એ થાકે એ સહજ હતું. કારણું દુર્દેવ તેની પાછળ હાથ ધોઈને પડયું હતું. રાજગૃહી છોડયા પછી તેના ઉપર દુઃખને મેરુ તૂટી પહેર્યો હતે. ઉપરા ઉપરી મળેલી નિષ્ફળતાઓને લીધે તે મનોબળ ખેઈ બેઠે હતે.
બબ્બે વાર તેણે આત્મહત્યા કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. બેય વાર તે ઉગરી ગયે. આથી આ વખતે તે તેણે સંકલ્પ જ કર્યો. ભલે કે મને બચાવવા આવે. હું તેને ઈનકાર કરીશ. અને મૃત્યુને જ વરીશ.
ભીમસેન આમ હામ તે ગુમાવી જ બેઠો હતો. પરંતુ એણે સદબુદ્ધિ સાવ ગુમાવી દીધી હતી. દુઃખના ભાર તળે જે કંઈ બુદ્ધિ બચી હતી, તે વડે અંત સમય સુધારી લેવાને વિચાર કર્યો,
બુદ્ધિએ કહ્યું : “ભીમસેન ! આયખું તે આખું તારું ધૂળમાં ગયું. હવે જ્યારે તે આ જીવનનો અંત જ લાવવ્યને સંકલ્પ કર્યો છે, તે પછી આ છેલ્લી ઘડીઓ તો સુધારી ,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
ભીમસેન ચરિત્ર શા માટે આર્તધ્યાન ને રૌદ્રધ્યાન ધ્યાવી આવતા ભવેને પણ તું બગાડે છે? મૃત્યુને તારે ભેટવું છે તે હસતાં હસતાં ભેટ. રંજ ને રેષ રાખ્યા વિના તેને મળ. અંતરના ઉમળકાથી તેનું સ્વાગત કર. શુભ ધ્યાન ધર પ્રભુનું નામ સમરણ કર. અને તારા અંતને ઉજળો બનાવ..
બુદ્ધિની આ ટકોરે ભીમસેનને આત્મા જાગી ઊઠયો. તેણે વડવાઈઓને ફાંસે તૈયાર કર્યો. તેની ગાંઠ બરાબર ચકાસી જોઈ. પછી પૂર્વ દિશા તરફ ઊભા રહી તેણે બે હાથ જોયા. આંખેને બંધ કરી. એ બંધ આંખેએ તે વીતરાગ પરમાત્માને નીહાળવા પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો. આત્માની ઉજજળ
તિકાને પ્રકાશ ઢંઢવા તેણે પ્રયાસ કર્યો. તેમજ હોઠ ઉઘાડીને તે મહામંગલકારી નમસ્કાર મહામંત્રનું ભાવપૂર્વક રટણ કરવા લાગ્યો.
નમો અરિહંતાણું...નમે સિદ્ધાણું...નમો આયરિયાણું નમે ઉવજઝાયાણં નમે એ સવસાહૂણું...
એક એક પદ એ બેલતે ગયે ને કલ્પનાથી બંધ આંખે એ સાક્ષાત્ અરિહંત પરમાત્મા, સિદ્ધ ભગવંત આદિને નીહાળી પિતાના આત્માને ખમાવતે ગયે. | નમો આયરિયાણું....પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંતને નમસ્કાર થાઓ. એમ બોલી તેણે મસ્તક નમાવ્યું. ત્યાં તેના જાગ્રત આત્માએ વધુ ઘેરો ને ઉત્કટ ભાવ અનુભવ્યા.
આ સમયે મને જે તેઓશ્રીનાં દર્શન થાય તે મારું જીગ્યું સફળ થઈ જાય ! પણ એવું સૌભાગ્ય મને કયાંથી
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય શ્રીના આત્મસ્પ
મળે ? હું તેા કોઈ શકયતા નથી.
૧૫
આ નિનતામાં ઊભેા છું. એવા ચેાગીની તા
તા શુ' મારા અવતાર એમના હ્દન વિના એળે જ જશે? હું વિધાતા ! આજ સુધી મેં તારી પાસે સુખ ને સંપત્તિ માંગી છે. તેના ખલે તેં મને દુઃખ ને વેદના જ આપી છે. તે પણ મેં તેને હસતા હસતા સ્વીકાર્યાં છે. આજ મરણુ પણ એ જ રીતે સ્વીકારું છું.
મરતા માણસની એક અંતિમ અભિલાષા હૈ વિધાતા ! તું પૂરી ન કરે ? આ ઘડીએ મને બસ એક જ ઝંખના છે. જીવનની હવે એક જ કામના રહી છે.
વિધાતા ! તુ' મને સંસારતારક આચાય ભગવતના દર્શનનુ દાન દે!....'
આમ અંતરથી ભાવિવળ બની ભીમસેને પૂર્વ ક્રિશા ભણી માથું નમાવ્યું, ને આલ્યા. પૂજ્ય આચાય` ભગવતને મારા લાખ લાખ નમસ્કાર થાઓ !....' અને જાણે સાક્ષાત્ આચાય ભગવંત જ તેની સામે હાય તેમ તેણે પંચાંગ પ્રણિપાત કર્યાં. એ ઘડી સુધી એ જ ભાવમાં તે જમીન ઉપર મસ્તક અડાડીને પડચો રહ્યો.
ધ લાભ' એક શાંત ને શીતળ અવાજ હવામાં ગૂંજી ઊઠયા. ભીમસેન એ સાંભળતાં જ આશ્ચય ને આનંદથી એકદમ ઊભા થઈ ગયા. તેના સાશંક મને પૂછ્યું: ‘અહી' આચાય
ભી. ૧૫
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
ભીમસેન ચરિત્ર
ભગવત કયાંથી ? નહિ..નહિં... ભ્રમણા છે.' પણ એ અવાજ સંભળાયા હતેા એ નક્કી. જરાય વિલંબ કર્યા વિના, તે જમીન ઉપરથી ઊભેા થઇ ગયે. અને જોવા લાગ્યા.
એ પવિત્ર ને શાંતિદાયક અવાજ કયાંથી આવ્યા એ શાષવા ભીમસેનને ઝાઝા શ્રમ ન પચેા, તેની સામે જ તેની અંતરની અભિલાષા મૂર્તિમ ંત બનીને તેને આશીર્વાદ આપી રહી હતી.
ધ લાભ....' શબ્દ ફરી સંભળાયા.
ભીમસેનને આત્મા હરખાઈ ઊઠચે. પેાતાની સામે સાક્ષાત્ શ્રમણ ભગવંત ઊભેલા જોઇ તેનું હૈયું નાચી ઊઠયું, તેની આંખામાં ઉમંગ ઉભરાઈ આવ્યે.રમેશમ તેનુ હૉંસિત બની ગયું.
ધણા જ ભાવપૂર્વક ભીમસેને વિધિપૂર્વક શ્રમણ ભગવંતને વંદના કરી. સુખશાતાદિ પૂછી અને તેમના ચરણના સ્પર્શ કરી આનદથી છલકાતી આંખાએ બે હાથ જોડી ઊભે! રહ્યો.
આ શ્રમણ ભગવંત ધમ ધેાષસૂરિ હતા. આ જ તેમને સાઠે ઉપવાસના પારણાના દિવસ હતા. ગેાચરી માટે તે આકાશગમન કરીને કેાઈ નગર તરફ જઈ રહ્યા હતા. ત્યાં તેમની કરુણાદ્ર નજર ભીમસેન ઉપર પડી. વડની નીચે લટકતા ફ્રાંસે જાયે. બે હાથ જોડીને નવકાર મહામ ંત્રનુ રટણ કરતાં ભીમસેનને સાંભળ્યે.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યશ્રીને આત્મસ્પર્શ
૨૭ તરત જ તે નીચે ઉતર્યા અને ભીમસેનને આત્મહત્યાના મહાપાતકમાંથી ઉગારવા તેની સમીપ આવીને ઊભા રહ્યા. અને બેલ્યા: “ધર્મલાભ...”
પૂજય આચાર્ય ભગવંત જ્ઞાની હતા. ભીમસેનને તે ઓળખી ગયા. બેલ્યા: “ભીમસેન ! તું આ શું કરી રહ્યો છે? આત્મહત્યા કરીને અનન્તા ભાવે બગાડવા બેઠો છે? રાજન ! તું તે સુજ્ઞ છે. તું જાણે છે કે દુઃખ અને સુખ તે બધા કર્માધીન છે. અશુભ કર્મોનાં ઉદયથી દુખ આવે છે. શુભ કર્મોના ઉદયથી સુખ આવે છે. જીવનને અકાળે અંત આણને જે કમેને ક્ષય થઈ જતો હોય છે કે જવ જીવવાનું પસંદ કરે ?
ભીમસેન ! તું તે ભવ્યાત્મા છે. પૂર્વના પુણ્યના બળે તને જૈન શાસન મળ્યું છે. વીતરાગ પ્રભુને તને ધર્મ મળે છે. એ ધર્મ પામીને પણ તું શું આ રીતે વતી રહ્યો છે?
આત્માને જાગ્રત કર રાજન ! આવી પડેલાં દુખેને સમભાવે સહન કર. આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનને દૂર કર, એ ધ્યાનથી તે દુઃખે ઘટવાને બદલે વધતાં જ જશે. કર્મોનાં આવરણ જાડાં બનતાં જશે અને તેમાં આત્મા તે કયાંય ઊંડે ઢબૂરાઈ જશે. માટે એવું કૃત્ય તું ન કર! | શુભ ધ્યાન ધર. કમેને ભોગવતાં ભેગવતાં પણ કર્મની નિર્જ કર. વિચાર કર. આ જે દુખે તને પડી રહ્યા છે, તે તને નહિ તારા દેહને પડી રહયાં છે.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચિ
તું દેહ નથી. તું આત્મા છે. દુઃખ તે દેહનાં હામ આત્માને દુઃખ ન હાય.
૨૧૮
સાવધ અને રાજન ! સાવધ અન. મનની નિખ`ળતા ખખેરી નાખ. આત્મીય ને ફારવ અને મળેલા આ માનવ જન્મને સુકૃત્યથી સાક કર....’
આચાય ભગવંતની મગળ અને મજુલ વાણી સાંભળી ભીમસેનના સઘળાય પરિતાપ શાંત પડી ગયા. મનની તમામ દુખ ળતાઓ ને નિરાશા ભસ્મીભૂત થઈ ગઇ. તેના આત્મ ચૈતન્ય અનુભવવા લાગ્યા. દુઃખથી થાકેલી કાયામાં તાઝગીના સંચાર થયા.
ગદગદ કંઠે તે ખેલ્યા : ‘ગુરુદેવ ! આજ મારા જન્મ સફળ થઈ ગયા. આપના દર્શન માત્રથી આજ મારાં સઘળાં દુઃખા દૂર થઈ ગયા હોય એમ લાગે છે. આપનુ કહેવુ યથાર્થ છે. સુખ ને દુઃખ કર્માધીન છે, જીવનના અકાળે અંત લાવી દેવાથી કની સત્તામાંથી છટકી નથી શકાતુ મનની દુ॰ળતાને લઈ હું ઘણું જ મહાપાતક કરવા તૈયાર થયા હતા. આપે મને સવેળાએ ઉગારી લીધા. ધન્યવાદ! ગુરૂદેવ ! ધન્યવાદ ! મારા આપને શત કેટિકેટિ પ્રણામ.... ભીમસેને ફ્રી પંચાંગ પ્રણિપાતપૂર્વક વંદના કરી.
·
રાજન ! તારા આત્મધર્મને ભૂલીશ નહિ, તેનુ યથાર્થ આરાધન કરજે.' એમ અંતિમ ઉપદેશ આપી આચાય ભગવતે ગૌચરી જવા માટે પગ ઉપાડયા.
"
ગુરુદેવ ! મારી એક નમ્ર વિનંતીને આપ સ્વીકાર
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯
આચાર્યશ્રીને આત્મસ્પર્શ કરશે, તે મહાઉપકાર થશે. આચાર્યશ્રીને ગોચરી માટે જતાં જોઈ ભીમસેને પ્રાર્થના કરી.
કહે રાજન ! શું પ્રાર્થના છે?”
ગુરુદેવ ! હું મારા ને સિદ્ધાત્મા માટે નિર્દોષ એવું ભોજન લઈ આવ્યો છું. નિરાશાને લઈ મેં એ ભજનને પર્શ પણ કર્યો નથી. આપને ખપે એવી એ વાનગીઓ છે. બેચરીને લાભ મને આપશે તે મારે ભવ સાર્થક બની જશે.” અંતરની ઉભરાતી ભાવનાથી ભીમસેને આગ્રહ કર્યો.
આચાર્ય ભગવંતે ધર્મલાભ આપ્યા આત્મભાવના રડીને ભીમસેને પૂજ્ય આચાર્યશ્રીને ગૌચરી વહેરાવી. તે વહોરાવતાં તેની આંખોમાં આનંદનાં આંસુ દદડી ઊઠયાં, તેનું હૈયું શુભ ભાવનાથી વિભેર બની ગયું.
આચાર્યશ્રીએ ગૌચરી વહોરી ને ધર્મલાભ આપ્યા.
એ જ સમયે નીલ ગગનમાં દેવદુભિ ગૂંજી ઊઠી. દેવવિમાનેમાંથી દેવતાઓએ પારિજાતક પુની વૃષ્ટિ કરી. સુધી જળની રીમઝીમ વર્ષા કરી. દિવ્ય વસ્ત્રોને વરસાદ કર્યો. સુવર્ણ મહેરેની વૃષ્ટિ કરી અને બુલંદ સ્વરે “અહે જન! અહ દાન !” ના ઘેષપૂર્વક ધર્મઘોષસૂરિ મહારાજને
જ્યનાદ કર્યો અને ધરતી ઉપર આવીને એ સૌ દેવ-દેવીઓએ વિધિપૂર્વક આચાર્ય ભગવંતને વંદના કરી. ભીમસેનની તેના સુપાત્ર દાન માટે પ્રશંસા કરી અને મૂલ્યવાન વસ્ત્રો તેમજ અલંકારથી તેની ઉત્તમ ભક્તિ કરી.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
ભીમસેન ચરિત્ર, ખરેખર આ માનવભવ ઉત્તમ છે. મેક્ષમાં લઈ જનાર આ જ એક માત્ર જન્મ છે. મહામાનવ ભીમસેનને જય હો.” એમ જ્યનાદ કરી દેવતાઓ અદશ્ય થઈ ગયા.
દેવદુદુભિને કર્ણપ્રિય અવાજ સાંભળીને ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરના પ્રજાજને કુતૂહલ અનુભવવા લાગ્યા. આ નાદ ઠેઠ રાજદરબારમાં પણ પહોંચે. નગરનરેશ વિજયસેન તરત જ રાજકાજ છોડીને ઊભે થયે.
જૈન ધર્મને શ્રદ્ધાળુ અને જ્ઞાતા હતે એ. તેણે માની લીધું, આ કઈ માનવના વાજિત્રને અવાજ નથી. દેવે. દુભિ વગાડે છે. જરૂર કોઈ પુણ્યશાળી આત્માએ મહા પુણ્ય પ્રાપ્ત કર્યું લાગે છે.
કેણુ હશે એ પુણ્યામા ? કોણે તેના માનવભવને ઉજાન્યો હશે ?
આવા કંઈ કંઈ વિચાર કરતો વિજયસેન તેના રાજાશાહી રસાલા સાથે દુÉભિના અવાજની દિશા તરફ આવવા નીકળે. દૂરથી શ્રમણ ભગવંતને જોતાં તે અશ્વ ઉપરથી નીચે ઉતર્યો મુગટ કાઢી નાખે. શસ્ત્રાસ્ત્ર બાજુ પર મૂક્યાં ને ઉઘાડા પગે શ્રમણ દર્શનની ઉત્કટતા અનુભવતે શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ મહારાજ પાસે આવ્યો. સાથે સાથે નગરજને પણ આવ્યા. જોતજોતામાં તે નગરના પાદરમાં સારી એવી મેદની જમા થઈ ગઈ.
વડલાની છાયા તળે પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંતે ધર્મ. દેશના પ્રારંભ કર્યો :
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય શ્રીના આત્મસ્પર્શ
૩૧
· ભવ્યાત્માએ! આ અખિલ બ્રહ્માંડમાં અતિ દુલ ભ એવુ કાંઇ જો હાય તે તે આ માનવભવ જ છે. પૂર્વભવના કોઈ પણ પુણ્યખળે આ ભવ પ્રાપ્ત થાય છે અને આ માનવ જન્મ કઈ . વારંવાર નથી મળતા. એ માટે તે આ ભવમા સતત જાગૃત રહેવુ જોઈએ. આત્માને દરેક પળે સાવધ રાખવા જોઈએ.
આમ આ મનુષ્યજન્મ અતિ દુર્લંભ છે. તેમાં ય જૈન કુળમાં જન્મ પામવે, જન્મ પામીને માક્ષદાતા મુનિ ભગવાના સત્સંગ પામવેા, તેમની વાણી પામવી, એ વાણી ઉપર શ્રદ્ધા જન્મવી, એ શ્રદ્ધા જમ્યા બાદ તેને અમલ કરવા, એ તા મહા મહા અત્યંત દુર્લભ છે, એવુ સૌભાગ્ય જેએને મળ્યુ છે તે ખરેખર પુણ્યાત્મા છે. આવેા ઉત્કૃષ્ટ માનવજન્મ પામીને જેએ આત્મધ નુ આરાધન કરતાં નથી, તેએ આ ભવને એળે ગુમાવે છે. હાથમાં આવેલ ચિંતામણી રત્નને ફેંકી દે છે.
ભગ્યે ! લક્ષ્મી ચંચળ છે. આયુષ્ય ચંચળ છે. સ સારનાં કહેવાતાં સુખ વીજળીના ચમકારા જેવાં ક્ષણિક છે. આવા નાશવત પદાર્થાંની પાછળ જીવનને મરબાદ કરવુ' એ અજ્ઞાનતા છે, મૂર્ખામી છે.
જ્ઞાની ભગવ ંતાએ ધહીન પુરુષાને પશુની ઉપમા આપી છે. જેઓ ધનુ સેવન કરતાં નથી તે માનવદેહમાં જીવતાં છતાં પણ પશુઓ જ છે.
ભવ્યે ! તમે માનવ અનેા. માનવને ચાગ્ય એવા
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
ભીમસેન ચરિત્ર
કયો કરી. આત્મધમ માં સ્થિર બના, ધર્મ જ સઘળાં સુખ-દુઃખના અંત આણે છે, આત્મધર્માંના આરાધનથી ભવ્યાત્માએ આ સંસાર તરી જાય છે. જન્મમરણના દુઃખાને તેથી કાયમ માટે અંત આવે છે. મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. આત્મા આત્મામાં ભળી જાય છે.
મહાનુભાવા! આત્મા ઉપર અનાદિકાળથી કનાં અનેક પડળે ચડેલાં છે. એ પડળેાને તપના તાપથી ખાળી નાખેા. વધમાન તપ એ સ` તપેામાં ઉત્તમાત્તમ તપ છે. આ તપના આરાધનથી નિકાચીત કમેર્યાં પણ ક્ષય પામે છે. ઉત્કટ આરાધનાથી ભવ્યજવા આ તપ વડે તીથ કર નામકર્મ આંધે છે, અને અનુક્રમે સલ કર્મીને ભસ્મીભૂત કરીને મુક્તિને વરે છે.
આ તપની વિધિ આ પ્રમાણે છે. પ્રથમ એક આયંબિલ અને એક ઉપવાસ, પછી એ આયખિલ ને એક ઉપવાસ, ત્રણ આયંમિલ ને એક ઉપવાસ આમ વધીને પાંચ આય મિલ ને એક ઉપવાસ કરીને પારણું કરી શકાય છે. ત્યાર પછી છ આયંબિલ ને એક ઉપવાસ એ પ્રમાણે એક એક આયંખિલની વૃદ્ધિ કરતાં ઠેઠ સે આય ખિલને એક ઉપવાસ સુધી તપ કરતાં આ વધમાન તપ પૂર્ણ થાય છે.
આ તપના આરાધકાએ રાજ માર લેગસ્સના કાઉસગ્ગ કરવા જોઇએ, તેમ જ ૐ નમે અરિહંતાણું, નમે સિદ્ધાણું, નમે તવસ, આ ત્રણમાંથી ગમે તે એક મંત્ર પદ્મની ૨૦ નવકારવાળી ગણવી જોઈએ.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યશ્રીને આત્મસ્પર્શ
૨૩૩ આ ઉપરાંત સવાર સાંજ પ્રતિક્રમણ, દેવદર્શન, દેવ પૂજા, દેવવંદન, જેગ હેય ત્યાં ગુરુવંદન, વ્યાખ્યાન શ્રવણ, સામાયિક, સ્વાધ્યાય આદિ કરવાં જોઈએ.
આ તપનું આરાધન કરીને દયાના સાગર શ્રી મુનીશ્વર મહાસેન, સાધુગુણ શ્રી કૃષ્ણ સાવી તેમ જ શુદ્ધ ચારિત્રી શ્રી ચંદ્ર રાજર્ષિએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને મેક્ષપદને મેળવ્યું હતું.
ભવ્યાત્માઓ ! આ તપના આરાધનથી અનંતા ભવેના કરેલા કર્મોની નિર્જરા થાય છે. આ ભવ ને પરભવ બંને સુધરે છે અને કાળક્રમે સકલ કર્મને ક્ષય થાય છે.
મહાનુભાવો ! આ તપનું યથાર્થ આરાધન કરે. અને મહાદુર્લભ એવા મહાજન્મને સાર્થક કરો. પૂજ્ય આચાર્યશ્રીએ તપ ઉપર ભાર મૂક્યો અને વ્યાખ્યાનની સમાપ્તિ કરી.
ભીમસેન એકચિ આચાર્ય ભગવતની અમૃતવાણીનું પાન કરી રહ્યો હતો. આચાર્યશ્રીના એક એક શબ્દ તેને આત્મા પુલકિત થતું હતું. તેના અંતરની બધી જ શુભ ને શુદ્ધ ભાવનાએ સળવળી રહી હતી. ભગવંતે તપનું માહામ્ય સંભળાવ્યું. એ સાંભળી તેણે મને મન નક્કી કર્યું - કે પોતે પણ આ તપનું ઉત્કૃષ્ટ અને યથાર્થ આરાધન કરશે.
વિજયસેન રાજાએ ઊભા થઈ આચાર્ય ભગવંતને પૂછયું : ગુરુદેવ ! મારા એગ્ય કંઈ આજ્ઞા હોય તે ફરમાવે.
રાજન ! તમે તે પ્રજના પાલક પિતા છે. પશુ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
પક્ષીએ પણ તમારાં સંતાન જ ગણાય.તેનુ રક્ષણ અને સવધ ન કરજો. નગરમાં ચાલતાં કસાઈખાનાં મધ કરાવજો. અને જૈન શાસની વિજયપતાકા ફરફરતી રહે તેવાં ધર્મનાં કૃત્યા કરજો.' આચાય શ્રીએ આદેશ આપ્યું.
ભીમસેન ચરિત્ર
૮ આપની આજ્ઞા એ જ મારા · ધમ છે,’વિજયસેને મસ્તક નમાવી વિનયથી કીધું',
અન્ય શ્રેાતાગણે પણ પોતાની યથાશક્તિ વ્રત નિયમેાના પચ્ચક્ખાણ લીધાં અને સભાજના એક પછી એક વિખરાવા
લાગ્યા.
[]
}
આચાય ભગવંતે પણ ગમનની તૈયારી કરી. પેાતાની . જધાને તેમણે હસ્તપ કર્યાં અને આકાશપંથે ઊડી ગયા. સૌએ ખુલ' અવાજે ધમ ધેાષરિ મહારાજના જયનાદ કર્યાં.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३
$$$
ભાગ્ય પટ્ટા.
ત્રણ ત્રણ વાર સભાજનાએ આચાય શ્રીના જયનાદ. કર્યાં. પણ ભીમસેન તા એ જયનાદથી પર બની ગયેા હતેા. એ બુલંદ જયઘાષણા તેના કણુ પટ પર અથડાઈ પણ તેના હાઠ કશુ જ ન ખાલી શકયા. ભાવ સમાધિમાં એ લીન. થઈ ગયા હતા.
ચારિત્ર્ય અને તપના તેજથી ઝળહળતી આચાર્ય શ્રીની મુખમુદ્રા જોતાં એ સઘળું ભૌતિક ભાન વિસરી ગયા હતા, ઘણા લાંખા સમયે તેના આત્માએ આવી પરમ શાંતિ અનુભવી હતી. એ શાંતિને તે ખાવા માંગતા ન હતા.
આત્માની એ અપૂર્વ શાંતિ તેના વન ઉપર પ્રભાવ પાથરી રહી હતી. આ શાંતિ, દેવે એ પરિધાન કરાવેલાં ક્રિન્ચ વસ્ત્રોને લઈને ઔર પ્રભાવ પાડતી હતી. વ્યાખ્યાનમાં તે સૌથી આગળ બેઠા હતા. તેની ખાજુમાં જ વિજયસેન રાજા. અને અન્ય મંત્રી સમૂહ બેઠા હતા. ભીમસેન પાતે અનહદ ભાવ સમાધિમાં હાઇ તેને આ કશાયના ખ્યાલ ન હતા. દેહથી . તે અનુભવ કરી રહ્યો હતા કે પાતાની આસપાસ અને
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૨૩૬
ભીમસેન ચરિત્ર
માનવા ઉપસ્થિત છે. અંતરથી તેના તે સ્પશ નહાતા થવા શ્વેતા. જે દિવ્ય ને ગંગાસમ નિમળ જ્ઞાન સાગરમાં તેને સ્નાન કરવાના લ્હાવા મળ્યેા હતેા, એ લ્હાવાના આનંદને બીજી વાતામાં ધ્યાન દઈને ખંડિત કરવા નહાતા માંગતા.
વિજયસેનનું તેવું નહેાતું, એ તે દુઃભિને નાદ સાંભળીને દોડી આવ્યેા હતેા. આવીને જોયુ` તે એક માજુ રાજા હતા. બીજી માજુ મહારાજા હતા. ભીમસેનને જોતાં જ તેમણે તેને ઓળખી કાઢયા. જો કે એળખવામાં થાડા શ્રમ તે। પડયા જ. કારણ જે ભીમસેનને તેમણે રાજગૃહીમાં જોચા હતા, તેના કરતાં આ સમયના ભીમસેન કંઈક જુદ જ હતા. દુઃખેાના અનેક ઉઝરડા તેના તનખદન ઉપર દેખાતા હતા. કૃશ કાયા અને ચીમળાયેલા માં ઉપરથી ભીમસેનને તરત જ ઓળખી કાઢવા મુશ્કેલ હતા. છતાંય વિજયસેને તેને ધારી ધારીને જોઈ એળખી કાઢઢ્યા.
ધાયું" હાત તે। વિજયસેન સૌ પ્રથમ તેને જ એલાવત. પરંતુ એમ કરવું તેણે ઉચિત ન માન્યું. પેાતે આચાય ભગવતના દશનાથે આળ્યેા હતેા. તેમની ઉપસ્થિતિમાં તેમ કરવુ' એ અવિનય ગણાય એવું તે સમજતા હતા. આથી વ્યાખ્યાન ઊઠવાની તેણે રાહ જોઈ.
વ્યાખ્યાન ઊઠતાં જ તેણે ભીમસેનને પ્રેમથી પાકાk : રાજગૃહીના નરેશ ભીમસેન ! અહી મારા આંગણે
-પધાર્યાં છે ?”
આ સાંભળતાં જ ભીમસેનની ભાવ સમાધિ તૂટી ગઈ.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ્ય પલ્ટો
૨૩૭૪
ફ્રી તેનું મન સંસારમાં પાછું ફરી ગયું. સામે જ વિજયસેનને પેાતાને ઉદ્દેશીને ખેલતાં જોઈ તેની આંખેામાં આંસુ આવી ગયાં.
ઘણા વરસે સ્નેહીનાં દર્શન થયાં હતાં. તેનું અંતર ઉભરાઈ આવ્યું.. તરત જ ભીમસેન વિજયસેનને ગળે વળગી પડયે .
ભીમસેન થિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરમાં આન્યા ત્યારે તેને ખબર જ હતી, કે આ નગરના નરેશ વિજયસેન છે. અને પેાતાના સાહુ ભાઇ છે. પેાતે તેના આશરે ગયેા હાત તા કોઈ વાતે દુઃખ નહેાતું પડત્રાનું, પણ તેના સ્વમાની આત્માએ એવા આશરા માટે ઈન્કાર ભણ્યા. પેાતાના પુરુષાથ ઉપર જ જીવવાનું તેણે પસ ંદ કર્યું.... આથી ખૂબ જ અજ્ઞાતપણે તે આ નગરમાં રહ્યો. સુશીલા અને ખાળકોને પણ રાખ્યા. સુશીલાએ પણ પતિનું મન જાણી કાઈ ને જાણુ ન થવા દીધી, કે પેાતે આ નગરનરેશની સાળી છે. પેાતે એક દીન કંગાળ સામાન્ય સ્ત્રી છે તેમજ સમજીને આ નગરમાં રહી. અનાયાસે આ ભેદ ખુલ્લા પડી ગયા. ભીમસેને સુપાત્ર દાન દીધું. દેવાએ દુદુભિ વગાડી અને વિજયસેને ખૂદે તેને આળખી કાઢયા.
અનેની આંખામાંથી મિલનનાં હર્ષાશ્રુ વહી રહ્યાં હતાં. વિજયસેને જ અંતે મૌન તાડયું :
• રાજન્! આપ આજ સુધી ક્યાં હતા ? મને એ સમાચાર તેા મળ્યા હતા, કે ભાઈ હરિષણુની કંઈક ખટપટને
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૮
ભીમસેન ચરિત્ર લઈ આપ રાજગૃહી છોડી ચાલ્યા ગયા હતા. ત્યાર પછીના કંઈ સમાચારની મને જાણ નથી.
અરે! તમે એકલા કેમ છે? બેન સુશીલા ને કુમારે ક્યાં છે? એક સામટા વિજયસેને પ્રેમભીના પ્રશ્નો પૂછી નાંખ્યા.
વિજયસેન ! એ સૌ આ નગરમાં જ છે. ભીમસેને દબાતા હૈયે કીધું.
આ જ નગરમાં? કયાં ?” વિજયસેને આશ્ચર્યથી પૂછયું.
ભીમસેને માંડીને બધી વાત કરી. એ વાતના એક એક શબ્દ વિજયસેનનું રુવાડું ઉકળી ઊઠયું. ગુસ્સાથી તેની આંખે લાલચોળ બની ગઈ. તે બેલી ઊઠે ઃ
એ ભદ્રા ને લક્ષ્મીપતિની આ હિંમત ?” પછી તેણે ત્યાં ઊભેલા સુભટોને ઉદ્દેશીને કહ્યું :
સુભટો ! હમણાં ને હમણાં જ તમે લક્ષમીપતિ શેઠને ત્યાં જાવ. તેમને અને તેમની પત્નીને મુશ્કેટોટ બાંધીને બંદીખાનામાં ધકેલી દો.
અને જુઓ ! તેમને ત્યાં રાણી સુશીલા અને બે રાજકુમાર છે. તેઓ સૌને અત્યંત આદર સત્કાર કરીને દરબારમાં તેડી લાવે.”
રાજ આજ્ઞા મળતાં જ સુભટો તેનું પાલન કરવા ઘેડે ચડી ગયા અને દબડૂક ડબડૂક દોડતા લક્ષ્મીપતિ શેઠને ત્યાં આવી ઊભા રહ્યા.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ્ય પટ્ટા
૨૩૯
સુભટના ગયા ખાદ વિજયસેને પ્રેમથી કહ્યું : રાજગૃહી નરેશ ભીમસેન ! જુએ આપના આગમનના આનંદથી અશ્વો પણ હણહણાટ કરી રહ્યા છે. પધારો ! અશ્વારૂઢ અનેા અને મારા રાજમહેલને પાવન કરેા.'
· વિજયસેન ! જ્યાં મારે સંસાર દુ:ખમાં સખાતે હાય, ત્યાં મને આવાં સુખ ન શેલે. મારા બાળકે ભોંય પથારી કરીને આળેાટતાં હાય, ત્યારે મને મખમલની શય્યાના આરામ ન શેલે. જ્યારે મારી પત્ની ઉઘાડા પગે લેાકના ઘરે મજુરી કરીને થાકીને લેાથ બની જતી હાય, ત્યારે મને આ અશ્વોની સવારી ન શોભે, તમારા ઈજનને હું સ્વીકાર કરુ છું. પણ હું અધારૂઢ નહિ બની શકું એ માટે તમે મને ક્ષમા કર.' ભીમસેને અંતરની વેદ્યના ઠાલવતાં કહ્યું, આપની વાત યથાય છે. પણ હવે આપનું દુઃખ ગયું સમજો, એ કાળ તમારા વીતી ગયા. હવે સુખના દિવસ ઉગ્યા છે. સુભદ્રા રાણી સુશીલાને લેવા ગયા છે. તેઓ તેમને લઈને સીધા જ રાજમહેલ જો. માટે પધારો આપણે સૌ પગપાળા ત્યાં જલ્દી પહેાંચી જઈએ.’ વિજયસેને ભીમસેનની વાતના સ્વીકાર કર્યાં.
મને રાજવીએ ચાલવા લાગ્યો. ત્યાં આકાશમાં દેવવાણી થઈ : ‘ અહી` જે સુવણ મહેારા પડેલી છે, તે તમામ ભીમસેન મહારાજાની છે. કોઈ એ ભૂલથી પણ તેને લઈ જવી નહિ. જેઓ એમ કરશે તેનું મસ્તક ધડથી અલગ થઈ જશે.'
વિજયસેને તરત જ એ સૈાનામહેારા ભેગી કરાવી.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
ભીમસેન ચરિત્ર અને અલગ રખાવી. થડે સુધી તેઓ ગયા હશે ત્યાં જ સુભટો પાછા ફર્યા.
તમે સૌ અહીં કેમ પાછા આવ્યા” વિજયસેને પૂછયું.
મહારાજાધિરાજ ! રાણીમા અને કુમારને તે ભદ્રા શેઠાણીએ માર મારીને હાંકી કાઢયા છે. તેઓ જે ઝૂંપડીમાં રહેતાં હતાં એ ઝુંપડીને પણ તેણે આગ ચાંપી દીધી છે. અત્યારે તેઓ કયાં છે તેની કેઈને ત્યાં ખબર નથી.' સુભટોના અગ્રેસરે કીધું.
આ સાંભળતાં જ ભીમસેનના હૈયા પર વીજળી તૂટી પડી. તેના મોંમાંથી ચીસ નીકળી ગઈ. સુ...શીલા... અમંગળ સમાચારથી તેનું હૈયું બેસી ગયું. તેને મૂછો આવી ગઈ. ધમ્બ દઈએ ધરતી ઉપર ઢળી પડયે.
- ભીમસેન ધરતી ઉપર પછડાય તે પહેલાં જ વિજયસેને ભીમસેનને પોતાના હાથમાં ઝીલી લીધું અને પોતાના ખેાળામાં સુવાડી તેને પોતે જ પવન નાંખવા લાગ્યા. આ જોઈ સુભટો પણ હાંફળા ફાંફળા થઈ ગયા. અને તરત જ જળ લાવી ભીમસેન ઉપર હળવે હળવે છાંટવા લાગ્યા.
શીતળ જળ ને ઠંડી હવાના સ્પર્શથી ભીમસેનની મૂછ ડીવારે ઉતરી ગઈ. તેના શરીરમાં થોડા ચેતનને. સંચાર થયે. તેણે આંખ ખેલી.
ભીમસેન ! તમે સ્વસ્થ બને. રણમા અને બાળકને આપણે હમણાં જ શોધી કાઢીશું. મેં બધા જ સુભટોને
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ્ય પલ્ટો
ર૪૧ તેમની શોધ માટે મોકલી દીધા છે. તમે ધીરજ ધરે. થેડી જ વારમાં એ સૌનું આપણને મિલન થશે.”
ના, વિજયસેન! ના. હું જરાય ધીરજ ધરી શકું તેમ નથી. મારું અંતર એ સૌને મળવા અધીરું બની ગયું છે. આહ! એ બિચારાએ અત્યારે કયાં હશે? કેવી રીતે રહેતાં હશે? નહિ. હું પોતે જ તેમની શોધ માટે જઈશ.” એમ કહી ભીમસેન ઊભું થયે.
“પણ આપની સાથે આવું છું. ચાલે આપણે બંને સાથે મળીને તેમની તપાસ કરીએ.’ વિજયસેને લાગણી ભર્યા અવાજે કીધું.
અનેક સુભટોના રસાલા સાથે આ બંને રાજવીએ, સુશીલાની શેધમાં ભમવા લાગ્યા. બીજા અને સુભટો નગરમાં ઘૂમી રહ્યા હતા. આથી આ બધા નગર બહાર શોધ કરવા લાગ્યા.
ભમતાં ભમતાં સૌ નગરના કિલ્લા આગળ આવ્યા. ભીમસેન અને વિજયસેન ઝીણી નજરે કિલ્લાની એક એક જગ્યા તપાસી રહ્યા હતા. ઘણુવાર સુધી કિલ્લાની આસપાસ સૌ રખડયા. કયાંય પત્તો ન લાગ્યું. ત્યાં ઈંટો ને ધૂળ સિવાય કેઈની વસ્તી ન હતી. છતાંય સૌએ શેાધ જારી રાખી. છે ત્યાં બાળકના રડવાનો અવાજ સંભળા. ભીમસેને
એ અવાજ ઓળખી કાઢયે. તે હર્ષથી બેલી ઊઠઃ | ‘વિજયસેન ! વિજયસેન ! કુમારે મળી ગયા. જુએ. હણે કેતુસેનના રડવાને અવાજ સંભળાય છે.” ભી. ૧૬
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
ભીમસેન ચરિત્ર વિજયસેને કાન સરવા કર્યા. તેને પણ એ રુદન સંભળાયું. તરત જ બંનેએ એ તરફ દોટ મૂકી.
“કેતુસેન.દેવસેન. કેતુસેન. દેવસેન...” ભીમસેને દેડતાં દોડતાં સંતાનોને બૂમ મારી.
આ બૂમ દૂરથી સાંભળી, ભેંય ઉપર ઊંધે માથે રડતા કેતુસેનને જોઈ દેવસેને કહ્યું :
કેતુ ! એય કેતુ! જે પિતાજી આપણને બોલાવી રહ્યા છે. ઊઠ, ઊભું થા !”
કયાં છે પિતાજી ! તમે તે જુઠું બોલે છે.” કેતુસેને રડતાં ૨ડતાં કીધું.
ના કેતુ! તું જે સાંભળ. હું જરાયે અસત્ય નથી બેલતે.” - કેતુસેને ઉભા થઈ કાન સરવા કર્યા.
કેતુસેન... દેવસેન. કેતુસેન દેવસેન ભીમસેનને સાદ નજીદીક આવતે ગયો.
કેતુસેન એકદમ ઊભું થઈ ગયે. દેવસેન તે ઊભો. જ હતા. બંને એક ખૂણામાંથી દડતા બહાર આવ્યા. અને બોલવા લાગ્યા. - “પિતા....જી...પિતા...”
ભીમસેને સામે જવાબ આપે : “બેટા... કેતુસેન, બેટા દેવસેન...”
પિતાના પિતાને જ સાદ છે આ તે, એમ બંનેને
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ્ય પટ્ટ
૨૪૩
નક્કી થઇ ગયું. ને બંનેય ઉતાવળા ભીમસેન પાસે પહેાંચવા ઢાડી ગયા.
ભીમસેન પણ દોડતા હતા. સામેથી બંને કુમારી દોડી રહ્યા હતા. પિતા-પુત્રો સામ સામી ક્રિશાએમાંથી દોડતા એક થવા તડપી રહ્યા હતા.
ત્યાં ‘ એ....મા..... રે !' ચીસ પાડતા કેતુસેન ગેડીમડુ ખાઈને પડી ગયેા. દેવસેન તરત જ અટકી ગયે. એ જ સમયે વિજયસેન અને ભીમસેન ત્યાં આવી પહોંચ્યા.
ભીમસેને કેતુસેનને ઉંચકી લીધા. તેના ગાલે કપાળે ચુમીઓના વરસાદ વરસાવી દીધે!, દેવસેનને પણ વ્હાલથી બાથમાં લીધા. તેને ખરડા પપાળ્યેા. તેના પણ ગાલે ને કપાળે ચુમીએ ભરી.
પુત્રોને જોઈ ભીમસેનની આંખમાંથી ચાધાર આંસુ સરી પડયાં. તેના ગળે ડૂમા ભરાઈ આવ્યેા. વિજયસેનની આંખે પણ સજળ અની. તેનુ હૈયુ' પિતા–પુત્રનું મિલન જોઈ એક પળ આનંદ અનુભવતું હતું. તે ખીજી જ પળે પુત્રોના દિદાર જેઈ તેનું અ ંતર કકળી ઊઠતું હતું.
શુ આ રાજકુમાર છે! રાજગૃહીના આ રાજવ ંશે છે? કયાં છે, એ રાજ તેજ ? કયાં છે એ રાજવી પ્રભા ?
અહાહા ! કેવા થઈ ગયા છે આ ફૂલ જેવા સતાના ! આંખામાં તેજ નથી. ગાલા ઉપર સુરખી નથી. હાથમાં કૌવત નથી. પગમાં ચેતન નથી. છાતીમાં હામ નથી. કપડાં તા
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
૨૪૪
ભીમસેન ચરિત્ર જાણે છે જ નહિ જેવા છે. લેહી નથી. માંસ નથી. હાડકાને જીવતે માળે જાણે ઘૂમી રહ્યો છે.
અરરર ! ન જાણે આ બાળકે કેટલા દિવસના ભૂખ્યાં હશે ! કેટલાય દિવસથી આ સુકુમારે એ નિરાંતની ઊંઘ પણ નહિ લીધી હોય ! ' અરે વિધાતા ! કોઈ તને ન મળ્યું, તે તે આ માસુમ ફૂલે ઉપર તાપે ત્રાટકયે?
ભીમસેન પણ એવા જ ભાવ અનુભવતા હતા. સાથે આવેલ પરિવાર પણ રાજકુમારોને જોઈ કરૂણાથી રડતું હતું.
પિતાજી! પિતાજી ! તમે કયાં હતા ? તમારા વિના અમારી કેવી દશા થઈ ગઈ છે ? બિચારી મા તે રોજ રડી રડીને અધીર થઈ ગઈ છે !” દેવસેને કીધું.
પિતાજી! હવે તો તમે અમને મૂકી નહિ જતા રહે ને? પિતાજી! હવે તો તમે અમને પેજ ખાવા આપશે ને? અમને ભૂખે નહિ મારે ને? અમારાથી હવે આ ભૂખ નથી સહન થતી પિતાજી!' કેતુસેને જોરથી ભીમસેનની છાતીએ દબાતાં કહ્યું.
નહિ જઉ બેટા ! હે. હવે તમને મૂકી કદી નહિ જઉ ! તમને જ સારું સારું ખાવાનું ખવડાવીશ. રમવા. રમકડાં પણ લાવી આપીશ. ને ખૂબ આરામ ને આનંદથી તમને રાખીશ હોં..” ભીમસેને આંસુ લુછતા લુછતાં કીધું.
“બેટા દેવસેન ! તમારા માતુશ્રી કયાં છે?” વિજયસેને પૂછ્યું.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ્ય પલ્ટા
૨૪૫
:
કાણું મા ? માતા વહેલી સવારથી અમને ઊંઘતા મૂકીને કામે ગઈ છે. એ તેા હવે સાંજના જ આવશે.’ દેવસેને કીધું.
6
કયાં કામ કરે છે એ બેટા ?' વિજયસેને પૂછ્યું. કામ તે! એ એ ચાર જણાતુ કરે છે. અત્યારે તે નગરશેઠની હવેલીએ હશે. તેમને ત્યાં કઈ માટે ઉત્સવ થવાનેા છે, એટલે હમણાં તેને ખૂબ જ કામ રહે છે. બિચારી ! મારી મા તે અધમૂઓ થઈ ગઈ છે!” દેવસેને ભારે નિ:શ્વાસ નાંખીને કહ્યું.
હવે બેટા ! એમને કામ નહિ કરવું પડે હાં, તમને પણ હવે દુઃખ નહિ પડે. ચાલે!, આપણે સૌએ રાજમહેલમાં જવાનું છે. ત્યાં તમે ખૂબ ખાજ, ખૂબ રમજો, સારાં સારાં કપડાં પહેરજો. અને ખૂબ ખૂબ ઊંઘો. તાજામાજા થજો. ને હેર કરો,’વિજયસેને કુમારેાને આશ્વાસન આપ્યું.
હે... પિતાજી ! હવે અમને ખુબ ખાવાનું મળશે ?’ કેતુસેને પૂછ્યું. ત્યાં દેવસેન ખેલી ઊઠયા :
* પિતાજી ! આ વડીલ કેણુ છે? એ આપણને તેમને ત્યાં કેમ લઈ જાય છે ?'.
<
બેટા ! એ તારા માસા છે. આ નગરના રાજાધિરાજ છે. તેએ આપણને તેડવા આવ્યા છે.’ ભીમસેને ખુલાસે કર્યાં, કુમાર તા આ જાણી આનંદમાં આવી ગયા. ને હસતાં હસતાં વિજયસેનને ભેટી પડયા, વિજયસેને વ્હાલથી અને કુમારાને પંપાળ્યા. કેતુસેનને પેાતાના હાથમાં તેડી
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४३
ભીમસેન ચરિત્ર લીધે અને ચાલવા માંડયું. દેવસેને ભીમસેનની આંગળી પકડી. સૌ હવે નગર તરફ જવા લાગ્યા.
જતાં જતાં વિજયસેને સુભટોને આજ્ઞા ફરમાવી.
જાવ, મહારાણને આ શુભ સમાચાર આપો કે તમારા બેન, બનેવી અને તેમનાં બાળકો આ નગરમાં પધાર્યા છે. અને તેઓ રાજમહેલમાં આવી રહ્યાં છે.”
બીજા સુભટને બીજી આજ્ઞા કરીઃ
તમે નગરશેઠની હવેલીએ જાવ. ત્યાં જઈને રાણી સુશીલા દેવીને આ શુભ સમાચાર આપ. ને તેઓને અત્યંત આદર ભાવથી રાજમહેલમાં તેડી લાવે.”
બંને સુભટો આ આજ્ઞાનું પાલન કરવા રવાના થઈ ગયા.
આવડે માટે પ્રસંગ કંઈ છાને છેડે રહે? જેત જોતામાં તે આખા ય નગરમાં આ વાત પ્રસરી ગઈ.
- “રાજગૃહીના નરેશ ભીમસેન પધારી રહ્યા છે. તેમનાં મહારાણી ને બાળકે પણ તેમની સાથે છે.”
સુચનાને આ સમાચારની તરત જ ખબર પડી. કોઈ સુભટે આવીને આ મંગળ સમાચારની વધાઈ ખાધી. તે તરત જ પોતાની મોટી બેનને મળવા માટે પાલખીમાં બેસીને નગરમાં આવી.
ત્યાં જ તેને વિજયસેનના સુભટો મળ્યા. તેમણે સુશીલાના બીજા જ સમાચાર આપ્યા. તરત જ પાલખીને નગરશેઠની હવેલીએ લેવડાવી.
મહારાણી સુલોચનાને પોતાની હવેલીએ આવેલી જોઈ
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગય પા
૨૪૭
નગરશેઠ અને નગરશેઠાણી હાંફળાં ફાંફળા થઈ ગયાં. તેમના સત્કાર માટે તેએ હાથ જોડીને ઊભાં રહ્યાં. અને અત્યંત આદર ભાવથી સુલેાચનાને પાતાની હવેલીમાં લાવ્યા.
*
રાણી મા ! આજ આપ આ તરફ પધાર્યાં? મને સ ંદેશા મેાકલ્યા હાત તા હું પોતે આપની સેવામાં હાજર થઈ જાત. આપે શા સારું' આટલે શ્રમ વેચે ?’ નગરશેઠે વિનય કર્યો.
· નગરશેઠ! આપને ત્યાં સુશીલા નામે કોઈ સ્રી કામ કરે છે?’ મહારાણીએ સીધેા જ પ્રશ્ન કર્યાં.
'
‘હા. છેલ્લા એક માસથી એ સ્ત્રી મારી હવેલીની સાફ સુફીનુ કામ કરે છે. વાસણ અને કપડાં પણ તે જ ધુએ છે. ઘણી જ ભલી માઈ છે. કોઈ ઊંચા ખાનદાનની એ લાગે છે. પણ નસીબના વાંકે આજ આ દશા ભગવતી હાય તેમ લાગે છે! નગરશેઠે વિગતથી ખુલાસેા કર્યાં.
સુલેાચનાનું અંતર ચીરાઈ ગયું. પેાતાની મેાટી બેનની આ અવદશા ? હું રાજરાણીનુ સુખ ભાગવું ને એ ઘર ઘરનાં ઠામ માંજે? અરરર ખિચારી ! કેવાં દુઃખ ભાગવી રહી છે! આ વિચારમાં તેની આંખ આંસુથી છલકાઈ ઊઠી.
અરે ! આપની આંખમાં આંસુ ? આપ રડી કેમ રહ્યાં છે ? શું એ દાસીએ કંઈ આપનું ખરાખ કયું છે ?” નગરશેઠને કઇ ખખર ન હેાવાથી પૂછ્યુ
'
નગરશેઠ ! તમે મને જલ્દી તેમની પાસે લઈ જાવ, અધીરાઈથી સુલેાચનાએ કીધું.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
ભીમસેન ચરિત્ર મહારાણી એવી શી જરૂર છે? હમણાં જ તેને હું અહી બોલાવી હાજર કરું છું.” નગરશેઠે કીધું.
ના, નગરશેઠ! ના. પિતાની મોટીબેનને હુકમ ન કરાય. તેમની પાસે તે માટે જ જવું જોઈએ. તમે ઉતાવળ કરે. તેમના દર્શન વિના મારું હૈયું મુંઝાઈ રહ્યું છે?” સુચનાઓ અધકચરી સ્પષ્ટતા કરી.
સુશીલા તમારી મોટીબહેન! ના, હય.” નગરશેઠે આશ્ચર્યથી કીધું.
હા, નગરશેઠ ! એ સત્ય છે. સુશીલાબેન કર્મની લીલાને ભેગ બન્યાં છે. એ મારા મોટીબેન છે. મારા બનેવી પણ આ નગરમાં જ છે. ને તેમને લઈ તમારા મહારાજા રાજમહેલ તરફ જઈ રહ્યા છે. હું પણ મારી મટીએનને રાજમહેલે તેડી જવા આવી છું.'
નગરશેઠ તો આ સ્પષ્ટતા સાંભળી આશ્ચર્યચકિત બની ગયા. તરત જ ઉતાવળા મહારાણી સુચનાને લઈ જ્યાં સુશીલા કામ કરતાં હતાં, ત્યાં આવીને ઊભા રહ્યા.
સુશીલા ત્યારે વાસણ માંજી રહી હતી. તેના મસ્તક ઉપર લાજ ઢાંકેલી હતી. છતાંય પરસેવાથી નીતરતું તેનું કપાળ ને ગૌર મુખ સ્પષ્ટ દેખાતું હતું. સુશીલાને જોતાં જ સુચનાએ દેટ મૂકી ને બેલી :
મે .ટી.બે...ન...” આ સાંભળતાં જ સુશીલા એકદમ ઊભી થઈ ગઈ. તે
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ્ય પટ્ટા
૨૪૯
હજી કાંઇ વિચારે તે પહેલાં જ સુલેાચનાએ તેને છાતી સરસી ચાંપી દીધી અને ચેાધાર આંસુએ રડવા લાગી. રડતાં રડતાં ખખડતી ગઈ.
6
મેટીએન ! તમારી આ દશા ? મને તે મળવું હતું ? શું તમે મને પણ પારકી ગણી ? મે...ટી.........ન... મે....ટી...એ...ન'
• નારડ, મારી બેન. નાં રડ, સૌ કના ખેલ છે. ક'ની સત્તા આગળ કેાનું ચાલ્યું છે, તે મારું ચાલે ? સૌએ પેાતાનાં કરેલાં કમે ભાગવે જ છુટકે છે. માટે એન ! આંસુ લૂછી નાંખ. રડવાથી કઇ મારાં કમ આછા કે હળવાં નથી થઈ જવાનાં. ચાલ જવા દે એ બધી દુઃખની વાતા. કહે, મારા બનેવીના શા સમાચાર છે! ક્ષેમકુશળ તેા છે ને?’ • મેટીબેન ! તમે કેટલાં બધાં સહિષ્ણુ છે ? મારા સમાચાર પૂછે છે, પણ તમારી તેા તમે કઈ વાત જ નથી કરતાં ?' સુલેાચનાએ હૈયાનેા ભાર હળવા બનાવતાં કહ્યું. મારી શું વાત કરૂ એન ? મારા જીવનમાં હવે રહ્યું છે પણ શું, કે હું તને કઈ નવી વાત કરું?' નિશ્વાસ નાંખી સુશીલાએ કહ્યું:
તે! એન ! હું તમને તમારા જીવનની એક વાત કહું, જાણુીને તમને જરૂર આનદ થશે.'
* ખુશીથી કહે એન ! શુભ સમાચારથી ખીજું રૂડ' શું?’
૮ માટીબેન ! મારા અનેવી આ નગરમાં પધાર્યાં છે.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
રપ૦
ભીમસેન ચરિત્ર અને તેઓ વાજતે ગાજતે બાળક સાથે રાજમહેલમાં જઈ રહ્યા છે.” સુચનાએ ઉમળકાથી કીધું.
સુશીલાની જીવન સિતાર ઝણઝણી ઊઠી. ખુશીનું એક ગીત તેના સમસ્ત દેહમાં ગૂંજી ઊયું. વિરહની આગમાં શેકાઈ ગયેલું તેનું દિલ ફરી ખીલી ઊઠયું. તે આ સમાચાર સાચા ન માની શકી. છતાંય માનીને તેણે પૂછ્યું.
ક્યાં છે એ ? એ સીધા મારી પાસે તો કેમ ન આવ્યા ?”
મેટીબેન ! તારા સમાચાર સાંભળ્યા કે તું લક્ષ્મી પતિ શેઠને ત્યાં નથી. તારી ઝુંપડીને ભદ્રાએ બાળી નાખી હતી. અને ફરી તમે ઘરવિહેણાં થઈ ગયાં હતાં. તરત જ તે મૂછ ખાઈને જમીન ઉપર ઢળી પડયા. ભાનમાં આવ્યા ત્યારે બાવરાં બની એ તારી શોધમાં દોડવા લાગ્યા. તારા નામની બુમ પાડી તેમણે પોતાનું હિયું ચીરી નાંખ્યું. તમારા બનેવી પણ તેમની સાથે હતા. બંનેએ સાથે મળીને તમારા આવાસની શોધ કરી. કુમારે મળ્યા પણ તમે ન મળ્યાં. એ પણ મારી જેમ તમને જ મળવા આવવા દ. કરતાં હતા. પરંતુ સૌએ તેમ કરવા ના પાડી. આથી તમારા નામનું જ રટણ કરતાં એ રાજમહેલ તરફ પગપાળા જઈ રહ્યા છે. તમે પણ હવે ત્યાં પધારે.” સુલોચનાએ વિસ્તારથી બધી હકીકત જણાવી.
નગરશેઠ તે આ બધું સાંભળીને આશ્ચર્યથી દિમૂઢ જ બની ગયા. સુશીલાએ તેમને ચરણ સ્પર્શ કરીને કહ્યું
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ્ય પટો
૨૫૧. શેઠ! આપને ઉપકાર હું કદી નહિ ભૂલું. આપે મને જે આ શેડો ઘણે સહારે ન આપે છે, તે મારા બાળકોનું શું થાત? ખરેખર ! તમારી ઉદારતાને ધન્ય છે. હવે આપ રજા આપો તે હું મારી બેન સાથે જાઉં.'' વિનયથી સુશીલાએ નગરશેઠની રજા માંગી.
અરે, અરે ! આપ આ શું કરે છે ! વંદનના અધિકારી તે આપ છે, એમ કરીને મને વધુ શરમમાં ન નાંખો. મેં તે આપનો અક્ષમ્ય અપરાધ કર્યો છે. મને ક્ષમા કરો મા ! ક્ષમા કરે.” નગરશેઠે પસ્તાવાથી કીધું.
એવું ન બોલે નગરશેઠ ! એવું ન બોલે. અપરાધ તે માટે જ છે, કે મેં પૂર્વભવે કંઇ અશુભ પાપાચરણ કર્યું હશે એ પાપને બદલે આજ હું વાળી રહી છું. તમે તે મારા દુઃખને હળવું કર્યું છે. અને હું તમારે ત્યાં રંક બનીને આવી હતી, રાણીના રૂપમાં નહતી આવી. આથી તમારે પસ્તાવાની કઈ જ જરૂર નથી. બસ, તમે મને સુખેથી રજા આપે. એટલે હું વિદાય લઉં.” સુશીલાએ નગરશેઠને સાંત્વન આપ્યું.
નગરશેઠે બંને રાજરાણીઓની ભક્તિ કરી. નજરાણું ધયું અને અત્યંત આદરથી બંનેને પાલખીમાં બેસાડી આવી વિદાય આપી.
પાલખી રાજમહેલ તરફ જવા રવાના થઈ. ભીમસેન - અને વિજયસેન પણ કુમાર સાથે રાજમહેલ તરફ આવી. રહ્યા હતા.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
ભીમસેન ચરિત્ર નગરનરેશ ખુદ પગપાળા રાજમહેલ તરફ જઈ રહ્યો છે, એ જાણી તેને જોવા ને તેને સાકાર કરવા નગરજને ચોરે ને ચૌટે, ગોખે ઝરુખે ભીડ જમાવીને ઊભા હતા. જ્યાં જ્યાંથી તેઓ પસાર થયા, ત્યાં ત્યાં પ્રજાજનોએ તેમને કુલડે વધાવ્યા, વિજયસેન અને ભીમસેનને પણ જયનાદ કર્યો.
નગરચોકમાં આવતાં, રસ્તાની બાજુ ઉપરના ઝાડની ડાળ ઉપર બેઠેલા એક કપિરાજે ભીમસેનનું અભૂતપૂર્વ સ્વાગત કર્યું. તેણે હુપાહુપ કરી પોતાને હર્ષોલ્લાસ વ્યક્ત કર્યો. પિતાના બેડોળ હાથથી પુની વૃષ્ટિ કરી. કયાંકથી ઉપાડી લાવેલી કુલમાળાને એવી રીતે ફેકી, કે એ સીધી જ ભીમસેનના ગળામાં પડી.
ભીમસેને ઉપર જોયું તો કપિરાજ તેના સામું જોઈ હુપાહુપ કરી હર્ષની ચીચીયારી કરી રહ્યો હતો. અને બે હાથ જોડી તેને નમન કરી રહ્યો હતો. વાંદરાની આ ભક્તિ જોઈ ભીમસેન ઘડીભર તેને જોતે ઊભું રહ્યો. વાંદરાએ તરત જ એક ગંદી ને જીણુ કંથા ડાળ ઉપરથી ફેંકી. કંથા સીધી ભીમસેનના પગ આગળ પડી.
ભીમસેને તરત જ તેને લઈ લીધી અને હર્ષથી તેને પિતાના હોઠે અડકાડી.
અરે ભીમસેન ! આ શું કરે છે? આવા ગંદને મલિન ગાભાને તમે સ્પર્શ કરે છે ? છિ ! છિ ! છિ ! ફેંકી દો. તેને.” વિજયસેને જુગુપ્સાથી કીધું.
“વિજયસેન ! કાળી મજૂરીની મારી આ ભેટ છે. આ
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ્ય પલ્ટો
૨૫૩ કંથી જ માત્ર નથી. અમૂલ્ય રત્નને એ ખજાને છે.” ભીમસેને વળતો જવાબ આપે. ચાલતાં ચાલતાં પછી તેની સવિસ્તર કથા કહી. વિજયસેને તરત જ એ કંથા. સંભાળથી રાખવા સુભટોને સૂચના કરી.
સૌ ચાલતાં ચાલતાં રાજમહેલની નજદીક આવી પહોંચ્યાં. ડું જ અંતર હવે બાકી હતું. ત્યાં એક અંધ બા દોડતો એ સૌના માર્ગમાં આવીને બૂમો પાડવા લાગે.
અરેરેરે ! મને કોઈ બચાવે. મને ઘણી વેદના થાય છે. હું તે સાવ લૂંટાઈ ગયે રે...અરેરે !...મને આવી કુબુદ્ધિ કયાં સૂઝી ?” .
ભીમસેને તરત જ એ બાવાને ઓળખી કાઢયો. એ સિદ્ધ પુરૂષને અહીં દેરી લાવે. મારે તેમની સાથે વાત કરવી છે.' ભીમસેને એક સુભટને આજ્ઞા કરી.
સુભટ સિદ્ધ પુરૂષને લઈ આવે.
નમસ્કાર, સિદ્ધ પુરૂષ! કુશળ તે છો ને? અરે ! તમારી આંખેને આ શું થયું?” અંધ આંખે તફ નજર જતાં જ ભીમસેને કરુણાથી પૂછયું.
“કોણ ભાઈ? આ ભીમસેનને તે અવાજ નથી ને ? સિદ્ધ પુરૂષે અવાજ ઓળખીને પૂછ્યું.
હા મહાત્મન ! હું જ ભીમસેન છું. પણ આ અવદશા. કેવી રીતે થઈ?” ભીમસેને પૂછયું.
“કેણ ભીમસેન ? ભાઈ ! તું? અરે! હું તે સાવ
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
ભીમસેન ચરિત્ર
ખરબાદ થઈ ગયા છું. અરેરે ! તને કેટલું બધુ દુઃખ આપ્યું ! તારી સાથે હું દેંગે રમ્યા, તેનું હું આ ફળ ભાગવી રહ્યો છું.”
મહાનુભાવ ! તું મને ક્ષમા કર. મને મારા એ પાપના ખૂબ જ પસ્તાવા થાય છે. મારું અંતર રાજ રડે છે, સુન ! મેં રસ લઇ લીધે, ને વિધાતાએ મારી આંખે લઈ લીધી. મારા પાપના મઢલેા મને આજ ભવમાં મળી ગયા.
હું રાજ તારી પ્રતીક્ષા કરતા હતા. પણ મને અંધને તારા દર્શન કયાંથી થાય?
આજ તું મળી ગયા છે તેા ભાઈ ! મારા એ અપરાધને ક્ષમા કર. મેં સાધુ થઈ ને શેતાનનુ કામ કર્યુ છે, દ્રવ્યની લાલચમાં લલચાઈ ને તારા જેવા નિર્દોષની અનેક આશાએનુ. મેં ખૂન કર્યુ છે.
મહાભાગ ! તું એ રસના સ્વીકાર કર્, ને મારા એ "આજને હળવા કર....' સિદ્ધ પુરૂષે રડતાં રડતાં પેાતાના પસ્તાવા કર્યાં અને ભીમસેનના પગે પડસે.
ભીમસેનને દયા આવી ગઈ. સિદ્ધપુરુષની આંખા ચાલી ગઈ હાવાથી તેનુ' હૈયુ* કરૂણાથી છલકાઈ ગયુ. તેણે પ્રેમથી સિદ્ધપુરૂષને ઊભા કર્યાં. પેાતાની છાતી સરસા ચાંપ્યા અને અનુક પાથી કીધું :
<
મહાત્મન્ ! એ સઘળું વિસરી જાવ. બનવાનું હતુ
ને ખની ગયું, તમારું' અંતર પાપના પસ્તાવાથી રડી રહ્યુ
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
mm
ભાગ્ય પટ્ટો
૨૫૫ છે એ જ ઘણું છે. હૈયાને ભડભડ બળતે પસ્તા જ તમારા જીવનને સુખી કરશે કલંકિત બનેલા તમારા આત્માને વિશુદ્ધ કરશે. તમે તે સિદ્ધપુરૂષ છે, જ્ઞાની છો. તમને વિશેષ હું શું કહી શકું? છતાં ય મારા લાયક કંઈ સેવા હોય તે ફરમાવે.”
ભીમસેન ! તારી ઉદારતાને ધન્ય છે ! તું તે હૈયું વિશાળ રાખી છૂટી ગયે. પણ મારી શી ગતિ થશે? તું તારે એ ભાગ સ્વીકારી લે. અને મને એ પાપમાંથી મુક્ત કર.” સિદ્ધપુરૂષે સુવર્ણરસથી ભરેલાં તુંબડાં આપવા માટે આગ્રહ કર્યો.
જેવી મહાત્મન ! આપની ઇચ્છા.” ભીમસેને સિદ્ધપુરૂષના આગ્રહને સ્વીકાર કર્યો.
એ જ પળે સિદ્ધપુરુષની આંખમાં અજવાળું થયું. નજર આગળ બંધાયેલાં આવરણે તૂટી ગયાં. અંધત્વ નાશ પામ્યું. સિદ્ધપુરુષે આંખ પટપટાવીને જોયું, તે સામે રાજ મુગટમાં શોભતાં વિજયસેન અને ભીમસેન તેમજ અન્ય સસુહ પિતાની સામે ઊભે હતે.
સિદ્ધપુરૂષના હર્ષની સીમા ન રહી. પિતાનું અંધત્વ ચાલી ગયું જોઈ તેને આત્મા આનંદથી નૃત્ય કરવા લાગ્યો. તે ફરીથી ભીમસેનને પગે પડયે.તેના ચરણું પકડી વારંવાર ક્ષમા માંગી અને ઉપકાર માન્યો.
ભીમસેનને પણ નવાઈ લાગી. તેણે કહ્યું: “મહાત્મન ! આ બધે જ કર્મને પ્રતાપ છે. તમારા અશુભ કર્મના
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
ભીમસેન ત્રિ
ખ ધને લઈ તમને અ ંધત્વ મળ્યું. એ કમ પૂરું થયું. શુભ કમેય પ્રગટચે! ને તમને પ્રકાશ મળ્યા. હું તે તેમાં નિમિત્ત માત્ર છું ! મારૂ તેમાં કઈ જ નથી.
સિદ્ધપુરૂષ આન ંદ અને ઉપકારના ભાવમાં આંસુ સારી રહ્યો. ‘રાજન્ ! તમે સૌ ચાલતા થાવ. હું અમઘડી એ સુવણુ રસ લઈ આવુ છું. હવે મારે કોઇ જ રસના ખપ નથી. મને આત્મરસ લાધી ગયા છે. ચારે ચાર તુંબડાં લઈ હું હમણાં જ આવી પહેાંચું છું.' એમ કહી સિદ્ધપુરૂષો ઢોટ મૂકી.
અને સૌ થાડીવારમાં રાજમહેલમાં આવ્યાં
0
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦૭
કુટુંબમેળે
ભીમસેન અને વિજયસેન વગેરે રાજમહેલમાં આવે તે અગાઉ જ સુશીલા અને સુચના ત્યાં આવી ગયાં હતાં. સુશીલાની અધીરાઈને તે પાર ન હતે. વારંવાર તેનાં રોમાંચ ખડાં થઈ જતાં હતાં. ત્રણ ત્રણ વરસના કારમા ને (વિગ બાદ તે આજ તેના પ્રાણવલ્લભના દર્શન કરવાની હતી. તેના ઉમંગની કોઈ અવધિ ન હતી. ચંચળ મને તે ભીમસેનની પ્રતીક્ષા કરી રહી હતી. - સુલોચનાએ રાજમહેલમાં આવી તરત જ સુશીલાને રાજરાણીને એવાં વસ્ત્રો પરિધાન કરાવ્યાં. અલંકારથી તેને સુશોભિત કરી. સુશીલાનો દેહ કૃશ થઈ ગયે હતે. પરંતુ સતીત્વના તેજથી તેનું વદન પ્રભા પાથરી રહ્યું હતું. તેની આંખની નિર્મળતા જેનાર સૌના અંતરને શાતા. બક્ષતી હતી. રેશમી ને મુલાયમ વસ્ત્ર પરિધાનમાં તે સૌન્દ્ર
ની તેજદીપીકા લાગતી હતી. - થોડે દુરથી તેણે ભીમસેનને જયનાદ સાંભળ્યું. તરત જ સ્વામીના સ્વાગત માટે એ બાવરી બની ગઈ. હાથમાં
ભી. ૧૭
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
ભીમસેન ચરિત્ર સુવર્ણથાળમાં આરતીની પવિત્ર તરેખાઓ ટમટમી રહી હતી. એ સુવાસ ને એ ત રેખાઓના પ્રકાશથી તેનું સુકુમાર ને નમણું સૌંદર્ય એર દીપી રહ્યું હતું.
ભીમસેને રાજઉંબરે પગ મૂળે કે તરત જ સુશીલાએ અક્ષત ને પુથી વધાવ્યું. તેની આરતી ઉતારી અને પોતે પતિના ચરણમાં પડી ભાવથી નમસ્કાર કર્યા. નમસ્કાર કરતાં સુશીલાની આંખમાંથી આંસુ સરી પડયાં. ને ભીમસેનના પગ ભીંજાવા લાગ્યા.
ભીમસેન પણ ભાવવિહ્વળ બની ગયો હતો. સુશીલાનું આ રીતે મિલન થયેલું જોઈ તેની આંખમાંથી પણ પ્રેમાથ વહી રહ્યાં હતાં અને સુશીલાના કેશકલાપ ઉપર પડીને એ આંસુઓ ટપટપ તૂટી પડતાં હતાં.
અખંડ સૌભાગ્યવતી હે.” આનંદથી રુધાયેલા અવાજે, સુશીલાના માથા ઉપર હાથ મૂકી ભીમસેને આશીર્વાદ આપ્યા.
સુશીલા બાજુ ઉપર સરી ગઈ. ભીમસેન આગળ વધે. દેવસેન અને કેતુસેન મા....મા..બેલતાં સુશીલાને વળગી પડ્યાં. અપૂર્વ વાત્સલ્યથી સુશીલાએ બંને બાળકને પિતાની છાતી સરસાં ચાંપી દીધાં. બાળકે, માત પિતા બંનેને સાથે જોઈ આનંદમાં આવી ગયા. અને એ ત્રણેય ભીમસેનની પાછળ પાછળ રાજમહેલમાં આવ્યાં. - વિજયસેનના રાજમહેલમાં તે ઉત્સવ થઈ ગયે..
-
-
-
-
: -
-
• •
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુટુંબમેળે
પટ
નેહીઓના મતાવરણ છવાઈસ અને સુરત
સ્નેહીઓના મિલનથી મહેલને ખૂણેખૂણે ગૂંજી ઊઠે. ચારે. આજુ આનંદનું વાતાવરણ છવાઈ ગયું.
ત્રણ વરસના સમયમાં તે ભીમસેન અને સુશીલાના ઉપર એટલી બધી વીતી હતી કે એ વાત કહેતાં તેનો પાર આવે તેમ ન હતે.
પૂરા ત્રણ દિવસ સુધી સૌ સાથે ને સાથે જ રહ્યાં.
વિજયસેને એ ત્રણેય દિવસ રાજકાજને બાજુ ઉપર રાખ્યું. અને સ્વજનોની સરભરામાં એ પોતે જ ખડે પગે ઊભે રહ્યો. - બંને બેને એ ગળે વળગીને વાત કરી. સુશીલાએ પિતાની તમામ આપવીતી નાનીબેનને કહી સંભળાવી. ભીમસેને પણ વિજયસેનને પોતાની કમની કઠણાઈઓની કથા કહી. ભીમસેન અને સુશીલાએ પણ એકબીજાના દુઃખોની આપ લે કરી.
સૌ જ્યારે ભેગા મળી વાત કરતાં ત્યારે તેમની એક આંખમાંથી આનંદનાં આંસુ છલકાતાં હતાં, તે બીજી આંખ માંથી દુઃખનાં આંસુ ટપકતાં હતાં. પુનર્મિલનના આનંદથી હૈયું ઘડી હરખાઈ ઊઠતું, તે બીજી જ પળે વિયાગના ગાળામાં પહેલી યાતનાઓની વાત સાંભળી હૈયું આક્રંદ કરી ઊઠતું.
દેવસેન અને કેતુસેનને તે રાજમહેલમાં મઝા પડી ગઈ. ઘણા વરસે તેમને સુખ અને સાહ્યબી મળ્યાં હતાં. પેટ ભરીને ખાવાનું મળ્યું હતું. રમવા માટે સોના ચાંદીનાં રમકડાં મળ્યાં હતાં. સૂવા માટે મખમલની શય્યા મળી હતી.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૦
ભીમસેન ચરિત્ર કોઈ તેમને રોકટોક કરનાર ન હતું. માતાની મમતા ને પિતાનું વાત્સલ્ય એક સાથે બંને ઉપર ઘણું વરસે ઢળી રહ્યું હતું. મેજમાં આવીને તેઓ રમતાં હતાં. રમતાં રમતાં થાકી જતાં ત્યારે ત્યાં ને ત્યાં જ તેઓ ઊંઘી જતાં.
ઘણું વરસે ભીમસેનના સંસારે આમ સુખને શ્વાસ લીધે
ત્રીજા દિવસની બપોરે સૌ ભીમસેનને વીંટળાઈને બેઠા હતા સુશીલા ને સુચના પણ ત્યાં હાજર હતાં. દેવસેન અને કેતુસેન પણ તેનાથી થોડે દૂર હાથી-ઘોડાની રાજરમત રમતાં હતાં.
વિજયસેન ! જોયું ને અશુભ કમેને ઉદય હોય છે, ત્યાં સુધી માનવી સુખને શ્વાસ પણ લઈ શકતો નથી. દુઃખના ભારમાં એ દિન પ્રતિદિન કચડાતે જ જાય છે. અને એ જ અશુભ કર્મો જ્યારે પૂરાં થાય છે ને શુભ કર્મોને ઉદય થાય છે, ત્યારે સુખ આવતાં પણ સમય નથી લાગતું. સુખ દુઃખનું ચક્ર આમ નિરંતર ગતિ કર્યા જ કરે છે. સુખ પણ સ્થાયી નથી ને દુખ પણ સ્થાયી નથી. બંને અસ્થિર પણે ઘૂમ્યા જ કરે છે. ન જાણે અમે પૂર્વ ભવે કેવાય નિકાચિત ને અશુભ કર્મો બાંધ્યાં હશે, તે આ ભવે આજ અમારી આ અવદશા થઈ !
અને અમારાં એ જ કર્મો પૂરાં થતાં અમને બધું જ પાછું મળવા લાગ્યું છે. નહિ તો કથા ગઈ ત્યારે ને સુવર્ણરસ છીનવાઈ ગયે ત્યારે હું એટલે બધે હતાશ થઈ ગયું હતું, કે મૃત્યુ કરતાં પણ મને જીવન વધુ દુષ્કર ને
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૐ ભમેળા
૨૬૧
દુઃસહ્ય લાગ્યુ હતુ. અને મેં આ જીવનના અંત લાવવા ગળે ફ્રાંસા પણ આંધ્યા હતા.
પરંતુ કર્મની લીલા જ વિચિત્ર છે. એ જ કથા ને એ જ રસ આજ સામે ચડીને મારી પાસે આવી ગયાં. આ વાત સાંભળતાં જ સુલેાચનાને ક ંઇક યાદ આવ્યું. તે તરત જ ઊભી થઈ.
• કેમ એન ! ઊભી થઈ ગઈ ? આ વાત તને પસંદ ન પડી ?' સુશીલાએ હસતાં હંસતાં પૂછ્યું.
6 ના મેટીબેન ! એવુ ́ નથી. આ કથા ને રસની વાત નીકળી એટલે મને યાદ આવ્યું કે તમારાં ઘરેણાં પણ તમને આપી દઉં.' સુલેાચના બેલી.
· મારાં ઘરેણાં ?તારી પાસે કયાંથી આવ્યાં ’ સુશીલાએ આશ્ચયથી પૂછ્યુ.
· એની વાત હું તમને કહુ,' વિજયસેન વચ્ચે ખેલી ઊચે. સુલેાચના તે દરમિયાન ઘરેણાંની પેટી લેવા દોડી ગઈ.
અમારા નગરના ઝવેરીની દુકાને એક પરદેશી આન્યા. ઝવેરીને તેણે એક પેાટલી આપી. ઝવેરીએ પેટલી ઉઘાડીને જોયુ. અંદરથી મહામૂલ્યવાન એવાં સ્ત્રી અને પુરુષાનાં ઘરેણાં નીકળ્યાં. ઝવેરીએ પૂછ્યું' : ‘· મહાનુભાવ ! આ અલકારનુ' તું શુ" કરવા માંગે છે ?
"
પરદેશીએ જણાવ્યું: ‘ હું તે વેચવા આચૈા છું, તેની કિંમત કરી મને તેના દામ આપે. અત્યારે હું ખૂબ જ ભીડમાં છું. અને આજ મારું જીવન છે.'
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
ભીમસેન ચરિત્ર ઝવેરીએ ફેરવી ફેરવીને એક એક અલંકાર જે. તેનું મન શંકામાં પડી ગયું. આ અંલકાર આ પરદેશીના નથી. સામાન્ય કે અસામાન્ય પ્રજાજનનું ગજું નથી કે આવા અલંકાર પિતા માટે એ ઘડાવે. આવા અલંકારો તે રાજા ને તેના પરિવારના જ હોય. અને અલંકાર ઉપરની રાજમુદ્રા જોઈ તેની આ શંકા દઢ થઈ.
તેણે પરદેશીને કહ્યું !, “તમે અહીં ડીવાર બેસે. ત્યાં સુધીમાં હું એના કિંમતના દામ લઈને આવું છું.'
પરદેશીને બેસાડી ઝવેરી ઉતાવળે મારી પાસે આવ્યે. બધી વિગત જણાવી. મેં સુભટો મોકલીને તેને કેદ કરાવ્યું. ને મારી પાસે હાજર કરાવી તેને બધી વિગત પૂછી.
પ્રથમ તે કંઈવાર સુધી તેણે એક જ વાત ગેખ્યા કરી. આ અલંકાર મારા જ છે. મેં એ અલંકાર જાતે જોયાં. સુલોચનાએ પણ તે જોયાં. તેના ઉપર રાજગૃહીની મુદ્રા હતી. વળી સુલોચનાના જેવા અલંકાર હતા, તેવા જ અલંકાર એ હતાં. અમે અનુમાનથી પછી નકકી કર્યું, કે આ અલંકાર તમારાં જ છે. તમારી પાસેથી એ પરદેશીએ ગમે તેમ ચોરી લીધા છે. બસ એ પછી મેં તેને બંદીખાનામાં નંખાવ્યો. અને એ તમામ અલંકારો સુલોચનાને સાચવવા આપી દીધાં.”
મોટીબેન ! લે તમારા આ અલંકારે. છે જ ને એ તમારાં?” વિજયસેન વાત પૂરી કરે ત્યાં જ સુચના અનં. કાર લઈને આવી પહોંચી.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ ભમેળા
૨૩
ભીમસેન અને સુશીલાએ એ મા જ અલંકારો તપાસી જોયા. એક પણ વસ્તુ ગૂમ નહેાતી થઈ.
(
જોયું ને ? આનું નામ જ કર્યું. અશુભ કર્મોનું આવરણ જ્યાં સુધી હતું, ત્યાં સુધી એ આપણાથી દૂર રહ્યાં. એ આવરણ દૂર થતાં જ આપે।આપ અલંકાર આવીને મળી ગયાં.
વાહ ક રાજા ! વાહ ! શુ તારી લીલા છે!’ ભીમસેને અનાશકત ભાવે કીધું.
એ જ દિવસથી ધર્માંમાં વધુ શ્રદ્ધાવાન ખની ભીમસેને વમાન તપના પ્રારભ કર્યાં.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
SESS
મહાસતી સુશીલા
ભીમસેને સારે દિવસ જોઈ વિધિપૂર્વક વર્ધમાન તપને પ્રારંભ કરી દીધું. વિજયસેન અને સુચનાએ તપ માટે ઉતાવળ ન કરવા ભીમસેનને સમજાવ્યું. તેમનું એમ માનવું હતું કે ઘણા સમયથી ભીમસેને ભૂખ અને તરસ, થાક અને અનિદ્રા સહન કર્યા છે, રઝળપાટ પણ સખ્ત કર્યો છે. આ બધાને લઈ તેનું શરીર સૂકાઈ ગયું છે. એવા શરીરે જે આવું ઉગ્ર તપ એ આદરે તે શરીર સાવ તૂટી જાય. શરીર તે ધર્મ અને કર્મનું સાધન છે. તેને જે આમ બગાડી નાખવામાં આવે તે બંનેય બગડે. આથી જ વિજયસેને ભીમસેનને તપના પ્રારંભની ઉતાવળ કરવાના પાડી
“વિજયસેન ! આજે જે કંઈ તમારા સૌનો મને પ્રેમ અને આદર મળ્યા છે, રહેવાને સુંદર આવાસ, ખાવા માટે મિષ્ટ પકવાન અને પહેરવા સુંદર વસ્ત્ર વગેરે મળ્યાં છે, એ સી ધર્મને જ પ્રતાપ છે. પૂજ્ય શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ મહારાજને દીધેલા સુપાત્ર દાનનું જ એ ફળ છે. અને તપથી તે કાયા અને આત્મા અને નિર્મળ થાય. તમારી મારા માટેની ચિંતા
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસતી સુશીલા
૨૬૫ હું સમજુ છું, પણ એ ચિંતા વ્યર્થ છે. તપના પ્રભાવથી . બધું જ સારું થઈ જશે. ભીમસેને વિજયસેનનું કહેવું ન માન્યું. તેમ કરવું એ તેના આત્માને પુછ્યું નહિ વિજયસેને પણ એ પછી કંઈ આગ્રહ કર્યો નહિ.
તપના પહેલા જ દિવસે ભીમસેને જીવનમાં કદીય શાંતિ નહેતી અનુભવી તેવી શાંતિ અનુભવી. તેની તમામ માનસિક વેદનાએ શાંત પડી ગઈ. બળતા જીગરે ટાઢક અનુભવી. આયંબિલનાં લુખાં ને શુષ્ક ભેજનમાં પણ અપૂર્વ મીઠાશ આવી. પ્રભુ-પૂજા અને પ્રતિક્રમણ વગેરે કરતાં તેને આત્મા આનંદી ઊઠયે.
સુશીલા, દેવસેન અને કેતુસેનની વિજયસેને ખૂબ જ માવજત કરાવવા માંડી. રાજદ પાસે તેમના આરોગ્યનું નિદાન કરાવ્યું, રાજદોએ ખરલમાં જડીબુટીઓ અને વનસ્પતિ વગેરે ઘૂંટીને તેઓની સારવાર કરી. - આ ત્રણેયને હવે કઈ જ ચિંતા ન હતી. સંપૂર્ણ આરામ હતો. સુખની નિંદ હતી. પેટ ભરપૂર ખાવાનું હતું. અને નચિંત મન હતું. સુશીલાને બેન બનેવીને પ્રેમ પણ ભરપુર હતું. ભીમસેન હવે તેની સાથે જ હતું. વિયાગનું કિઈ દુખ ન હતું. બાળકે પણ પિતા સાથે રહેતાં હતાં. ને તેમની બાળ રાજ રમતોમાં મશગુલ હતાં. પતિ અને પુત્રોને સુખી ને સ્વસ્થ જેઈ તે પણ આનંદમાં રહેવા લાગી. | દેવસેન અને કેતુસેન પણ માસાના રાજમહેલમાં ભળી ગયાં હતાં. હવે તેમને કેઈ બીક રહી ન હતી. સૌ તેમને
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
ભીમસેન ચરિ
વ્હાલથી રમાડતા હતા. જે જોઈએ તે તેમને મળી રહેતુ' હતુ. માત પિતા પણ તેમની પાસે હતાં. તેમના માટે હવે તેમને કઇ ફરિયાદ ન હતી.
થૈડા સમયમાં આરામ, આદ્ય અને ઔષધિએએ ભીમસેનના પિરવાર પર અસર કરવા માંડી. તેમના દેહના રંગ બદલાવા માંડયા. કૃશ કાયામાં લેાહી ભરાવા લાગ્યું. તૂટતાં હાડકાઓમાં ખળ પૂરાવા લાગ્યું. આંખેામાં ચમક આવી. ગાલ પર સુરખી આવી. ફિક્કી અને નિસ્તેજ ચામડીમાં સૌન્દર્ય ઉભરાવા લાગ્યું. સૌનાં શરીર ચેતનથી
થનગનવા લાગ્યાં.
વિજયસેને એ અરસામાં રાજકાજ શરૂ કરી દીધું. એક દિવસે તેણે રાજ દરબાર ભર્યાં. એ દિવસે તેણે ભીમ સેનને અમાનુષી રીતે ત્રાસ આપનાર ભદ્રા શેઠાણી, લક્ષ્મીપતિ શેઠ તેમજ ભીમસેનના અલકારા ચારી જનાર ચારને શિક્ષા કરવાનું નક્કી કર્યુ હતું.
રાજદરબાર એ દિવસે હકડેઠઠ ભરાયેા હતેા. સમય થતાં વિજયસેન અને ભીમસેન રાજદરબારમાં આવ્યા. પ્રતિહારીએ બંનેની છઠ્ઠી પેાકારી. પ્રજાજનોએ અનેના જયનાદ કર્યાં. અને અને સાહુ ભાઈએ પેાત પેાતાના સિહાસન ઉપર બેઠા.
રાજદરબારનું કામકાજ શરૂ થયું. વિજયસેને લક્ષ્મીપતિ અને ભદ્રા શેઠાણીને દરબારમાં હાજર કરવા હુકમ કર્યાં. સુભટો બંનેને લઈને દરબારમાં હાજર થયા. બ ંનેને
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસતી સુશીલા
૨૬૭,
દોરડાથી આધેલા હતા. અને તેમની શેઠાઈ છીનવી લીધી હતી. ઘણા સમય સુધી ખંદીવાસમાં રહેવાથી બંનેનાં નૂર તેજ ઉડી ગયાં હતાં.
શેઠ-શેઠાણીને જોતાં જ વિજયસેને તેએને પૂછ્યું : ‘તમે તમારા અપરાધ કબૂલ કરે છે ને ? ભીમસેન અને સુશીલા તેમજ તેમનાં ખાળકાને વિના અપરાધ હેશન કરવા માટે અને રાણી સુશીલા ઉપર ખાટા આક્ષેપ મૂકવા માટે તમને કેદ કરવામાં આવ્યા છે. તમારે આ અંગે કંઇ કહેવું છે ? ”
'
‘રાજન્! અમારે અપરાધ ક્ષમા કરે. અમાશ એ કૃત્ય માટે અમે ખૂબ જ શરમ અનુભવીએ છીએ.’ લક્ષ્મીપતિ શેઠે દીન સુખે કહ્યું.
‘નહિ, તમે ક્ષમાના જરાય અધિકારી નથી. તમે તે માનવતાને ન શેાભે એવુ કામ કર્યુ. છે. આપણા નગરને તમે કલકિત કર્યુ” છે, તમે તમારા આત્માને પણ ડાઘ લગાડયા છે. માનવ સાથેના માનવના ચેાગ્ય વ્યવહારને તમે . ચૂકી ગયા છે. તમારા અપરાધ અક્ષમ્ય છે. રાજ્ય તમને ક્ષમા કરી શકે તેમ નથી. આ માટે તમને મૃત્યુ દંડની શિક્ષા કરવામાં આવે છે. ' વિજયસેને હુકમ સંભળાવ્યેા.
શેઠ અને શેઠાણી મૃત્યુના ભયથી થરથરી ગયા. ત્યાં હાજર રહેલા ભીમસેન પણ થથરી ગયા. તે ખેલ્યા :
• વિજયસેન ! આ અંગે મને કંઇક કહેવા દેશે ?’
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
२६८
ભીમસેન ચરિત્ર “જરૂર. એ માટે તમારે મારી આજ્ઞા લેવાની હેય જ નહિ. ખુશીથી તમે તમારે જે કહેવું હોય તે કહે.” વિજયસેને સંમતિ આપી.
“વિજયસેન ! આ નગરમાં હું જ્યારે આવે ત્યારે પરદેશી હતા. તે સમયે આ શેઠે જ મને આશરો આપ્યા " હતો. શેઠે તે માનવતાનું કામ કર્યું હતું. તેમનાથી બને તે તમામ રીતે મને તેમણે સુખ અને સગવડ આપ્યાં હતાં.
મારા ઉપર તેમને ઘણો ઉપકાર છે. અલબત્ત, શેઠાણીએ ન કરવાનું ઘણું કર્યું છે, ન બોલાય તેવું એ બેલ્યાં છે. એ તેમના સ્વભાવનો દેષ છે.
મૃત્યુ દંડ કરવાથી તેમનું જ મૃત્યુ થશે. જરૂર તે તેમના ખરાબ સ્વભાવને નાશ કરવાની છે. આપણે રાજમાંથી અપરાધ અને પાપને નિર્મૂળ કરવા છે. માણસોને દેહાંત દંડની સજા કરવાથી તે માણસ જ ઓછા થશે.
મને લાગે છે અને હું જોઈ રહ્યો છું કે હવે તેમને આત્મા ઘણે જ હળવો બન્યા છે. પાપના પસ્તાવાથી તેમનું જિગર હરહંમેશ બળી રહ્યું છે. કરેલા અપકૃત્યને તેમને બળાપ થઈ રહ્યો છે.
વળી આ કંઈ રીઢા ગુનેગાર નથી. અપરાધ કરે એ તેમના સ્વભાવમાં નથી. ખાનદાન માણસો છે. તેમને કેદ કરવાથી જ તેમને બધી શિક્ષા મળી ગઈ છે. કારણ ખાનદાન
માણસ માટે પ્રતિષ્ઠા ચાલી જવી, એ મેત કરતાં વધુ ભયંકર -- છે. આવા માણસે પ્રતિષ્ઠાથી જ જીવતાં હોય છે.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસતી સુશીલા
૨૬૯: આથી મારી તમને નમ્ર અને આગ્રહભરી વિનંતી છે કે તેમને તમે મુક્ત કરી દે.
વિજયસેને ભીમસેનનું વચન માન્ય રાખ્યું. શેઠ અને શેઠાણી કૃતજ્ઞભાવે ભીમસેનને નમી પડયાં. અને તેને ઉપકાર માનવા લાગ્યાં.
આ રીતે ચોરને પણ ભીમસેને મુક્તિ અપાવી. અને તેને ચોરી નહિ કરવા માટે સમજાવ્યું. ચેર પણ સરલ. આત્મા હતું. તેણે તેમ નહિ કરવા પ્રતિજ્ઞા લીધી. અને ભીમસેનને તે પગે પડયો. આંસુ ભીની આંખે તેની ઉદારતાને ઉપકાર માનવા લાગ્યો.
દરબારમાં ઉપસ્થિત પ્રજાજનેએ પણ ભીમસેનની દયા. અને ઉદારતાને જયઘોષ કર્યો. રાજપુરોહિતેએ પ્રશંસાની. તુતિ ગાઈ ભાટ ચારણેએ કવિત કર્યા.
ભીમસેને એ સૌને સોનામહોરો આપીને ખુશ કર્યા.. એ દિવસે આટલું કામ કરીને રાજ દરબાર બરખાસ્ત થયા.
એ. પછી થોડા દિવસો બાદ ભીમસેને એક ધર્મ કાર્યને. પ્રારંભ કર્યો. સુપાત્ર દાનના મહિમાથી ભીમસેનને અઢળક દ્રવ્ય મળ્યું હતું. એ દ્રવ્યને તેણે ભૌતિક આનંદમાં ખર્ચવાને બદલે ધર્મના પ્રતાપથી મળેલા દ્રવ્યને ધર્મના કાર્યમાં જ ખર્ચવાનું નકકી કર્યું. | વિજયસેન પાસેથી તેણે એક વિશાળ જગા ખરીદી. એ જગામાં ભવ્ય જિનાલય બંધાવવાનું નકકી કર્યું. સારા. મુહૂતે તેની શરૂઆત કરી.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
જિનાલય એટલે પૃથ્વી ઉપરનુ` મેાક્ષ ભવન, તેમાં પ્રવેશ કરનાર તેની રચના જોતાં જ મુક્તિના આનંદ અનુભવે, એવી રચના કરાવવાના ભીમસેને વિચાર કર્યાં. આ માટે દેશ વિદેશમાંથી શિલ્પ શાસ્ત્રીઓને તેડાવ્યા અને આ દેરાસર ઉત્તમાત્તમ અને તે માટે હુકમ કર્યાં. આ અંગે જેટલુ દ્રવ્ય ખર્ચાય તેટલુ દ્રવ્ય ખર્ચવાની ભીમસેને તૈયારી બતાવી.
૨૭૦
શિલ્પ શાસ્ત્રીઓએ થેાડા જ દિવસમાં જિનાલયને નકશા બનાવી ભીમસેનને મતાન્યે!. એ જોઈ ભીમસેન ખુશ થઈ ગયા. અને તેના ખીજા જ દિવસથી નકશા પ્રમાણે કારીગરે કામ કરવા લાગી ગયા. રાત દિવસ કામ ચાલુ કરવામાં આવ્યું. આ કામની દેખરેખ ભીમસેને જાતે રાખી. વધમાન તપની ઓળી ચાલુ હાવા છતાંય પણ જરાય પ્રમાદ સેવ્યા સિવાય તેણે જાત દેખરેખ રાખી,
જોત જોતામાં તે જિનાલય આકાર પામતું ગયુ. જ્યાં એક સમય ઉજજડ જમીન હતી ત્યાં વિશાળ અને ભવ્ય જિનમંદિર દેખાવા લાગ્યું. બહારના ગવાક્ષેા અને
સ્ત ભેામાં શિલ્પીઓએ ખારીક કે।તરકામ કર્યું" હતુ. તેમાં તેઓએ જિન ભગવતાના જીવન પ્રસ`ગેાનુ' અંકન કર્યુ હતુ, જોનાર સૌ કેઈ તે મુગ્ધભાવે જોઈ રહેતાં હતાં. અંદરના ભાગમાં પણ એવી જ કલા કારીગીરી ચારેગમ નજરમાં આવતી હતી. રંગ મડપ, તેની છતા, તેના સ્તંભા વગેરે તમામમાં આબેહૂબ વીતરાગત્વનાં દર્શન થતાં હતાં.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસતી સુશીલા
૨૭૧ રંગ મંડપ બરાબર મધ્યમાં હતું. ને તેની ચારે બાજુ ભમતીની રચના કરી હતી. આ રચના એવી કુશળતાપૂર્વક કરી હતી કે ચારે બાજુની પ્રતિમાનું દર્શન એક જ સ્થળે ઊભા રહીને થઈ શકતું. આ માટે વચલા કેઈ પણ તંભને અંતરાય નડતે નહિ. આમ તે લગભગ બધું જ સૌયાર થઈ ગયું હતું. માત્ર મુખ્ય શિખરના કળશનું કામ બાકી હતું.
આ કળશ શુદ્ધ સુવર્ણને મૂકવાનું હતું. સુવર્ણકારે એ કામમાં લાગી ગયા હતા. એ કળશ પણ તૈયાર થઈ ગયે. મંગલ ચોઘડિયે કળશ શિખર ઉપર ચડાવવામાં આવ્યા.
પણ આશ્ચર્ય ! બીજે દિવસે ભીમસેને જોયું તો એ કળશ નીચે પડયે હતે. શિખર ધડ વિનાના માથા જેવું કળશહીન હતું.
આમ કેમ? તેણે શિલ્પીઓને પૂછ્યું. શિલ્પીઓએ આ અંગે તપાસ કરી. મંદિરની રચનામાં તે કંઈ ભૂલ નથી ને? નકશા સાથે બધી જ રચના તપાસી જોઈ. તેમાં કંઈ જ ભૂલ ન હતી.
તે શું મુહૂર્તમાં કંઈ ફેર પડયે હશે? જોતિષીઓને એલાવી પૂછયું. તેમણે આવી ગ્રહ-નક્ષત્રો-સૂર્ય-ચંદ્ર-અંશ અક્ષાંશ વગેરેનું ગણિત ગયું. - તે ય બરાબર અને ચક્કસ હતું. તે પછી કળશ પડી કેમ ગયે?
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
શું કોઈ દુષ્ટ દેવનું એ કાવત્રું હશે? કંઈક પ્રશ્નો વિચારી જોયા. કશાયથી સમાધાન ન થયું.
૨૦૨
આજે દિવસે ફ્રી ચાકસાઇથી કળશ ચડાવવામાં આવ્યેા.. એ આખી રાત ભીમસેને કળશ સામુ' જોઈને કાઢી, મટકું માર્યા વિના એ રાત તેણે પસાર કરી.
પણ આશ્ચય ! સવારે શિખર ઉપર કળશ ન હતા. ભીમસેન ઊ'ડા વિચારમાં પડી ગયેા. શિલ્પીએ અને જ્યાતિષ વિશારદે પણ મુંઝવણ અનુભવવા લાગ્યા. આમ કેમ અનતું હશે તેનો કાઇ ઉકેલ કાઢી શકતું નહતું.
એ ઉકેલ કાઢવે અનિવાય હતા. કળશ ચડયા વિના. મંદિર અધૂરું જ ગણાય. તે કામ પડતું મૂકવું એ પાલવે તેમ ન હતું.
ભીમસેનની ચિંતા વધી ગઈ. વિજયસેન પણ ચિંતા કરવા લાગ્યા. બંનેએ રાજ હુકમ કાઢયા.
૪ આ કળશ નહિ ચડવાનું જે કેઈ કારણ શેાધી આપશે અને તે કારણ દૂર કરી કળશ ચડાવી આપશે તેને રાજ તરફથી માં માંગ્યું ઈનામ આપવામાં આવશે.’
દિવસે। સુધી તેનું કોઇ જ કારણ ન જવું. એક સવારે ભીમસેનને કોઇએ ખબર આપ્યા કે વિદેશના કોઈ મહા નૈમિત્તિક આપને મળવા માંગે છે.
નૈમિત્તિક ભીમસેનને મળ્યા. તેણે જણાવ્યુ કે જે દિવસે એ જિનમંદિરના પ્રવેશદ્વારમાં શુદ્ધ શીલવતી નાર
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩
મહાસતી સુશીલા તેના પુત્ર સાથે પ્રવેશ કરશે તે જ દિવસે એ કળશ ત્યાં શિખર ઉપર સ્થિર થઈ જશે.
આ સાંભળી ભીમસેને એ નૈમિત્તિકને યોગ્ય પારિતોષિક આપ્યું. અને નગરની તમામ પુત્રવતી સ્ત્રીઓને એ જિનાલયમાં પ્રવેશ કરવા માટે નિમંત્રણ આપ્યું. આ માટે સારાય નગરમાં તેણે ઘોષણા કરાવી.
આ ઘોષણા સાંભળીને તે આડે દિવસે પણ જે સ્ત્રીઓ આ નૂતન જિનમંદિર જોવા આવતી ને રંગ મંડપમાં જતી તે પણ બંધ થઈ ગઈ. શુદ્ધ શીલની શરતથી નગરની સી સ્ત્રી એ ભય પામતી હતી.
વિશુદ્ધ શલ એટલે મન-વચન અને કાયાથી કઈપણ પર પુરુષને જાતિય સંબંધે વિચાર ન કર્યો હોય તેવું શીલ. તેવું ઉત્કટ ચારિત્ર્ય મન છે. તેની ચંચળતાના લીધે કયારેક પરપુરુષ સાથે એ રીતે અછડતે વિચાર આવી પણ જાય, અને ન કરે નારાયણ ને પિતાના પ્રવેશથી કળશ સ્થિર ન થાય તે? પોતે તે અસતીમાં જ ખપી જાય ને ? ના, ભાઈ, ના. આપણે એવાં ઝેરનાં પારખાં નથી કરાવવાં. આવું વિચારી નગરની કેઈ પુત્રવતી સ્ત્રી જિનાલયમાં આવવા તૈયાર થતી ન હતી. - - બળપૂર્વક તે કેઈને પ્રવેશ કરાવી શકાય તેમ ન હતે. જ્યારે શરત પ્રમાણેની કેઈ સ્ત્રી ત્યાં આવતી ન હતી. દિવસો વિતતા જતા હતા. અને ભીમસેનની ચિંતા ઘેરી બનતી જતી હતી.
ભી. ૧૮
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહ૪
ભીમસેન ચરિત્ર પિતાના સ્વામીને ખૂબ જ વ્યગ્ર ને વ્યથિત જોઈ સુશીલાએ જ પૂછયું :
- “ આજ કાલ આપ આમ આટલા ઉદાસ કેમ જણાઓ છે? શું તપને લીધે કંઈ આપને અશાતા તે નથી જણાતી ને ?'
ના, દેવી! તપના પ્રભાવથી તે મારા તમામ પરિતાપે ઉપશમ પામ્યા છે. મારી ઉદાસી તો આ કળશને લઈને છે. શું આ નગરમાં કોઈ વિશુદ્ધ શીલવતી નારી જ નથી ?” ભીમસેને ચિંતા વ્યક્ત કરી.
ના. એવું તો ન જ બને. પણ એવાં ઝેરનાં પારખાં કેણ કરે?” સુશીલા સ્ત્રી હતી. સ્ત્રીની શરમ ને સ્ત્રીના ભયને એ જાણતી હતી. આથી જ તેણે કહ્યું : “પણ કંઈ વાંધો નહિ. હું દેવસેન અને કેતુસેનને લઈ કાલે મંદિર પ્રવેશ કરીશ. જગત પણ ભલે જાણી લે કે રાજગૃહી નરેશની પત્ની સતી છે કે અસતી.'
“ના દેવી ! ના. એવું ન બેલે. તમે તે સતી જ છે. મને પૂરેપૂરી શ્રદ્ધા છે. તમારા પ્રવેશથી જરૂર એ કળશ સ્થિર થઈ જશે.” ભીમસેને શ્રદ્ધાથી કીધું.
“મારુ એ અહોભાગ્ય છે કે આપને મારા પર એવી શ્રદ્ધા છે. પરંતુ એ શ્રદ્ધાને મારે આ કેસેટીએ ચડાવવી જ રહી. સુશીલાએ દઢતાથી કીધું.
બીજે દિવસે તે સારા ય નગરમાં આ વાત પ્રસરી ગઈ. જિનાલય આગળ તો માનવ મહેરામણ ઉમટયે હતે.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસતી સુશીલા
૨૭૫ મેટા ભાગે તેમાં સ્ત્રીઓ હતી. અને સૌના હાથમાં અક્ષત ને ફૂલ થાળ હતાં. સતીને વધાવવા માટે સૌ અગાઉથી જ તૈયાર બનીને આવ્યાં હતાં.
સમય થતાં જ રથમાં બેસી સુશીલા દેવસેન અને કેતુસેનને લઈને આવી. દૂરથી તેણે ભાવથી વીતરાગ પ્રભુને મને મન પ્રણામ કર્યા. અને પોતાના આત્માને ઉદ્દેશી બેલીઃ
શાસન દેવતા! આજ સુધી મેં મનથી, વચનથી કે કાયાથી કોઈપણ પરપુરુષને સેવ્ય નથી. આ અંગે મારી હેજ પણ ખલના થઈ હોય તે જરૂર તમે મને શિક્ષા કરજો. પરંતુ તેમાં હું જે અણિશુદ્ધ હોઉં તે આ કળશને તમે સ્થિર કરો.”
પ્રાર્થના કરી સુશીલાએ બાળક સાથે પ્રવેશ કર્યો. એ જ સમયે શિલ્પીઓએ શિખર ઉપર કળશ ચડાવે. ચેડા જ પ્રયત્નમાં શિખર ઉપર કળશ સ્થિર થઈ ગયો.
એ આખી રાત સુશીલા અને બાળકેએ તેમજ અન્ય પરિવારે એ મંદિરમાં ધર્મ જાગરણ કર્યું. પ્રજાજનેમાંથી પણ કેટલાક એ રાતે ત્યાં રોકાયા. અને વહેલી સવારમાં તે લોકોની હકડેઠઠ જામવા લાગી. લોકે ટોળાબંધ ત્યાં આવવા લાગ્યા.
સવારના સૂયે પિતાનું પ્રથમ કિરણ એ સુવર્ણ કળશ ઉપર ફેકયું. કળશ ઝગમગી ઊઠય. ઘણું દિવસે બાદ કળશ ઉપર સૂર્ય કિરણે વિરતરી રહ્યાં હતાં. જિનાલય બંધાયા
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
ભીમસેન ચરિત્ર બાદ આજ પ્રથમ દિવસ હતો કે શિખર ઉપર સુવર્ણ કળશ તેના તેજ પાથરી રહ્યો હતો.
સુશીલાએ સવારમાં ભીમસેનને ભાવપૂર્વક પ્રણામ કર્યા. ભીમસેને તેને આશીર્વાદ ને ધન્યવાદ આપ્યા. નગરજનેએ ભારે હર્ષપૂર્વક જયઘોષણા કરી.
મહાસતી સુશીલા રાણુને જય હે.” રાએ રાજમહેલ તરફ પ્રયાણ કર્યું ત્યારે સૌ નગરવાસીઓએ તેના ઉપર કુલેને વરસાદ વરસાવ્યું. નગરની સ્ત્રીઓએ સુશીલાના સતીત્વનાં ગીત ગાયાં.
એ પછીના એક શુભ દિવસે ભારે દબદબાપૂર્વક એ જિનાલયમાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનની વિશાળ ને ભવ્ય પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. ભમતીમાં પણ અન્ય તીર્થકર પરમાત્માની પ્રતિમાનું પ્રતિષ્ઠાપન કર્યું.
ભીમસેને અનર્ગળ દ્રવ્ય આ પ્રસંગે ખચ્યું. શાંતિસ્નાત્ર મહોત્સવ કર્યો. અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ ઉજવ્યું. સ્વામિવાત્સલ્ય કર્યું. મુનિ ભગવંતને સુપાત્રદાન દીધું. અનેક જીને અભયદાન આપ્યું.
દેવાએ આપેલા દ્રવ્યમાંથી જે કંઈ થોડું બચ્યું હતું તેમાંથી બીજા પણ ઘણા શુભ કામ કરાવ્યાં. ઉપાશ્રય બંધાવ્યું. પર બંધાવી. પ્રભાવના કરાવી. અને તેની પાઈએ પાઈ શુભ કામમાં ખચી નાખી.
એ જ અરસામાં ભીમસેનને તપ નિવિકને પૂર્ણ થયે. પારણાના દિવસે નૂતન જિનાલયમાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવંતની
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસતી સુશીલા
- ૨૭૭ પૂજા કરી; પરમ સંસારતારક એવા શ્રમણ ભગવંતને ભક્તિભર્યા હૈયે બેચરી વહેરાવી તેમજ અન્ય દીન ગરીઓને દાન કરી પોતે પારણું કર્યું.
આ પ્રસંગે પણ પિતે અઠ્ઠાઈ મોહત્સવ કર્યો. ભીમસેને આ બધે તપને જ પ્રભાવ માન્ય. તપના પ્રભાવથી જ પિતાના દુખને અંત આવી ગયે હતે એવી તેને પાકી શ્રદ્ધા બેસી ગઈ.
તપને લીધે તેને આત્મા વિશુદ્ધ બની ગયે. કાયામાં પણ તપના તેજ ચમકારા દેખાતા હતા. એ પછી વિજયસેને ભીમસેનને શરીરની એગ્ય કાળજી લેવા આગ્રહ કર્યો. ભીમસેને આ સમયે આનાકાની ના કરી અને શરીરનું સંપૂર્ણ સ્વાથ્ય મેળવવા તેણે એગ્ય ઔષધ ને અનુપાન લેવા માંડયા. થોડા જ સમયમાં તેનું આરોગ્ય પાછું હતું તેવું ને તેવું થઈ ગયું.
હવે તેના શરીરમાં રાજેતેજ વતતું હતું. તેની મુખમુદ્રા પ્રતાપી ને પ્રભાવી લાગતી હતી. તેણે હવે નિર્ણય કર્યો કે પોતાની રાજગૃહી પાછી મેળવવી. અને આ માટે વિજયસેનના સાથ સહકારથી તેણે પ્રયત્ન શરૂ કરી દીધાં.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
城防烧
D
૨૫
#99F
સો શસ્ર શણગાર
પ્રતિષ્ઠાનપુરના નરેશ અરિજયને સમાચાર મળ્યા કે પેાતાના ભાણેજ ભીમસેન તેના પરિવાર સાથે ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરમાં આવીને રહ્યો છે. ત્યાં એ ભાણેજે દિવ્ય અને ભવ્ય જિનાલય અધાવ્યું છે. કળશની વાતની પણ તેને ખખર પડી. મનેામન જ તેણે પેાતાની સતી ભાણેજ વહુ સુશીલાને પ્રણામ કર્યાં.
મામા ભાણેજનાં નગરા કંઇ અહુ દૂર ન હતાં. એક સમયે પેાતાના કાર્યક્રમ મુજબ અગ્નિ'યે પ્રવાસ શરૂ કર્યાં. વિજયસેનનેા તે મહેમાન બન્યા.
પોતાના સાહુને ત્યાં મામા આવ્યા છે, એ ખબર મળતાં જ ભીમસેન તરત જ તેમને મળવા રાજમહેલમાં ગયા.
હે પ્રણામ, મામા ! પ્રણામ.’
• અરે ! ભીમસેન તું ? કેમ કુશળ તેા છે ને ?” મામાએ ભાણેજને પોતાની ખાથમાં લેતાં કહ્યું.
· આપના આશીર્વાદથી મામા અધું જ ક્ષેમકુશળ છે.’
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજો શત્રુ શણગાર
૨૭
આ અવાજના રણકા, તે ખેાલવાની ભીમસેનની ઢખ અરિ જય ઘડી જોઈ જ રહ્યો. તેના આંતરમનમાં ક ંઈક ખળભળાટ થયા. તેને થયું આ ભીમસેનને મે' કયાંક જોયે છે, પણ કયાં જોયા હશે ??
અરિજયે પોતાની યાદદાસ્તને સકારી જોઇ અને થોડુ થાડુ યાદ તેા આવવા લાગ્યું. કુશકાય, દીન અને મ્લાન ભીમસેનની તેને ઝાંખી તે થઈ. પણ એ જ ભીમસેન હુશે કે કેમ ? તે અરિ ંજય નક્કી ન કરી શકયે.
'
મામાને વિચારમાં પડેલા જોઈ ભીમસેને પૂછ્યું : મામા ! શું ઊંડા વિચારમાં પડી ગયા ? કુશળ તે છે ને ?” ‘ભીમસેન ! મેં તને ક્યાંક પ્રથમ જોયેા હાય તેવુ લાગે છે. પણ કયાં તે યાદ આવતું નથી.” અરિ જયે પોતાની મુંઝવણ કહી.
‘તેમાં શુ' યાદ કરવાનું હતું, મામા? રાજગૃહીમાં મને જોયે હશે.’ભીમસેને અસલ વાત છુપાવી મજાક ભર્યાં સ્વરે કહ્યું.
‘રાજગૃહી છેડયા પછી તને કયાંક જોયા છે. એ તું જ હેશે કે ખીજો કેાઈ એ નક્કી નથી કરી શકતા. પછુ. ખરાખર તારા જેવું જ માં હતુ. ખેલવાની ઢખ પણ તારા જેવી જ હતી. ફરક હાય તા એટલે જ માત્ર હતેા. એ માણસ સાવ નિસ્તેજ અને કંગાલ હતા. શરીરે સાવ દૃશ હતા અને તેના કપડાના પણ કઈ ઠેકાણા ન હતા.'
આ સાંભળી ભીમસેનની આંખમાં આંસુ આવી ગયાં.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
ભીમસેન ચરિત્ર
એ દિવસેા જ એટલા બધા ખરાબ ને કઢંગા પસાર થયા હતા કે તેની સ્મૃતિ થતાં જ હૈયુ ગળગળુ ખની જાય. ભીમસેનનું હૈયું પણ એ પુરાણી સ્મૃતિથી વàાવાઇ રહ્યુ હતું. ‘ભીમસેન ! તારી આંખમાં આંસુ કેમ ?' અર્િજ આશ્ચયથી પૂછ્યું.
૮ મામા ! એ કમનશીબ કંગાળ માણસ ખીજો કોઈ નહિ પણ હું જ હતા. હું જ તમારી પાસે નોકરી કરવા માટે આન્યા હતા.’
અરરર ! અને મે જ તને ના પાડી દીધી ! હું ભગવાન ! મારા હાથે તેં આ કેવુ' કામ કરાવ્યુ ? ભીમસેન ! મને માફ઼ કર. મેં તને એથી ઘણું જ દુઃખ આપ્યુ છે. હું તને ત્યારે ઓળખી પણ ન શકયા, કે તું મારા ભાણેજ છે. માફ કર. ભીમોન ! મને માફ કર...' અરિંજયને પોતાની ભૂલ સમજાઈ. તે શરમ અનુભવવા લાગ્યા.
મામા! એ અપરાધ તા મારા જ હતા. પૂર્વભવે મૈં કઇ અશુભ કર્માં ખાંધ્યાં હશે. નહિ તે રાજના ધણીને નાકરી માટે રઝળવુ' પડે ખરુ? કર્મીની સૌ કઠપૂતળીએ છીએ આપણે તેા. એ નચાવે તેમ નાચવાનુ. ભીમસેને સ્વસ્થતાથી કીધું. પણ ભીમસેન ! તારે તે તારી આળખ આપવી હતી? એમ કર્યુ. હાત તે શું હું તને દુ:ખ્ખમાં ધકેલત અરે ’
૮ મામા! મનવાનું હતુ તે ખની ગયું. હવે તેનો રંજ
<
"
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
સો શરૂ શણગાર
૨૮૧
શે ? મારા ઉપર તમારા આટલા ભાવ છે એ જ મારે મન ઘણું.’ ભીમોને માધ્યસ્થતા બતાવી.
ખરી વાત છે તારી. પણુ ભીમસેન! તુ એ તે કહે, ત્યાં તે એક વરસ કર્યું શું?'
ન છૂટકે મામાના આગ્રહથી ભીમોને એ બધી વાત કહી. અરિજય એ વાતના એક એક શબ્દે આંસુ સારી રહ્યો હતા. છેવટે જ્યારે ભીમોને શસ્ત્ર ગુમાવ્યાની વાત કરી, ત્યારે તેનાં આંસુ અટકી પડ્યાં. તેની આંખેામાં ગુસ્સો સળગવા લાગ્યા.
એ શેઠની આ હિંમત ? મારે તેને શિક્ષા કરવી પડશે, અજાણ્યા પરદેશીઓને આ રીતે લૂંટનાર દેશવાસીઓને તા સખ્ત શિક્ષા કરવી જોઇએ.' અજિય એલી ઊઠયા.
6
નહિ મામા ! એ શેઠ તા પારિતાષકને પાત્ર છે. મારા ઉપર તેમને અનહદ ઉપકાર છે. તેમણે મને એ એક વરસ આશરા ન આપ્યા હાત તેા ન જાણે તમારા નગરમાં મારું શું થાત ?’ ભીમસેને કરુણા મતાવી.
એ જ સમયે દ્વારપાળે આવીને સમાચાર આપ્યા : • પ્રતિષ્ઠાનપુરથી એક શ્રેષ્ઠિ આવ્યા છે અને તે રાજગૃહી નરેશ શ્રી ભીમસેનને મળવા માંગે છે.
>
• આદરથી તેમને અહીં લઈ આવ.’ ભીમસેને આજ્ઞા કરી, આવનાર શેઠને દૂરથી જોતા જ ભીમસેન સિંહાસન ઉપરથી નીચે ઉતર્યાં. એ શેઠને સામે જઈ તેનું સ્વાગત કર્યું.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
ભીમસેન ચરિત્ર
૪ પધારા પધારા શેઠ! આપ કંઈ આ બાજુ પધાર્યાં ?’ ભીમસેનને આ ભાવ જોઈ શેઠ તે તૂટી પડયા. ને તેના પગમાં પડી રહેવા લાગ્યા.
ક્ષમા કરેા નરેશ ! ક્ષમા કર. મે આપને આળખ્યા નિહ. મારા એ અપરાધને તમે માફ કરો. હું તે। આપને દાસ છું. એ શસ્ત્રાના આપ સ્વીકાર કરી ને મને પાપથી યુક્ત કરી.
.
‘ભીમસેન ! શું આ એ જ શેઠ છે કે જેણે તારા શસ્ત્રો પડાવી લીધા હતા ?’ વાતને પામી જતાં અરિ જયે પૂછ્યું,
‘હા, મામા ! શેઠ તેા એ જ છે. પણ તે શેઠ અને આ શેડમાં ઘણું! જ ફરક પડી ગયેા છે. આ શેઠ પાપના ભારથી કચડાયેલા છે. પસ્તાવાથી રડતા આ શેઠે છે. એ શેઠ તેા મંદલાઈ ગયા. ’
• ધન્ય ભીમસેન ! ધન્ય છે તારી ઉદારતાને, ધન્ય તારી કરૂણાને.' અરિ જચે પ્રશંસા કરી.
ભીમસેને એ શેઠને ઊભા કર્યાં. તેના અપરાધ મા કર્યાં. શસ્રા સભાની પાછા લઈ લીધા અને કહ્યું.
6
શેઠ! માનવી માત્ર ભૂલને પાત્ર છે. પણ એકવાર ભૂલ ભૂલ ગણાય. એ જ ભૂલ એવડાય તે તે ગુના અની જાય છે, ફરી એવી ભૂલ ન કરશેા. ઘેાડાક લાભને માટે આત્માને કલંકિત ન કરશે. કારણ દેહ ઉપર ડાઘ પડશે તેા સ્નાન વિલેપનથી તરત દૂર કરી શકાશે. આત્માના ઉપર લાગેલા
.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજે શસ્ત્ર શણગાર
૨૮૩ ડાઘને દેવા માટે તે ન જાણે કેટલાય ભ કરવા પડશે. માટે શેઠ ! આત્માને ઉજળે રાખજો.' વિદાય આપતાં ભીમસેને શેઠને કહ્યું.
શેઠે ભીમસેનની સલાહને શીરોમાન્ય કરી અને લળી લળીને પ્રણામ કરી ત્યાંથી વિદાય લીધી.
અરિંજય તે ભીમસેનની આ માનવતા ને કરુણા જોઈ આભે જ બની ગયો. પોતાના ભાણેજમાં આવા ઉત્તમ ગુણેનો. વાસ છે, તે જોઈ તેની છાતી હર્ષથી કુલાવા લાગી.
છ એક દિવસ મામા-ભાણેજ સાથે રહ્યા. એ દિવસે માં બંનેએ ખૂબ ખૂબ વિચારોની આપ-લે કરી. અરિજયે ભીમસેનના બાળકોને પેટ ભરીને રમાડયા અને તેમને અનેક પ્રકારનાં સેનાનાં રમકડાં વગેરે અપાવ્યાં. ભાણેજ વહુને પણ યોગ્ય ભેટો આપી.
વિદાય વેળાએ કહ્યું “ભીમસેન ! જ્યારે પણ તને કંઈ જરૂર પડે તે મને સંદેશ મોકલજે. તરત જ તેને અમલ કરીશ. તું હવે જરાય મુંઝાઈશ નહિ. અને જ્યારે તું રાજગૃહ જવા નીકળે ત્યારે મને જરૂરથી ખબર કરજે.'
ભીમસેને વિદાય થતાં મામાને પ્રણામ કર્યા. મામાએ તેના મસ્તક ઉપર હાથ મૂકી આશીર્વાદ આપ્યા : “સુખી થા. તારું કલ્યાણ થાય.”
- ભીમસેને એ પછી પિતાનું સઘળું ચિત્ત દેવસેન અને. કેતુસેનની કેળવણીમાં લગાડયું. બંનેની ઉંમર હવે જીવન
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
ભીમસેન ચરિત્ર
ઘડતરને ચેાગ્ય થઈ હતી. ભીમસેને અને ત્યાં સુધી જાતે તે ઘડતર કરવા માડયું.
રાજકુમારી માટે શસ્ત્રોની તાલિમ અનિવાય ગણાય. ભીમસેને એ તાલિમ પેાતે આપવા માંડી. અન્ય વિષય માટે તજજ્ઞાને રાજમહેલમાં તેડવા. અનેએ ભેગા મળી રાજગૃહીના ભાવી રાજવીઓનુ ઘડતર કરવા માંડયું.
દેવસેન અને કેતુસેન અને ચપળ અને હાંશીયાર હતા. ધ્યાન રાખીને પેાતાને જે પાઠ ને ઢાવ બતાવવામાં આવતા તે તૈયાર કરતા.ખૂબ જ મન લગાવીને તેએ પેાતાના જીવનનું શાસ્ત્રીય ઘડતર કરી રહ્યા હતા.
સંતાનેાના વિકાસને જોઈ ભીમસેન અને સુશીલા અને હર્ષ પામી રહ્યાં હતાં. અને આ સઘળા ધના પ્રભાવ છે તેમ સમજી યથાશક્તિ ધર્મધ્યાન પણ કરતાં હતાં.
જોત જોતામાં તે મને કુમારા આંતેર કળામાં પ્રવીણ અની ગયા. વ્યાયામ અને શસ્ત્રની તાલિમથી તેમનાં શરીર પેાલાદી મની ગયાં. તે ચાલતા ત્યારે તેમના પડછંઢ શરીરના પડછાયા પણ ઘડીભર જોઇ રહે તેમ મન થતુ હતું. અને પૂર્ણ બ્રહ્મચય ના પાલનથી તેમના મુખારવિંદ ઉપર એક આત્મા પ્રગટતી હતી. જે જોનારને પાતા તરફ ખેચી રાખતી હતી.
તાલીમના અરસામાં દેવસેન અને કેતુસેને જાણી લીધું હેતુ', કે તેઓ રાજગૃહીના ભાવી વારસદાર છે. પેાતાના કાકાએ કાકીની ચઢવણીથી પેાતાના પિતાને રાતે રાત રાજથી
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજે શસ્ત્ર શણગાર
૨૮૫ દૂર ભગાડયા હતા. જેમ જેમ તેઓ તાલીમ પામતા ગયા. તેમ તેમ તેમનો વિચાર દઢ થતો ગયે, કે પિતે રાજગૃહી. પાછી મેળવીને જ જંપશે. અન્યાયને પોતે પ્રતિકાર કરશે. ને ન્યાયનું શાસન ત્યાં સ્થાપશે.
હવે તાલીમ પૂરી થઈ ગઈ હતી. કંઈ શીખવાનું બાકી નહેતું હતું. દેહ અને મનનું ઘડતર પૂરું થયું હતું. તેમનું મન હવે રાજગૃહી પાછી મેળવવા તલપાપડ બની રહ્યું હતું.
પિતાજી! આપ અનુજ્ઞા આપે તે અમે રાજગૃહ. ઉપર ચડાઈ કરીએ. દેવસેને એક સમયે કહ્યું.
દેવસેન ! તારી મહત્ત્વાકાંક્ષા હું સમજું છું. પણ આપણે ઉતાવળ નથી કરવી. પહેલાં આપણે ત્યાંના ખબર મેળવી લઈ એ. એ પછી જે કરવું હશે તે કરીશું.'
તે આપ આજે જ આપણા ગુપ્તચરને ત્યાં મોકલો. અમારાથી હવે ધીરજ ધરાતી નથી. ઘણે સમય કાકાને. અન્યાય સહન કર્યો. અમારે ન્યાય જોઈએ છે ને એ ન્યાય. કરાવીને જ અમે જપીશું. કેમ કેતુસેન ! તારું શું કહેવું છે?” દેવસેનની સાથે જ કેતુસેન પોતાની વાત કહેવા આવ્યા. હતા. આથી તેને વિચાર દેવસેને પૂછયે.
“મારું પણ એ જ કહેવું છે પિતાજી ! અન્યાય કરનાર તે ગુનેગાર છે જ. પણ તેને દીનભાવે સહન કરનાર પણ તેટલે જ ગુનેગાર છે. કેતુસેને દેવસેનની વાતને ટેકો આપે..
એમ જ થશે દીકરાએ ! એમ જ થશે. આપણે
અને
આ જ કારણ કે
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર જરૂરથી અન્યાયનો સામનો કરીશું. પણ આ માટે તમારે
ડી રાહ જોવી પડશે. ગુપ્તચરને ત્યાંના સમાચાર લઈ આવવા દે. એ આથી જ આપણે અહીંથી પ્રયાણ કરીશું.' ‘ભીમસેને કુમારોને પ્રોત્સાહન આપ્યું.
બીજે જ દિવસે વિજયસેનના બહેશ ગુપ્તચરો રાજગૃહ તરફ જવા ઉપડી ગયા.
હા માસ બાદ એ ગુપ્તચરે પાછા ફર્યા. અને રાજગૃહ નરેશ શ્રી હરિષણની પૂરેપૂરી વિગતથી ભીમસેન અને વિજયસેનને વાકેફ કર્યા.
તેમણે જણાવ્યું કે રાજગૃહી આજ નધણિયાત જેવી બની ગઈ છે. ત્યાંનું તમામ કામકાજ વિશ્વાસુ મંત્રીએ જ ચલાવે છે.
હરિ નું મન રાજકાજમાંથી સાવ ઊઠી ગયું છે. ભીમસેનને ભગાડ્યા બાદ હરિ પેણુને પસ્તાવો થવા લાગે. પિતાથી એક મહાપાપ થઈ ગયું છે એવી બળતી ભાવના તેમના દિલમાં સતત સળગવા લાગી. ' અરેરે! હું કયાં સ્ત્રીના ફંદામાં ફસાઈ ગયે ? હે ભગવાન! હવે મારું શું થશે? પિતાતુલ્ય એવા મોટાભાઈને તેરાત ભગાડીને મેં શું મેળવ્યું?
હાય! આજ તેઓ ક્યાં હશે? સદાય સુખ ને આનંદમાં રહેતા એવા મારા પૂજ્ય ભાભીની આજ શું દશા હશે ? અને બિચારાં માસુમ બાળકે !
થલાલ છ.
.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજે શત્રુ શણગાર
૨૮૭
ઓહ! તેમનો વિચાર આવતાં જ મારું હૈયું કકળી ઊઠે છે!
નહિ, નહિ, મારે નથી જોઈતું આ રાજ. નથી ખાતા મને આ વિભવ ને વિલાસ! ' અરે ! મને કોઈ બચાવે ! મારા અંગે અંગમાં દાહ બળે છે. હે ભગવાન! મારા ભાઈ અને ભાભીને જ્યાં હોય ત્યાં સુખી રાખજે !
આવી બળતરામાં હરિર્ષણનું મન અસ્વસ્થ બની ગયું. બુદ્ધિ ઉપરનો કાબૂ તે ગુમાવી બેઠા. મંત્રીઓએ રાજવૈદોને તેડાવ્યા. સારવાર કરાવી. ઘણા દિવસો બાદ ફરી તેમણે રવરતા પ્રાપ્ત કરી.
પરંતુ અસલ જેને તરવરાટ જોવા મળતું નથી. ખૂબ જ ઉદાસ રહે છે. રાજકાજની પ્રવૃત્તિ પણ જાણે ના છુટકે કરતા હોય તેમ કરે છે.
અને પોતાની પત્ની અને જેના નિમિત્તે આ બધું બન્યું તે વિમલા દાસીને તેમણે કાઢી મૂકી છે. અને હવે એ નરેશ ! આપના જ આગમનની રાહ જુવે છે.
ખરેખર ! રાજગૃહી આજ નધણીયાતી બની ગઈ છે. ત્યાંની પ્રજા હવે તેનો અસલ રાજવી માંગે છે. આ અમારું તે માનવું છે, નરેશ ! કે આ૫ અબઘડી પ્રયાણ કરે. આપને જરાય લેહી નહિ રેડવું પડે. વિના યુદ્ધ જ રાજગૃહી આપના ચરણે નમશે. ગુપ્તચરે પિતાની વાત પૂરી કરી.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિ
આ સાંભળતાં ભીમસેનની આંખમાં પાણી આવી ગયાં. તેનુ કરુણાદ્ર' હૈયું એલી ઊઠયું : અરેરે ! મારા નાના ભાઈની આ દશા ? કેવેા પ્રતાપી ને પરાક્રમી હતા ! હાય ! આજ તેની કેવી અવદશા થઈ ગઈ છે ! હાય, ગુસ્સામાં એ ભૂલ કરી બેઠે, પણ એમાં તેનો શુ વાંક ? એ તે બિચારા નિમિત્ત જ છે. મારા જ નશીબમાં જ્યાં ભાગવવાનુ લખ્યુ હાય ત્યાં કાણુ મિથ્યા કરી શકે ? નહિ....નહિં...... તેને માફ કરીશ, તેને ગળે લગાડીને તેને ભરપૂર પ્રેમ કરીશ અને કહીશ. ભૂલી જા, ભાઈ ! ભૂલી જા બધું. એ એક કુસ્વપ્ન હતું ઊડી ગયું. હવે સવાર થઇ. તેના આન ંદ માણુ....’ પિતાજી ! શું વિચારમાં પડી ગયા ? ’ ભીમસેનને આમ શૂન્યમનસ્ક થયેલા જોઈ દેવસેને પૂછ્યું . કંઈ નહિ, બેટા ! ' પેાતાની
વેદના છુપાવતા
૨૮૮
ભીમસેને કહ્યું.
તે! હવે આપ શી આજ્ઞા કરી છે ?” કેતુસેને પૂછ્યું. એ પણ આ વાતમાં હાજર હતા.
મારા આત્મા તેા મને તીથ યાત્રા કરવા કહે છે.' પિતાજી ! આ અવસર વિજયયાત્રા માટેના છે. તી. યાત્રા પણ કરીશું. પહેલુ કતવ્ય અત્યારે આપણા માટે રાજગૃહીને સંભાળવાનુ છે. દેવોને દલીલ કરી.
બેટા ! તારી વાત મરામર છે.' પરંતુ મારા આત્મા યુદ્ધથી ડરી રહ્યો છે. નિર્દેષાના લેાહી રેડવાથી એ કપી રહ્યો છે, અને કાની સામે યુદ્ધ કરવાનું ? મારા જ નાના
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજે શસ્ત્ર શણગાર
ભાઈ સામે ? ના.ના મારાથી એ નહિ બને! પાપજીરૂ ભીમસેને પિતાની આંતવ્યથા કહી.
ભીમસેન ! આ કઈ યુદ્ધ નથી કરવાનું. અન્યાય સામે પડકાર કરવાનું છે. નાના ભાઈને માથે કંઈ તલવાર વીંઝવાની નથી. અન્યાયીના સામે તલવાર ઉપાડવાની છે. ક્ષત્રિયને એ ધર્મ છે. અન્યાય સામનો કરે, આતતાયીને જેર કર.” વિજયસેન બેલી ઊડ્યો.
અને પિતાજી ! આપણે યુદ્ધ કરવું જ નહિ પડે. ગુપ્તચરો જે બાતમી લાવ્યા છે, તે ઉપરથી તે એમ જ લાગે છે કે પૂજ્ય કાકા ખૂદ, સામે આવીને આપણને રાજ ગૃહીને મુગુટ સોંપી જશે.” દેવસેને કહ્યું.
જેવી તમારા સૌની ઈછા. તે કરે પ્રયાણ અને સનો શસ્ત્ર શણગાર. મારા તમને આશીર્વાદ છે.” ભીમસેને સંમતિ આપી.
નજદીકના જ શુભ મુહૂર્ત ભીમસેને, વિજયસેનના રીન્ય સાથે ચ આરંભી.
ભી. ૧૯
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૨૬ જ
દેવનો પરાભવ
જ છે.
દેવેની પણ એક દુનિયા છે. આ ધરતીથી તે દુનિયા તદ્દન જુદી છે. ત્યાંની દુનિયાને સ્વર્ગ કહેવામાં આવે છે. એ સ્વર્ગમાં દેવે વસે છે. માનવથી વિશેષ શક્તિ તેઓ ધરાવે છે. પોતાના જ્ઞાન બળથી એ ઘણું બધું જોઈ શકે છે. માત્ર ઈચ્છા શક્તિથી જ તેઓ ઘણી ઉથલપાથલ કરી શકે છે.
આ દેવતાઓનું પણ એક વ્યવસ્થિત શાસન હેય છે. ત્યાં પણ આપણી લોકસભાએ જે દરબાર ભરાય છે.
એવા એક દરબારમાં સૌ દેવતાઓ બેઠા હતા. અલક મલકની વાતો ચાલી રહી હતી. ઈન્દ્ર મહારાજા સભાને કહી રહ્યા હતા.
“ખરેખર આપણા કરતાં તે માનવભવ ઘણે ઉત્તમ છે. ત્યાં જે સાધના અને સિદ્ધિ મેળવી શકાય છે, એવી સાધના અને સિદ્ધિ આપણા લેકમાં લાવવી ઘણી દુક્કર છે. તેમાંય મુક્તિની સાધના તે દુષ્કરથી ય દુષ્કર છે. એ માટે તે માનવ જન્મ જ લેવું પડે. એ બાબતમાં માનવ આપણાથી શ્રેષ્ઠ છે.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવને પરાભવ
૨૯ પણ આજ મને સર્વશ્રેષ્ઠ એવા ભીમસેનનું મરણ થાય છે. તેની સ્મૃતિ થતાં જ મારું મન એ ભવ્ય પુરુષને આપોઆપ નમી પડે છે.
આહ ! કેવાં કેવાં કષ્ટોમાંથી એ પસાર થયે? રાજ ગુમાવ્યું. નાના બાળકને લઈ પત્ની સાથે રાતેરાત જંગલની વાટ પકડવી પડી. પેટ ગુજારા માટે પત્ની અને પુત્રોથી દૂર થવું પડયું, ભૂખમરે વેઠો. અપમાન અને આક્ષેપ સહન કર્યા. અનેક વિટંબણાઓ અનુભવી. ' છતાંય તેણે વીતરાગમાંથી શ્રદ્ધા ન ખાઈ. અટલ વિશ્વાસથી એ અપરંપાર દુઃખને સહન કરતો રહ્યો.
ધરતી ઉપર અનેક માનવે છે. પરંતુ તેણે જે રીતે વપની વતને જાળવ્યું છે, તેવું કેઈએ જાળવ્યું નથી.
શું તેને સંયમ! શું તેની નિષ્ઠા ! શું તેની આસ્થા! ખરેખર ભીમસેન તે ભીમસેન જ છે ! મારા તેને વારંવાર નમસ્કાર !...”
એક પામર માનવીની આટલી બધી પ્રશંસા? છિ !” એક દેવ તિરસ્કારથી બેલી ઊયે.
જેને તમે એક પામર ગણે છે, તે પામર નથી. ભડવીર છે એ તે ભડવીર. ઈન્દ્ર મહારાજાએ ભીમસેનની તરફેણ કરતાં કહ્યું..
દેવે આગળ એવા ભડવીર શી વિસાતમાં? કયાં અનંત શક્તિ ધરાવતા દે ને કયાં અશક્તિથી ખદબદતા માન!? પેલા દેવતાએ ઘમંડથી કીધું.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
'
તમે ભીંત ભૂલા છે દેવ ! માનવના જ્યારે આત્મા જાગે છે, ત્યારે દેવા પણ એની તાકાત આગળ મસ્તક નમાવે છે.’
ર
· માનવને માથું નમાવે એ દૈવ ખીજા, હું' નહિ.' હુંકારથી પેલા દેવ મેલી ઊઠર્યા.
૮ તા તમે કસેટી કરી જોજો. ભીમસેનને તેના બ્રહ્મચય વ્રતમાંથી ચલાવી શકે। તા હું
પણ જાણું કે તારું દેવા
પણ મહાન છે.'
૮ ભલે, હું પણ આપને બતાવી આપીશ, કે દેવાની તાકાત આગળ માનવા કેટલા ક્ષુદ્ર છે!
એ દિવસે ઢવાના દરબારમાં ગરમી આવી ગઈ. ઇન્દ્ર મહારાજા ને દેવ વચ્ચેની ચકમકમાં સૌને મઝા આવી ગઈ. ઇર્ષ્યા અને ઘમંડમાં દેવા પણ માનવે જેવાં જ છે, અલ્કે વધુ હીન છે. ઇર્ષ્યાની આગમાં ને ઘમંડના તારમાં એ શું ન કરે એ જ સવાલ !
પેલા ઘડી દેવે ઇન્દ્ર મહારાજાને પેાતાની તાકાતનો પરિચય મતાવી આપવાનું નક્કી કર્યું. અને ભીમસેનને તેના વ્રતમાંથી કેમ ચલિત કરવા તેની ચેાજના ઘડવા લાગ્યા. ઘેાડી જ પળેામાં તેણે સઘળા ઘાટ ઘડી કાઢયે અને દેવલાક છેાડી, ધરતી ઉપર આવ્યે.
દેવાના દરબારમાં ભીમસેનની પ્રશંસા થઈ રહી હતી, ત્યારે ભીમસેન તેની પ્રચંડ સેના સાથે રાજગૃહી તરફ દડમજલ કરી રહ્યો હતા.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવનો પરાભવ
યુદ્ધ તેને કરવું ન હતું અને તેની સામે યુદ્ધ? પિતાના જ નાના ભાઈ સાથે? જમીનના શેડા ટુકડા માટે શું નિર્દોષોનાં માથાં વધેરવાનાં ! અનેક સેહાગણનાં કંગન તેડવાનાં?નાના બાલુડાંઓને તેમના બાપથી વિખુટાં પાડવાનાં? નહિ, નહિ. એવી હિંસાથી મળતું જ નકામું છે અને– કેની હાયથી મળેલ એ વિજય ગોઝારો છે.
ભીમસેનનું આંતર મન તે અહિંસાને જ વિચાર કરી રહ્યું હતું. તે તો પ્રેમ યુદ્ધમાં જ મશગુલ હતું. પ્રેમથી જે ભગવાન મહાવીરે ચંડકૌશિકને વશ કર્યો, તે શું પતે પ્રેમથી પોતાના જ સગા ભાઈને વશ નહિ કરે? ન કરી શકે તે પોતાને પ્રેમ એટલે અધૂરો, બાકી પ્રેમની તાકાત અમાપ છે, અપૂર્વ છે. ભલભલા કટ્ટર દુશ્મને પણ તેની નજર પડતાં ગળે વળગી આનંદ માણે છે.
ભીમસેનનું મન આમ પ્રેમ અને વરમાં અટવાયેલું હતું. તેનું અંતર વધુ પ્રેમ તરફ જ ઢળેલું હતું. કારણ કે તેના ભાઈને દુશમન નહોતે માનતે. પિતાના અશુભ કર્મનું એ તો નિમિત્ત હતું. આથી જ પિતે પ્રચંડ સેનાની આગેવાની લીધી હોવા છતાં પણ સેનાની આંખમાં જે યુદ્ધની આગ ભડકતી દેખાય છે, તેવી આગ તેની આંખમાં જણાતી ન હતી. ત્યાં તે નરી કરુણું જ છલકાતી હતી.
સેનાને પણ તેથી તેણે સ્પષ્ટ સૂચના આપી દીધી હતી. કેઈને પણ રંજાડશો નહિ, ઘાસના તણખલાને પણ ઉખેડશે નહિ. તમારે કઈ સામને કરે તે જ તમે તમારા રક્ષણે
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર માટે તલવાર ઉપાડજે. એ ઉપાડતા સમયે પણ તમે એમ જ માનજે કે તમે તમારું રક્ષણ કરવા એ લડાઈ લડી રહ્યા છે. યુદ્ધ એ આપણે મંત્ર નથી. વિજય આપણે જરૂર મેળવે છે. પરંતુ આપણે પ્રેમનો વિજય જોઈએ છે. એ જ વિજય સાચે ને અંતિમ છે.” | દેવસેન અને કેતુસેનને પણ ભીમસેન પ્રેમના પાઠ ભણાવતા હતા, તેમના દિલમાંથી એ હિંસાના સંસ્કાર ભૂંસવા માંગતે હતે.
દેવસેન ! તું એક રાજાનું સંતાન જરૂર છે. પણ એ પહેલાં તું માનવ બાળ છે. તારું કુળ રાજવી ખરું, પણ સૌ પ્રથમ તે તું માનવું છે. એ માનવનું કર્તવ્ય તું ભૂલીશ નહિ. તું રાજગૃહીને રાજા બને પણ જે તારામાં માણસાઈ નહિ હેય, માનવતા નહિ હોય તે રાજાશાહી તારી કઈ જ કામની નથી. માટે પ્રથમ માનવધર્મને સમજજે, એ ધર્મ સમજ્યા પછી તેને રાજધર્મ સમજ અઘરે નહિ પડે.”
બંને કુમારે પિતાના પિતાની વાત ધ્યાનથી સાંભળતા હતા અને તેમના આત્માને જરા પણ દુઃખ ન પહોંચે એ રીતે વતી રહ્યા હતા.
સવાર સાંજ એકધારી દડમજલ કરતાં રીન્યને, ગંગા નદી આવતાં થોડા દિવસ માટે પડાવ નાંખવા ભીમસેને
હુકમ કર્યો.
સુભટોએ જોતજોતામાં તંબૂઓ બાંધી દીધા. ઘડીએ
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવના પરાભવ
૯૫
ઉપરથી જિન ઉતારી નાંખ્યા. ખભા ઉપર માંધેલા ધનુષ્ય માણુ સુભટોએ કાઢી નાંખ્યા. કેડ ઉપર લટકાવેલી તલવાર ને કટાર પણ બાજુ ઉપર મૂકી દીધાં. અને સૌ મુક્ત મને ત્યાં પ્રવાસના થાક ઉતારવા આન ંદથી વિહરવા લાગ્યા.
ભીમસેનને તબૂ સૌથી અલગ બાંધવામાં આન્યા હતા. તેના તથ્યૂથી થાડે જ દૂર એક ઉપવન હતું. એ ઉપવનમાં કોયલ ટહુકા કરી રહી હતી ને પૌચે, પિયુ પિયુ બેલી રહ્યો હતેા. જારુવંતી અને જાસુદના ફુલેાની સુવાસથી હવા મઘમઘી રહી હતી. યૌવનને હિલેાળે ચડાવે એવી રમ્ય સૃષ્ટિ ત્યાં વિસ્તરેલી હતી.
ભીમસેન માટે આ ષ્ટિ આત્માના આનદ માટે પેાષક હતી. તે માનતા હતા વાસના અને વિકાર તેા માનવીના મનમાં છે, પદાર્થ તેા જડ છે. મન તેમાં વાસનાની કલ્પના કરે તા જ એ પદાર્થ દેહને અણુઅણાવે. આકી જડની તે શી તાકાત છે કે તે ચૈતન્યને ચાંચળ કરે?
ભીમસેનના આ આંતર-ષ્ટિની પેલા દેવને શી ખખર અને તે! આ તક ઉત્તમેાત્તમ લાગી.
અપેારના સમય હતેા. તાપથી ધરતી શેાકાઈ રહી હતી. સૌ કોઈ ને શીતળ છાંયમાં સૂઈ જવાનું મન થાય એવી બહાર અગનઝાળ વરસતી હતી. પાસે જ નદી-કિનારા હતા અને પાસે જ વનનિ જો હતી. સૌ મનફાવે ત્યાં જઇને આરામ લઈ રહ્યા હતા.
ભીમસેન પણ
સૈન્યની વસ્તીથી થાડે દૂર એક એકાંત
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
ભીમસેન ચરિત્ર સ્થળે ઘેઘૂર આમ્રઘટાની તળે આરામથી પડયા હતા. ઘણું લાંબા સમયે તેને આવી નિરાંત ને શાંતિ મળ્યાં હતાં. પ્રવાસને થાક તે તેને પણ લાગ્યું હતું. પરંતુ તેના વદન ઉપર જરાય કંટાળે કે વ્યગ્રતા જણાતી ન હતી. સ્વસ્થ ચિ ને પ્રફુલ્લ મને એ મંજરીને નિહાળી રહ્યો હતે. લીલી લીલી હરિયાળી જોતાં તેના તન અને મન બંનેને ટાઢક વળતી હતી.
એ જ સમયે પેલા દેવતાએ પોતાની માયાજાળ ઊભી કરી દીધી.
વાતાવરણને તેણે એકદમ સુગંધમય કરી નાખ્યું. મન ભરાઈ જાય એવી સોડમ હવામાં પ્રસરી ઊઠી, શીતલ હવા, સુગંધી હવા. ભીમસેનને મનમયૂર હરખાઈ ઊઠ. બળતા બળતા બપોરમાં આ હવા તેને ભાવી ગઈ.
ત્યાં તો ભીમસેને હવામાં કયાંક સંગીતનો સૂર ઘૂંટાતે જે. વીણાના તારને ઝીણે રવ કયાંક ગૂંજી રહ્યો. સંગીત ધીમે ધીમે મને મદીલું બનતું ગયું. હવામાં ઊડતા તેના તરગે અસર કરવા લાગ્યા. કયાંકથી દોડતા દોડતા હેલને મોર આવી પહોંચ્યાં. મેરે નૃત્ય શરૂ કર્યું. પિતાની કળાને વિસ્તાર કર્યો અને ઢેલને જોઈ આનંદથી કૂદવા લાગે. ભીમસેન જે આમ્રવૃક્ષ નીચે સૂતો હતો, તેની ડાળ ઉપર શુક અને શુકી આવીને બેસી ગયાં. એકમેકની ચાંચ મેંમાં લેવા ગયાં. શરીર સ્પર્શના કરવા લાગ્યા. આ તે દેવી માયા ! નશીલું સંગીત ને મદીલી હવા! પંખીજગત
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્રુવના પરાભવ
૧૯૭
ભાન ભૂલવા લાગ્યું. કેલીની ૨મણુતામાં એ જગત રમમાણુ અની ગયું.
ઉઘાડી આંખે સૂતેલા ભીમસેને આંખા મીંચી દીધી. રતિ પ્રસંગે! કોઈના પણ ન જોવાય. પશુ હાય કે પક્ષી હાય, માનવ હાય કે દેવ હાય. તેમના એવા પ્રસ`ગે અજાણતા પણ જોવાઈ જાય તેા પેાતાના વ્રતનુ' સ્ખલન થાય.
ભીમસેન તે! એ વ્રતના કડક આગ્રહી હતા. સુશીલામાં જ તેણે પેાતાની મર્યાદા બાંધી હતી. તેના સિવાય બીજી કોઈ પણ સ્ત્રીના જાતિય સંબધ, જાતિય વિચાર વજ્ય હતા. સ્વદારા સંતાષ એ જ તેનું સુખ હતું.
હવા ને સ ંગીત તેા દેહને અણુઅણાવી રહ્યાં હતાં. લાહીને ધીમે ધીમે એ ગામ કરી રહ્યાં હતાં. ભીમસેન સાવધ ખની ગયા. એક ક્ષણ પણ જો આ અંગે બેદરકારી સેવાશે, તે પેાતાની વરસોની સાધના ધૂળમાં મળી જશે. તેણે નવકાર મત્રનું રટણ શરૂ કરી દીધું. માનસપટ ઉપર વીતરાગની છત્રી ખડી કરી દીધી.
હુવા અને સ ંગીત નાકામિયાબ નીવડવાં, ભીમસેન ઉપર તેની કોઈ ઝાઝી અસર થઈ નહિ, ઉર્દુ એ સજાગ મની ગયા. આવનારા આંધીના મેળાને એ પારખી ગયેા. મન વિફરે ને વકરે તે અગાઉ જ તેણે મનને શુભ ધ્યાનમાં લગાડી દીધુ. દેવતાએ તરત જ જીવંત સૃષ્ટિ ખડી કરી દીધી. ત્યારે ભીમસેન પલાંડી વાળી, આંખે. મીચીને આત્મધ્યાન ધરી
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
ભીમસેન ચરિત્ર રહ્યો હતો. તેની ખૂબ જ નજદીક આવીને એક અસરાએ પોતાને પાલવ ભીમસેનના મુખારવિંદ ઉપર ફેરવ્યો. - ભીમસેનની આંખ ખૂલી ગઈ. સામે જોયું તે સાક્ષાત રંભા તેને આહવાહન કરતી ઊભી હતી. તેના હાથમાં સૂરા ' પાત્ર હતું અને એ પાત્ર ધરીને ઊભી રહી હતી.
“ભીમસેને સ્વસ્થતાથી પૂછ્યું: “કોણ છો તમે?”
તમારી જનમજનમની પૂજારણ છું.” સ્વર ટહુકી ઊઠયો. બેલતી વેળાએ અસરાએ મૃગનયનેને એક માદક ઈશારો કર્યો. | ‘પૂજા વીતરાગની કરે. હું તે પામર છું.”
- “મારે મન તે તમે જ મારા વીતરાગ છે. આવો, ઊભા થાવ. મારે અર્થ સ્વીકારે.” પોતાના અંગને મરોડ લેતાં અપ્સરાએ કીધું.
ભીમસેન મૌન રહ્યો. તેને આ સ્ત્રી વાચાળ લાગી. તે ઝાઝી ચર્ચામાં ઉતરવા માંગતે ન હતો. તેણે તેને ઉપેક્ષા કરી અને ઉદાસીનભાવે બેસી રહ્યો.
અપ્સરાએ ઝાંઝરને ઝણકાર કર્યો. પિતાના કેશકલાપને અજબ રીતે ઉછાળ્યો. કમળની કુમાશથી પણ ચડે એવી પાનીને ધરતી ઉપર તાલબદ્ધ રીતે પછાડી. યૌવનનું નૃત્ય આરંવ્યું. વાસનાને ઉત્કટ નાશ કર્યો. કમનીય દેહલતાના અંગેઅંગને હચમચાવી નાખ્યું. આંખોના ઇશારા કરી જોયા, હોઠના વળાંક વાળી જોયા, કટી પ્રદેશને મરોડ લઈ જે.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવને પરાભવ નિતંબને હલાવી જોયા. વક્ષસ્થળને નચાવી જોયા. ધીરે ધીરે વસ્ત્રો ઓછા કરી નાખ્યાં અને મુક્ત મને અસરા નાચી. ખૂબ નાચી. અંગેઅંગ શિથિલ થઈ જાય ત્યાં સુધી નાચી.
નૃત્ય સાથે સુરીલું સંગીત તે ચાલુ જ હતું. હવામાંથી માદક્તા તે વહેતી જ હતી, અને નૃત્ય પણ ગતિમાં વેગ પકડતું જતું હતું,
યૌવન હતું, એકાંત હતું, તન અને મનને તરબતર કરી મૂકે એવું વાતાવરણ હતું, ભેગને વિલાસનું ઈજન હતું.
ભીમસેન ઉદાસભાવે બેઠે હતું અને સામે અપ્સરા નૃત્ય કરી રહી હતી.
પતન માટેની સઘળી સામગ્રી સજજ હતી. કેઈ" રોકનાર ન હતું. કેઈ જેનાર ન હતું. મન ભરીને ભગવાય એવી અનુકૂળતા હતી.
* પુરુષ હતો. સ્ત્રી હતી. યૌવન હતું. સન્દર્ય હતું. વિકાર હતા. વિહ્વળતા હતી.
ખામી માત્ર ભીમસેનની હતી. તે તૈયાર ન હતે. તેનું મન સ્વસ્થ હતું. તેનું યૌવન શાંત હતું.
લડાઈ એક પક્ષની હતી. સામાને ભીમસેનને હરાવ હતું, પરંતુ ભીમસેન લડવા જ તૈયાર ન હતું. એ પામી ગયેા હતો. આ માયા છે, કેઈ દેવની કપટજાળ છે. પિતાની પરીક્ષા લેવા આ બધું તે કરી રહ્યો છે. આ નબળે તે ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ભાન ભૂલી ગબડી.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૩૦
ભીમસેન ચરિત્ર પડે એવું વાતાવરણ હતું. પણ ભીમસેન વીર હતો અને આ વીરતા માત્ર હૃષ્ટપૃષ્ટ શરીરની જ ન હતી. સંસ્કારથી પણ તે વીર હતે.
તેની આંખે ખુલ્લી હતી, પરંતુ એ આંખમાં વિકાર ન હતા. વાસના ન હતી. એક ઘેરી ઉદાસી ત્યાં સળવળતી હતી. એક તટરથ પ્રેક્ષક બની એ અસરાનું નૃત્ય નિહાળી રહ્યો હતે.
અપ્સરા આખર થાકી અને ઢગલે થઈને એ ધરતી ઉપર ઢળી પડી. ભીમસેન ઊભે થયો. તેણે પિતાની શાલ તેને ઓઢાડી અને ત્યાંથી ચાલી પિતાની શિબિકા–તંબૂમાં આવ્યો.
સૌ પ્રથમ તેણે ઠંડા પાણીએ રનાન કર્યું. શીતળ જલની છાલક વડે આંખેને બહારથી બરાબર સાફ કરી નાંખી. જે ખુલ્લી આંખે તેણે અપ્સરાનું વિલાસી નૃત્ય જોયું હતું એ આંખમાંથી તે દશ્ય તે ભૂંસી નાખવા માંગતે હતે. આથી તેણે બરાબર આંખને સાફ ને સ્વરછ કરી.
દેહશુદ્ધિ કરી તેણે આત્મશુદ્ધિ કરવા માંડી. શુદ્ધ ને સ્વચ્છ કપડાં પહેરી તે સામાયિક લઈને બેઠે. મન છે, જાણે અજાણે પણ તે અશુભ સંસ્કાર ઝીલી લે. નૃત્ય વખતે પિતે મન ઉપર સખ્ત ચેકી પહેરે મૂક હતા. તેને જરાય આડું અવળું કે ઊંચુંનીચું થવા દીધું ન હતું, છતાંય કયાંક કરતાં કયાંક પણ તેની ઝીણી અસર રહી ગઈ હોય તે ? દુશ્મનનો તે ઉગતા જ નાશ કરે સારે અને આ તે વળી આંતરિક દુશમન. પ્રેમથી પેટમાં પેસે ને પછી પગ
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને પાલવ
૩૦૧. પહોળા કરે. તેના તરફ જે કડક નજર રાખવામાં ન આવે, તે તે એ ભવભવનું નિકંદન કાઢી નાંખે. આથી ભીમસેને આત્મધ્યાનમાં મનને પરાવ્યું. દેહ અને આત્માનું એ ચિંતવન કરવા લાગ્યા. એમ કરી તેણે મનની તમામ અશુદ્ધિને. વાળી ઝુડીને સાફ કરી નાંખી. ભીમસેને એ ધ્યાનથી અપૂર્વ શાંતિ અનુભવી.
જ્યારે પેલે દેવ પિતાની આ એક સદ્ધર બાજી વિફળ. ગઈ તેથી અશાંત બની ગયા. કેઈએ કહ્યું હતું, કે સઘળી અનુકૂળતા હોવા છતાં, સ્ત્રીનું સામે ચડીને ભેગ માટેનું આમંત્રણ મળ્યું હોવા છતાં પુરુષ ચલિત ન થયે, તે તે એ માનત જ નહિ પણ આ તે તેણે પ્રત્યક્ષ અનુભવ કર્યો હતે. જાતકસોટી કરી હતી અને તેમાં તે ધરાર નિષ્ફળ ગયા હતે. અરે ! મનને તે સહેજ પણ ઉશ્કેરી શક્ય ન હતું, ત્યાં બીજી તે વાત જ શી કરવાની?
ખેર! કંઈ નહિ. બીજે દાવ લગાડીશું. એમ દેવે. મન મનાવ્યું. અને એ જ રીતે તેણે બીજી યુક્તિ લડાવી.. પ્રથમ કરતાં આ યુક્તિ સીધી અસર કરે તેવી હતી. કારણ પ્રથમમાં કસોટી સ્પષ્ટ વર્તાતી હતી. બીજી યુક્તિમાં એ ગર્ભિત હતી. પ્રથમમાં મન સામે આહવાહન હતું. બીજામાં આત્મા સામે.
ભીમસેનને આત્મા કરુણાળું હતું. કેઈનું દુખ એ જોઈ શક્તા ન હતા. એટલું જ નહિ સામાનું દુઃખ દૂર કરવા માટે બધું જ કરી શકવા એ તત્પર બનતે હતે.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
ભીમસેન ચરિત્ર
દેવ સમજતા હતા, માનવી જ્યારે ધમ સંકટમાં મુકાય પસંદ કરવું અઘરું અને એકમાં આત્મધમ જોવાના કેાને વહાલા કરવા ?
છે, ત્યારે તેના માટે કયુ' શ્રેષ્ઠ એ છે, કારણ ખ'નેમાં ધમ હાય છે, હાય છે, જ્યારે ખીજામાં યાધમ દયા ધર્મોને કે આત્મધમ ને ?
દેવે ભીમસેનને ધમ સકટમાં ઉતારવાના ઘાટ ઘડયા. ભીમસેન સુખની ઊંઘ લઈ રહ્યો હતા. મધ્યરાત્રિ તેની સત્તા જમાવી રહી હતી. સૌ જપીને ગાઢ નિંદ્રા લઈ રહ્યા હતા. સઘળું જગત શાંત હતુ. ઉપાધિ ને ઉપદ્રવા નિદ્રાના આંચલમાં ઢબુરાઈ ગયા હતા.
એ સમયે ઝીણેા ને કરુણ સ્વર હવામાં ગૂંજી ઊઠયેા. સ્વરમાં ભારાભાર લાચારી હતી. ઝીણેા ને તીર્ણેા સ્વર હતા. એથી એમ લાગતું હતું કે કોઈ દુઃખી ને સ ંતપ્ત નારી અંધારી રાતે પેાતાનું દુઃખ રડી રહી છે.
એ સ્વર ધીમે ધીમે ઘેરા બનતા ગયા. શાકના અવાજ તેમાં ભળતા ગયેા. સાંભળનારનું હૈયું દ્રવી જાય તેવે ભારાભર તેમાં વિલાપ હતા.
હૈયાને ચીરતે એ કરુણ સ્વર ભીમસેનના કાને અથડાયો. તેની આંખ ખુલી ગઈ. તેણે કાન સરવા કર્યાં. અવાજ વધુ ને વધુ સંભળાવા લાગ્યા.
• અરે ! આ મધરાતે કાણુ રડી રહ્યું હશે ? કયા દુઃખે એ આક્રંદ કરી રહ્યું હશે ? અવાજ પરથી તેા લાગે છે કે કોઈ સ્ત્રી રડી રહી છે. કાણુ હશે એ ? કયાં હશે એ ?
*
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવના પરાભવ
૩૦૩
કઇ વેદના તેને આમ આંસુ પડાવતી હશે ?' ભીમસેનના દયાળુ મને એક પછી એક પ્રશ્નો ઊભા કર્યાં.
પથારીમાંથી ઊભા થઈ તરત જ તેણે અવાજની દિશા તરફ કાન માંડયા. અવાજની કરુણા તેના અંતરને સ્પશી ગઈ. તાખડતાખ કશે। ય વિચાર કર્યાં વિના એણે એ દિશા તરફ ચાલવા માંડયું. જેમ જેમ એ સ્વરની દિશા તરફ આગળ વધતા ગયા, તેમ તેમ એ સ્વરમાં શેાકની ઘેરાશ વધુ ને વધુ તીવ્ર બનતી ગઇ. ભીમસેને ઝડપ કરી, ઉતાવળથી એ અવાજ જ્યાંથી આવતા હતા, ત્યાં આવી ઊભા રહ્યો.
ભીમસેને ત્યાં આવીને જોયુ. તા એક સુંદર ને સ્વરૂપવાન યુવતી છાતીફાટ રડી રહી હતી. તેની આંખેામાંથી ચેાધાર આંસુ દદડી રહ્યાં હતાં. તેના દેહનુ સૌન્દ્રય તા એટલું અધુ' ઝગારા મારતું હતું, કે એ અંધારી રાતે પણ તેના દેહ સૌન્દ્રય દીપિકા જેવા લાગતા હતા. માથાના વાળ કરી ને છાતી પર હાથ પછાડી પછાડી તે રડી રહી હતી.
છુટા
દૃશ્ય તે. ખરેખર દિલને અનુકંપા જગાડે એવું હતુ. ભીમસેનનું હૃદય આ બન્યું. યુવતીથી ઘેાડે દૂર ઊભા રહી મમતાભર્યા અવાજે પૂછ્યું:
.
હું બેન ! તું આમ મધરાતે શા માટે વિલાપ કરી રહી છે ? અને તુ કાણુ છે?
ભીમસેનને જવાબ આપવાને બદલે તે એ યુવતી
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
ભીમસેન ચરિત્ર
વધુ જોરથી રડવા લાગી, ને વધુ જોરથી છાતી ફૂટવા લાગી. જમીન સાથે માથું પણ પછાડવા લાગી.
· ના રડ મેન ! નારš. તું મને તારું દુઃખ કહે. શા માટે તું આમ શેાક કરી રહી છે તેનું કારણ કહે. હું તને મારાથી બનતી તમામ મદદ કરીશ. તું મને તારો શુભ હિતચિ ંતક માન. અને તારી સઘળી વાત મને જણાવ, ’
• અરેરે ! હું તે લુંટાઈ ગઈ રે ! હવે મારું શું થશે રે !...હું કયાં જઈશ રૂ!...મારા તા ભવ બગડી ગયેા રે..... હે ભગવાન! તને આ શું સૂઝયું રે!...' યુવતીએ ભીમસેનને કઈ જવાખ આપવાને બદલે રડવાનુ ચાલુ જ રાખ્યું. કોણે તને લૂંટી લીધી? કેણે તારા ભવ બગાડયા ? એન ! જે હોય તે મને સ્પષ્ટ કહે, મારાથી તારું આ રુદન સહન નથી થતું. તું હવે રડવાનું બંધ કર. સ્વસ્થ અન. અને મારા પર શ્રદ્ધા રાખી તું તારી વિતક કથા મને કહે, ’ ભીમસેને ખૂબ જ લાગણીભર્યાં સ્વરે કહ્યું.
6
• તમને હું મારું દુ:ખ કેવી રીતે કહું ? તમને હુ ઓળખતી પણ નથી. અજાણ્યાને મારી વેદના કહેવાથી શુ વળે ? અરેરે! હવે મારું શું થશે ? ' યુવતીએ પેાતાની વેદના કહેતાં કહેતાં ફરી રડવા માંડયું.
,
• એન ! હું રાજગૃહીનો નરેશ ભીમસેન છું. મારા પર વિશ્વાસ રાખ, અને તારા દુઃખની વાત મને કર. મારાથી બનતી તમામ મદદ કરી હું તારુ· દુઃખ દૂર કરીશ.'
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવને પશાભવ
૩૦૫
પિતાની સામે રાજગૃહીને નરેશ ભીમસેન ઊભે છે, એ સાંભળતાં જ યુવતિએ રડવાનું બંધ કરી દીધું. પોતાના છૂટા મૂકેલા વાળને એક જ ઝાટકે પિતાની પીઠ ઉપર નાંખી દીધા. આંસુ લુછી નાંખ્યા. અને ગદગદ કંઠે ભીમસેનને કહેવા લાગી ?
“હે નરેશ! મારા દુઃખનો પાર નથી. હું તે ભરયૌવને લૂંટાઈ ગઈ છું. કર વિધાતાએ મારી સાથે ખૂબ જ ક્રૂર રમત ખેલી છે. અને તેમાં હું મારી બાજી સાવ જ હારી ગઈ છું.
હવે તે હે કૃપાળુ ! તમે જ મારે ઉદ્ધાર કરે ! તમે જ મારી જિંદગી અને જવાનને બચાવી લે ! તમારે ઉપકાર હું જનમેજનમ નહિ વિસરું.'
“પણ બેન! તું તારા દુઃખની કંઈ ખુલાસાથી તે વાત કર. તારી આ વાતથી મને શી ખબર પડે કે તને શું દુખ છે? માટે બેન! મને તું તારી પૂરેપૂરી હકીકતની જાણ કર.” ભીમસેને કીધું.
“હે કરૂણાસિંધુ ! હું વિદ્યાધર કન્યા છે. વિતાવ્ય પર્વત ઉપર વિજય નામનું નગર છે. ત્યાં મારા પિતા મણિર્ડ રાજ્ય કરે છે. મારી માનું નામ વિમલા છે. અને તેમની હું ગુણસુંદરી પુત્રી છું.
મારી યૌવન અવસ્થા થતા મારા પિતાએ મારું પાણિગ્રહણ કુસુમપુર નગરમાં આવેલા ચિત્રવેગ વિદ્યાધર સાથે કર્યું. આ પાણિગ્રહણ સ્વયંવરથી મેં કર્યું હતું.
ભી. ૨૦
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘૩૦૬
ભીમસેન ચરિત્ર - સ્વયંવરમાં અનેક વિદ્યાધરે આવ્યા હતા. પરંતુ મારૂં મન ચિત્રગ ઉપર મોહ પામ્યું અને મેં મારી વરમાળા તેમના ગળામાં આજે પણ કરી.
ત્યારે મને શી ખબર કે મારું લગ્ન માત્ર લગ્ન જ રહેશે ?
એ સ્વયંવરમાં ભાનુગ નામનો વિદ્યાધર પણ આ હતે. મને જોઈને તે મારા પ્રેમમાં લુબ્ધ બન્યો હતે. તેને એમ કે હું તેના ગળામાં વરમાળા આપીશ. ભર્યા સ્વયંવર વચ્ચે તેણે એ પ્રમાણેની ચેષ્ટાઓ પણ કરી જોઈ. પરંતુ મારું મન તે ચિત્રવેગ ઉપર ઢળી પડયું હતું. આથી મેં તેને છોડી ચિત્રવેગને વરમાળા પહેરાવી.
ભાનુવેગથી આ સહન ન થયું. તેણે તરત જ મારૂં અપહરણ કર્યું. અને મને લઈ ભાગવા માંડશે. મારા સ્વામીનાથ પણ તેની પાછળ દોડયા. ખૂબ અંતર કાપ્યા બાદ ચિત્રવેગે અમને બંનેને પકડી પાડયા. - ભાનુવેગે મને પડતી મૂકી ચિત્રવેગ સાથે હાથોહાથની લડાઈ આરંભી દીધી. હું તો ભયથી નખશીખ ધ્રુજી રહી હતી. ધરતી ઉપર પડેલી હું ઊંચે ગગનમાં બંનેને લડતા જોઈ રહી. બંને વચ્ચે ભયાનક લડાઈ જામી. બંનેએ મંત્ર વિદ્યાથી શસ્ત્રોની લડાઈ પુરજોશમાં આરંભી દીધી. મારાથી ચીસ નંખાઈ ગઈ. પણ મારું સાંભળે કોણ?
બંને ખૂબ જ ખુન્નસથી એકબીજાને પરાસ્ત કરવા મથી રહ્યા હતા. શાના તીક્ષણ ઘાથી તેમનું રૂધિર ધરતી ઉપર ઢળી રહ્યું હતું. મારી તો કેઈ બુદ્ધિ કામ નહોતી કરતી.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવના પરાભવ
૩૦૯
ત્યાં જ મે એમ ભેન ચીસ સાંભળી. મે ડરતાં ડરતાં ઉપર નજર કરી તેા બંનેનાં માથાં ધડથી જુદાં થઈ ગયાં હતાં. અને લેાહીના ફુવારા હવામાં ઊડી રહ્યો હતેા. મારા ગળામાંથી ચીસ નીકળી ગઈ. હું બેશુદ્ધ બની ગઈ.
થેાડીવારે ભાનમાં આવીને જોયું તે ઉપર ગગનમાં કોઇ નહાતુ. હું એખાકળી મની ગઈ. જ્યાં તેમનું લેાહી છંટાયુ હતુ ત્યાં દોડી ગઈ. પરંતુ ત્યાં તે કોઈનીય લાશ દેખાતી ન હતી.
હું પાગલ બનીને ગંગા નદીના કિનારા આગળ દેડી ગઈ. દૂરથી જોયું તેા એ ધડ ને એ અલગ માથાં ગંગાના તરંગે! ઉપર તરી રહ્યાં હતાં. હું... ત્યાં પહેાંચુ તે પહેલાં તા એ મારી નજર મહાર જતાં રહ્યાં.
બસ, ત્યારથી મારુ હૈયું હાથમાં નથી, મારા શેકના કેાઈ પાર નથી.
મારૂ દુઃખ હેાય તે હવે એક જ છે. મારી ભરજવાની હું એકલા એકલા કેવી રીતે જીવી શકીશ?
મેં લગ્ન જરૂર કર્યાં છે, પણ મે' હજી મારા પતિના સ્પર્શી સુદ્ધા પણ નથી કર્યાં, હજી હુ' અક્ષત યૌવના જ છું.
શું મારું યૌવન આમ અકાળે જ સુરઇ જશે ? જિંદગી અને જવાનીના આનંદ હું હવે જરાય માણી નહિ શકું ?
નહિ....નહિ મારાથી એ દુઃખ જરાય સહન થાય
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
ભીમસેન ચરિત્ર
તેમ નથી. હું તે. ખીજા લગ્ન જરૂર કરીશ. મારી જવાનીને આમ ચીમળાઈ નહિ જવા દઉં.
હે કૃપાળુ નરેશ ! આ મારું દુ:ખ છે. તમે મારી હાથ આલેા. તમારી મને પત્ની બનાવેા. તમારા હૃદય સિંહા સન ઉપર સ્થાપે. મારી આ કાયા ને આત્માના તમે ભરથાર મના. અને મારું દુઃખ દૂર કરે.
તમારા જેવા સ્વામી મેળવી હું મારાં તમામ દુઃખ ભૂલી જઇશ.
હે કરુણાળુ ભીમસેન ! મુજ ૨'ક ઉપર દયા કરે. મને બસ આટલી ભીક્ષા આપે. તમારી મને અર્ધાંગના મનાવા, હું તમારી દાસાનુદાસી બની જિંદગી પસાર કરી નાંખીશ....’ યુવતીએ પેાતાની વિતક કથા કહી.
બેન ! તને આમ ખેલવુ શાભતું નથી. તારું દુઃખ જરૂર અસહ્ય છે. પણ બેન ! કની આગળ કેાનું ચાલ્યુ છે, કે તારું કે મારું ચાલે ? તું સ્વસ્થ ખન. મનમાંથી આવા પાપી વિચાર કાઢી નાંખ, સતીત્વ એ જ સ્ત્રીને! ધમ છે. એ ધર્માંથી ભ્રષ્ટ ન મન. યાદ રાખ. પૂર્વના કોઇ અશુભ કમ તે કર્યાં હશે તે તારે! ભરથાર આજ ચાલ્યેા ગયા. એથી તું એધ પામ, અને નવીન કમ ખાંધી તારા ભવાંતરને ન બગાડે.
અને મેં તે એક પત્નીનું વ્રત લીધું છે. મારે સુશીલ ને સગુણા પત્ની પણ છે. તેને એ ખાળક પણ છે.
*
વળી મેં તેા તને મારી બેન માની છે. એન કહીને
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવને પરાભવ
૩e
જ તને બેલાવી છે. બેન સાથે એ કઈ વિચાર કરે તે પણ મહાપાપ છે.
તું સુખેથી મારા રાજમહેલમાં રહે છે. એક ભાઈની જેમ હું તારું સન્માન કરીશ. તને કઈ પણ વાતે દાખ નહિ પડવા દઉ.
, ઊભી થા! જે બન્યું તેને ભૂલી જા. ધર્મનું સેવન કર. આત્માને તારે ગણું. દેહની મમતા છોડી દે, અને આ ભવમાં એવી ઉત્કટ સાધના કરી લે કે ભવાંતરમાં ય કદી આ પ્રસંગ તને ન સાંપડે.”
યુવતીના કેચલામાં બેઠેલો દેવ તે આ સાંભળીને ઠરી જ ગયે. તેને મને મન પસ્તાવો થવા લાગ્યું. તેણે પોતાની માયા સંકેલી લીધી. અને અસલ દેવ સ્વરૂપે હાથ જોડીને ભીમસેનની સામે ઊભે રહ્યો. - “ધન્ય ભીમસેન ! ધન્ય! તારા સત્યવ્રત ઉપર ને તારા
સ્વદારા વ્રત ઉપર હું ખુશ થયે છું. તારી મેં ઘણી કસોટી કરી. પણ તું જરાય ચલિત ન થયે. માગ, માગ જે માગે તે તને આપું.' દેવે ખૂશ થઈ કહ્યું.
“મારા ધનભાગ્ય કે મને આજ દેવના દર્શન થયા. તમે માંગવાનું કહે છે તે બસ આટલું જ માગુ છું, વીતરાગના ધર્મ ઉપર મારી બુદ્ધિ સદાય માટે સ્થિર રહો.” બીજા કંઈપણ પ્રભનમાં તણાયા વિના ભીમસેને કહ્યું,
દેવે છેવટે તેને દિવ્ય વસ્ત્રો ને હાર ભેટ આપ્યા, ને અદશ્ય થઈ ગયે, ભીમસેન પણ કર્મની લીલાને વિચાર કરતે પિતાના તંબૂમાં આવ્યું ને સુઈ ગયો.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
KK
૨૭
PN
•956
એ જ જંગલ એ જ રાત
ભીમસેને ગંગા નદીના કિનારે ઘણું સમય પસાર કર્યા, પ્રવાસના થાક હવે ઊતરી ગયે હતા, ચાલી ચાલીને થાકી ગયેલા સુભટના પગ હવે નવચેતન અનુભવતા હતા, લાંબી મજલ સુધી અશ્વો ઉપર બેસીને સુભટાની કમર જકડાઇ ગઇ હતી તે હવે સ્કૂતિ'માં જણાતી હર્તા, પ્રવાસના ઉજાગરાઓથી લાલ અનેલી આંખે શાંત બની હતી, અન્ધો, ગજરાજો, બળદ વગેરે સૌને પૂરતા આમ મળી ગયે! હતા, સૌના તનમદન ઉપર તાઝગી અને તરવરાટ જણાતા હતા,
ભીમસેને સેનાને આગળ વધવાના હુકમ કર્યાં. સુભટોએ તાખડતાખ તૈયારીએ આર ભી દીધી. તંબૂઓ ઉપાડી લેવામાં આવ્યા. અશ્વો ઉપર જીન નાંખી દેવામાં આવ્યું, બળદોને ઘૂઘરમાળ માંધી દીધી.
દેવસેન અને કેતુસેને વાકવચ પહેરી લીધું. માથે શિરસ્ક્રાણુ ખાંધ્યું, કેડે તલવાર બાંધી. કમરપટ્ટામાં જામતમાચા ખાસ્યા. ખભાની પાછળ તીક્ષ્ણ ધારવાળા તીરાનું ભાથુ ખાંધ્યું અને જમણા ખભાની અંદર ધનુષ્યબાણુ લટકાવ્યુ.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
એજ જગલ, એ જ રાત
ર
શસ્ત્ર સજ્જ બનેલા આ યુવાનાને કોઈ જુએ તે એ માની પણ ન શકે કે એક દિવસ આ જ યુવાનેા જંગલની મધરાતે ભૂખથી રડતા હતા. પૂરેપૂરું યૌવન બંનેની દેહયષ્ટી ઉપર ઝગારા મારતું હતું. વદન ઉપર વીરશ્રી ચમકતી હતી, ખીડાયેલા હાઠ સત્તાનું સૂચન કરતા હતા.
બંને પૂરી તૈયારી કરી ભીમસેન પાસે આવ્યા. પિતાજીને પ્રણામ કર્યાં, તેમને ચરણ સ્પ કર્યાં, આશીર્વાદ લીધા. પિતાને પ્રણમી મા સુશીલાને પણ વંદન કર્યાં. તેના 'તરની આશિષ લીધી અને એ વિધિ પતાવી બંને સફેદ અશ્વો ઉપર સવાર થયા.
ભીમસેન પણ આગળ પ્રયાણ માટે ઝડપથી તૈયાર થઈ ગયે. તે પણ અશ્વ ઉપર બેઠે. સૌથી આગળ તેણે પોતાને અશ્વ ઊભા રાખ્યા, તેની પાછળ 'ને રાજકુમારોના અશ્વો ગેાઠવાયા. અને એ સૌની પાછળ આખી સેના ચાલવા લાગી. ભીમસેને પેાતાના અવને ડચકારા કર્યાં. અવે સ્વામીની આજ્ઞાના સ્વીકાર કર્યાં, અને ધીમે ધીમે ચાલવા માડ્યું. સેનાએ બુલંદ અવાજે ઘાષણા કરી : · મહારાજાધિરાજ રાજગૃહી નરેશ ભીમસેનને જય.
"
૮ મહાપ્રતાપી દેવસેન કુંવરના જય હા.”
*
નર ખંકા કેતુસેન કુંવરના જય હા.’ ભીમસેને એ સમયે નવકાર મત્રનુ સ્મરણ કર્યું. મનેામન ભાવથી તેણે પંચ પરમેષ્ઠિને નમસ્કાર કર્યાં. અને સૂચના પ્રાર ંભ કર્યાં.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ૧૨
ભીમસેન ચરિત્ર આ સેનામાં કંઈ હજાર સુભટો જોડાયા હતા. પરિચાર પણ હતા. પાકશાસ્ત્રીઓ હતા. બાંધકામના જાણકાર કુશળ કારીગરો પણ હતા. આમ અનેક માણસોના સથવારા સાથે ભીમસેન રાજગૃહી તરફ જઈ રહ્યો હતો.
હાથી, ઘોડા, બળદ, રથ, ગાડા વગેરેની પ્રચંડ સામગ્રી હતી. જ્યાં જ્યાંથી એ સૌ પસાર થયા, ત્યાં ત્યાંના રસ્તા ધૂળના ગેટથી ઉભરાઈ જવા લાગ્યા. અનેક ગામ, નગર, પુર અને પાટણમાં થઈ આ સૈન્ય પસાર થવા લાગ્યું.
ગામેગામના નગરજનોએ ભીમસેનનું સ્વાગત કર્યું. નગરશ્રેષ્ઠીઓએ પણ તેને અનેક ઉપહાર ભેટ ધર્યા. કુમારીકાએએ ભીમસેન, દેવસેન અને કેતુસેનને કુંકુમ તિલક કર્યા. સુહાગણ એ વિજ્યનાં ગીત ગાયાં, ગ્રામજનોએ ગગન ચીરતા અવાજે ભીમસેનના ઠેર ઠેર જયનાદ કર્યા.
દડમજલ ચાલુ જ રાખી.ન છૂટકે કયાંક કયાંક સેનાએ પડાવ નાંખે. તે પણ એક બે દિવસ પૂરતું જ. કૂચ વણથંભી ચાલુ જ રહી.
રાજગૃહી હવે કંઈ બહુ દૂર ન હતી, જ્યાંથી સેના પસાર થઈ રહી હતી, ત્યાંથી તે રાજગૃહી વચ્ચે માત્ર એક ગાઢ જંગલ જ આડે હતું. એ જંગલ વટાવ્યું કે સીધા રાજગૃહીના પાદરે.
દેવસેન ! આ જંગલને ઓળખે છે તું ?” ભીમસેને પૂછયું.
ના કેમ ઓળખું પિતાજી! અહીં જ તે આપણે
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ જ જંગલ, એ જ રાત
૩૧૩ સૌએ પર્ણકુટિરમાં એક રાત કાઢી હતી !” દેવસેને જૂની મૃતિને તાજી કરી.
દેવસેન ! જેને કાળનો પ્રભાવ ! એક સમય એ હતું કે ટાઢથી થરથરતા ને ભયાનક જાનવરોની બીકથી પ્રજતા અહીં આપણે રાત વીતાવી હતી. થાકથી ત્યારે ગાત્રો શિથિલ બની ગયાં હતાં. ભૂખથી પેટ ચીમળાઈ ગયાં હતાં. નીચે રૂક્ષ ધરતી અને ઉપર ભૂખરુ ગગન માત્ર હતું. ન કંઈ ઓઢવાનું. રંટીયું વાળી આપણે સૌએ અહીં રાત પસાર કરી હતી.
અને આજ એ જ જંગલમાં આપણે રાત પસાર કરી રહ્યા છીએ. આજે આપણી પાસે શું નથી ? કઈ વાતની કમીના નથી. આપણે બેલ ઝીલવા ખડે પગે માણસો ઊભા છે. આપણી રખેવાળી કરવા માણસો અખંડ ઉજાગરે કરે છે. આપણને જરાય અસુવિધા ન થાય તે માટે જે આપણા સેવકોએ આ કેવી સરસ શિબિર બાંધી છે !” જંગલમાં શિબિરમાં બેઠેલે ભીમસેન પિતાના પરિવાર સાથે એ ભૂતકાળના કડવા ને કપરા સંસમારણે ઊખેળી રહ્યો હતો.
કર્મની જ આ બધી રમત છે. માનવી તો કર્મરાજાની કઠપૂતળી છે. માનવીનો તમામ દોર તેના હાથમાં છે. એ જેમ નચાવે તેમ નાચવાનું.
અને એ કર્મો પણ આપણા પિતાનાં જ કરેલાં ને ? પૂર્વભામાં આપણે જરૂર કંઈક પાપાચરણ કર્યું હશે. નહિ તે આ એ જ જંગલ છે. એ જ રાત છે. એ જ ધરતી
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
- ભીમસેન ચરિત્ર ને એ જ ગગન છે. આપણે પણ તેના તે જ છીએ. પણ છતાંય એ બે સમયને કેટલે મોટો તફાવત છે !
એ રાત આપણા અશુભ કર્મની ઉપજનાની હતી. આ રાત શુભ કર્મની ! ત્યારે પાપોદય હતા.આજે પુણ્યદય છે !
બંને કર્મનાં ફળ આપણે ભેગવ્યાં. આમાંથી દીકરાઓ! એટલે જ સાર લેજે કે કઈ સુખ સ્થિર નથી, કેઈ દુઃખ સ્થિર નથી. બધું જ પિતાના કર્માધીન છે. -
જેવું પામશે તેવું લણશે. જેવા બીજ વેરશે, તેની જેવી માવજત કરશે, તેવો પાક પામશે. શુભ આચારવિચાર રાખશે તે શુભ પરિણામ મેળવશે.
કર્મનું ફળ તો તમને મળશે જ અને એ તમારે ભેગવવું જ પડશે, માટે મારા લાડલાઓ ! જીવનને શુદ્ધ ને શુભ આચાર-વિચારવાળું રાખજો. સુશીલાએ અનુભવનું તારતમ્ય કાઢયું. તેને પણ આ જંગલની હવાને સ્પર્શ થતાં દુઃખના એ દિવસોની યાદ આવી ગઈ. એ યાદથી તે દુઃખી ન થઈ તેમજ બદલાયેલા દિવસથી તેણે ઘમંડ પણ ન સેવ્યું. બધું જ તેણે કર્મના ચરણે ધરી દીધું.
એ જ સમયે દ્વારપાળે અંદર આવી જણાવ્યું, કે આ જંગલને પલ્લીપતિ સુભદ્ર આપના દર્શનાર્થે આવવા માંગે છે. આપ નરેશની આજ્ઞા હેય તે તેને અંદર લઈ આવું.
ભીમસેને તેને અંદર આવવાની સંમતિ આપી. છે. પડછંદ અને ભયાનક મુખાકૃતિવાળે સભદ્ર શિબિરમાં
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ જ જત્રલ, એ જ રાત
૩૧૫
આન્ગેા. આવીને તેણે સૌ પ્રથમ ભીમસેનને પ્રણામ કર્યાંઃ
'
મહાપ્રતાપી રાજગૃહીના રાજાધિરાજ ભીમસેન નરેશને મારા પ્રણામ ા.’
'
સુખી થાવ. કહો કેમ આવવુ થયુ* છે ?' ભીમસેને આશીર્વાદ આપતાં કહ્યું.
‘થોડું ભેટગુ' આપના ચરણે ધરવા આવ્યે છું અને આપના દર્શન કરી જીવનને ધન્ય કરવા આવ્યે છુ.'
એમ કહી સુભદ્રે સુવણુ નો થાળ ભીમસેનના ચરણ આગળ મૂકયા. એ થાળમાં મૂલ્યવાન રત્નો, હીરા ને સુવર્ણ અલકાર હતાં.
· અરે ! આ તે મારા જ માજુમ ધ છે ! અને આ રત્નહાર પણ મારા જ લાગે છે !” અલંકાર તરફ નજર જતાં જ મહારાણી સુશીલા એટલી ઊઠી.
એ સત્ય પણ હશે મહારાણીજી !' સુમદ્રે સત્યનો સ્વીકાર કર્યાં.
સુશીલાએ એ અલંકાર હાથમાં લઈ તપાસી જોયા. ભીમસેને પણ હાથ ફેરવી જોયા. મનેને યાદ આવી ગયું. આ એ જ અલકારા છે. જે આ જ જંગલમાં ચારાઈ ગયા હતા.
કનો કેવે। પ્રભાવ ! ગયું ત્યારે મધું જ એક સામટુ ગયું. રડી રડીને આંખેા લાલ કરી નાખી, એ મેળવવા કાયાને ઘસી નાંખી પણ ત્યારે કઇ પાછું ન મળ્યું. તે ન જ મળ્યું !
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
ભીમસેન ચરિત્ર
અને આજે ?
વાદળ વિખરાતાં હતાં. વાદળ આડે ઢંકાયેલે સૂર્ય તેનો પ્રકાશ વેરતા હતા. ધુમ્મસ ઓછુ થતું હતું. તેજસ્વી કિરણા અજવાળું પાથરતાં હતાં.
અનાયાસે મધુ, આપે!આપ પાછું આવી રહ્યું હતું. કથા પાછી મળી, અલંકારા પાછા આવ્યા. શસ્રો મળી ગયા, સુવર્ણ રસ પણ પ્રાપ્ત થયા. અને આ અલકારા પણ આજ
પાછા મળી રહ્યા હતા !
"
વાહ રે કમ રાજા ! વાહ! તારી લીલા અકળ છે ! તારા ન્યાય અચળ છે ! તુ નથી અધીકુ દેતા, નથી એણુ શ્વેતા !” ભીમસેન મનોમન મેલી ઊઠયા.
'
પણ આ અલંકારા આપની પાસે આવ્યા કર્યાંથી? દેવસેને કુતુહલતાથી પૂછ્યું.
"
નાના નરેશ ! એ કહેતાં મારુ' મસ્તક શરમથી નમી પડે છે. પર ંતુ આપ સૌની સમક્ષ અસત્ય નહિ મેલું. મારે। વ્યવસાય ચારી ને લૂંટનો છે. મારા તાખામાં અનેક માણસે આ કાર્ય કરે છે.
ઘણા સમય પહેલાં તમે આ જંગલમાં સૂતા હતા. ત્યારે માશ માણસેાએ તમારા અલંકારા ચારી લીધા હતા. એ જોતાં જ મેં તેને સાચવી રાખ્યા.
નિર્દાષા ને ગરીમાને અમે લુંટતા નથી.’ એ ચારને ખબર નહિ કે તમે રાજગૃહીના નરેશ છે. ધનની લાલચથી તેણે એ કામ કર્યુ..
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ જ જંગલ, એ જ રાત
૩૧૭ મને પાછળથી બધી વિગતની ખબર પડી કે તમારે રાજગૃહી છેડી ભાગવું પડયું હતું. ત્યાર પછી મેં તમારી તપાસ કરાવી. પણ તમારો કયાંય પત્તો લાગ્યું નહિ. આથી. મેં નક્કી કર્યું, કે જયારે ત્યારે હું જ એ ઘરેણાં તમને પાછા આપીશ.
આથી હું જ તમારી રાહ જોતા હતા અને જે રોજ તમારા સમાચાર મેળવવા પ્રયત્ન કરતો હતો. ત્યાં મને સમાચાર મળ્યા, કે આપ સ્વયં અહીં પધારી રહ્યા છે અને રાતવાસો આ જંગલમાં કરી રહ્યા છે. આ ખુશખબર. સાંભળતા જ હું આપની પાસે દેડી આવ્યો છું..
રાજન ! એ મારે મહાન અપરાધ છે. મને ક્ષમા કરે. સુભદ્ર નિખાલસતાથી પોતાની બધી વાત જણાવી.
“સુભદ્ર ! તારી સત્ય પ્રિયતા અને મારા માટેની તારી લાગણી અને માનથી મને અનહદ આનંદ થયો છે. સાથે સાથે દુઃખ પણ તેટલું જ ભારેભાર થયું છે.
તારું સ્વચ્છ હૃદય જોતાં તે મને લાગે છે કે તું ઘણું જ કામનો માણસ છે, પરંતુ તું જે વ્યવસાય આજ કરી રહ્યો છે તે ઘણે જ નીચ છે.
પિટ ગુજારા માટે આ હલકો ધંધે કર એ તને શેભતે નથી.
અને તને ખબર છે, ધન એ તે મહાપ્રાણ છે. તેના ચાલ્યા જવાથી માણસ નથી તે જીવી શકત કે નથી તે મરી શક્તિ. તેના વિના રીબાઈ રીબાઈને મરે છે. તેથી
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
ભીમસેન ચરિત્ર તું માણસનું માત્ર ધન જ લૂંટી નથી લે, પરંતુ તેઓની ઊંઘ અને ચેન પણ છીનવી લે છે અને તેઓને અકાળે મત તરફ ધકેલી દે છે * શાસ્ત્રકારોએ પણ ચેરીને વજર્ય ગણી છે. તેને મહા પાપ માન્યું છે. ચેરી કરનારને આ ભવ તે બગડે જ છે પણ તેનાથી તેના ભવાંતરેય બગડે છે.
સુભદ્ર ! તું ચોરીને ત્યાગ કર. પ્રમાણિક જીવન જીવ. પરિશ્રમ કર. પરસેવે પાડ. તારી મહેનતથી તને જે કંઈ મળે તેમાં સંતોષ માન. અને નિર્દોષ જીવન ગાળ. | મારા પ્રત્યે તને જે સાચી ભક્તિ હોય, તું મને ખરા અંતઃકરણથી સ્વામી તરીકે ભજતો હોય તે મારું આ વચન તું માન્ય રાખ.
તું ચોર મટી જા અને માનવ બન. અસત્યને છોડ અને સત્યનો સાથ કર.”
રાજન ! આપની આજ્ઞા મને શીરામાન્ય છે. આપ કહે તે કરવા હું તૈયાર છું, હુકમ કરેપ્રાણાતે પણ તમારી આજ્ઞાનું પાલન કરીશ.” સુભદ્ર પસ્તાવાથી વિનમ્ર ભાવે કીધું.
તે ચાલ મારી સાથે. હું તને રાજગૃહીમાં તારા યોગ્ય કામ આપીશ.” ભીમસેને સુભદ્રને સાથે લઈ લીધો. * સુભદ્દે ફરી પ્રણામ કરી ભીમસેનનો ચરણસ્પર્શ કરીને કહ્યું : “આપ સૌની સાક્ષીએ પ્રતિજ્ઞા લઉં છું કે આજથી હું ચોરી કરીશ નહિ તેમજ કઈ પાસે ચેરી કરાવીશ નહિ.”
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ જ જંગલ, એ જ રાત
૩૧૯
શાખાશ ! સુભદ્રે ! શાખાશ !' ભીમસેને સુભદ્રનો વાંસે થાખડયા અને તેને રાજગૃહી આવવા કહ્યું.
"
સુભદ્રે એ આજ્ઞાના સ્વીકાર કર્યાં અને ભીમસેનની સેના સાથે જ એ ભળી ગયા.
ખીજી સવારે સેનાએ ફરી સૂચનો પ્રારંભ કર્યાં. મ'ઝીલ હવે નજીક હતી. એ ત્રણ દિવસમાં તા સૌ રાજગૃહી પહોંચી જવાના હતા. સૌના ઉત્સાહનો પાર નહેાતે. યુદ્ધ થશે કે નહિ તે કોઈને ખબર ન હતી. છતાંય યુદ્ધ થાય તે પણ ન્યાય માટે લડી લેવાની સૌની તૈયારી હતી. એ માટેની સઘળી તૈયારી સાથે જ સૌ આગળ વધી
રહ્યા હતા.
ભીમસેન આ અંગે તટસ્થ હતા. તેને શ્રદ્ધા હતી. લડાઈ નહિ કરવી પડે. યુદ્ધની ને!ખત વાગશે જ નહિ. પેાતા સામે તલવાર નહિ ઉપાડે, એ તા સામે આવીને ગળે જ ભેટશે.
ઘણા સમયે પેાતાનો ભાઈ જોવા મળશે, એ વિચારથી તેનુ હૈયુ. આનંદ અનુભવતુ હતુ.. અને એ આનંદને ઉલ્લાસમાં, પ્રેમ અને મમતાના વિચારમાં જ એ રાજગૃહી તરફ જઈ રહ્યો હતા.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાંધવ બેલડી
રાજગૃહીના દરબારમાં હરિષણ શૂન્યચિ બેઠો હતો. રાજસભામાં અન્ય મંત્રીગણ અને મહાજન પણ બેઠું હતું. એક પછી એક કામની ચર્ચા ચાલી રહી હતી. સભાનું કામ કાજ બધું લગભગ મંત્રીઓ જ કરી રહ્યા હતા. હરિષેણ. ન છુટકે જ એ કામકાજમાં કંઈ ભાગ લેતે હતે.
રાજશાસનમાંથી એની રૂચિ ઓછી થઈ ગઈ હતી. પ્રતિભા તેની હજી તેવી ને તેવી જ રહી હતી. પરંતુ તેમાં એક મહત્વનો ફેરફાર વર્તાઈ આવતો હતો. એ પ્રતિભામાં સત્તાને રૂવાબ ચાલ્યા ગયા હતા. ત્યાં નેહનું સૌન્દર્ય ચમતું હતું
પિતાના વડીલ બંધુને પિતાના કાચા કાનને લઈને રાતેરાત ભાગવું પડ્યું હતું, એ યાદથી તેનું હૈયું ભરાઈ રહ્યું હતું. પસ્તાવાની આગથી તેનું જિગર બની રહ્યું હતું.
એક વખત તેને સત્તાને મેહ હતે. એ મેહ આજ નષ્ટ બની ગયું હતું. રાજા બનવાની, રાજધુરા પિતાના
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૧
બાંધવ બેલડી હાથમાં લેવાની એક સમયે તેને ધૂન હતી. એ ધૂન ચાલી ગઈ હતી. તેના બદલે આજ તે કર્તવ્ય બજાવી રહ્યો હતે.
રાજસભામાં આવી એ બેસતે ખરે, પરંતુ એ રાજસિંહાસન ઉપર બેસતા નહિ. પિતાના પિતાએ તેમજ વડીલ બંધુએ તેને જે સિંહાસન ઉપર બેસાડયો હતો એ યુવરાજ પદના સિંહાસન ઉપર બેસતો હતો. ( રાજસભામાં આવી સૌ પ્રથમ એ ભીમસેનના સિંહા. સનને પ્રણામ કરતે. ડીવાર ત્યાં ઉભા રહી. આંખ બંધ કરી મનોમન પોતાના અપરાધની ક્ષમા યાચતે અને પછી જ પિતાના સિંહાસન ઉપર એ બેસતો.
આજ સવારથી જ તેની જમણી આંખ ફરકી રહી હતી. તેને લાગતું હતું જરૂર આજ કંઈ શુભ સમાચાર મળશે. નક્કી કઈ પ્રિયજનનું દર્શન કે તેના સમાચાર સાંભળવા મળશે.
સભાને ચાલુ કામકાજમાં પણ એ તેને જ વિચાર કરી રહ્યો હતે. શું આજ મને વડીલ બંધુના સમાચાર મળશે? શું તેમના જ દર્શન મને થશે? તે તે કેવું સારું?
વચમાં સંદેશાવાહક ખબર લાવ્યું હતું કે વડીલ બંધુ ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરમાં છે. પણ ત્યાર પછી કંઈ સમાચાર મળ્યા નથી.
એ કુશળ તે હશે ને ? ભાભી ને બાળકે સાજા-નરવાં તે હશે ને ? મારા માટે એ શું વિચારતા હશે? મારા ઉપર ગુસ્સે ભરાયેલા હશે ? મને શ્રાપ તે નહિ દેતા હોય ને?
ભી. ૨૧
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર નહિ...નહિ...મારા વડીલ ખંધુ એવા નીચ વિચારના નથી, તે મારો તિરસ્કાર કરે જ નહિ. અને ભાભી તે ખૂબ જ વિશાળ મનનાં છે. તે તે શ્રાપ દે જ નહિ.
૩૨
તમામ
જે હાય તે. તેમને મળતાં જ હું તેમના પગે પડીશ. આંસુથી તેમના ચરણ ધેાઇ નાંખીશ. અને મારા અપરાધેાની શિક્ષા માંગીશ. તેઓ મને જે શિક્ષા કરશે તે ચરણે મૂકી દઈશ.”
હરિષેણુ જેમ જેમ પેાતાના વડીલ બંધુ ભીમસેનનો વિચાર કરતા ગયા તેમ તેમ હૈયું વધુ આ બનતુ ગયું. તેની આંખના ખૂણા ભીના ખની ગયા. ભાઈની યાદ આંસુ ખનીને ટપકી પડી.
એ જ સમયે દ્વારપાળે આવીને વધાઈ આપી : ‘ રાજગૃહીના યુવરાજ શ્રી હરિષણનો જય હેા. રાજન્ ! આપની આજ્ઞા હાય તા એક શુભ સમાચાર આપને આપુ’
મારે મન હવે માત્ર એક જ શુભ સમાચાર છે, અને તે મારા વડીલ બધુ ભીમસેનના. તેમના ક'ઈ પણ સમાચાર લાખ્યા હાય તા જલ્દી કહે. બાકી બીજા કઈ સમાચાર મારે સાંભળવા નથી. એવા સમાચાર તું રાજમંત્રીને કહે,’
હરિષણ ભાઈની યાદમાં એટલે બધે ડૂબેલેા રહેતા હતા કે હરહ ંમેશ તે તેનો જ વિચાર કરતા હતા. એ એટલે સુધી કે તેમના સમાચારને જ એ સમાચાર માનતા હતા.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંધવ મેલડી
૩૩
રાજન્ ! આપ જલ્દી તૈયાર થાવ. આપના વડીલ અંધુ ભીમસેન શજગૃહી આવી રહ્યા છે.’
'
મધુ ભીમસેન આવી રહ્યા છે ? કર્યાં છે? કયાં છે? જલ્દી ખેલ એ સદેશવાહક ! ઉતાવળ કર ! ' હરિષણ આનદથી ચિત્કાર કરી ઊઠયો.
(
તેઓ અહીથી ખાર યાજન દૂર એક જગલ છે. તે જંગલ વીધીને પ્રચર્ડ સેના સાથે આવી રહ્યા છે.’
· મત્રીરાજ ! મારા અશ્વને તૈયાર કરાવા. આજનું કામકાજ બંધ કરા, તમે પણ આવવુ' હાય તે સાથે ચાલા. હું અખઘડી જ વડીલ ખધુ પાસે જવા માંગુ છું.”
અને લે આ સંદેશાવાહક ! લે, આ રત્નહાર. તારી શુભ વધાઇનો મારા તરફથી તને આ ઉપહાર.
અને હા, સારા ય નગરમાં ડિડમ, નાદે જાહેર કરો. રાજગૃહી નરેશ શ્રી ભીમસેન પધારી રહ્યા છે. તેમના સ્વાગતની સૌ તૈયારી કરે.
નગરચાકે! સાફ કરાવેા. રસ્તા ઉપર સુગધી જળનો છંટકાવ કરાવે. આંગણે આંગણે રંગાળી પુરાવા. ધ્વજાએ બંધાવે. સારા ય નગરને ભવ્ય રીતે શણગારી દો.
નગરજનાને જણાવી દે કે તેઓ એવું ઢમાઢમાપૂર્વક ને શાનદાર સ્વાગત કરે કે વડીલ ખં પણ ભૂલી જાય કે તે રાજગૃહીમાં પ્રવેશ કરી રહ્યા છે !' હરિષેણે ઉત્સાહથી એક પછી એક સુચનાઓ આપવા માંડી.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાS3 •
૩ર૪.
ભીમસેન ચરિત્ર સુચનાઓ આપી એ સિંહાસન ઉપરથી ઉભું થઈ ગયો. અને રાજસભા છોડી પિતાના મહેલમાં આયે.
મહેલમાં આવી રાજપાષાક ઉતારી સામાન્ય પોષાક પહેરી લીધું. અને ઉમંગથી ઉછળતા હૈયે દોડતા આવીને, તૈયાર રાખેલા અશ્વ ઉપર એક જ કૂદકે સવાર થઈ ગયે. એડી મારીને અશ્વને દેડવાને સંકેત કર્યો. અધ પણ સ્વામીની ઉતાવળ સમજી ગયો. તેણે પિતાની તમામ તાકાત વાપરીને એકી શ્વાસે દોડવા માંડ્યું.
હરિષેણ ભીમસેન પાસે પહોંચે તે અગાઉ જ તેના મંત્રીઓ, મહાજનના શેઠિયાઓ, અન્ય સેનાનાયક આદિ ભીમસેન પાસે પહોંચી ગયા હતા,
ભીમસેનની પાસે પહોંચી સૌએ એગ્ય નજરાણું ધર્યું. સૌના ક્ષેમકુશળ પૂછયા. તેમના ગયા બાદ હરિષણ કેવી રીતે બેશુદ્ધ બની ગયે, રાજકાજમાંથી તેનું મન કેવી રીતે ઉદાસ થઈ ગયું, સુરસુંદરી અને વિમલાને કેવી રીતે કાઢી મૂકયા, રાજમાં હાલ શી પ્રવૃત્તિ ચાલે છે, વગેરે અથથી ઈતિ સુધીની તમામ હકીકતોથી ભીમસેનને જાણ કરવામાં આવી.
પોતાના અનુજબંધુની દશાનું વર્ણન સાંભળી ભીમસે. નની આંખમાં આંસુ આવી ગયાં. સુશીલાની આંખના ખૂણા પણ ભીના બન્યા. દેવસેન અને કેતુસેન પણ કાકાની દશા સાંભળી રડી પડયા.
તેઓ પણ હમણાં આવી જ પહોંચ્યા સમજે..” મંત્રીએ છેવટે કહ્યું.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંવ મેલડી
૩૫
ભીમસેને સેનાને થંભી જવા કહ્યું. ને ત્યાં જ સૌ આડ નીચે પડાવ નાંખીને હર્ષિણની રાહ જોવા લાગ્યા.
ત્યાં જ હરિષેણના અશ્વ દોડતા દોડતા આવી પહેાંચ્યા. સુભટાને જોતા જ પૂછ્યું : ૮ અરે ભાઈ ! રાજગૃહી નરેશ ભીમસેન ! કયાં છે ??
· અહી'થી સીધા ચાલ્યા જાવ. ત્યાં દૂર આમ્રવૃક્ષ તળે આરામ લઈ રહ્યા છે.’ પેલા સુભટે આંગળી ચીંધી જવાખ આપ્યું.
હરિષણે ફરી અશ્વને તેજ કર્યાં, અવે પણ વેગથી દોડવા માડયું. હિક્ષેણે અશ્વ ઉપરથી જ સાદ કરવા માંડયા : અડધું ! મંધુ !...'
હરિષણની ખૂમ સાંભળતા જ ભીમસેન તરત ઊભે થઈ ગયે.. તેણે સામે પ્રત્યુત્તર વાળ્યેા : ‘ હૈ..... ......ણુ ...............ણુ’
સામેથી પણ એવા જ જવાબ મળ્યા : .......... .....ધુ.
`ને અવાજ ઘણુ! નજદીક થઈ ગયા. ભીમસેનને જોતા જ હરિષેણે અબ્ધ ઉપરથી કૂદકા માર્યાં, અને દોડતા જઈ વહાલથી ભીમસેનને વળગી પડચેા. ભીમસેને પણ તેને તરત જ પેાતાની છાતી સરસે. ચાંપી દીધા.
બે ભાઇઓનુ એ અપૂર્વ મિલન હતું! અને ગળે વળગી એકબીજાના સ્નેહ પ્રદર્શિત કરી રહ્યા હતા.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
ભીમસેન ચરિત્ર ભીમસેને વહાલથી હરિના માથા ઉપર હાથ ફેરવ્યું. તેને વાંસે પંપાળે, તેના કપાળે પ્રેમભર્યું ચુંબન કર્યું.
કેટલે સૂકાઈ ગયેલ છે તું હરિષણ ! જરા જે તે ખરે. તારા ગાલનાં હાડકાં પણ બહાર દેખાય છે. અરેરે ! તારી આ અવદશા ભીમસેને વાત્સલ્યથી આંસુ નીતરતી આંખે કીધું.
ત્યારે હરિષણની તે દશા જ કંઈ જુદી હતી. ભીમસેનને વળગીને તેના ખભા ઉપર એ પ્રકે ને ધ્રુસ્કે ધાર આંસુએ રડી રહ્યો હતો. તેનું આકંદ પાષાણ હૈયાને પીગળાવી નાંખે એવું હતું.
ના, રડ ભાઈ ! ના રડ, આંસુ લૂછી નાખ. તારા જેવા યુવાનને આમ રડવું શેભે છે ખરું ? ચાલ સ્વસ્થ બની જા” ભીમસેને અનુજને આશ્વાસન ને હિંમત આપતાં કહ્યું.
કેમ કરી આંસુ લુછી નાંખું બંધુ ! કેમ કરી તેને અટકાવી શકું ? અને કેવી રીતે સ્વસ્થ બનું? નહિ બંધુ ! નહિ. મને આજ પેટભરીને રડી લેવા દો. મારા આંસુથી તમારા ચરણને જોઈ લેવા દે.
મેં આપને ઘણું જ કષ્ટ આપ્યાં છે. મૂખ, એવા મેં આપને ઘણો અન્યાય કર્યો છે, બંધુ ! ઘણે અન્યાય કર્યો છે.
મારે અપરાધ અક્ષમ્ય છે. બંધુ ! અક્ષમ્ય છે ! હું તે હવે મૃત્યુદંડને જ યોગ્ય છું. તમે મને મારી નાંખે. તલવારથી મારી ગરદન જુદી કરી નાંખે. હું મહાપાપી છું. બંધુ ! હું મહાપાપી છું. પિતાતુલ્ય એવા તમારા ઉપર
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
mammain
બાંધવ બેલડી
૩ર૭ મેં નિરર્થક ત્રાસ વર્તાવ્યું છે !
મારા લીધે જ તમારે જંગલ જંગલ ભટકવું પડયું છે. બાળકે ભૂખથી તડપતા જેવા પડયા છે. ભાભીને ભય પથારી કરીને સૂવું પડયું છે.
આ બધું જ મેં કર્યું છે! બધું ! મેં જ કર્યું છે. એહમારે ગુને ઘણે ભયાનક છે. ઘેર અપરાધ મેં કર્યો છે. બંધુ ! મને સખ્તમાં સખ્ત સજા કરે. અને મારા પાપ મને ભેગવવા દો.' હરિષણે કારમું કરુણ કલ્પાંત કરતાં પિતાની વેદના રડવા માંડી.
ભૂલી જા એ બધું હરિષણ! ભૂલી જા. એ યાદ કરીને હવે વધુ શેક ને કર. આનંદ માન કે તારા વડીલ બંધુ હેમખેમ પાછા આવ્યા છે.” ભીમસેને હરિષણને સમજાવવા માંડે.
કેમ કરી ભૂલું ભાઈ ! કેમ કરી એ બધું ભૂલી શકું ? એ યાદ આવતાં જ મારું હૈયું આકંદ કરી ઊઠે છે. અરેરે! મને હતભાગીને એ પળે એવું કયાંથી સૂઝયું? હું પણ કે મહામૂર્ખ કે પત્નીની વાતમાં ફસાઈ ગયો! નહિ...નહિ.બંધુ ! હું એ કશું જ ભૂલી શકું તેમ નથી. કશું જ ભૂલી શકું તેમ નથી. એ પ્રસંગ જ મેં બનવા દીધે ન હોત તે ?”
બનવા કાળ બધું જ બને છે ભાઈ ! તું તે તેમાં
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
૩૮
નિમિત્ત માત્ર છે. અમારા જ કોઈ અશુભ કમેર્માંનું એ પિરણામ હતું. નહિ તે એવુ' અને જ કયાંથી ?
અને આજ તને તારા દુષ્કૃત્યના પસ્તાવે થઇ રહ્યો. છે, એ જ શુ` ખસ નથી ?
પાપ તે ઘણા કરે છે. પણ પાપથી પતાનારા આ જગતમાં ઘણાં જ ઓછા છે.
જેદિવસે તને તારા પાપનુ' ભાન થયું, એ જ દિવસથી તારું પાપ તે ધેાવાતું ચાલ્યું છે. રાજ રાજ તેના માટે આત્મ સાક્ષીએ માફી માંગી એ પાપને તે તે... કયારનું ય હળવું કરી નાંખ્યુ છે.
તારી બધી જ વિગત મને મત્રીઓએ જણાવી છે, તું હવે સ્વસ્થ ખન. તું નિરપરાધી છે, નિર્દેષિ છે.
ગઈ ગુજરી હવે વિસરી જા, નવા પ્રભાતનું નવી તાકાતથી સ્વાગત કર.
મારા પડખે પડખ ઊભા રહે. રાજની આમાદી કર. જૈન શાસનની પ્રભાવના કરવામાં મને સાથ દે. તારા ભત્રીજાએને રાજપુરાની તાલીમ આપ.
જા, તેમને વહાલથી ખેલાવ. તારા ભાગીને પણ પ્રેમથી પગે લાગ; જા, તને મળવા એ અધીરાં બની રહ્યાં છે. ભીમસેન એલ્યે.
૮ ભાભી ! ભાભી ! મને માફ કરે ! માફ કર ! સુશીલાના પગમાં પડતાં હરિષેણુ રડતાં રડતાં એલી ઊઠયા.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાંધવ બેલડી
- ૩૨૯ - “ ઊઠો, હરિષણ ! ઊઠે. તમારે આત્મા રડી રહ્યો છે
એ જ ઘણું છે. બહારના આંસુને લૂછી નાંખે અને એ કડવી યાદને ખંખેરી નાંખો. કારણ આપણે સૌ સ્વકર્માધીન છીએ. કમને એ મંજુર હશે કે તમને અમારા દુઃખના નિમિત્ત બનાવ્યા. પણ તેથી શું? અમારે અમારા કર્મ ભેગવે જ છુટકો થાત. જે થયું તે સારું થયું એમ સમજે. અમને અનેક પ્રકારના, અનુભવ મળ્યા. જાતજાતના માણસે, વિવિધ દેશોને તેથી અમને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થયો. કર્મની લીલાને અમે પરચો જોયો. તમારા અશુભ ઈરાદાથી અમને તો શુભ જ થયું છે. સુખ, દુઃખ તે જીવનમાં આવ્યા જ કરે તેમાં તમારે શું વાંક ? - ઊંઠો ! સ્વસ્થ બને અને તમારા વડીલ બંધુના કામમાં મદદ કરે. સુશીલાએ દીયરને ભૂતકાળ ભૂલી જવા સમજાવ્યો.
દેવસેન અને કેતુસેને પણ કાકાને પ્રેમથી બોલાવ્યા. બંને કાકાને પગે લાગ્યા. | ‘પૂજ્ય કાકા ! આપ તે સુજ્ઞ છે, વિદ્વાન છે, શૂરવીર છે, તમારા જેવા ભડવીર જે આમ રડશે તે પછી અમારા જેવા નાના બાળકનું શું થશે? હવે તે તમે જ અમારા જીવન ઘડવૈયા છે. અમને રાજની તાલીમ આપે. રાજધુરાને યોગ્ય એવા સંસ્કારનું અમારામાં સિંચન કરેશે.”
. સૌને વાત્સલ્યભાવ અને સ્નેહ જોઈ હરિફેણનું સંતપ્ત અને પાપના ભારથી પીડાતું હૈયું શાંતી અનુભવવા લાગ્યું.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
ભીમસેન ચરિત્ર
તેની શરમ જતી રહી, ક્ષેાભ આછે થઇ ગયા અને હળવા હૈયે પેાતાના સ્વજના સાથે તે ભળી ગયે..
મત્રીઓ અને નગરશ્રેષ્ઠીએ તે ભીમસેનની આ ઉદારતા જોઇ મુગ્ધ બની ગયા. તેએએ તેમના જયનાદ કર્યાં. થાડીવારે સૌએ પ્રયાણ કર્યુ`'; અહીથી ભીમસેન અને હરિષણના અશ્વા સાથે સાથે ચાલવા
લાગ્યા.
રાજગૃહી હવે કંઈ બહુ દૂર ન હતી. થોડાજ સમયમાં સૌ રાજગૃહીના પાદરે આવી ઊભા રહ્યા.
ભીમસેને દૂરથી દેખાતા જિનચૈત્યાના ઉન્નત શિખર જોઇને ભાવથી પ્રણામ કર્યાં : નમે જિણાણું.
ન
રાજગૃહીના નગરજના તેા તેમના નરેશના આગમનની શહ જોઈને જ ઊભા હતા. જેવા તેઓના દર્શન થયાં કે તરત જ મોંગલ વાજિંત્રા ગૂંજી ઊઠયાં, હવામાં ભીમસેનનાં નામના જયનાદના પ્રચંડ ાષ ઊઠવા લાગ્યા.
ધ્વજાએથી મજાર બધા શણગારેલા હતા. અને ઊંચે ઝરુખા અને અટારીએ ઉપર અનેક જનેાની ભીડ જામી હતી. રસ્તા ઉપર પણ માનવ મેનીનેા પાર ન હતા. ઠેર ઠેર રંગાળી પૂરેલી હતી. આસાપાલવના, સાચા મેાતીઓના તારણુ આંધેલા હતા. નગરની કુમારિકાએ, યુવતીએ અને સેાહાગણેા હાથમાં અક્ષત અને ફૂલહાર લઈને ઊભી હતી,
જ્યાં જ્યાંથી ભીમસેન પસાર થયા, ત્યાં ત્યાં સૌએ તેને ફુલડે વધાભ્યેા. અનેકાએ તેને ફુલહાર પહેરાવ્યા.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંધવ મેલડી
૩૩૧
દેવસેન અને કેતુસેનને પણ સૌએ વધાવ્યા અને બુલંદ સ્વરે સૌએ ભીમસેનના નામની ઠેરઠેર જયઘાષણા કરી. સુહાગણુાએ વધાઇના ગીત ગાયાં. ભાત ચારણે એ સ્તુતિ કરી. પુરીહિતાએ અને બ્રાહ્મણેાએ આશીર્વાદ આપ્યા. આમ વાજતે ગાજતે સૌ રાજમહેલમાં આવ્યા.
ખીજે દિવસે રાજસભામાં ભીમસેન મુખ્ય સિ’હાસન ઉપર આરૂઢ થયા. એ દિવસે તેણે અનેક બંદીજનાને મુક્ત કર્યાં, ઘણા બધા અનુચરાને તેમને ચેાગ્ય પારિતાષિકા આપ્યા. અનેકાના કર અને મહેસુલ માફ કર્યાં.
નગરના તમામ જિનચૈત્યેામાં પૂજા ભણાવી. મુખ્ય દેરાસરે અષ્ટાનિકા મહાત્સવ કરાવ્યેા. કસાઈખાના અધ કરાવ્યા. દીન અને ગરીબેને ભાજન આપવાના પ્રમ ધ કર્યાં. તેમજ સારા ય નગરમાં ચારી, દારૂ, માંસ, જુગાર, શિકાર, વેશ્યાગમન અને પરસ્ત્રીગમનની કડક અંધી કરવાનું ક્રૂરમાન કર્યું'. આ ઉપરાંત અન્ય સ્થળાએ ઉપાશ્રયે, જિનચૈત્ય, સરાવરા, ધ શાળાએ બધાવવાના પ્રબંધ કર્યાં. આ શુભ કામેાની જાહેરાત કરી ભીમસેને તે દિવસની રાજસભા ખરખાસ્ત કરી. સભાજને એ ભારે નાદ પૂર્ણાંક ભીમસેનને જયનાદ કર્યાં
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
$ 0.
ગુરુની ગરવી વાણું
દિવસોને જતાં કંઈ વાર લાગે છે ? થડા દિવસોમાં તે હરિર્ષણની ઉદાસીનતાથી કથળેલા રાજવહીવટને ભીમસેને સ્થિર કરી દીધા. હરિ પિતાએ પણ રાજ વહીવટમાં મનપૂર્વક રા લેવા માંડે. દેવસેન અને કેતુસેન પણ તે કામમાં સાથે આપતા હતા.
રાજગૃહી છોડયા બાદ ભીમસેન અનેક દુઃખમાંથી પસાર થયે હતો. ભૂખથી પેટ કેવી ચીસો પાડે છે તેને અનુભવ કર્યો હતો. ધન વિના માનવી કેવી હાલાકી ને કેવા કેવા અપમાન ને અગવડ અનુભવે છે, તેને તેને બરાબર પર થયે હતે. જાત અનુભવથી તે ઘણું શીખ્યો હતો.
દુ:ખથી રીઢા બનવાને બદલે કે દુઃખથી ત્રાસી જઈ નાસ્તિક બનવાને બદલે, તે વધુ ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધાળુ બળે હતું. તેનું હૈયું વધુ નાજુક બન્યું હતું. કુમાશથી તે પાતળું બન્યું હતું.
આથી પિતાના નગરમાં કઈ ભૂખ્યું ન રહે તે માટે
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણું
૩૩૩ તેણે પાકે પ્રબંધ કરાવ્યો. કોઈ સશક્ત કામધંધા વિનાને ન રહે, તે માટે પણ તેણે એગ્ય વ્યવસ્થા કરી. બાળકોને નાની વયથી જ એગ્ય ને ઉત્તમ સંસ્કાર મળે તે માટે પણ ખાસ ધ્યાન આપ્યું. પિતાના નગરજને કેમ વધુ સુશીલ, સંસ્કારી ને ધર્મિષ્ઠ બને તે માટે તેણે સતત કાળજી રાખવા માંડી.
પિતે રાજગૃહીને નરેશ હતો, છતાં પણ તેણે કદી રાજાશાહી ભોગવવાની ઈરછા ન કરી. એક પિતાની જેમ તેણે પ્રજાને પુત્ર રૂપ માની તેનું રક્ષણ અને સંવર્ધન કરવા માંડયું.
નગરજને તેને શાસન તળે સુખી અને સમૃદ્ધ હતાં. કેઈને ય તેના માટે કંઈ ફરિયાદ ન હતી. સૌ ભીમસેનની ઉદારતા, ન્યાયપ્રિયતા ને વધુ તે તેના માનવતાલક્ષી ગુણેની પ્રશંસા કરતું હતું. પરદેશીએ તે તેના મુક્ત કંઠે ગીત ગાતા હતા.
એક સવારે ઉદ્યાનપાલે ભીમસેનના રાજમહેલમાં આવી વધાઈ ખાધી ?
• રાજગૃહી નરેશ શ્રી ભીમસેન જય હો !”
કહે, શું ખબર લાવ્યા છે ? આજ કંઈ શુભ સમાચાર છે ? હોય તે જણાવે.” ભીમસેને ઉદ્યાનપાલના પ્રણામ સ્વીકારતાં કહ્યું.
“રાજન ! સમાચાર તો આપના માટે ઘણા જ શુભ અને મંગલ છે. રાજગૃહીની ધરતી આજ પાવન થઈ રહા છે ! સૌના ચરણ સ્પર્શથી તેની ધૂળ પવિત્ર બની રહી છે ! શ્રમણ ભગવંતના આગમનથી રાજગૃહીની દશે દિશાઓ
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
ભીમસેન ચારિત્ર
સુવાસિત બની રહી છે ! કુસુમશ્રી ઉદ્યાનમાં પ્રાતઃસ્મરણીય, સંસારતારક, પરમપૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત શ્રી ધર્મઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા તેમના શિષ્ય પરિવાર સાથે પધાર્યા છે !
આચાર્ય ભગવંતની નજરમાં શું દિવ્ય તેજ છે! શું તેમની પ્રભાવી ને પ્રતાપી દેહયષ્ટિ છે! અંગેઅંગમાંથી જ્ઞાન અને ચારિત્ર્યનાં તેજ કિરણે જાણે ચમકે છે! શું તેમને ગંભીર સ્વર છે !
તેમના મુખમાંથી સરેલા એ શબ્દ “ધર્મ લાભ”હજીય મારા કાનમાં ગૂંજે છે ? મા તે તેમના દર્શન માત્રથી સઘળા તાપ શમી ગયાં છે !
રાજન ! આપ પણ ભગવંતના દર્શનાર્થે પધારે. સંસાર આખે આપને સુવાસિત બની જશે.'
“ઉદ્યાનપાલ ! તારા આ શુભ સમાચારથી મારું રેમે રોમ હર્ષિત થઈ ઊયું છે. મારા મન મયૂર નાચી ઊઠે છે. લે, આ રત્નહાર ! તારી વધાઈને તને ઉપહાર ! હું અબઘડી ત્યાં આવી પહોંચું છું. અને જે, આચાર્યશ્રીની પૂરેપૂરી આગતા સ્વાગતા કરજે. તેઓશ્રીને વિના પૂછે જ તેમને જોઈતી ને તેમને ખપે એવી તમામ ચીજ વસ્તુઓની સગવડ કરી દેજે. સંતની તારી સેવાને લાભ મિથ્યા નહિ જાય.”
જેવી આપની આજ્ઞા.” ઉદ્યાનપાલે રત્નાહાર લઈ વિદાય લીધી.
ભીમસેન પણ આચાર્ય ભગવંતને વંદન કરવા જવા
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણી
૩૩૫
માટે ઉતાવળ કરવા લાગ્યા. અને ત્યાં ઊભેલા દ્વારપાળને મંત્રીને ખેલાવી લાવવાની આજ્ઞા કરી. તેમજ હરિષેણુ, દેવસેન, કેતુસેન, સુશીલા સૌને આ શુભ સમાચાર પહાંચાડવા જણાવ્યું.
રાજ આજ્ઞા મળતાં જ મંત્રી ભીમસેનને પ્રણામ કરીને ઊભો રહ્યો.
આપણી સેનાને તૈયાર કરાવેા. હમણાં જ આપણે કુસુમશ્રી ઉદ્યાનમાં જવું છે.. ત્યાં આચાય` ભગવંત શ્રી ધર્મ - ઘેાષસૂરિ મહારાજ પધાર્યાં છે. તેમના દર્શીન કરવા જવુ છે,’ જેવી આપની આજ્ઞા.' મંત્રી રાજ આજ્ઞાનું પાલન કરવા ચાલ્યા ગયે.
6
એટલીવારમાં તેા હરિષેણ, દેવસેન, કેતુસેન અને મહારાણી સુશીલા પણ સુદર વસ્ત્રામાં સજ્જ થઇને આવી પહેાંચ્યા. ભીમસેન પણ થાડીવારમાં સ્નાન વગેરે નિત્ય કમ પતાવી રાજપેાષાક પહેરીને તૈયાર થઈ ગયા.
અને સેના સાથે ભીમસેન ગજારૂઢ થઈને કુસુમશ્રી ઉદ્યાન તરફ જવા લાગ્યા. ઉદ્યાનથી ઘેાડે દૂર પહોંચતાં જ પોતે ગજરાજ ઉપરથી નીચે ઉતરી ગયેા. પેાતાના રાજમુગુટ પણ ઉતારી કાઢચે.. ઉપાનહ પણ કાઢી નાખ્યા અને ઉઘાડા પગે આત્માના ઉલ્લાસ અનુભવતા આચાય શ્રી પાસે સપરિવાર આવીને ઊભા રહ્યો.
પંચાંગ
સૌ પ્રથમ તેણે ભાવપૂવ ક આચાય શ્રીને પ્રણિપાત પૂર્વક વંદના કરી, તેમની સુખશાતાદિ પૂછી, ત્યાર
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
ભીમસેન ચરિત્ર
પછી અન્ય મુનિ ભગવાને ભાવપૂર્વક વંદના કરી. સૌને વંદના કર્યા બાદ એ હાથ જોડી વિનયથી આચાય શ્રીને વિનંતી
કરવા લાગ્યા ક
‘ગુરુ ભગવંત ! આપના દનથી મારે આજના દિવસ ધન્ય બની ગયા છે ! આપ તે વિદ્વાન છે. ગીતાથ છે. શાસ્ત્રજ્ઞ છે. આપની અમૃતવાણીનું અમને પાન કરાવેા. શ્રી વીર પરમાત્માનો અમને સ ંદેશ સુણાવે. સંસારના તાપથી સળગતા એવા અમને તમારી વાણી જળથી શાંત કરે.’
આચાય શ્રીને ભીમસેન ઋજુ આત્મા લાગ્યા. ધમ પમાડવાનું તેા તેમનું કતવ્ય હતું. તેમણે રાજાની વિનંતીને સહર્ષી સ્વીકાર કર્યાં. અને નિર્દોષ આસન ઉપર બેસી, મુખ આડે મુહપત્તી રાખી તેમણે દેશનાનો પ્રાર ંભ કર્યાં પ્રથમ પંચ પરમેષ્ઠી મંત્રનું સ્મરણ કર્યું. તી કર ભગવ ંતાની સ્તુતિ કરી. ગુરુ ભગવંતની સ્તવના કરી અને વ્યાખ્યાનની શરૂઆત કરી :
:
ભવ્યાત્માએ ! ધર્મ અને અધર્મના વિવેકને જાણે.. ધમથી રાજ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. ધમ થી ઉત્તમ ને ખાનદાન કુળમાં જન્મ થાય છે. ધર્મથી જ સુખ અને સાહ્યબી મળે છે. આરાગ્ય ધર્મથી જળવાઈ રહે છે. મનની શાંતિ અને આરામ ધમ થી જ પ્રાપ્ત થાય છે. એ ધનુ' અહેનિશ તમે આરાધન કરે. ’
બન્યા ! યાદ રાખા કે એ ધમ ના પ્રભાવથી જ તમને આજ માનવજન્મ મળ્યેા છે. આ માનવ જન્મ મેળવ્યા
'
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુની ગરવી વાણી
336 પહેલાં જીવને યશી લાખ નીમાં ભટકવું પડયું છે. દરેક ભવે તેને જન્મ અને મરણનું દુખ સહન કરવું પડયું છે. ત્યારે કેક ભવના પુણ્ય મળે આજ તમને પાંચ ઈન્દ્રિ ચેથી યુક્ત એવું માનવ શરીર પ્રાપ્ત થયું છે.
શાસ્ત્રકાર મહારાજાએ આ માનવ જન્મને સમજાવત એક સુંદર દષ્ટાંત કહ્યું છે.
આ ભરતક્ષેત્રમાં વસંતપુર નામે એક નગર છે. ત્યાં એક સમયે શતાયુધ રાજા રાજ્ય કરતા હતા. આ રાજાને ચંદ્રાવતી નામે એક રાણું હતી. નામ પ્રમાણે જ તે શરઢ પૂનમના ચંદ્ર જેવી સૌન્દર્યવતી હતી.
એક દિવસ આ ચંદ્રાવતી પિતાના મહેલના ઝરૂખામાં ઊભી ઊભી રસ્તા ઉપર જતા આવતા માણસે, વાહને વગેરેને જોતી હતી. ત્યાં તેની નજર દૂરથી આવતા એક યુવાન ઉપર પડી.
યુવાન સેહામણ ને સુંદર હતું. તેના કાળા ભમ્મર ને વાંક ગુફા જેનારના ચિત્તને ખેંચી રાખે તેવાં હતાં. પડછંદ કાયા હતી. ભવ્ય લલાટ હતું. વિશાળ નેત્રે હતાં. આજાન બાહુ હાથ હતા. અને વિશાળ છાતી હતી. તેની ચાલમાં એક છટા હતી. રૂવાબ હતે. સિંહ ગતીની જેમ તે ધીરે પણ મક્કમ પગલે રસ્તા ઉપર ચાલી રહ્યો હતે.
ચંદ્રાવતી આ યુવાનને જોઈ જ રહી. તેની આંખે તેના ઉપર સ્થિર બની ગઈ. જેમ જેમ એ નજદીક આવતે શ. તેમ તેમ તેની છબી સ્પષ્ટ થતી ગઈ. જ્યારે એ લી. ૨૨
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
ભીમસેન ચાિં બરાબર નજદીક આવ્યું, ત્યારે તે તેનું એ રૂપ, તેને એ આધે, તેનું ગુલાબી વદન જોઈ ચંદ્રાવતી ભાન ભૂલી ગઈ છે તેના અંગેઅંગમાં કામ સળગી ઉઠે. તેની આગ તેને બાળવા લાગી. તેનું મન ચંચળ બની ગયું. તે એ યુવાનને ઝંખવા લાગી. મનોમન જ તેણે નક્કી કર્યું. આ યુવાનને હું મારો બનાવીને જ જંપીશ.
ચંદ્રાવતી યુવાનના વિચારમાં એટલી બધી ઊંડી ઊતરી ગઈ હતી, કે તેને એ પણ ખબર ન પડી કે તેની બાજુમાં આવીને તેની દાસી કયારની ઊભી રહી છે.
પણ દાસીએ રાણીની સમાધીમાં ભંગ ન પાડો. તે ચૂપચાપ ઊભી રહી અને રાહુના મને ભાવ વાંચવા લાગી.
રાણીને જ્યારે ખબર પડી કે દાસી તેના હુકમની રાહ જોતી શાંત ઊભી છે ત્યારે તે બેલીઃ “અરે ! તું કયારે આવી?' * રાજી! ઘણા સમયથી હું તો અહીં ઊભી છું. તમને ઊંડા વિચારમાં ઊભેલાં જોઈ હું કંઈ બોલી નહિ.” દાસીએ કહ્યું.
મારુ એક કામ ન કરે તું ?” રાણીએ ધીમા સ્વરે કીધું.
એક શું? તમે કહે તેટલાં કામ કરી દઉં.? કહો. તે પેલા યુવાનને મેળવી આપું.” દાસીએ રાણીના કાન પાસે જઈને કહ્યું,
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણી
તને કેવી રીતે ખબર પડી કે હું એ યુવાનના વિચારમાં છું ? ખેર, કંઈ નહિ, તું એ યુવાનને પત્તે મેળવી લાવ. અને હું તને એક પત્ર લખી આપું છું, તે તું તેને આપી દેજે.” રાણીએ સુચના કરી. અને જતાં જતાં કહ્યું : જેજે. આ વાતની કઈને જાણ ન થાય. ખૂબ જ સાવધાની અને ખબરદારીથી આ કામ કરજે.” - સજજને ! વિચાર કરજો. આ રાણી પરિણીતા છે. રાજરાણું છે. છતાં પણ પિતાના પતિ સિવાય બીજા પુરુષને ભેગવવા કામાંધ બની છે. દાસીને એ આ વાત તે ખાનગી રાખવા જણાવે છે. કારણ જે આ કર્માની રાજાને ખબર પડી જાય તે તે પિતાનું આવી જ બને.
ભવ્ય ! આ સંસારમાં ઘણું મોટા ભાગના માણસે આ રાણી જેવાં જ છે. પાપનો તેમને ડર નથી હોતે. પાપથી પકડાઈ જવાને જ તેમને ડર હોય છે, ખરું જોતાં તે માણસે પાપથી જ ડરવું જોઈએ. પાપકર્મને વિચાર કરતાં જ ભય લાગવો જોઈએ. પરંતુ આવું ભાગ્યે જ બને છે. માણસ પાપ જરૂર કરે છે, પણ એ પાપની કેઈને જાણ ન થાય, તે માટેની જ એ સાવધાની રાખે છે. પરંતુ આવું પાપ કયાં સુધી છૂપું રહી શકે ? કદાચ જગતથી તે છાનું રહી શકે પણ કર્મરાજાની આંખમાંથી એ અછતું રહે ખરું?
દાસી પણ આવા કામ કરવામાં કુશળ હતી. રાણીને પત્ર લઈ એ યુવાનના મહેલે ગઈ યુવાનને મળી. તેને પરિચય કેળવ્યું અને તેને વિશ્વાસમાં લઈદાસીએ રાણીને પત્ર આપ્યો.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪o
ભીમસેન ચરિત્ર યુવાન તે વિચારમાં પડી ગયે. શું કરવું? રાણીએ પત્રમાં સ્પષ્ટ લખ્યું હતું. તમે જે મારા દિલની આગ શાંત નહિ કરે તે તમારી યાદમાં ને તમારા વિરહમાં હું મારા પ્રાણને પણ ત્યાગ કરી બેસીશ. મારા મૃત્યુનું કારણ તમે જ બનશો. તમને સ્ત્રીહત્યાનું મહાપાપ લાગશે. માટે મારા હદયના ચાર ! તમે જરૂરથી મારી આશા અને કામનાને પૂરી કરવા સત્વરે આવી પહોંચજે.
આ પત્ર વાંચી યુવાનને પોતે કયાંક સાંભળેલું યાદ આવ્યું. તેણે કયાંક સાંભળ્યું હતું, કે કામીજનની દશ દશાઓ હોય છે. શરીરમાં વિકાર ઉત્પન્ન થયા પછી ધીમે ધીમે એ દશ દશામાંથી પસાર થાય છે.
પહેલાં તેના મનમાં ચિંતા થાય છે. મનમાં એ વ્યગ્ર બને છે. આમ પત્રના વિચારમાં જ એ નિશદિન ડૂબેલે રહે છે. એ પછી અનુક્રમે બીજી દશામાં સંગની ઈચ્છા થાય છે. ત્રીજી દિશામાં તે ગરમ ગરમ શ્વાસ લે છે ને કાઢે છે. ચથી દશામાં તેને ઝણે તાવ આવે છે. શરીર ગરમ રહે છે. પાંચમી દશામાં આખા શરીરે તેને બળતરા થાય છે. અંગેઅંગ તેનું વિહવળ બને છે. કયાંય તેને ચેન પડતું નથી. આમ થવાથી છઠ્ઠી દશામાં ભેજનું પ્રત્યે તેને અરુચિ થાય છે. ખાવાનું ભાવતું નથી. ખાવા બેસે છે તે પૂરતુ ખવાતું નથી. સાતમી દશામાં તેથી તેને મૂછ આવે છે. એ શૂન્યચિત્ત બની જાય છે. તેનું મન કશાયમાં ગઠતું નથી, અને આવીને આવી દશા વધુ રહેતાં તે આઠમી
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણી
૩૧
દશામાં ગાંડા અને છે. પાગલ મની એ ભટકે છે અને ગ્રંથ પ્રતાપેા કરે છે. આ ગાંડપણમાં તે નવમી દશાએ પહેાંચતા મરવા તૈયાર થાય છે. આપઘાત કરવા એ પ્રયત્ન કરે છે. અને આખરે આ વિકાર ઉગ્ર ને ઉત્કટ બનતાં ને તેની શાંતિ ન થતાં તે છેલ્લે આત્મહત્યા કરે છે.
યુવાનને થયુ' આ રાણી તેા છેલ્લી દશા સુધી આવી પહેાંચી છે. પેાતે જો તેના દ્વિલને શાતા નહિ આપે તેા એ જરૂરથી આત્મહત્યા કરશે.
પણ રાણી પાસે પહેાંચવુ શી રીતે ? તે વિચારમાં એ ઊંડા ઊતરી ગયા.
· શું વિચાર કરી
છે ?' દાસીએ પૂછ્યુ’.
પણ આ અને કેવી રીતે ? મને અંતઃપુરમાં આવવા કાણુ દે ? અને ત્યાં આવી મને કોઈ જોઈ જાય તા તા હુ જાનથી જ માર્યાં જાઉંને ? ?
• તેની ચિંતા તમે ન કરશેા. એ બધું જ હું સંભાળી લઈશ. કૌમુદી મહાત્સવની રાતે તમે અંતઃપુરના પાછળના ભાગમાં આવશે, તે રાત્રિએ રાજા શતાયુધ વગેરે તમામજન અઢાર ગયા હશે. એ સમયે રાણીને ત્યાં રોકી શખીશ. ત્યારે તમને ભરપૂર એકાન્ત મળશે. રાણી પણ મળશે, ચેનથી તમે આનદં કરો,’
આમ યુવાનને વિશ્વાસ ને હિંંમત આપી દાસી રાણી પાસે આવી.
6
શુ.... કરી આવી? કાણુ છે એ યુવાન’ દાસીને
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
ભીમસેન ચરિત્ર
જોતાં જ તેને એકદમ પેાતાની નજદીક બેસાડી ઘણા બધા પ્રશ્નો રાણીએ પૂછી નાંખ્યા.
દાસીએ કહ્યું : ' શ્રીધર નામના સાથ વાહના એ પુત્ર છે. લલિતાંગ તેનું નામ છે.' આટલે પરિચય આપી પછી પેાતે જે ચેાજના કરી હતી તે બધી સવિસ્તર કહી. રાણી દાસીની બુદ્ધિ ઉપર ખુશ થઈ ગઈ અને તેને પેાતાની વીટી ભેટ આપી દીધી.
કૌમુદી મહેાત્સવની રાતે દાસીની ચૈાજના મુજમ લલિતાંગ રાણીના અંતઃપુરમાં આવ્યે. આવીને એ રાણીની સામે બેઠા. રાણીએ તેને વાસનાને ઉત્તેજે તેવાં મિષ્ટાન્ન ખવડાવ્યાં. તેવુ પીણુ આપ્યું ને વાત પણ તેવી જ કરવા
લાગી.
લલિતાંગ પણ રાણીને જોઈ ભાન ભૂલી ગયે. તેના રૂપમાં એ લુબ્ધ બન્યા.
કહ્યું છે કે, વિષયાના વિચારથી સ`ગની ઇચ્છા થાય છે. સોંગ થવાથી કામ ઉત્પન્ન થાય છે. કામથી ક્રોધ પ્રગટે છે. ક્રોધથી સંમેાહ જન્મે છે. સમાહથી સ્મૃતિ ભ્રમ થાય છે. સ્મૃતિ ભ્રમથી બુદ્ધિના ક્ષય થાય છે, અને બુદ્ધિ ક્ષય થવાથી સર્વનાશ થાય છે.
લલિતાંગની પણુ દશા એવી જ થઈ રહી હતી. બુદ્ધિને ગીરવે મૂકી એ રાણી સાથે આન ંદથી વિલાસને માણી રહ્યો હતા. રાણી પણ તેમાં તલ્લીન બની ગઈ હતી. એયમાંથી કોઇને કશાયનું ભાન રહ્યું ન હતું. આ દુનિયામાં જાણે
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરમી વાણી
૩૪૩
પેાતે એ જ જીવ જીવે છે ને ખીજા કોઈનું અસ્તિત્વ નથી તેમ વિલાસમાં ડૂબી રહ્યાં હતાં.
ત્યાં કણ જાણે કયાંથી શતયુધ ત્યાં આવી પહોંચ્યા, અધ બારણાને તેણે ખખડાવ્યુ.
આમ તે શતાયુષ મહાત્સવમાં ગયા હતા. રાણીને પણ સાથે આવવા આગ્રહ કર્યાં હતા. પરંતુ પેાતાનુ' આજ માથું દુ:ખે છે તેથી પાતે આવી શકે એમ નથી, તેવુ" મહાનુ કાઢી એ ઘેર રહી અને રાજા એકલેા ગયા. ત્યાં અંતઃપુરની વૃદ્ધ કોઈ દાસીએ જઈને શતાયુને ખંખર કરી રાણીનુ` માથુ' દુ:ખતુ નથી. પણ એવુ' અસત્ય એલી તે કોઈ પરપુરૂષ સાથે ભેગ વિલાસ માણી રહી છે. આ જાણ થતાં તે સીધા અંતઃપુરમાં આવ્યા ને રાણીના ખ'ડનાં બારણાં ખખડાવ્યાં.
ખારણે અવાજ સાંભળી રાણી અને લલિતાંગ અને ગભરાઈ ગયાં. હવે શું કરવુ' ? રાજાની નજરથી કેવી રીતે અચવુ? રાણી તરત જ કપડાં વગેરે વ્યવસ્થિત કરીને ઊભી થઈ ગઈ. લલિતાંગ પણ નાસવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા.
રાણીએ તરત જ તેને પાછળના ભાગમાં નયાં સડાસ વગેરે હતા એ ખાડામાં સંતાઈ જવા કહ્યું.
ડરના માર્યાં લલિતાંગ તરત જ એ ખાડામાં કૂદી પડયા. ખાડામાં પડતાં જ વિષ્ટા વગેરેથી તેનાં કપડાં અને શરીર ગ≠ાં બની ગયાં. દુગંધથી તેનું મગજ ફાટ ફાટ થવા લાગ્યું.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
ભીમસેન ચરિત્ર પણ થાય શું? રાજાના ક્રર મતે મરવું તેના કરતાં આ ગંદકી સહન કરવી સારી. એમ વિચારી એ આખી રાત તેમાં પડી રહ્યો. ને ત્યાં પડયે પડયે વિચારવા લાગ્યું.
અરર ! આજ મેં મારી કેવી દશા કરી મૂકી ! કયાં મારી બુદ્ધિ ! કયાં મારું રૂ૫!ને મેં કયાં આ સાહસ કર્યું ! મેં વળી કયાં આ કુબુદ્ધિ કરી ?
રાણીના રૂપમાં હું લુબ્ધ ન બન્યા હેત, તેની સાથે ભેગવિલાસમાં હું રત ન બન્યા હતા, તે આજ મારી આવી દશા થાત ખરી ?
હે પ્રભે ! હું ફરીથી હવે આવી ભૂલ કદી નહિ કરું. ક્યારેય કઈ પરસ્ત્રી સામે કુદ્રષ્ટિથી જોઈશ નહિ. તેના વિષે વિચાર કરીશ નહિ.
આખી રાત તે આમ પડયે રહ્યો, બીજે દિવસ ઉ. પણ રાણી તે સાવ ભૂલી જ ગઈ હતી, કે તેના દિલને ચાર સંડાસના ખાડામાં પડે છે. એ તે તેના જીવનમાં મસ્ત બની ગઈ
લલિતાંગથી તે બહાર નીકળાય તેમ ન હતું. કારણ બહાર નીકળવાને કઈ રસ્તે જ તેને દેખાતો ન હતો. અને અંદર રહેવાનું પણ સહન થાય તેમ ન હતું. અધૂરામાં પૂ૨ સવાર પડતાં જ એ ખાડામાં વિષ્ટા ને એઠાં ધાન વગેરે પડવા લાગ્યાં. લલિતાંગ તે આ વેદનાથી ત્રાહ્ય ત્રાહા પિકારી ગયે.
કેટલાક સમય ગયા બાદ એ ખાડાને માર્ગ કેઈએ
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણું
४५ ખેલ્યો. ભંગીઓ એ ખાડો સાફ કરવા આવ્યા હતા. લલિતાગ મળમૂત્રને વિષ્ટાથી ખરડાઈ ગયો હતે. તે જીવતે હતે. પરંતુ તેને ભાન ન હતું. બેશુદ્ધ અવસ્થામાં પાણીના ધસારા સાથે એ બહાર ફેંકાઈ ગયે.
તેના ભાગે દયે એ સમયે ત્યાંથી તેની ધાત્રી ત્યાંથી પસાર થઈ. લલિતાંગને જોતાં જ તેણે પ્રેમથી સાફ કર્યો. સુંદર કપડાં પહેરાવ્યાં અને તેના ઘરે તેને મોકલી દીધો.
લલિતાંગને એટલે બધે કહે અનુભવ થયો હતો, કે તે હવે એવા પાપ કરવાની છે ભલી ગયો. અને એ પછી ધર્મકર્મમાં વધુ તત્પર બન્યો.
ફરી એકવાર લલિતાંગ ઘોડે ચઢી રાણીના મહેલ તરફથી પસાર થઈ રહ્યો હતો, ત્યારે રાણીએ તેને બેલા. દાસી સાથે નિમંત્રણ મોકલ્યું. . પરંતુ લલિતાંગ હવે ફસાવા નહોતે માંગતે. રાણીના રૂપમાં લુબ્ધ બની નરકની યાતના ભેગવવા ના હેતે ઈચ્છતે. રાણીના ઈજનને તેણે સ્પષ્ટ ઈન્કાર કર્યો અને દુઃખથી ઊગરી ગયે.
જ્ઞાની ગીતાર્થ ભગવંતે આ દષ્ટાંતને ઉપનય સમજાવતાં જણાવે છે કે, હે મહાનુભાવે ! આ લલિતાંગ કુમારને તમે જીવ જાણે. માનવ ભવ એ રાણું ચંદ્રાવતી જેવા છે. ઘણાં બધાં આકર્ષણે ને પ્રલેશનથી એ જીવને પિતા તરફ આકર્ષે છે, ખેંચે છે. પિતાની પાસે એ જીવને જકડી રાખે છે. અને જે દાસી છે તેને ભેચ્છા સમજે એ ઈચ્છા જીવને
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
ભીમસેન ચરિત્ર વધુ વિવળ બનાવે છે. પાપમાં દોરી જાય છે, પાપ કરાવે છે. ને અંતે નરકના ખાડામાં જીવને પડવું પડે છે. રાજાને સાક્ષાત્ મૃત્યુ જાણે. તેનાથી જીવ ડરે છે અને તેનાથી ગભરાયેલે જીવ ગમે ત્યાં કૂદી પડે છે.
જે વિષ્ટાને ખાડે હવે તે ગર્ભવાસ છે. જવ ત્યાં નવ નવ માસ સુધી ઊંધા માથે રહે છે. વીર્ય ને પરસેવા વગેરેથી એ ગોંધાયેલો રહે છે.
લલિતાંગના ખાડામાંથી બહાર નીકળવાના પ્રસંગને પ્રસવ જાણે. જીવ અનેક યાતના વેઠી માતાના ગર્ભમાંથી બહાર આવે છે.
ધાત્રીને તમે પુણ્ય માને. પુણ્ય હોય તે એવે સવેગ મળે છે. સુખ ને સાહ્યબી મળે છે.
ભવ્યાત્માઓ ! ગર્ભવાસનું દુઃખ ખરેખર અસહ્ય ને અકથ્ય છે. શાસ્ત્રકારો ફરમાવે છે કે, કેળના ગર્ભ જેવું સુકોમળ શરીર હોય, એ શરીર ઉપર અગ્નિથી તપાવેલી લાલચળ અનેક સૌ એકી સાથે ભેંકવામાં આવે ને તેનાથી શરીરને જે વેદના થાય, રોમેરોમમાં જે લાય બળે, અંગે અંગમાં જે બળતરા, કષ્ટ થાય તેના કરતાં આઠ ઘણું વિશેષ દુખ ગર્ભમાં રહેલા જીવને થાય છે. અને પ્રસવ સમયના જીવને થતાં દુખની તે કઈ ગણત્રી જ નથી. અનંત દુઃખ તે સમયે જીવ અનુભવે છે.
ભવ્યજને ! ગર્ભાવાસના આ દુઃખને સાંભળીને તમે
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણી
૩૪૭ સૌ એ પુરૂષાર્થ કરે કે જેથી ભવાંતરમાં કયારેય પણ તમારે એ દુઃખ સહન ન કરવું પડે.
આ દુઃખ નિવારવાને એક માત્ર ઉપાય ધર્મ જ છે. જે શુભ ને શુદ્ધ મને આત્મધર્મની એકાગ્રતાપૂર્વક ઉત્કટપણે આરાધના કરે છે, તે જીવેને ફરી ફરી જનમવું. પડતું નથી.
બાકી આ ચૌદ રાજલેકમાં એવું એક પણ સ્થાન ખાલી નથી રહ્યું, કે જ્યાં કર્મ તંત્રથી પરાધિન એવા જીવે ત્યાં જન્મ ન લીધો હોય ! અને આ જનમ-મરણના ફેરા જીવે કેટલીકવાર કર્યો, ક્યાં કર્યાં તેને કેઈ હિસાબ નીકળી શકે તેમ નથી.
આવા અનંતા જન્મમાં ભમી ભમી આજ જીવને માનવજન્મ પ્રાપ્ત થયેલ છે, ત્યારે આ ભવ કેટલે દુર્લભ હશે? આ હિસાબે આ માનવ જન્મનું કેટલું બધું મૂલ્ય હશે? | દેવભવ, તિર્યચભવ વગેરે ભ તે વારંવાર મળે છે. પરંતુ આ માનવભવ વારંવાર મળતો નથી. આથી જ તો શાસ્ત્રકાર મહારાજાઓએ આ માનવભવને દશ દષ્ટાંતે વડે . દુર્લભ કહ્યો છે. - આ દશ દષ્ટાંતે અનુક્રમે આ પ્રમાણે કહ્યાં છે ? (૧) બ્રાહ્મણનું ભજન, (૨) પાશક, (૩) ધાન્યને ઢગલે, () જુગાર, (૫) મણી, (૬) ચંદ્રના પાનનું સ્વપ્ન, (૭) ચક, (૮) કાચબે, (૯) યુગ અને (૧૦) પરમાણું.
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
ભીમસેન ચરિત્ર આ દષ્ટાંતો માનવભવની દુર્લભતા સમજાવનારા છે. આપણે તે વિગતથી જોઈએ.
બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીએ એક બ્રાહ્મણને ખુશ થઈ વરદાન આપ્યું કે “જાવ, ભૂદેવ ! આ સમસ્ત ભરતક્ષેત્રમાં જેટલાં ઘર છે, તે દરેક ઘરથી તમને રોજે રોજ ભેજન મળશે.
ભરતક્ષેત્રમાં ઘર કેટલા? અને બ્રાહ્મણનું આયુષ્ય કેટલું? એ આયુષ્યના દિવસો કેટલા? એ દિવસેના ટંક કેટલા?
હવે જે ઘરેથી તે બ્રાહ્મણને એક ટંક ભેજન મળ્યું હાય, તે ઘરને ફરીથી બ્રાહ્મણને જમાડવાને સમય આવે ખરે? એ શકય છે ખરું?
એ જ રીતે માનવભવનું છે. એ એકવાર મળે તે મળે. વારંવાર તે મળતું નથી.
+ + + આ જુગારમાં ખેલાડી ચાણકયે તમામ શ્રીમંતને જુગારમાં હરાવી દીધા. ને તેનાથી જે ધન મળ્યું તેનાથી તેણે ચંદ્ર ગુપ્તને રાજભંડાર ભરી દીધે.
આ શ્રીમંતેમાંથી કોઈ કદાચ ચાણક્યને ફરી જુગારમાં હરાવી પિતાનું ધન મેળવી શકે એ કદાચ બને. પરંતુ જે
જીવ માનવ જન્મને એકવાર હારી જાય છે, તે જીવ ફરીથી -ભાનવજન્મને મેળવી શકતો નથી. ' '
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણી
૩૪૯ કંઈ કરેડે મણના હિસાબે એક શ્રીમંતે ધાન્યને ઢગલો કર્યો. તેમાં પાશેર જેટલા જ સરસવ ભેળવી દીધા. અને પછી એક ડોશીને એ જુદા કરવા કહ્યું.
આ શકય છે ખરું? કદાચ શકય બને. પણ એકવાર જે માનવભવથી ભ્રષ્ટ બની ગયે, તે તે કોઈ કાળે પછી પાછે. મેળવી શકાતું નથી. +
+ એક રાજાએ પોતાના પુત્રને કહ્યું : હે સુત! તું જે મારી શરત પ્રમાણે મને જીતે તે હું તારા રાજ્યાભિષેક કરું. શરત આ પ્રમાણે છે:
આપણી રાજસભામાં એક હજાર ને આઠ સ્તંભ છે. દરેક સ્તંભને એકસો ને આઠ ખૂણું છે. ' જુગારના ક્રમ વડે એક એક ખૂણાને જીતતા, એક સને આઠ ખૂણા છતે ત્યારે એક સ્તંભ છતાયે કહેવાય. આમ છતતાં જે તું એકવાર પણ હારે તે તારે ફરીથી દાવ રમે પડે. આમ તું દરેક બાજીએ જીતતા ઠેઠ ૧૦૦૮ સ્થંભ જીતી લે તે તને રાજ આપું.”
દેવની સહાયથી કદાચ એ પુત્ર બધી બાજી જીતી પણ લે. પરંતુ સુકૃત્ય વિનાનો હારી ગયેલો માનવભવ ફરીને મેળવ દુર્ઘટ છે જુગારમાં ફરીથી દાવ ખેલી શકાય છે. માનવભવની શરૂઆત એમ ફરી ફરી થતી નથી. એ તે એકવાર હાર્યા તે હાય જ.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫o
ભીમસેન ચરિત્ર ઝવેરીના પુત્રોએ દેશવિદેશથી આવેલા ઘણા બધા પરદેશીઓને કિંમતી રતને વેચ્યા.
પિતા તે સમયે બહારગામ હતા. બહારગામથી પાછા આવી તેમણે પૂછ્યું : “રને કયાં ગયાં ?
પુત્રએ કીધું : “એ રત્ન તે અમે સારા મૂલ્ય વિદેશીઓને વેચી નાંખ્યા છે.”
આ વિદેશીઓ પણ કેઈ એક દેશના ન હતા. એક એક વિદેશી અલગ અલગ દેશને હતું અને વિદેશી તે ઘરાક હતા. વધુ પરિચય તે પુત્રોને હતે નહિ.
એ રને પાછા મેળવી લાવવા પુત્રોને પિતા કહે તે શું એ રને પાછાં મેળવી શકાય ખરાં ?
માનવભવ પણ એક વખત ગયે તે ગયે જ સમજ.
મુળદેવ અને એક બાવાના શિષ્યને એક જ રાતે એક સરખું સ્વપ્ન આવ્યું. - સ્વપ્નમાં બંનેએ ચંદ્રનું પાન કર્યું.
મુળદેવને એ સ્વપ્નના પ્રતાપે રાજ્ય મળ્યું. બાવાના શિષ્ય ગુરુને વન ફળ પૂછયું, તે ગુરુએ કહ્યું આજ તને ભિક્ષામાં ઘી અને ગોળવાળે સુંદર માલપુઓ મળશે.
સ્વપ્ન બાદ જે વિધિ કરવી જોઈએ તે શિષ્ય કરી નહિ ને તે ઉત્તમ ફળ ગુમાવી બેઠે.
માનવભવ પામી જે સુકૃત કર્મ કરવામાં ન આવે તે. તે ભવનું ફળ પણ ગુમાવી જ દેવાય છે.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણી
૩૫૧
તેલને ભરેલે મોટો કુંડ છે. એ કુંડની વચમાં એક ૨ ઈંભ છે. એ રથંભ ઉપર રાધા પૂતળી છે. એ પૂતળીની નીચે ઉલટસુલટ કમે ફરતા એવા ચાર ચકો સતત ફર્યા કરે છે. આ ઉપરાંત આ રથંભ ઉપર એક મોટું ત્રાજવું લટકાવેલું છે.
આ ત્રાજવામાં ઊભા રહી જે કઈ નીચી નજરે એટલે કે તેલમાં પડતા રાધા પૂતળીના પડછાયાને જઈ તેની ડાબી આંખને તીરથી વીંધી શકે, તેણે રાધાવેધ સિદ્ધ કર્યો કહેવાય.
આ રાધાવેધ અત્યંત દુર્ઘટ છે. તેમ સુકૃત વિનાનો હારી ગયેલે માનવભવ ફરીથી પ્રાત્પ કે અશકય છે.
પૂર્ણિમાની એક રાતે સરોવરના કાંઠા ઉપર રહેલા કાચબાએ, પવનના ઝપાટાથી સેવાલ દૂર થતા ચંદ્રને પ્રકાશ જે.
આ પ્રકાશ જોવા માટે તે પોતાના કુટુંબને લાવવા દેડ. કુટુંબને લઈ એ પાછો ફર્યો ત્યારે બધું જ પૂર્વવત્ હતું. સેવાલને લઈ ચંદ્રનું દર્શન થતુ ન હતું.
આ કાચબો કદાચ ફરી ચંદ્ર દર્શન કરવા ભાગ્યશાળી બને, પરંતુ મનુષ્યભવને ગુમાવનારે જીવ ફરીથી તે જન્મ પામી શકતું નથી.
અસંખ્ય એજનના વિસ્તારવાળે અને હજાર જન ઊંડે એ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર છે.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પર
ભીમસેન ચરિત્ર કેઈ દેવ કૌતુકથી આ સમુદ્રમાં પૂર્વ દિશામાં ગાડાની ધું સરી નાંખે અને પશ્ચિમ દિશાએ તેની ખીલી નાખે.
આવડા મોટા સમુદ્રના જલતરંગે વચ્ચે એ ખીલી શું ધુંસરીમાં પેસે ખરી ?
કદાચ દેવગે તે ખીલી પિતાની મેળે પ્રવેશ કરે પણ ખરી.
પરંતુ પુણ્યહીન માણસ એકવાર આ માનવભવ ગુમાવી બેસે છે, તે તે કદી પાછું મેળવી શકતો નથી.
એક દેવે માણિકના બનાવેલ એક સ્થંભનું તેણે બારીક ચૂર્ણ કર્યું, એ ચૂર્ણને તેણે એક નળીમાં ભર્યું.
એ નળી લઈ તે મેરૂ પર્વતના ઊંચામાં ઊંચા શિખર ઉપર ગયે. ત્યાં જઈ તેણે નળીને જોરથી કુંક મારી અને બધું જ ચૂર્ણ ઉડાડી મૂકયું.
માણિકના પરમાણે પરમાણુ ચારેય દિશામાં વેરાઈ ગયા
હવે તેના તે જ પરમાણુને ભેગા કરી, ફરીથી હ. તે ને તે માણિકનો રથંભ બનાવવાનું તેને કહેવામાં આવે તે શું ફરીથી એ સ્થંભ તે બનાવી શકે ખરો ? શું એ શકય છે ખરું? 1 તે જ રીતે એકવાર મળેલા માનવભવને ગમે તેમ વેડફી દેવાથી ફરી પાછો મેળવી શકાતો નથી.
આ પ્રમાણે માનવભવ અતિ દુર્લભ છે. એકવાર જે
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણી તેને યથાર્થ ઉપયોગ કરી લેવામાં ન આવે, આ ભવમાં પુણ્યનો સંચય કરી તેને સાર્થક કરવામાં ન આવે, તે આ માનવભવ કયારેય પાછો મળતો નથી.
માટે હે પુણ્યશાળી આત્માઓ ! ધર્મનું આરાધન કરી, ધર્મમાં રાતદિવસ રત બનીને તમે તમારા માનવજન્મને સાર્થક કરે.
કારણ જ્યાં સુધી આ શરીર સ્વસ્થ અને રોગરહિત છે. વૃદ્ધાવસ્થા આવી નથી, પાંચે ઈન્દ્રિયો હજી બરાબર કામ આપે છે, અને આયુષ્યને અંત થયો નથી ત્યાં સુધી સુજ્ઞજનેએ આત્મકલ્યાણ કરી લેવું જોઈએ. - ઘર બળવા લાગ્યું હોય અને કૂ ખેદી તેને હેલવવા જવું, એ તે મૂખાઈ જ ગણાય ને ? કયો ડાહ્યો પુરૂષ તેમ કરે ? - તેમ જ્યારે શરીર રોગથી ઘેરાઈ ગયું હોય, આંખે ઓછું દેખાતું હોય, કાને સંભળાતું ન હોય, પગ અને હાથ ધ્રુજતા હેય, સ્થિરપણે ન ઊભા રહેવાતું હોય, કે ન બેસતું હોય અને મૃત્યુ નજદીકમાં જ જણાતું હોય ત્યારે શું આત્મકલ્યાણ તમારાથી થઈ શકવાનું છે ખરું ?
માટે ભવે ! અત્યારથી જ જાગ્રત બને. પ્રમાદને - ત્યાગ કરો. આત્મધર્મનું આરાધન કરે.
આયુષ્ય તે પાણીના બુંદ જેવું અસ્થિર છે. પરપોટા જેવું તે ક્ષણિક છે. અને રાજ્યાદિક વૈભવે તે વિજળીના ચમકારા જેવાં છે. આમ જે સમજાતું નથી અને પ્રમાદને ભી. ૨૩
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
ભીંમસેન ચરિત્ર
સેવે છે, તે મૂખ માણસ આ માનવભવને હારી જાય છે, અને જે મૂર્ખ માણસ સ્વર્ગના દ્વાર ઉઘાડનાર એવા ધનુ સેવન કરતા નથી, તે વૃદ્ધાવસ્થાથી પીડાતા પસ્તાવા કરતા શાકાગ્નિથી મળે છે.
ભવ્યેા ! ગુરુ વચનમાં દૃઢ શ્રદ્ધા રાખો. ગર્ભાવાસના દુઃસહ્ય દુઃખાને યાદ કરે. એવાં દુઃખા વારવાર સહન ન કરવાં પડે, તે માટે પ્રમાદના ત્યાગ કરે.
કારણ મૂર્ખાઓના સમય પ્રમાદમાં જ જાય છે. તેઓ વ્યસન અને વાસનામાં જ જીવન મરમાદ કરી નાંખે છે. જ્યારે તત્ત્વજ્ઞાનીઓ, સુજ્ઞ ના અને વિચારશીલ આત્માઓ પેાતાના સમય આત્મ વિચારણામાં, શુભ, કાર્યાંમાં પસાર કરે છે. મૂર્ખાઓનું જીવન ધેારવામાં ને અઘડવામાં જાય છે, જ્યારે ધમ ને સમજેલા આત્માઓનું જીવન આત્મકલ્યાણમાં જ વ્યતીત થાય છે.
આ લેાકમાં જે જે માણસેા જન્મ્યા, તે તે મૃત્યુને વશ થયા છે. કોઈ આ પૃથ્વી ઉપર અમર નથી રહ્યું. પરંતુ જેએ ધમા માં હમેશાં આસક્ત છે, તેઓના જન્મ જ સફળ થયા છે. તેઓનું જીવન જ પ્રશંસનીય છે.
ભબ્યા ! યાદ રાખેા. જેઆની સમ્યકૃત્વ ગુણથી શેાભતી બુદ્ધિ જિન ભાષિત શાસ્ત્રોમાં સ્થિર રહે છે, તેએ જ આ ભવ સમુદ્રને પાર કરી શકે છે. તેમાં જરાય સંશય નથી.
પરંતુ જેએ બુધ્ધિના ઉપયાગ માત્રવાક્છટામાં, વાતાના તડાકા મારવામાં કે ખીજી રીતે ફેાગત ઉપયાગ કરે છે, તે
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણી
૩૫૫
સ્વય' લક્ષ્યથી ભ્રષ્ટ થયેલા માણુની જેમ જન્મ, જરા અને મૃત્યુથી દુ:ખીત થયેલા કયારે પણ આ ભવસાગરને પાર કરી
શક્તા નથી.
માણસેાને માહમાં નાખનારા કેટલાક ગુરૂએ પથ્થર જેવા છે. તેઓ પાતે તે આ સંસાર સમુદ્રમાં ડૂબે છે, પણ સાથે સાંસારિક સુખની ઇચ્છાથી ખીજાઓને પણ તેમાં ડૂબાડી દે છે.
કેટલાક ગુરૂએ વાંદરા જેવા હેાય છે. જ્યાં સુધી પ્રયાજન સિધ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી તે આધ પમાડે છે, પણ ત્યાર પછી તેઓના ત્યાગ કરી લુબ્ધ થયેલા તેએ. ખીજે સ્થળે ચાલ્યા જાય છે.
આથી વિચક્ષણ પુરુષાએ માણસામાં એક રત્ન સમાન અને સજ્જનાએ ઉપાસના કરવા ચેાગ્ય એવા ગુરુ ઉપર જ શ્રધ્ધા કરવી. તેને જ પેાતાના ગુરૂ સમજવા, માનવા ને પૂજવા માંસ અને મજાથી યુક્ત તથા વિષ્ટા અને મળમૂત્રના ઉત્પત્તિ સ્થાન રૂપ આ માનવ શરીર છે. એ શરીર ઉપર જેએ જરાપણ આસક્ત બનતા નથી, માહ રાખતા નથી, તેએ જ સાચા તત્ત્વજ્ઞાની છે એમ જાણે.
ક્રોધ હુમેશાં યાય છે. શત્રુઆને પેદા કરનાર ધ છે. ક્રાધ કરવાથી ઘણું બધુ નુકસાન થાય છે. સાંસારિક વ્યવહાર તે તેનાથી ખગડે જ છે. એટલું નહિ આત્માને પણ તે દુષિત કરે છે. માટે બન્યા ! કદી દાય કરશેા નિહ.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
ભીમસેન ચરિત્ર ક્રોધની પળ આવે ત્યારે મન ઉપર સંયમ રાખ. સહિષ્ણુ બનજો. ક્ષમાવાન થજે.
આ કુટુંબ સ્વજન વગેરે સૌ સ્વપ્ન સમાન છે. મૃત્યુ બાદ કઈ સાથે આવનાર નથી, આંખ મીંચાતા જ એ સૌ સાથેના તમારા સંબંધ તૂટી જવાના છે.
આ દેખાતા વૈભવ વિલાસે ઝાંઝવાના જળ જેવા છે. તેમાં તમે મેહ ન પામે.
અધ્રુવ, અશાશ્વત અને અનિત્ય એવા આ શરીર પ્રત્યે આસક્ત ન બને. તેની મમતાને ત્યાગ કરે. દેહ તે બળીને ખાખ થઈ જવાને છે. આત્મા જ અમર છે. એ આત્માનું ધ્યાન ધરી લે.
જેઓ આવી આત્મ સંપત્તિમાં મગ્ન બને છે, તેઓ દુનિયાની ભૌતિક સમૃધ્ધિને તે તૃણવત જ સમજે છે.
ધર્મના બે પ્રકાર છે. શ્રત ધર્મ અને ચારિત્ર ધર્મ. આગમ સૂત્રોનું શ્રવણ કરે, તેના ઉપર શ્રદ્ધા રાખે અને તે પ્રમાણે જીવન વ્યતીત કરે
ચારિત્રધર્મના બે પ્રકાર છે. આગારી ધર્મ અને અનગારી ધર્મ.
આલોક અને પરેકના ભયને નાશ કરનાર પહેલાં આગારી ધર્મમાં શ્રાવકના બાર વ્રતને સમાવેશ થાય છે. જ્યારે બીજા અનગારી ધર્મમાં પાંચ મહાવ્રતને સમાવેશ થાય છે. શુભ ભાવથી બંને ધર્મનું આરાધના કરવાથી ભવાંતરે મેક્ષ સુખ મળે છે.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની ગરવી વાણું
૩૫૭ ભવ્યાત્માઓ! સુખ અને સંપત્તિ જોઈતાહય, સૌન્દર્ય અને સ્વાથ્ય જોઈતું હોય, શાંતિ અને આરામ જોઈતા હોય તે શુભ ભાવથી ધર્મનું સેવન કરે,
જે ભવ્યાત્માઓ શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના વચનને આદર કરે છે, તે તે પ્રમાણે તેનું પરિપાલન કરે છે, તેઓ આલોક ને પરલોકમાં અવશ્ય સુખી થાય છે.
માનવભવની મહત્તા સમજાવી આચાર્ય ભગવંતે વ્યાખ્યાનની સમાપ્તિ કરી. અને સર્વ મંગલ માંગલ્યમ્ સંભળાવ્યું.
આચાર્યશ્રીની વાણી પ્રભાવક હતી. તેમનું ચારિત્ર્ય એટલું બધું ઉત્કટ અને અણિશુદ્ધ હતું, કે તેમના શબ્દોમાં એક જાદુ ટપકતું હતું. તેઓ જે કંઈ બોલતા તેની શ્રોતા ઉપર ધારી અસર થતી. તેમની વાણી શ્રોતાના હૈયા ઉપર જઈને અથડાતી અને શુભ ભાવનાને તે જગાડતી. - ભીમસેન અને તેને પરિવાર તે આચાર્યશ્રીની વાણી સુધાનું પાન કરી હર્ષોલ્લષિત બની રહ્યા હતા. પળે પળે તેમના મુખારવિંદ ઉપર શુભ ભાવનાઓની ઝલક વર્તાતી હતી. આચાર્યશ્રીની મંગળ વાણુથી તેમના અનેક પરિતાપ ઉપશમ પામ્યા હતા.
- આચાર્યશ્રીના પ્રવચનની વધુ ઘેરી અસર તે હરિ ઉપર થઈ. તેને સાજુ આત્મા સંસારની અસારતા અનુભવવા લાગ્યું. દેહની નશ્વરતાથી તેને આત્મા અસ્વસ્થ બની રહ્યો.
તે વિચારી રહ્યો ઃ હવે શા માટે મારે આ સંસારમાં 'ચડી રહેવું ? તેના માટે આ બધે પાપ ભાર વેઠવાનો? અને
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
ભીમસેન ચરિત્ર એ વેઠીને મને શું મળવાનું? તેમાં મારું શું સાધ્ય થવાનું? મારે તે જન્મ વિફળ જ જવાનો?
પણ નહિ, હજી કંઈ બગડી નથી ગયું. હજી મારામાં યૌવનની તાઝગી છે. તરવરાટ છે. મારી બધી ઇન્દ્રિયે હજી પણ સ્વસ્થ ને નિગી છે.
જે આયુષ્ય વીતી ગયું તે ભલે વીતી ગયું. બાકીના મારા આયુષ્યની પળેપળ હું આત્મકલ્યાણમાં ખર્ચી નાંખીશ.
સંસારમાં રહીને તે એ કંઈ જ બની શકે તેમ નથી. આથી હું હવે દીક્ષા જ અંગીકાર કરીશ. પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંતે ભાખેલે એ પવિત્ર અનાગરી ધર્મ જ પાળીશ.
આમ સૌ ધર્મભાવના અનુભવી રહ્યા હતા. વ્યાખ્યાન પૂરું થયા બાદ સૌ કેઈએ પોતાની યથાશક્તિ પ્રમાણે વ્રતના પચ્ચક્ખાણ લીધા. નિયમની પ્રતિજ્ઞા લીધી. અને સ્વ સ્વ સ્થાનકે ગયા.
પણ હરિપેણ તે આચાર્ય ભગવંત પાસે જ બેસી રહ્યો. વડીલ બંધુ આદિને તેણે જવા દીધા. અને એક ત્યાં સંતના સાનિધ્યમાં ઊભે રહ્યો.
મહાનુભાવ! તમે હજી કેમ અહીં ઊભા છે ? આપને કંઈ પૂછવું છે ?' વાત્સલ્ય નીતરતા સ્વરે સૂરિજીએ કહ્યું.
ગુરુદેવ! આપની વાણીની મારા ઉપર એટલી બધી ઘેરી અસર થઈ છે, કે આપની પાસેથી મને દૂર થવાનું મન જ થતું નથી.
આપે એટલી સચોટતાથી માનવ ભવની દુર્લભતાનું
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુની ગરવી વાણી
૩૫ટ જ્ઞાન અમને આપ્યું છે, કે એ ભવ હું હવે હારી જવા નથી માંગતા.
મારે આમા તે હવે આપે બતાવેલો એ અનાગારી ધર્મનું આરાધન કરવા જ કહે છે.” હરિજેણે વિનમ્રભાવે કીધું,
મહાનુભાવ ! તે વિલંબ શા માટે ? ગયેલી પળ કદી પાછી નથી આવતી. સુખેથી દીક્ષા અંગીકાર કરે અને આત્મ કલ્યાણ કરે.”
ગુરુદેવ ! હું આજે જ મારા વડીલ બંધુની આજ્ઞા મેળવી લઈશ. તેમની અનુમતિ મળતાં જ હું આપની પાસે ચાલ્યા આવીશ. હવે તે એક પળ પણ આ અસાર સંસારમાં રહેવું અકારું લાગે છે.” હરિ જેણે પોતાની આત્મભાવના જણાવી.
“વડીલેની આજ્ઞા જરૂર મેળવે તેમના આશીર્વાદ લે. અને પછી ચાલ્યા આવે. વીરપ્રભુને આ ધર્મ તે સૌ માટે સદાય ખૂલે છે.”
હરિ પેણ તરત જ રાજમહેલમાં આવ્યું. આવીને ભીમને સેનને મળે. હાથ જોડીને વિનમ્રભાવે તેણે પિતાની આત્મભાવના જણાવી.
હરિણ! તારી શુભ ભાવનાનું હું અનુમોદના કરું છું. આવી ભાવના અંતરમાં જન્મવી એ જ ઘણું ભાગ્ય છે. તું ખરેખર ભાગ્યશાળી છે.
પણ ભાઈ ! હજી તે તું મારાથી ઉંમરમાં માને છે, વળી સંસારનાં સુખે પણ તે તે હજી પૂરાં ભેગવ્યાં નથી.
અને દીક્ષા એ કંઈ બાળકના ખેલ નથી. ઘણી બધી
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
ae
ભીમસેન ચરિત્ર
સહન શક્તિ એ માટે જોઇએ છે. માવીશ માવીશ પરિષહેાના સામના કરવા પડે છે.
ભાઈ ! એ સહન કરવાને તું હજી નાના છે. ઉંમર થયે હું જાતે જ તને દીક્ષા માટે અનુમતિ આપીશ.' ભીમસેને હરિ ણને સમજાવવા માંડયો.
• વડીલ બંધુ ! મારા અવિનય ક્ષમા કરજે, હું ઉંમરમાં નાના છું તેની ના નહિ. પર ંતુ આ આયુષ્યના શે। ભરીસે કરવા ? અને કેને ખખર કેતુ મૃત્યુ કઈ ઘડીએ થવાનુ છે ? અને નાની ઉંમરમાં જે કઈ ધર્મારાધન થઈ શકે, એ કઇ વૃદ્ધ ઉંમરે થાડુ થઈ શકવાનું છે?
વળી સંસારનાં સુખ એ ! આભાસ છે. તે શાશ્વત સુખ નથી. ક્ષણિક છે, ચંચળ છે. તેમાં શું આનદ માણવા ? અને સસારમાં પણ દુઃખાનેા કયાં પાર નથી ? એ માટે પણ સહન શક્તિ તા જોઇએ જ છે ને ? એ દુઃખે સહન કરી આપણે શુ' મેળવીએ છીએ ? એ કરતાં તે શુભ ધ્યેય માટે સહન કરવુ શુ ખેાટુ?
માટે પૂજ્ય ભાઈ ! મને દીક્ષાની અનુમતિ આપે. તમારા મગળ આશીર્વાદ આપે.
ભીમસેને એ પછી ષિષ્ણુને સસારમાં રહેવા ઘણુ સમજાવ્યેા. પરંતુ હિરષેણુના આત્મા જાગી ગયા હતા. તેની ભાવના ખળવત્તર બની ચૂકી હતી. તેણે જ બધી વાતાના રદિયા આપ્યા.
ભીમસેને જોયું, કે ષિણની ભાવના પાછી ન વળાય તેવી છે. આથી શુભ કામમાં વિાધક ન મનતાં તેણે હરિષણને સહર્ષ અનુમતિ આપી.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. આચાર્યશ્રી હરિષણ સૂરિજી
ભીમસેને આત્માના ઉલ્લાસપૂર્વક હરિને દીક્ષા લેવાની અનુમતિ આપી. હરિને તેથી ઘણે જ આનંદ થ. ભીમસેનની આ અનુમતિમાં સુશીલાએ પણ સાથ આપ્યો તેણે પણ પોતાના દિયરને અંતરના ઉમળકાથી ખરા અંત કરણથી આશીર્વાદ આપ્યા.
- હરિષણ વડીલ બંધની અનુમતિ મળતાં જ સીધે આચાર્ય ભગવંત પાસે આવ્યા. સૂરીશ્વરે દીક્ષાનું શુભ મુહુર્ત કાઢી આપ્યું.
ભીમસેને એ દરમિયાન સારી ય રાજગૃહી નગરીમાં ભારે ધામપૂર્વક દીક્ષા મહોત્સવ ઉજવે. નગરના તમામ જિનાલમાં પૂજા ભણાવી. ભારે આંગી રચાવી. અષ્ટાધિકા મોત્સવ મનાવ્યો. ઠેર ઠેર સ્વામીવાત્સલ્ય કરાવ્યું. ગરીબેને ભજન અને વસોનું દાન કરાવ્યું. અમારિ પડહ વગડાવ્યા. કસાઈખાના બંધ કરાવ્યા. અને હરિષણના પાસે મુક્ત હાથે સાંવત્સરિક દાન કરાવ્યું.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૨
ભીમસેન ચર્શિત્ર દીક્ષાના મંગલદિને ભારે દબદબાપૂર્વક વરઘેડ કાઢ્યો. હરિણને સુંદર રીતે શણગારેલા ગજરાજ ઉપર સુવર્ણ અંબાડીમાં બેસાડે. વાજતે ગાજતે તેને નગરના મુખ્ય રસ્તે ફેર. પ્રજાજનોએ તેને ફુલ, અક્ષત ને મેતીએથી વધાવ્યું. મંગલ ધર્મ ગીત ગાયાં.
કુસુમશ્રી ઉદ્યાન આવતાં વરઘોડો ઉતરી ગયે. સૌ પગે ચાલીને ઉદ્યાનમાં આવ્યા. આચાર્ય ભગવંતને સૌએ વંદના કરી.
દીક્ષાનો અવસર થતાં જ આચાર્યશ્રીએ દીક્ષા વિધિની શરૂઆત કરી. હરિષણને આજીવન સામાયિક લેવરાવ્યું. સમય થતાં હરિઘેણે પંચમુષ્ટિ લોન્ચ કર્યો. સંસારી વ. ઉતારી નાખ્યાં. અને ગુરૂ ભગવંતે આપેલ શ્રમણનાં સફેદ અને નિર્દોષ વસ્ત્ર પહેરી લીધાં.
આચાર્ય ભગવંતે હરિષણને આઘે આપે. ને તેમના નામકરણની વિધિ કરી. સભાજનેએ નવ દીક્ષિત સાધુની જય બોલાવી.
દીક્ષાને અવસર પતી ગયે. ભીમસેન અને બીજાઓએ નવદીક્ષિત હરિણુ મુનિને વંદના કરી અને મુનિપુંગવે સૌને ધર્મલાભ આપ્યા.
અને બીજે જ દિવસે સૌ શ્રમણ ભગવંતેએ વિહાર કર્યો. ભીમસેન અને સુશીલાએ, દેવસેન અને કેતુસેને તેમજ અન્ય સ્નેહી અને પરિવાર જનોએ અશ્રુ ભીની આંખે હરિષણ મુનિને વિદાય આપી.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય શ્રીહાષણ સુરિજી
ક
ભીમસેન હવે એકલા પડયા. ભાઈના વિરહથી તેનુ મન વ્યાકુળ બન્યું. ભાઈની યાદથી તેની આંખમાં આંસુ આવી ગયાં. પાતાના નાના ભાઈ નાની ઉં"મરમાં સ'સાર છેડીને નીકળી ગયેા, પણ પાતે નથી નીકળી શકતા એ વિચારથી પણ તેને પસ્તાવેા થવા લાગ્યા. અને પેાતાની અશકિતને નીંદવા લાગ્યા.
નાના ભાઈના ચાલ્યા જવાથી રાજવહીવટની જવાબદારી વધી. એ બધુ જ કામ કરતાં તેને હરિષેણુની યાદ સતત સતાવ્યા કરતી હતી. એ સમયે એ વિચારતા ઃ
‘સાધુ તેા ચલતા ભલા. આજે આ ગામ તેા કાલે ખીજા ગામ. ન જાણે હવે તેમના દર્શન મને કયારે થશે? ભીમસેને દીક્ષા તે ન લીધી, પરંતુ પોતાનું જીવન વિશુદ્ધપણે વ્યતીત કરવા લાગ્યા. ધર્મક્રિયા તે વધુ ને વધુ કરવા લાગ્યું.
આ બાજુ હરિષેણ મુનિએ પણ પેાતાનુ' જીવન અઠ્ઠલી નાંખ્યું. પેાતે એક સમય રાજવી સંતાન હતેા તે એ વિસરી ગયા. અને ખૂબ જ એકાગ્ર બની આત્મ સાધના કરવા લાગ્યા. આચાર્ય શ્રીની નિશ્રામાં તેમણે શાસ્ત્રાના અભ્યાસ સર્ કર્યાં. વ્યાણુ, ન્યાય વગેરેનું અધ્યયન કરવા લાગ્યા. જપ અને તપથી આત્માને વિશુદ્ધ બનાવવા લાગ્યા. ખૂબ જ સાવધાનીથી અપ્રમત્તભાવે જીવનના દિવસે વ્યતીત કરવાલાગ્યા.દિવસે વીતતા ગયા તેમ તેમનું જ્ઞાન વધતુ
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૪
ભીમસેન ચરિત્ર
ગયું. તપ વધતા ચાલ્યેા. નિત્યની ક્રિયા તા થતી જ હતી. ગુરુગમથી ચેગ પણ કર્યાં.
પેાતાના શિષ્યને આમ ઝડપથી વિકાસ સાધતા જોઈ ગુરુ આનંદ અનુભવતાં હતા. અને તેને વધુ ને વધુ ચેાગ્ય
મનાવતા હતા.
કાળક્રમે અનેક સ્થળે વિહાર કરતાં સૌ શ્રમણ ભગવતે શ્રી સિદ્ધાચલ તીર્થ આવ્યા. આ સમયે આ શિષ્ય ચેાગ્ય અને સ્થવીર બન્યા હતા.
આચાર્ય શ્રી ધર્માંધેષસૂરિએ પેાતાના શિષ્યને ચેાગ્ય જાણી પેાતાના પદ ઉપર વિભૂષિત કર્યાં,
હવે હરિષણ મુનિ આચાય તેમણે ભાવથી વ ંદના કરી અને રીતે સાર્થક કરે તેવા આશીર્વાદ માંગ્યા.
અન્યા. પેાતાના ગુરુને આ પદને પેાતે યશસ્વી
આચાય ભગવતે પેાતાના અતકાળ નજદીક જોયા. આથી તેમણે વિમલાચલ તીમાં અનશન કર્યું. સમસ્ત જીવ રાશીને ખમાવી શુલ ધ્યાન ધર્યું અને સમાધિ ચેાગને પ્રાપ્ત થયેલા અને નિમ ળ ધ્યાન ચેાગથી નિવૃત્ત થયેલા સુરીશ્વર સિદ્ધ સ્થાનને વર્યાં.
આચાર્ય શ્રી હરિષેણુ સૂરિજીએ ગુરૂની સ્મૃતિમાં અદ્રમ તપ કર્યાં. અને તેનું પારણુ કરી ગામેાગામ વિહાર કરતાં રાજગૃહી આવ્યા.
ભીમસેનને ખબર પડતાં જ તે સપરિવાર દોડી આવ્યેા.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યશ્રી હરિણ સૂરિજી
૩૬૫ ભાવપૂર્વક વિધિસહ વંદના કરી. અને ધર્મોપદેશ સંભળાવવા વિનંતી કરી.
આચાર્યશ્રીએ એ વિનંતીને સ્વીકાર કર્યો અને મેઘસમ ગંભીર નાદે ધર્મદેશનાની શરૂઆત કરી
આ સંસાર સમુદ્રમાં ડૂબતાં પ્રાણીઓ માટે સમ્યકુત્વ ધર્મ નૌકા સમાન છે. આ સંસારથી ભય પામતાં એવા પાપભીરુ આત્માઓએ હંમેશા શુભ અને શુદ્ધ મનથી. સમ્યકત્વ ધર્મની આરાધના કરવી જોઈએ.
ભ! આત્માની વિશુદ્ધિ માટે શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે બાર ભાવના બતાવી છે. આ બારે ભાવનાએ નિત્યપણે ભાવવાથી દુરંત એવા સંસાર સમુદ્રને તરી જવાય છે. ( હે મૂર્ખ ! તું સંસારના સુખની ચાહના કેમ કરે છે? એ સુખ તે વિનશ્વર છે. બીજના ઝબકારા જેવા ક્ષણિક અને ચંચળ છે. સંસારના ભોગ વિલાસે સમુદ્રના જળ તરંગ સરીખા છે. તેને કઈ અંત જ નથી. તેમાં ય. ક્યારેય તૃપ્તિ મળતી જ નથી.
આથી હે જીવ! સંસારની જડ રૂપ એવા મોહને ત્યાગ કર. માયાને ભયાનક વિષ સમાન જાણુ, અને વિકાસને વિપત્તિનું મૂળ જાણુ.
આ રીતે હે ભવ્યાત્માઓ ! તમે અનિત્ય ભાવનાને ભા.
મહાનુભા! આ સંસારમાં પ્રાણીઓને મોક્ષ સુખ આપનાર શ્રી જિનેશ્વર ભગવંત સિવાય અન્ય કેઈ શરણ નથી
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૬
ભીમસેન ચરિત્ર - જે નિન્દિત આત્મા પરિવાર સહિત દુઃખથી પીડાય છે, તે શું અન્ય નિઃસહાય દુખી જીવનનું રક્ષણ કરવા કયારે ય સમર્થ થઈ શકે ખરે? ' અરે યમરાજાના સુભટો જ્યારે તને લેવા આવશે. ત્યારે સ્વાથી એવા માતા, પિતા, પુત્ર, પત્ની મિત્ર, ભાઈ, નકર વગેરે તારું કંઈ જ રક્ષણ નહિ કરી શકે.
આ જગત સ્વપ્ન સમાન છે. ક્ષણ વિનશ્વર છે. પાણીના પરપોટા જેવું આ જીવન છે. આ સઘળું મિથ્યા છે. ભ્રમણા “ઉત્પન્ન કરનારું છે. આ બધું તે અલ્પ જ્ઞાનવાળાને સમ- જાવવા માટે છે.
પરંતુ વિષયોમાંથી વિમુખ થયેલા સત્ય વૈભવવાળા - મહાત્માએ તે આ વિષય જન્ય ભેગની ક્ષણને ભયંકર કાળા ઝેરી સાપ સમાન જુવે છે.
આમ અશરણું ભાવનાથી તજવા લાયક સંસારત્વને વિચારીને, ભવને અંત કરનારા શરણ્ય એવા શ્રી જિનેશ્વરને હે ભવ્ય ! તમે ભજે.
આ સંસારમાં સર્વ જીવો કર્માધીન છે. પિતાપિતાના કર્મ અનુસાર સુખ દુઃખ અનુભવે છે. આ સંસારમાં કઈ જીવ સ્વર્ગથી યેવે છે, જ્યારે કઈ દુઃખી જીવ સ્વર્ગમાં જાય છે. કોઈ રંક છવ રાજા બને છે. અને કેઈ રાજા રંક પણ બને છે.
ભવ્ય ! સત્ય સ્વરૂપવાળી આ સંસાર ભાવનાને ભાવે અને આગમ તર ઉપર શ્રદ્ધા રાખે.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યશ્રી હરિણુ સૂરિજી
૩૭ પુત્ર, પૌત્ર, પૌત્રી વગેરે પ્રજા જન્મ મરણના ભયને દૂર કરવા સમર્થ નથી. નરકરૂપ નગરના માર્ગને કુટુંબનું કેઈપણ સભ્ય રોકી શકતું નથી. તેમજ અગણિત આવતાં દુખને પણ કોઈ અટકાવી શકતું નથી. આ બધાને અટકાવી શકવા કોઈપણ સમર્થ હોય તે તે એક માત્ર ધર્મ જ છે.
વિપત્તિરૂપ અગ્નિથી બનેલો આ જીવ પોતે કરેલા અતિ ઘોર કર્મો કેદની પણ સહાય વિના એકલે જ ભેગવે છે. તમે કદાચ એમ માનતા હશે, કે એવા દુઃખના કે પાપના ઉદય સામે તમારું કોઈ રક્ષણ કરશે, પણ એવું રક્ષણ કરવા કઈ શક્તિમાન થતું નથી. દરેક જીવને પિતાના કરેલા કર્મો પિતે જ ભેગવવાં પડે છે.
વિપુલ ભયને આપનાર આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતે આ જીવ કેઈ પણ સ્થાનમાં પરવશપણાને નથી પામે એમ બન્યું જ નથી. માટે સંસારના પરિભ્રમણનો અંત લાવનાર એક ધર્મની તમે આરાધના કરે.
હે આત્મન ! એકવ ભાવના ભાવવાથી પ્રાર્થના વિના જ તને શાંતિ મળશે. નરક વગેરેના ભયંકર દુઃખેનું શમન થશે. સ્વાર્થ, અંધ, દુષ્ટ અને મૂર્ખ માણસનું મમત્વ ભાવથી પતન થાય છે. માટે જ સુગુરુના મુખથી ધર્મ તત્વને જાણું તે માટે ઉદ્યમ કર.
હે ભવ્ય ! જડ સ્વભાવરૂપ શરીરથી ચૈતન્ય સ્વરૂપી આત્મા ભિન્ન છે. માટે મેહબુદ્ધિને ત્યાગ કરીને શુદ્ધાત્મતત્ત્વનો અનુભવ કર.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩િ૬૮
ભીમસેન ચરિત્ર વિશ્વમાં જે જે પદાર્થો જેઓએ ભગવ્યા, તે તે જડ પદાર્થો ખરેખર સ્વ સ્વભાવથી ક્ષણે ક્ષણે વિલક્ષણપણને પામે છે.
હે ભવ્ય! પુત્ર, પત્ની, મિત્ર, બંધુ વર્ગ તથા સર્વ, વસ્તુ ધન વગેરે પણ ક્ષણે ક્ષણે પર સ્વભાવને પામે છે. એમ તમે બુદ્ધિથી ભાવના ભાવે.
આ પ્રમાણે અન્યત્વ ભાવનાની જડ અને ચેતનની ભિન્નતાને જાણીને હે સજજન પુરુષ! સંસાર સમુદ્રમાં નાવ, સમાન ભવ્ય આત્મરમણુતા કરે.
આ શરીર રૂધિર, આંતરડાં, માંસ, મજજાના પીંડરૂપ અનેક નાડીઓના જાળાથી ગુંથાયેલ છે. આ શરીરમાં અંશ માત્ર પણ પવિત્રપણું જણાતું નથી. છતાં પણ જુઓ તો. ખશ, મૂર્ખ માણસો તેમાં મેહ પામે છે.
આ માનવ શરીર દુર્ગધની ખાણરૂપ છે, તેના પિષણ, માટે અનેક દુખે સહન કરવાં પડે છે. આ જ શરીરની. જે ચામડી ઉતારી લેવામાં આવે, તે તેને જોઈ તેના ઉપર કાગડા અને કૂતરા તૂટી પડે એવું તેનું બંધારણ છે. વળી આ શરીર ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામવાના સ્વભાવવાળું છે. આથી હે બુદ્ધિમાન પુરૂષ! તું શરીરના મોહને ત્યાગ કર તેની. મમતાને નાશ કર.
કારણ આ શરીર કૃમિ, કીડા વગેરેથી મલિન છે. હાડકાને મળે છે. અગણ્ય દુઃખનું કારણ છે. રોગનું ધામ છે. હંમેશાં અનંત ક્ષેભનું કારણ છે. સતત અરૂચિ
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યશ્રી હરિપેણ સૂરિજી
૩૯ કરનારું છે. મૃત્યુના પરિણામવાળું છે અને અંતે ભસ્મશાત થનારું છે. આવું આ શરીર શું કઈને સ્વાધિન થાય ખરું?
ભવ્યાત્માઓ ! હંમેશાં આવી અશુચિ ભાવના ભાવે. આ ભાવનાનું નિરંતર સેવન કરવાથી આત્મા શીધ્રપણે વિકાસ પામે છે.
તવજ્ઞ પુરૂષે મન, વચન અને કાયાની ક્રિયાને વેગ કહે છે. કર્મના વિવિધ પ્રકારના ભેદોથી ભિન્ન એવા તેના બે પ્રકાર કહ્યા છે.
એક શુભ આસ્રવ અને બીજો અશુભ આસ્રવ જીવ આ બંને કિયાગથી ઉચ્ચતા અને નીચતા પ્રાપ્ત કરે છે.
યમ, નિયમ, વિરાગથી રંગાયેલું, તત્વચિંતન અને પ્રશમરસમાં નિમગ્ન થયેલું તેમજ શુદ્ધ લેસ્થામાં નિત્ય અનુગત રહેલું શુભ ને શુદ્ધ મન, ભાવનાઓ વડે શુભ આમ્રવની શ્રેષ્ઠ મિત્રતા કરે છે.
કષાયરૂપ દાવાનલના તાપથી અભિપ્ત થયેલ, ભગ વિગેરેથી વ્યાકુલ બનેલ અને સદાય વિષયમાં રંગાયેલું મન, સંસારમાં રખડાવનાર એવા અશુભ કર્મ બાંધે છે.
જે ભવ્યાત્મા, સંસારના સમસ્ત વ્યાપારને તૃણ સમાન ગણીને મૃત જ્ઞાનમાં આસકત બને છે, તે શુભ કર્મ બાંધે છે.
પ્રભુના વચને સત્ય અને કલ્યાણપ્રદ છે તેમજ અસત્ય વચન સિંઘ તેમજ અન્યાય-અનીતિ માગે લઈ જનારુ પાપમય છે. એમ માને છે અને જે પિતાની કાયાના વ્યાપારને
ભી. ૨૪
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૦
ભીમસેન ચરિત્ર કાબૂમાં રાખે છે, દેહના મમત્વને ત્યાગ કરે છે અને પવિત્ર કાય વેગથી નીતિ માગે સંયમી જીવન જીવે છે, તે આત્મા શુભ કર્મ બાંધે છે.
જ્યારે બીજા આત્માઓ, કે જે સતત પાપની જ પ્રવૃત્તિ કરે છે. પિતાની કાયાને પાપકર્મમાં જ ડૂબાડી રાખે છે, તેઓ અશુભ કમેને બાંધે છે.
ભવ્યાત્માઓ ! આ પ્રકારની આશ્રવ ભાવને ભાવવાથી આત્મા શાશ્વત સુખને પામે છે.
સવ આસ્ત્રોનો સર્વ પ્રકારે નિરોધ, તે સંવર. આ સંવર દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે પ્રકારે છે.
તપસ્વીઓ ધ્યાન ધરીને પાપને અવરોધ કરે છે. તે સર્વ મતમાં પ્રધાન અને પ્રથમ દ્રવ્ય સંવર છે અને સંસારના ભયને નાશ કરનાર તેમજ સંસારના મૂળ કારણરૂપ કિયાની વિરતિ, તે ભાવ સંવર છે.
- આ સંવર એક મહાવૃક્ષ જેવું છે. શુદ્ધ આચાર અને વિવેક તેનાં મૂળીયાં છે. ચારિત્ર તેનું થડ છે. સુવિશુદ્ધ પ્રથમ તેની ડાળી છે. સદ્ધર્મ પુખે છે, ભાવના તેનાં ફળ છે.
આ સંવર ભાવનાથી આત્મા ઘણું પાપ કર્મથી બચી જાય છે.
ભો ! જેનાથી અન્ય જન્મના બીજ સ્વરૂપ કર્મો નાશ થાય છે, તેને જ્ઞાની ભગવંતે નિર્જરા કહે છે. સકામ નિશ અને અકામ નિર્જરા એમ તેના બે પ્રકાર છે. સંયમી
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય શ્રી હરિષણ સૂરિજી
૩૭૧
આત્માએને સકામ નિર્જરા હેાય છે, જ્યારે અકામ નિરા સ` પ્રાણીઓને હાય છે.
વૃક્ષ ઉપર રહેલાં ફળો એ રીતે પકવાય છે. એક ફળ આપે!આપ વૃક્ષ ઉપર પાકે છે ને ખીજાં ફળ ખાહ્ય ઉપાચેાથી પકવવામાં આવે છે. તે જ પ્રમાણે આત્માને લાગેલા કાં થાયેાગ્ય કાળે સ્વતઃ ઉદયમાં આવે છે અને ભાગવાય છે. તેમજ તપ, અનુષ્ઠાન,ધ્યાન વગેરેથી એ કર્માંના ક્ષય થાય છે.
જૈમ પ્રયત્ન વડે સાનામાં ભળેલી માટી વગેરે અશુદ્ધિ અગ્નિથી દૂર થાય છે,તે જ પ્રમાણે આત્માને વળગેલી કની અશુદ્ધિ તપરૂપી અગ્નિથી દૂર થાય છે.
સંસારિક દુઃખાથી ભય પામેલા, ધીર સ્વભાવવાળા અને શ્રુત જ્ઞાનના પાર ંગત મહષિ એ સુખપૂર્વક વિવિધ પ્રકારના બાહ્ય તપનું આરાધન કરે છે.
આ બાહ્ય તપ છ પ્રકારે છે. આ દેહ શુદ્ધિ થાય છે અને આંતર તપથી થાય છે, આ તપ પણ છ પ્રકારે છે.
તપથી ઉત્કૃષ્ટપણે આત્માની શુદ્ધિ
ભવ્યાત્માઓ! આવી નિર્જરા ભાવના ભાવી તમે તમારા દેહ અને આત્માને વિશુદ્ધ કરે.
જેના વડે આ ગેલેાકયની હુંમેશાં વિશુદ્ધિ થાય છે, જેના વડે આ લેાકના ઉદ્ધાર થાય છે, એવા પવિત્ર ચિરંતન ધમ રૂપી કલ્પવૃક્ષને નમસ્કાર હા !
શ્રી જિનેશ્વર ભગવ ંતાએ જે ધમની પ્રરૂપણા કરી
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭ર
ભીમસેન ચરિત્ર છે. તેની વિશુદ્ધ મને અંશમાત્ર પણ સેવન કરવાથી શિવ સુખ મળે છે.
| શુભ લક્ષણવાળા આ ધર્મના દશ પ્રકાર શાસ્ત્રકારોએ બતાવ્યા છે.
(૧) ક્ષમા ઘર્મ (૨) માવ ધર્મ (૩) આર્જવ ધર્મ (૪) શૌચ ધર્મ (૫) સત્ય ધર્મ (૬) તપ ધર્મ (૭) સંયમ ધર્મ (૮) ત્યાગ ધર્મ (૯) અકિંચન ધર્મ અને (૧૦) બ્રહ્મચર્ય ધર્મ.
હિંસા, અસત્ય તેમજ વિષયોમાં રત બનેલા મિશ્રાવી આત્માઓ આ આત્મકલ્યાણકારીધર્મને પ્રાપ્ત કરી શકતાનથી
ચિંતામણિ રત્ન, દિવ્યનિધિ, સિદ્ધિ, કલ્પવૃક્ષ તેમજ પ્રસન્ન કામધેનું વગેરે બધા આ ધર્મરૂપ રાજ રાજેશ્વરના. ધનાઢય સેવકે છે. ધર્મની આરાધના કરવાથી આ સેવકો. ઇચ્છિત એવી લક્ષ્મીને આપે છે.
ત્રણ જગતમાં ધર્મ સમાન અન્ય કોઈ પણ મુક્તિનું કારણ નથી. સર્વ પ્રકારના અસ્પૃદયને આપનાર, આનંદ અને ઉલ્લાસ દાતા, હિતકારક, પૂજ્યમાં શ્રેષ્ઠ તેમજ શિવ સુખદાતા, માત્ર એક ધર્મ જ છે. તેની બરાબરી બીજું કઈ પણ કરી શકે એમ નથી.
આપણા આત્માને મન, વચન અને કાયાથી જે કાર્ય અનિષ્ટ છે, તે કાર્ય માણસે સ્વપ્નમાં પણ અન્ય પ્રત્યે આચરતા. નથી. એ જ ધર્મનું મુખ્ય ચિહ્ન છે.
ધર્મના પ્રતાપથી માન દેવ, દેવેન્દ્ર, તેમજ નાગેન્દ્ર
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યશ્રી હરિષણ સૂરિજી
૩૦૩
જેવાં શ્રેષ્ઠ સુખા પામે છે. ધમ માં એટલી બધી અનહદ તાકાત છે, કે તે એક ક્ષણમાત્રમાં અમરાવતીનાં સુખા આપે છે. આ વિશ્વમાં જે જડે અને ચૈતન્યરૂપ પદાર્થોં દેખાય છે, તેને ગીતા જનાએ જીવલેાક કહ્યો છે. અને તેનાથી અન્ય આકાશ છે, એમ કહ્યુ છે.
આ લેાક તાલવૃક્ષના આકારવાળો છે. ઘનવાત, તનવાત, ઘનેષિ અને તનેાધિ વડે વ્યાપ્ત છે. અને ત્રણેય લાકમાં વિસ્તરેલા છે.
આ લેાકના નીચેના ભાગ વેત્રાસન જેવો છે.મધ્યભાગ અલ્લરીના સરખા છે, અને ઉપરના અગ્રભાગ મુજના જેવા છે. આ લેાક અનાદિકાળથી છે અને અનંતા કાળ સુધી રહેવાના છે. તે સ્વયંસિદ્ધ છે. કાઈ જ તેના સર્જક કે રા નથી. !, આ લેાકના કદી નાશ થનાર નથી. અનીશ્વર હાવા છતાં પણ તે વિસ્તૃત પ્રભાવવાળે છે અને જીવાદિ પદાર્થાથી તે ભરપૂર છે.
આ લેાકમાં ચિત્ર વિચિત્ર પ્રકારની ચેાનિમાં સ્થિતિને ધારણ કરતા અને પૂર્વ કૃત કરૂપ પાશથી પરવશ બનેલા સમસ્ત જીવેા જન્મ-મરણુ વગેરેના સતત દુઃખા પ્રાપ્ત કરે છે.
આ લેાક ઉત્પત્તિ અને નાશ વગરના છે. વિનાશાત્મક પદાર્થોથી પૂ ભરેલા છે. અનાદિકાળથી સિદ્ધ છે. વાયુચક્રની મધ્યમાં અનાદિકાળથી તે સ્વય ંમેવસ્થિત છે. તેમજ તે નિરાધાર છે અને અવકાશમાં અવસ્થિત છે.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૪
ભીમસેન ચરિત્ર દુરંત દુઃખરૂપ શત્રુથી પીડાયેલ અને પ્રતિક્ષણે મૂચ્છિર્તા અને ભારે કચ્છમાં પડેલે આ જીવ કેઈપણ વડે નરકની અસહ્ય વેદનાથી મુકાવવા માટે શક્તિમાન નથી.
નરકમાંથી નીકળીને આ જીવ, પૃથ્વી વગેરે સ્થાવરપણમાં જાય છે. ત્યાંથી કોઈ અશુભ કર્મના ઉદયે તે નિતાંત દુઃસહ એવા ત્રસપણાને પામે છે. આ સ્થાનમાંથી નીકળે પર્યાપ્ત સંસી જીવ પુણ્યના બળથી કદાચિત્ પ્રશસ્ત શરીર અવયવોથી પરિપૂર્ણ એવા તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયપણાને પામે છે. ત્યાંથી નીકળેલા મનુષ્યપણું પામીને પણ પાંચે ઈન્દ્રિયેની સંપૂર્ણતા, સૂફમબુદ્ધિ, પ્રશાંત પણે, આગ્યતા, ઉદાર ભાવના વગેરે પ્રાત થવું તે કાકતાલીયન્યાય સરખું દેખાય છે. ત્યારબાદ કદાચિત્ પુણ્યગથી વિષયાભિલાષાથી વિરક્ત અને વિશુદ્ધ ભાવવાળું મન થાય. પરંતુ તેના માટે તત્વની શ્રદ્ધા થવી એ તે અત્યંત દુર્લભ છે.
દુર્લભમાં દુર્લભ એવું આ બધું સંપૂર્ણ મેળવ્યા છતાં પણ કયારેક કેટલાક અર્થમાં આસક્ત અને કામાભિલાષી મનુષ્ય પ્રમાદ વશથી સ્વહિતથી ભ્રષ્ટ થાય છે.
કેટલાક મુમુક્ષુઓ સભ્ય રત્નત્રયરૂપ મેક્ષમાર્ગને પ્રાપ્ત કરીને પણ પ્રચંડ મિથ્યાત્વરૂપ હલાહલ ઝેરના પાનથી ત્યાગ કરે છે.
કેટલાક રવયં મૂર્ખ જીવે પાખંડીઓના કુટ ઉપદેશથી નાશ પામે છે. કેટલાક પોતે ઉન્માર્ગે જતા બીજાઓને પણ
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૫
આચાર્યશ્રી હરિફેણ સૂરિજી સાથે દોરી જાય છે અને બંનેને નાશ નેંતરે છે. આવા મૂઢ જને સંસારને પાર પામી શકતા નથી.
કેટલાક સદ્દગુરુ હીન ભક્તિહીન મૂખ આમાઓ અપ્રમેય સ્વાર્થ સિદ્ધિને આપનાર વિવેકરૂપ માણિકયનો ત્યાગ કરીને બાહ્યાડંબરવાળા મતમાં જોડાય છે. મૂઢ મનવાળા માન. આમ અનેક દુષ્ટ મને ભજે છે.
જેમ અગાધ સમુદ્રમાં પડી ગયેલા મહા મૂલ્યવાન કિમતી રત્નને ફરીથી પ્રાપ્ત કરવું કઠીન છે, તેમ મનુષ્યને આ સંસારે સમુદ્રમાં બોધી રત્નને પુનઃ પ્રાપ્ત કરવું દુર્લભ છે.
માનવને આ જગતમાં સુર, અસુર અને રાજાઓનું અધિપત્યપણું તેમજ ઈન્દ્રપદ પામવું સુલભ છે. સૌભાગ્ય, ઉત્તમકુળ, શૂરવીરતા, કળાઓ, રૂપલાવણ્યમયી અંગનાઓ, ત્રલોકમાં સર્વપ્રિય એવી વસ્તુઓ સહેલાઈથી મળે છે, પરંતુ સર્વોત્તમ અને સર્વશ્રેષ્ઠ એવા સબેધિ રત્નને પ્રાપ્ત કરવું અત્યંત દુર્લભ છે.
જેના હૃદયમાં હમેશાં સુબેધરૂપ દીપક પ્રકાશે છે એ જ્ઞાની, આ દિવ્ય ભાવનાઓ વડે હમેશાં અતીન્દ્રિય એવા અક્ષયસુખને પ્રાપ્ત કરે છે.
આ બારે ભાવનાઓ મુક્તિરૂપી લક્ષમીની સખીઓ છે. સુજ્ઞ જનોએ તેની સાથે સખ્યપણું સાધવું જોઈએ. ' હે ભીમસેન નરેશ! તમે આ બારે ભાવનાનું નિત્ય સેવન કરે અને મુક્તિ સુખને વરે.”
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬
ભીમસેન ચરિત્ર આચાર્યશ્રી હરિષેણ સૂરીશ્વરજીની આ મંગળ વાણું સાંભળી ભીમસેન પ્રભાવિત થયે. બાર ભાવનાઓનું સુંદર અને સમ્યફ સ્વરૂપ જાણો તેની શુભ ભાવના સળવળી ઊઠી.
આચાર્યશ્રી પાસે ઊભા થઈ તેણે શ્રાવકના બાર વ્રતના પચ્ચકખાણ લીધા. સુશીલાએ પણ સાથે હાથ જોડયા. અન્ય શ્રોતાગણે પણ પિતાની યથાશક્તિ વત ગ્રહણ કર્યા.
આચાર્યશ્રીની અમૃતવાણીનું સ્મરણ કરતાં ભીમસેન સપરિવાર રાજમહેલમાં પાછો ફર્યો.
થોડા દિવસો સુધી આચાર્યશ્રીએ રાજગૃહીમાં સ્થિતા કરી. અને ભવ્યજીને જ ધર્મદેશના સંભળાવી..
ત્યારબાદ તેઓ અન્ય સ્થળે વિહાર કરી ગયા.
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
પા૫ આડે આવ્યાં
આચાર્યશ્રી હરિષણસૂરિ ગામેગામવિહાર કરતાં, ત્યાંના પ્રજાજનોને પ્રતિબંધ પમાડતાં પમાડતાં એક દિવસ પિતાના શિષ્ય સમુદાય સાથે વૈભારગિરિ આવી પહોંચ્યા.
આચાર્યશ્રીએ અત્યાર સુધીમાં સંયમની ઉણપણે સાધના કરી હતી. ચૌદ પૂર્વોનો અભ્યાસ કર્યો હતે. અનેક પ્રકારની ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી હતી. દેહનું દમન કરીને દેહની અનેક અશુદ્ધિઓને ભસ્મીભૂત કરી નાંખી હતી. જ્ઞાન અને કર્મયગથી તેમજ સહજ સમાધિથી આત્માને પણ કંચનવર્સે કર્યો હતો. આ સર્વને લઈ તેમને આપોઆપ જ અનેક લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ હતી. પરંતુ આ લબ્ધિઓનો તેમણે કદી ઉપયોગ કર્યો નહિ. તે સ્વમાં ગોપનીય જ રાખી.
ગિરિરાજ ઉપર આચાર્યશ્રી ક્ષપકશ્રેણી ઉપર ચડયા. અને અશેષઘાતી કર્મને ક્ષય કર્યો. કર્મના બંધન તૂટતાં જ તેમને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય હસ્તામલકવત્ જણાવા લાગ્યું. અતીન્દ્રિય એવા પદાર્થોનું
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮
ભીમસેન ચરિત્ર દર્શન પણ તેમને સહજ બન્યું. શંકા કુશંકાઓને નાશ થયા. સઘળું સ્પષ્ટ ને સુરેખ જણાયું.
આચાર્યશ્રીના કેવળજ્ઞાનથી ઈન્દ્ર મહારાજાનું સિંહાસન કંપાયમાન થયું. ઈન્દ્ર મહારાજાએ અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ મૂ. જ્ઞાનથી કેવળજ્ઞાનની જાણ થઈ. તરત જ દેના સમુહ સાથે કેવળીને વંદન કરવા તેમજ કેવળજ્ઞાનનો ભવ્ય મહોત્સવ ઉજવવા તે સૌ આવી પહોંચ્યા.
દેએ કેવળજ્ઞાનના આ સમાચાર ચારેય દિશામાં પ્રસારિત કર્યા. દિવ્ય દુદંભિ નાદ કર્યો. પુષ્પવર્ષા કરી અને સુવર્ણકમળની રચના કરી.
અનેક માનવ સમૂહ કેવલી ભગવંતના દર્શનાર્થે આવે દેવ, દાન, માન અને તિર્યંચ પણ પર્ષદામાં આવ્યા સૌએ ભક્તિભર્યા હૈયે કેવળી ભગવંતની પ્રથમ ધર્મદેશના સાંભળી. અને નૂતન કેવળ ભગવંતનો પ્રચંડ ઘેષણાથી જય જયકાર કર્યો.
કેવળી ભગવતે વૈભારગિરિ થડા દિવસ સ્થિરતા કરી ત્યાંથી વિહાર કર્યો. ગામાનુગામ અનેક ભવ્ય અને સંયમ માગે વાળતાં, અનેકેને સમ્યકૃત્ત્વ ધર્મ પમાડતાં પમાડતાં રાજગૃહી આવી પહોંચ્યા.
પિતાના નગર આંગણે કેવળી ભગવંત પધારી રહ્યાં છે, એ શુભ સમાચાર મળતાં જ ભીમસેન પોતાની ચતુરંગી સેના લઈ તેમનું સામૈયુ કરવા ગયે અને વાજતે ગાજતે તેમને પિતાના નગરમાં તેડી લાવ્યું.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યાં
૩૭૮ કેવળી ભગવંત અને તેમને શિષ્ય સમુદાય સુંદર ઉપવનમાં બિરાજમાન થયા. અને એ ઉદ્યાનમાં જ તેઓશ્રીએ. ધર્મદેશના આપવી શરૂ કરી.
‘મહાનુભાઆ જગત સઘળું કર્માધીન છે. દરેક જીવ પિતાના જ શુભ અશુભ કર્મનું ફળ ભોગવે છે. શુભ કર્મને જ્યારે ઉદય હોય છે, ત્યારે જીવ સુખ ભેગવે છે. અને અશુભ કર્મો જ્યારે ઉદયમાં આવે છે, ત્યારે એ જ જીવ. દુઃખમાં સબડે છે.
કર્મ વિના કશું જ બનતું નથી. કર્મથી જ જીવ ભભવ ભટકે છે. અનેક પ્રકારના દેહ ધારણ કરે છે. અને. અનેક રીતે સુખ દુઃખને તે ભગવે છે.
એ તમામ કમેને જ્યારે ક્ષય થાય છે, ત્યારે જ જીવ. અમરત્વને પામે છે. પછી નથી તેને મરવાનું રહેતું. નથી તેને જમવાનું રહેતું.”
કેવળી ભગવંતે કર્મનું મહાસ્ય સમજાવતાં હતાં, ત્યાં જ ભીમસેને ઊભા થઈ વિનયભાવથી બે હાથ જોડી કહ્યું :
“હે પ્રભે! આ જન્મ પામીને મેં ઘણું જ દુખે. સહન કર્યા છે. સુખ પણ તેટલું જ ગયું છે. રાજકુળમાં જન્મ્યા હોવા છતાં પણ મારે જંગલ જંગલ ભટકવું પડયું છે. ભૂખે રીબાવું પડયું છે. ટાઢે થથરવું પડયું છે. અપમાન અને અવહેલના સહન કરવી પડી છે.
પ્રભેઆમ શાથી બન્યું હશે ? આ ભવે તે મેં એવાં કઈ જ અશુભ કર્મનું આચરણ નથી કર્યું. તે હે.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦
ભીમસેન ચરિત્ર ભગવંત ! પૂર્વભવમાં મેં એવાં તે શા પાપ કર્યા હશે, કે આ ભવમાં મારે આટલી બધી વિટંબણા સહન કરવી પડી?
આપ તે કેવળી છે. આપનાથી શું અજ્ઞાત હોય? તે આપ મને મારે પૂર્વભવ કહેવા ઉપકાર કરે.”
ભીમસેન ! કર્મની સત્તા અમાપ છે. આ ભવમાં કરેલા કર્મનું ફળ આ ભવમાં જ મળે એ કઈ અટલ નિયમ નથી. પૂર્વ ભાગમાં કરેલા કર્મને વિપાક આ ભવમાં વેઠવું પડે છે. અને આ ભવમાં કરેલા શુભઅશુભ કર્મોને હિસાબ ભવાંતરમાં ચૂકવવા પડશે. આ ભવમાં તને જે સુખ દુખ પ્રાપ્ત થયાં, તે તારા પૂર્વભવના શુભાશુભ કર્મનું પરિણામ છે. તારે એ પૂર્વભવ તું હવે એકચિત્તે સાંભળ.” એમ કહી કેવળી ભગવંત શ્રી હરિષણ મહારાજાએ ભીમસેનને પૂર્વભવને વૃત્તાંત કહેવા માંડશે ?
“જબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં પ્રભાવશાળી એવું ભરત ક્ષેત્ર છે. તેના મધ્ય ભાગમાં વિતાવ્ય પર્વત તેનું શાસન જમાવીને ઊભે છે. આ પર્વત ઉપર અનેક જિનાલયે છે. અને નિતાંત સુંદર એવા મનહર સરોવરે છે. તેમજ આ પર્વત ઉપરથી ત્રણ જગતના તાપને દૂર કરતી એવી ગંગા અને સિંધુ નદી વહે છે.
આ ભરતક્ષેત્રના દક્ષિણાર્ધ ભારતમાં મધ્ય ભાગે વારાણસી નગર છે.
આ નગરીમાં એક સમયે સિંહગુપ્ત નામે રાજા રાજ્ય
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યાં
૩૮૧ કરતા હતા. આ રાજા ઘણે જ પ્રતાપી, પરાક્રમી, તેજસ્વી, વિચક્ષણ અને ધર્મપરાયણ હતે.
- આ રાજાને વેગવતી નામે રાણી હતી. રૂપ અને સૌન્દર્યમાં તે સમયે તેની કોઈ જોડ નહોતી. તે સુશીલ, અને પતિવત્સલા હતી.
આ સિંહગુપ્તને એક માનીત મંત્રી હતા. વિદ્યાસાગર તેનું નામ હતું. નામ પ્રમાણે જ તે ખરેખર વિદ્યાઓને મહાસાગર હતા.
રાજા-રાણુ બંનેને અપાર સુખ હતું. ખૂબ જ ઐશ્વર્ય ને વિભવ તેમને મળ્યાં હતાં. યૌવન પણ બંનેનું થનગનતું હતું અને બંને સદાય નિરોગી રહેતાં હતાં.
લગ્ન કર્યાને ઘણે સમય થઈ ગયે હોવા છતાં વેગવતીને કોઈ સંતાન પ્રાપ્ત થયું હતું. આથી તે ચિંતાતુર રહેતી હતી અને આ ચિંતામાં તેનું લાવણ્ય મુરઝાતું જતું હતું.
પત્નીને આ રીતે સદાય ઉદાસ રહેતી જેઈસિંહગુપ્ત તેનું કારણ પૂછયું.
રાજન ! આપના શાસનમાં દુખ તે કોઈ વાત નથી.. પરંતુ આ આપણા રાજવૈભવને આપણા પછી ભગવશે કોણ? સંસાર માંડયાને આપણને ઘણે સમય વ્યતીત થઈ ગયો, છતાંય હજી તેને કોઈ વારસદાર જગ્યા નથી, એ વિચારથી જ મારુ મન હમેશ ઉદાસ રહે છે. રાણીએ નિખાલસભાવે કહ્યું.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
ભીમસેન ચરિત્ર આ કારણ જાણી રાજાને પણ ચિંતા થઈ પણ તે શું કરી શકે ? તેણે રાણીને આશ્વાસન આપ્યું, પણ પિતે આન્ધાસ્ત ન બની શક્યો.
રાજાને આમ વ્યગ્ર બનેલે જોઈ મંત્રીએ તેમની ચિંતાનું કારણ પૂછ્યું. રાજાએ પિતાની ચિંતા જણાવી.
મંત્રી બેઃ રાજન! આ સઘળું જગત દૈવને આધીન છે. આ જગતમાં કશું જ ઈચ્છા માત્રથી નથી મળતું. એ મેળવવા પુણ્ય ઉપાર્જન કરવું પડે છે.
પુણ્યથી લક્ષમી મેળવાય છે, પુણ્યથી જ શુભ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. પુણ્ય હોય તે જ સુંદર સંતતિ મળે છે અને પુણ્યના બળથી જ સુખ અને સાહ્યબી મળે છે.
આથી હે નરેશ ! આપ વિશેષ પ્રકારે ધર્મારાધન કરે. ધર્મના પ્રભાવથી આપની ચિંતા જરૂર નાશ પામશે.”
મંત્રીની આ સુંદર અને રેચક સલાહ સાંભળી તે દિવસથી સિંહગુપ્ત અને વેગવતી બંને વિશેષ પ્રકારે ધર્મ કરવા લાગ્યાં. પિતાના ધનભંડાર તેમણે ખુલ્લા મૂકી દીધા. છૂટે હાથે તેમણે દાન દેવા માંડ્યું. સાધુ-સંતોની સેવા કરવા માંડી. દીન અને ગરીબેનાં દુઃખમાં ભાગ લેવા માંડયો, તેમને અન્ન અને વસ્ત્ર પૂરાં પાડ્યાં. રેગીઓને ઔષધે કરાવ્યાં. પ્રભુ-પૂજા, પ્રતિક્રમણ, સામાયિક, પર્વતિથિએ પૌષધ, ઉપવાસ આદિ ધર્મક્રિયા પણ બંનેએ કરવા માંડી.
એક દિવસ રાજા અને મંત્રી ઘોડે ચડી નગરથી ઘણે
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યાં
૩૮૩
દૂર ઉપવન વિહાર કરવા ગયા. વનશ્રીના સૌન્દર્ય નુ પાન કરતાં કરતાં તેઓ નગરથી ઘણું દૂર ને ક્રૂર નીકળી ગયા. સમયનુ` પણ તેને ભાન ન રહ્યું.
ફરતાં ફરતાં બંને એક વિશાળ વાવ આગળ આવ્યા. ત્યાં તેઓ થાલ્યા. વાવનું નિર્માંળ જળ પીધુ' અને તેના એટલે આરામ કરવા બેઠા.
આ વાવથી ઘેાડે દૂર એક જિનાલય હતું. તેનુ ઉન્નત શિખર ગગન સાથે વાત કરતુ હતું. તેની ધ્વજા હવામાં મસ્ત બનીને મુક્તપણે લહેરાતી હતી.
રાજાની નજર જતાં જ તે ખેલી ઊંચે : જિણાણું. ’
' નમા
આ સાંભળી મંત્રીએ પૂછ્યું : ‘ રાજન્ ! શું મનમાં પંચપરમેષ્ઠિનુ` સ્મરણ કરી રહ્યા છે કે શું?”
'
મંત્રીવ` ! પ્રભુનું સ્મરણ તા સતત ચાલુ જ છે. પરંતુ આ ક્રુર જિનાલયનું શિખર ોયું, તેથી શ્રી વીતરાગ પ્રભુને મનેામન અહીં બેઠા વંદના કરી.
મત્રીએ તરત જ એ ક્રિશામાં જોયુ, તે ઝાડની ઘટાઓમાં ઘેરાયેલ એકજિનચૈત્ય ત્યાં હતું. અને તેના સુવણ કળશ સહસ્રરમિના તેજથી ઝળકી રહ્યો હતા.
• તા રાજન્ ! મનેામન જ શા માટે વંદના કરવી ? ચાલાને ત્યાં જઈ સાક્ષાત્ પ્રભુના દર્શન કરી આવીએ ?? મંત્રીએ ઉત્સાહ મતાન્યા.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
રાજાની પણ ભાવના તેા એવી જ હતી, ત્યાં મંત્રીએ ઉત્સાહ બતાન્યે, આથી તરત જ એ ઊભેા થઇ ગયા અને મંત્રીને લઈ ઘેાડીવારમાં એ પૃથ્વી ઉપરના મેાક્ષભવનમાં આવ્યું.. જિનાલયમાં પ્રવેશતાં જ ત્યાંનું પવિત્ર ને નિ વાતાવરણ અનેને અસર કરવા લાગ્યુ. હૈયામાં ભક્તિના
ભાવ ઉભરાવા લાગ્યા.
૩૮૪
રાજા અને મંત્રી બંનેએ ગદ્ગદ્ કંઠે, આત્માના ઉલ્લાસથી શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માની સ્તુતિ કરી, ત્રણ પ્રદક્ષિણા ફરી ચૈત્યવંદન કર્યુ. અને ફરી એક છેલ્લી નજરે પ્રભુની પ્રતિમાને પેાતાના હૈયામાં સમાવી ખ'ને દેરાસરમાંથી
બહાર આવ્યા.
પ્રભુદર્શનથી ખંને હૈયું પ્રફુલ્લિત ખની ગયું હતું. આનન્દ્વના અનેરા ઉત્સાહ સાથે અને તેટલામાં જ ફરવા લાગ્યા. ત્યાં તેમણે એક ધ્યાનસ્થ શ્રમણ ભગવાનને જોયા. વિદ્યાસાગર ! આજ પુણ્યને સૂરજ ઊગ્યા લાગ્યા છે. જો તેા ખરા, સામે જ ભવસાગરના તારક એવા શ્રમણ ભગવંત ઊભા છે. ચાલ, તેઓશ્રીને વંદના કરીએ અને તેમની અમૃતવાણીનું પાન કરીએ.’ મુનિને જોઈ હરખાઈ ઊઠતા સિહગુપ્તે કહ્યુ.
6
અન્ને જણા મુનીશ્વર પાસે આવ્યા. ભાવપૂર્વક વિધિસહ અનેએ ગુરુવ ંદના કરી, સુખશાતાઢિ પૂછી અને મુનિશ્રીની પાસે હાથ જોડી વિનયથી એસી ગયા.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યા
૩૮૫
મુનીશ્વરે ધર્મલાભ આપે અને ઉપદેશ આપે છે ભવ્ય ! મહા દુર્લભ એવા માનવભવને પામીને, ભવ્ય આત્માઓએ એક ક્ષણ પણ ખરાબ રીતે વ્યય ન કરતાં ધર્મનું આરાધન કરવું જોઈએ. હિંસા, અસત્ય, ચેરી, મૈથુન અને પરિગ્રહને સશે ત્યાગ કરે. સર્વસ્વ ત્યાગ ન બની શકે તે તેનાથી જેટલું ખચાય તેટલું બચે. તેને ત્યાગ કરવામાં જ ધર્મ છે. જેઓ આવા ધર્મનું નિરંતર સેવન કરે છે, તેઓને જરૂરથી સ્વર્ગના સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેઓ ધર્મ નહિ કરતાં પાપમય જીવન ગુજારે છે, તેઓ મરીને અંતે નરક આદિ નીચ ગતિમાં જાય છે અને અસહ્ય દુઃખાને ભેગવે છે, આથી મહાનુભાવ! ધર્મ કરે. ધર્મ કરો,
મુનીશ્વરની ધર્મદેશના સાંભળી બન્નેના આત્માને અત્યંત આનંદ થયો અને ધર્મ ઉપર તેઓ અને વધુ શ્રદ્ધા સેવવા લાગ્યા.
ત્યાંથી તેઓ ફરી વાવને કાંઠે આવ્યા, ત્યારે સૂર્ય અસ્તાચળ તરફ જઈ રહ્યો હતો. નગર ત પાછા ફરવામાં આવે તે માર્ગમાં જ અંધારું થઈ જાય. આથી બનેએ રાતવાસો ત્યાં જ કરવાનું નક્કી કર્યું. અને મનમાં નવકાર મંત્રનું રટણ કરતાં તેઓ એ વાવ ઉપર જ નિદ્રાધીન બન્યા.
મેડી રાતે રાજા જાગી ગયું. તેણે કયાંક કઈ સ્ત્રીને રડવાનો અવાજ સાંભળે. એ અવાજ કેને હશે એ વિચારથી તે જાગી ગયે. પિતે સ્વપ્નમાં તે રુદનનો અવાજ સાંભળ્યો નથી ને ? એ ખાત્રી કરવા તેણે કાન સરવા કર્યા. એમ
ભી. ૨૫
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬
ભીમસેન ચરિત્ર કરતાં જ તેણે એક ધીમો પણ કરુણ અને કમળ રુદનને સ્વર સાંભળે.
રાજાએ મંત્રીને જગાડ. “મંત્રીશ્રી ! તમને કેઈને ૨ડવાને અવાજ સંભળાય છે ?'
મંત્રીએ અવાજની દિશામાં કાન ધર્યા. તેણે પણ એ અવાજ સાંભળે.
“મને લાગે છે કે કોઈ સ્ત્રી દુખમાં છે. તેના ઉપર કેઈ આપત્તિ આવી પડી લાગે છે, આથી તે રડી રહી છે. ચાલે, તેની તપાસ કરીએ અને બને તે તેને મદદ કરીએ.’ મંત્રી સહાય માટે ઉતાવળે બળે.
પિતાના શસ્ત્રોને સાવધ કરી બંને રુદનની દિશા તરફ આગળ વધ્યા. રાત જામી ચૂકી હતી. અંધારું ઘનઘોર હતું. વળી વૃક્ષેની ગાઢી ઘટી હતી. રસ્તો મહામુશીબતે પસાર થતો હતો. ચકમકથી અજવાળું કરતાં બંને આગળ વધી રહ્યા હતા. - રુદનને અવાજ હવે સ્પષ્ટ સંભળાતે હતે. એ અવાજ એક દેવીના મંદિરમાંથી આવતો હતો. બંને હળવે પગલે દેવીના મંદિરમાં દાખલ થયા અને ગુપચુપ શ્વાસ થંભાવી ઊભા રહ્યા.
મંદિરના રંગમંડપમાં એક પરિવ્રાજક બેઠો હતે. યજ્ઞની વેદી સળગાવી હતી. હાડકાં બળવાની તીવ્ર ગંધ આવી રહી હતી. યજ્ઞની આસપાસ માણસેની પરીઓને
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાષ આડે આવ્યા
C
ઢગ પડયા હતા અને પેલા પરિત્રાજક મોટા મોટા અવાજે યજ્ઞમાં કંઈક દાણા નાખતા ૐ સ્વાહા ૐ સ્વાહા ખેલી રહ્યો હતા.
એ યજ્ઞવેદીની સામેના એક થાંભલે એક સુકુમાર યુવતીને દારડાથી બાંધી હતી. એ યુવતી આ દૃશ્યથી ભય ભીત મનીને રડી રહી હતી.
આ જ યુવતી રડતી હાવી જોઇએ, એમ રાજા તેમજ મંત્રીને મનમાં બેસી ગયું. એ સાથે તે એ પણ સમજી ગયા, કે આ પિશાચ પરિવ્રાજક કઈ મેલી સાધના કરી રહ્યો છે ને તે માટે આ યુવતીને કયાંકથી ઉપાડી લાવ્યેા છે. યુવતીના ભેાગે એ પેાતાની સિદ્ધિ મેળવવા માંગે છે.
આ યુવતીને બચાવવી જ જોઈએ. તે માટે પ્રાણના પણ ત્યાગ કરવા પડે તેા ભલે, એમ નક્કી કરી રાજાએ લેટમાંથી એક જ ઝાટકે ચકચકતી તલવાર કાઢી અને મેટા અવાજે ખેલી ઊચેા :
• સાવધાન ! એ પિશાચ ! સાવધાન !
અચાનક રીતે આ અવાજ આવેલા સાંભળી પરિત્રાજક ચાંકી ઊઠયા. તેણે પીઠ ફેરવી પાછુ જોયુ, ત્યાં રાજા અને મંત્રી અને તલવાર લઈ તેના સામના કરવા ઊભા હતા. પરિવ્રાજક સાવધ થઇ ગયા. તેણે રાજા સામે મત્ર અળથી તલવાર લઈ લડવા માંડયુ. રાજા વીરતાથી એ રિત્રાજક સામે લડી રહ્યો અને પેાતાના પરાક્રમથી તેણે એ માંત્રિક પારિત્રાજકને ભગાડી મૂા.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮
ભીમસેન ચરિત્ર રાજાએ તરત જ પેલી યુવતિને મુક્ત કરી. તેને બાંધેલા દેરડાના બંધને તેડી નાંખ્યા.
એવામાં જ આ યુવતિની શોધ કરતે તેને પતિ ત્યાં આવી પહોંચે. આવીને તેણે પિતાની પત્નીને પાસે લીધી.
યુવતિએ બધી બનેલી બીના પિતાના પતિને કહી સંભળાવી. તેને પતિ વિદ્યાધર હતે. વિતાઢય પર્વત ઉપર રહેતે હતા. મદનવેગ તેનું નામ હતું. આ
જાનના જોખમે પણ પોતાની પત્નીને બચાવનાર રાજા ઉપર વિદ્યાધરને માન ઉપર્યું. તેણે તેને પ્રણામ કરી વારેવાર ઉપકાર માન્યું. અને પોતાને ત્યાં લઈ જવા પ્રેમથી ભારે આગ્રહ કર્યો.
વિદ્યાધરને અત્યંત આગ્રહ જોઈ રાજા મંત્રી સાથે વિદ્યાધરને ત્યાં આવ્યા. વિદ્યારે તેમને ખૂબ જ આતિથ્ય સત્કાર કર્યો. અને ચાર પ્રભાવિક ગુટિકા રાજાને ભેટ આપી.
એ ચારેય ગુટિકાનો પ્રભાવ અલગ અલગ હતો. એક અગાધ જલમાં પણ તારનારી હતી. બીજી વિકરાળ શત્રુને સંહાર કરનારી હતી. ત્રીજી શસ્ત્રોના જીવલેણ ઘાને પળમાત્રમાં રૂઝવનારી હતી અને એથી ગુટિકા સંજીવની પ્રદાતા હતી.
આ ગુટિકા આપી અને પિતાને ત્યાં છ માસ સુધી રહેવા આગ્રહ કર્યો. આ સમય દરમિયાન પતે તેઓને પવિત્ર તીર્થોની યાત્રા કરાવશે તેમ જણાવ્યું.
તીર્થયાત્રાનો અનુપમ ને મહામૂલો લાભ મળે છે, એમ
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યા
૩૯ જાણું રાજા અને મંત્રીએ ત્યાં રોકાવાની હા પાડી અને ત્યાં રોકાઈ ગયા. - વિદ્યારે પોતાના સેવકને મોકલી વારાણસી નગરીમાં રાણીને ખબર કહેવડાવી દીધી કે રાજા અને મંત્રી બંને તીર્થયાત્રાએ ગયા છે, અને છ માસ બાદ આવશે.
આમ બધી વ્યવસ્થા કરી અને વાર્તા વિનોદ કરતાં રાજા અને મંત્રી વિદ્યાધરને ત્યાં રહેવા લાગ્યા. - હવે બન્યું એવું કે પેલે પરિવ્રાજક અચાનક મૃત્યુ પામે. મરીને તે વ્યતર નિમાં જન્મે.
એક સમયે તે ફરતે ફતે આ વિદ્યાધરના મહેલ ઉપરથી પસાર થશે. ત્યાં તેણે રાજા અને મંત્રીને સૂતેલા જોયા. તેમને જોતાં જ પિતાના પૂર્વભવનું વર તેને યાદ આવ્યું. તરત જ તેણે બંનેને ઊંઘતા ઉપાડી લીધા.
અને એ બંનેને ઊંઘતા જ તેણે એક વિશાળ અને અગાધ સમુદ્રમાં ફેકી દીધા.
પાણીને સ્પર્શ થતાં જ રાજા અને મંત્રી સફાળા જાગી ગયા. જાગીને જોયું તે બંને સાગરના વિરાટકાય માજાઓ ઉપર નાવડી તરે તેમ તરતા હતા.
સાગરમાં પડતાં જ બંને ડૂબી જવા જોઈતા હતા. પરંતુ ગુટિકાના પ્રભાવથી બંને બચી ગયા. અને તરતા તરતા બંને સાગરના કાંઠે આવ્યા.
સાગર કાંઠે ગાઢ જંગલ હતું. બંને જંગલમાં દાખલ
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર થયા. ત્યાં ખાવા યોગ્ય ફળ ખાધાં. ઝરણામાંથી જળપાન કર્યું. અને નિરાંતે એક ઝાડ તળે આરામ કરવા બેઠા.
આરામ કરતાં કરતાં જ બંને ફરી પાછા સૂઈ ગયા. તેઓ શાંતિથી સૂતા હતા ત્યાં જ પેલે વ્યંતર કોધથી ધસમસતો ત્યાં આવી પહોંચ્યા. તેને ખબર પડી કે પિતાના દુશ્મને મર્યા નથી પણ હજી તે જીવે છે.
આ સમયે તેણે બંનેને ઉપાડી એક અંધારા કૂવામાં નાંખી દીધા. કુવામાં પાણી પણ પુષ્કળ હતું. પાણીમાં પડતાં જ રાજા અને મંત્રી જાગી ગયાં.
તેમને સમજ ન પડી, કે આમ તેમને કેણ પાણીમાં ડૂબાડી રહ્યું છે. આ વખતે પણ ગુટિકાના પ્રભાવથી તેઓ બચી ગયાં.
તેઓ કૂવામાં હતા ત્યાં જ રાજાએ એક જગ્યાએ બલ જેવું કંઈક જોયું. કુતૂહલથી રાજાએ એ બખોલને લાત મારી. લાત મારતાં જ બખેલ ઉઘડી ગઈ. રાજાએ જોયું તે તેમાંથી એક રસ્તે દેખાતું હતું. તરત જ રાજા અને મંત્રી બંને તેમાં દાખલ થઈ ગયા. અને એ રસ્તે ચાલવા લાગ્યા.
થડે સુધી ચાલ્યા હશે ત્યાં એક સુંદર બગીચે આવ્યા. બગીચાની વચ્ચે એક સુંદર, ભવ્ય અને આલિશાન મહેલ હતું. અને એ મહેલમાંથી સવકિનારીઓને સુમધુર અવાજ આવી રહ્યો હતે.
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંપ આડે આવ્યા
૩૧
મને જણા ત્યાં આગળ ગયા. એ મહેલ આગળ ફળથી લચેલાં વૃક્ષે હતાં. ફળ જોઈને તેને ખાવાનું મન થયું. આમેય ખંનેને ભૂખ તેા લાગી જ હતી. મંત્રીએ ફળ તાડયાં અને અને ખાવા લાગ્યા.
ફળ ખાતાં તે જાદુ થઈ ગયા. બંનેનું માનવ સ્વરૂપ અદૃશ્ય થઈ ગયું. અને વાનર બની ગયા. ચિંતાનો થયેલા આ ફેરફાર જોઈ મને એકખીજાના સામુ` વિસ્મય અને ભયથી જોવા લાગ્યા.
આ અવસ્થામાં કેટલેક સમય તેએ ત્યાંને ત્યાં જ ડરથી ધ્રૂજતા એસી રહ્યા. એ જ સમયે પેલે વિદ્યાધર ત્યાં આન્યા. તેની સાથે પેલી યુવતી પણ હતી.
એ યુવતી અને વિદ્યાધરને આ બંને આળખી ગયા. એટલે તરત જ તેમણે ભયથી ચીચીયારી કરી.
વાંદરાનો અવાજ સાંભળી વિદ્યાધર તે તરફ જોવા લાગ્યા. એ જોતાં જ તેને ખ્યાલ આવી ગયે કે આ તે મારા ઉપકારીજનો છે, તેણે તરત જ એક ઝાડ પરથી પુષ્પ તાડયું. અને એ પુષ્પ બંનેને સુધાયું. પુષ્પની સુવાસનો સ્પર્શ થતાં જ ખંનેએ પેાતાનું માનવ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કર્યું. તમે અહીં કયાંથી ?' વિદ્યાધરે પૂછ્યું. મત્રીએ બનેલી બધી વિગત જણાવી. અને ઉપકાર માનતા કહ્યું ; હું આપે જો અમને પેલી પ્રભાવિક ગુટિકા ન આપી હાત, તા તા અમે ક્યારનાય મૃત્યુ પામ્યા હાત. આપના પ્રભાયી જ અમે અત્યારે આપની સમક્ષ ઊભા છીએ.
*
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
ભીમસેન ચરિત્ર
એ જ સમયે પેલેા વ્યંતર ત્યાં આન્યા. તેણે રાજા અને મંત્રીને પેાતાની વિદ્યાના મળથી અધર ઉપાડયા અને નાસવા માંડ્યું.
એ જોતાં જ વિદ્યાધર તેની પાછળ દોડચે. તેને પકડી માડયા. અને તેને સખ્ત રીતે માર માર્યાં.
વ્યંતરે વિદ્યાધરના પગે પડી ક્ષમા માંગી અને હવે ફરીથી પાતે કયારેય એ એને હેરાન નહિ કરે, તેવી પ્રતિજ્ઞા લીધી.
આથી વિદ્યાધરે એ વ્યતરને છેાડી મૂકયેા. ત્યાર પછી વિદ્યાધરે રાજાને કંઈક માંગવાનું કહ્યું. આ તક જોઈ મ`ત્રીએ કહ્યું. રાજાને પુત્રની ઘણી ચિ ંતા સાથે છે પુત્ર વિના તેમની જિંદુગી નિરસ પસાર થાય છે.
વિદ્યાધરે તરત જ કહ્યું : ‘રાજન્ ! તમે ચિંતા ન કરશેા. હું તમને એક મંત્ર આપુ છું. તેનું તમે વિધિપૂર્વક આરાધન કરજો. એ મંત્રના પ્રભાવથી દેવીના સાક્ષાત્કાર થશે. એ દેવી પાસે તમે પુત્રનું વરદાન માંગજો, ’
આ પ્રમાણે વિદ્યાધરે રાજાને મંત્ર આપી પેાતાની વિદ્યાથી બંનેને વારાણસી નજદીકના એક ઉદ્યાનમાં મૂકી દ્વીધા. અને પેાતાના ઉપકારીજનેાને પ્રણામ કરી તેણે મનેની વિદાય લીધી.
આ ઉદ્યાનમાં તે સમયે એક મુનિ ભગવંત કાઉસ્સગ્ગ કરી રહ્યા હતા. રાજા તથા મંત્રીએ શ્રમણને વંદના કરી. શ્રમણ ભગવ ંતે પ્રસંગેાચિત થાડ ઉપદેશ આપ્યા. રાજાએ તેમની પાસે પરસ્ત્રી સેવન નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી,
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યા
૩૩
એ પછી બંને રાજમહેલમાં આવ્યા. '
થોડા દિવસ બાદ શુભ દિવસે રાજાએ મંત્ર સાધનાની તયારી કરી. કાલિકાના મંદિરમાં તેણે આ સાધનાની શરૂઆત કરી. પિતે અઠમ તપ કર્યો. આ સાથે મંત્રીને પણ તેણે ઉત્તરસાધક તરીકે રાખ્યો.
ત્રીજા દિવસની રાતે કાલિકાદેવીએ રાજાની અગ્નિ પરીક્ષા કરવી શરૂ કરી. વિકરાળ સિંહગર્જના કરી. ભોરિંગ નાગના કુત્કાર કર્યા. ચામડી શેકી નાખે તેવી અગ્નિ વર્ષા કરી. શરીરને આરપાર વીંધી નાખે તેવા કીડાઓ રાજાના શરીર ઉપર ફેંકયા.
પણ રાજા પિતાની સાધનામાંથી જરા પણ ચલિત ન થયે. એકચિત્તે તે મંત્રનું રટણ કરતો રહ્યો.
પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોથી રાજા ચલિત ન થયે એટલે દેવીએ અનુકૂળ ઉપસી કરવા માંડયા.
તેણે પોતાનું સુંદર અને જાજવલ્યમાન સ્વરૂપ પ્રગટ કર્યું. અને બેલીઃ
“રાજન ! હું તારી સાધનાથી પ્રસન્ન થઈ છું. માંગ તારે શું જોઈએ છે.”
દેવી ! મારી માંગથી આપ કયાં અજ્ઞાત છે? આપ પ્રસન્ન થયા હોય તે મારી એ અભિલાષા પૂર્ણ કરે.' " “જરૂર પૂર્ણ કરું. પરંતુ એ પહેલાં તારે મારી ઇચ્છાને તાબે થવું પડશે.”
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
ભીમસેન ચરિત્ર
· આપની ઉચિત ઈચ્છાનેા હું જરૂરથી અમલ કરીશ. ફરમાવેા.' રાજાએ વિનમ્રભાવે કહ્યું.
તેા આવ, ઊભા થા. અને મારી સાથે ભાગ લેાગવ. ’
એ નહિ મને દેવી ! પરસ્ત્રી એ મારે મન મા ખરાખર છે, તમે મારી મા છે. પૂજ્ય છે. એવી અનુચિત ઇચ્છા કરી મને પાપમાં ન ઢસડે. ’ રાજાએ મક્કમ સ્વરે કહ્યું.
દેવીએ તેથી હાર ન માનતાં રાજાને ચલિત કરવા ઘણા પ્રકારે પ્રયત્ન કર્યાં. ખૂબ જ કામેાત્તેજક હાવભાવ કર્યાં. પરંતુ સિ‘હગુપ્ત તેા સિહુ જ ખની રહ્યો. આંખ મીંચીને મત્રનું રટણ કરતા શાંત અને સ્વસ્થ ચિત્તે બેસી રહ્યો. દેવીએ જોયું, કે રાજા પ્રતિજ્ઞાપાલક છે ને ઉગ્રસાધક છે. તેણે પેાતાની માયા સંકેલી લીધી અને દેવીસ્વરૂપે પ્રગટ થઈ કહ્યું :
"
રાજન ! તારુ કાય અને શૌય જોઈ હુ પ્રસન્ન થઈ છું'. લે આ શ્રીફળ વેગવતીને તે ખવડાવજે. તેના પ્રભાવથી તને મહાપ્રતાપી એવા એ પુત્રરત્નોની પ્રાપ્તિ થશે. ' આટલુ કહી દેવી અદૃશ્ય થઈ ગઈ.
રાજ શ્રીફળ લઈ રાજમહેલમાં આન્યા અમનું પારણું કર્યું. અને વેગવતીને પેાતાની સાધનાના સઘળા વૃતાંત જણાવ્યેા. તેમજ દેવીએ આપેલું શ્રીફળ પણ આપ્યુ.
શ્રીફળના પ્રભાવથી વેગવતીએ કાળક્રમે બે પુત્રાને જન્મ આપ્યા. પુત્ર જન્મથી રાજા અને રાણી બ ંનેને આનંદ આનંદ થઈ ગ.
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યા
ખાર દિવસ પૂરા થતાં બંને કુમારનું નામાભિધાન કરવામાં આવ્યું. એકનુ નામ કાજિત ૨ાખ્યું અને ખીજાનુ
નામ પ્રજાપાલ.
પાંચ ધાવમાતાઓનું રક્ષણ પામતા, સેાના રૂપાના રમકડે રમતા, માત-પિતાના અનેક પ્રકારના લાડ પામતા બંને કુમારી મોટા થવા લાગ્યા.
આઠ વરસની ઉંમર થતા ખંનેને ગુરુકુળમાં મૂકયા. ત્યાં તેઓને શાસ્ત્રવિશારદ ગુરુ અનેક પ્રકારની વિદ્યાઓની તાલીમ આપવા લાગ્યા. ક્રમે ક્રમે તેમને ખેતેર કળામાં પ્રવીણ કર્યાં.
કામજિત અને પ્રજાપાલે વિદ્યાભ્યાસ પૂરા કર્યાં. વે તેએ પિરપૂણ યુવાન બન્યા હતા. યૌવનની તાકાત અને તાઝગીથી, સૌન્દર્ય અને શક્તિથી ખંને તરવરાટ અનુ
મ
ભવતા હતા.
અને કુમારીને લગ્નની ચેાગ્ય વયે પહેાંચેલા જોઈ સિંહગુપ્તે ખનેના લગ્ન કરાવ્યાં. કામજિતના લગ્ન પ્રીતિમતિ સાથે કર્યાં અને પ્રજાપાલના લગ્ન વિદ્યુતિ સાથે કર્યાં.
આ બંનેના સૌંસાર સુખે ચાલ્યા જતા હતા. એક દિવસ વારાણસી નગરમાં પૂજ્ય આચાય ભગવંત પેાતાના શિષ્ય સમુદાય સાથે પધાર્યાં. આચાય શ્રી પ્રભાવિક અને સકલ શાસ્ત્રના પારગામી હતા.
સિહણુપ્તને આ સમાચાર મળતાં જ તે પેાતાના પરિવાર સહિત · આચાયમીને વંદના કરવા આભ્યા. ...
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૬
ભીમસેન ચરિત્ર વિધિપૂર્વક વંદના કરી તે આચાર્યશ્રીના સન્મુખ બેઠે અને ધર્મ દેશના સંભળાવવા વિનંતી કરી.
આચાર્યશ્રીએ ફરમાવ્યું, હે ભવ્યાત્માઓ ! આ માનવ જન્મ વારેઘડીએ મળતું નથી. આ જન્મ પામનાર ખરેખર મહાભાગ્યશાળી મનાય છે. આવા અત્યંત દુર્લભ અને મહામૂલા માનવ જન્મને પામી જે સારાય જીવન પર્યત મેજ–શેખ અને ભોગ વિલાસમાં જ રચ્યા પચ્યા રહે છે, તેઓ હાથમાં આવેલા ચિંતામણું રત્ન સમાન એવા માનવ ભવને ગુમાવી દે છે. તેવાઓનું જીવ્યું ધૂળમાં જાય છે. મન એળે જાય છે.
માનવ જન્મ પામીને સુજ્ઞ જનેએ પૂરેપૂરું ધમરાધન કરવું જોઈએ.
આ ધર્મ મુક્તિદાતા છે. શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે એ બે પ્રકારને ધર્મ બતાવ્યું છે. પ્રથમ મહાવ્રત ધર્મ અને બીજે અણુવ્રત ધર્મ.
હે રાજન ! પ્રથમ ધર્મનું આરાધન કરવાથી આ જીવ નજદીકના ભવોમાં જ મુક્તિને પામે છે. આ ધમ સર્વથા વિરતિ ક્રિયા રૂપ છે.
બીજે આણુવ્રત ધર્મ શ્રાવકેને સુખદાયક છે. અને તેની સમ્યપણે આરાધના કરવાથી તે પણ ક્રમશઃ શિવ સુખને આપે છે,
જેઓ પ્રથમ ધર્મનું આરાધન કરવાની શક્તિ ધરાવતા નથી, તેઓએ બીજા શ્રાવકધર્મનું અવશ્ય પાલન કરવું જોઈએ.
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂપ આડે આવ્યાં
૩૯૦
આચાય શ્રીએ ટૂંકમાં પણ સચાટ રીતે સયમ ધર્મનું મહાત્મ્ય સમજાવ્યું,
સિંહગુપ્તને આ પ્રવચનની ધારી અસર થઈ. તેને આ સંસાર અસાર જણાયા. તેણે તરત જ સંયમ લેવાનુ નક્કી કર્યું".
રાજમહેલમાં જઈ તેણે ખ'ને પુત્રાને રાજ્ય શાસનને ચેાગ્ય એવી હિતકારી સૂચનાઓ આપી. કામજિતના રાજ્યાભિષેક કર્યાં. પ્રજાપાલને યુવરાજ પદે સ્થાપિત કર્યાં. અને સૌની સંમતિ લઈ બીજે દિવસે તે પત્ની સહુ આચાય ભગવત પાસે આવ્યેા. અને પત્ની સહુ તેણે સંયમ ધર્માંના સ્વીકાર કર્યાં.
રાજા-રાણી મનેએ દીક્ષા લઈ સંયમ ધમ નુ ઉત્કૃષ્ટપણે. પાલન કર્યું. અપ્રમત્ત ભાવે સ્વાધ્યાય કર્યાં. ઉગ્ર ને ઉત્કટ તપશ્ચર્યા કરી. અંતકાળ નજદીક જાણી બ ંનેએ અનશન કર્યુ અને કાળધર્મ પામી અને સ્વગે` ગયા. કાળક્રમે આ બંને જીવ સકલ કને ક્ષય કરીને મેક્ષે જશે.
પિતાના કાળધમ ના સમાચાર સાંભળી કામજિત અને પ્રજાપાલને દુઃખ તેા થયું જ. પરંતુ તે તેા પેાતાનું જીવ્યુ સફળ કરી ગયાં એમ માની એ દુઃખ વધુ ન લાગવા દીધુ.
પિતાએ ચીધેલા માગે` ચાલવુ' તેમાં જ પેાતાનું પુત્ર કેતુ ન્ય છે, એમ સમજી બંને કુમારેા નીતિમય રીતે વારાણસીને
રાજકારભાર ચલાવવા લાગ્યા.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૮
ભીમસેન ચરિત્ર આ બંને ભાઈઓ વચ્ચે અપૂર્વ સખ્ય હતું. બંનેના વિચારે ને આદર્શો એક સરખા હતા. જીવનની નીતિ રીતિ પણ સમાન હતી. અને બેય ભાઈઓ એક બીજા ઉપર ખૂબ જ સ્નેહ ને આદરભાવ રાખતા હતા. કયારેક તેઓ વચ્ચે ઝઘડો થતે નહિ. પ્રેમ અને શાંતિપૂર્વક બંને પિતપિતાનું ક્તવ્ય અદા કરતા હતા.
પરંતુ આ બંનેની પત્નીઓનું તેવું ન હતું. તેઓ બંનેને જીવ એકબીજામાં મળી ગયા ન હતા. જેઠાણીને પિતાની મોટાઈનું થોડું અભિમાન હતું, પરંતુ એ એટલી બધી કુશળ હતી કે આ અભિમાનને તે પ્રગટપણે કોઈને જણાવવા દેતી નહિ. પહેલી નજરે જોનાર અને તેના પરિચયમાં આવનારને તે વિનમ્ર જ જણાતી.
એક દિવસ દેવદત્તાએ વિઘન્મતિને સુંદર અને કલાત્મક અલંકારોથી સજજ થયેલી જોઈ. આ દેવદત્તા પ્રીતિમતિની માનીતિ દાસી હતી. અને પ્રીતિમતી કામજિતની પત્ની હતી. રાજરાણી હતી.
વિદ્યન્મતિના અલંકારો જોઈ આ દાસીની આંખો પહોળી થઈ ગઈ અલંકારે એટલા બધા કિંમતી અને બારીક નકશીવાળા હતા, કે તે જોઈ દાસીને ઘણું જ આશ્ચર્ય થયું. અને મનમાં તે લઘુતા અનુભવવા માંડી.
આવા અલંકારે તો મારા રાણી પ્રીતિમતિના શરીરે જ શેભે ? જેઠાણી જેવી જેઠાણી, મહારાણુ જેવી મહારાણી,
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
પા૫ આડે આવ્યા
તેના અલંકારો સાદા અને આ નાની રાણીના અલંકાર આટલા બધા ભવ્ય ને મોંઘા!
દાસીના મનમાં ઈષ્યને કીડે સળવળી ઊઠશે. તરત જ તેણે પ્રીતિમતિ પાસે જઈને વાત કરી ?
“રાણી મા ! રાણું મા ! તમે દેરાણીના-નાની રાણીને ૨હાર જોયે? શું તેના હીરાની ચમક છે!એકએક હીરામાં નાની રાણીના મુખકમળનું તેમાં પ્રતિબિંબ પડે છે !'
અને શું તેમના રત્ન કંકણ છે ! શું તેમના બાજુબંધ છે ! ઝાંઝરના ઝણકારમાંથી તે જાણે દિવ્ય સંગીતની સરદ નીકળે છે ! - એવા અલંકારે તે રાણી મા ! આપને જ શોભે! દાસીએ અલંકારોની પેટ ભરીને પ્રશંસા કરી. સાથે સાથે પ્રીતિમતિના મનમાં એમ પણ ઠસાવ્યું, કે એ અલંકારે તે માત્ર તમારાથી જ પહેરી શકાય. એવા ભારે ને મેંઘા, દિવ્ય ને ભવ્ય આભૂષણે પહેરી જે નાની રાણમા બહાર નીકળે, તે રાજરાણીને પ્રભાવ એટલો ઓછો થાય. એ અલકારે, તે મહારાણીને જ શોભે. અને માત્ર તેમનાથી જ એ આભૂષણે અંગ ઉપર રખાય.
દાસીએ એવી કુશળતાથી પ્રીતિમતિના કાનમાં વિષ રેડયું. અને તેનું મન એ અલંકારે કેઈપણ ભેગે મેળવી લેવા તલપાપડ બની ગયું.
કામજિત તેના ખંડમાં આવતાં જ તેણે અલકારોની
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૦
- ભીમસેન ચરિત્ર વાત છેડી. દેરાણીના એ અલંકારે લાવી આપવા તેણે જીદ કરી.
પણ આપણી પાસે કંઈ અલંકારો ઓછા છે, કે તું તારી દેરાણીના અલંકારે માંગે છે ? હું તને તેનાથી એ સુંદર ને કારીગરીવાળા અલંકારે બનાવી આપીશ.”
કામજિત આવા ક્ષુલ્લક કામમાં પડવા નહોતા માગતો. કારણ તેને ખબર હતી, આવી બધી બાબતે કયારેક ભયાનક ઝઘડાનું કારણ બની જાય છે. અને આપસ-આપસને પ્રેમ તૂટી જઈ વરનું કારણ બની જાય છે. આથી તેણે રાણીને સમજાવવા માંડી.
સમજાવે સમજે તે સ્ત્રી શાની ? એ તે હઠ લઈને બેઠી. મને એ અલંકાર જ જોઈએ. તમે મને એ લાવી આપે.
કામજિતે સ્ત્રી હઠ સામે હાર માની. એ અલંકારે. જેવા માટે લાવી આપવાનું તેણે વચન આપ્યું.
“પ્રજાપાલ ! તારા ભાભીને તે તારી પત્ની માટે જે હમણાં નવાં અલંકારો બનાવ્યાં છે, તે જોવા માટે જોઈએ છે. તે તું તે લાવી આપ.” બીજે દિવસે કામજિત પિતાના ભાઈને કહ્યું.
પૂજ્ય ! ભાભીથી વિશેષ શું હોય? અબઘડી હું લાવી દઉં છું.' ભાભીને મા તુલ્ય માનતા દિયરે કહ્યું. ને પત્ની પાસે જઈ તે અલંકારે લઈ આવ્યું.
એ અલંકારે પ્રીતિમતિએ પિતાના અંગ ઉપર પહેય.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
—
—
—
—
પાપ આડે આવ્યા
૪૦૧, કેમ હવે હું કેવી લાગું છું?” અભિમાનથી તેણે કામજિતને પૂછયું.
ઘણી જ સુંદર! પણ આ અલંકારે હવે તું જોઈ પાછા આપી દેજે. હું તને આનાથી પણ વધુ ચડીયાતા બનાવરાવી આપીશ.” કામજિતે સ્ત્રીને ખુશ કરી.
આ અલકારે આયાને આઠ દિવસ થઈ ગયા, તે પણ પ્રીતિમતિએ એ અલકારો પાછા ન મેકલાવ્યા. આથી વિન્મતિએ પોતાની દાસી કામદત્તાને જેઠાણ પાસે મોકલી.
પ્રણામ મહારાણીજી! મને નાની રાણમાએ આપની પાસે મોકલી છે. અને તેઓએ આપને આપેલા અલંકાર પાછા મંગાવ્યા છે.” દાસીએ વિનયથી અલંકારેની માંગણી કરી.
- આ સમય આવશે જ. એ પ્રીતિમતિને ખબર હતી એટલે તરત જ ક્ષોભ પામતાં અને આંખમાં આંસુ લાવી કીધું?
“અરર હું તો સાવ લુંટાઈ ગઈ. ન જાણે મેં એ અલંકારો ડાબે હાથે કયાં મૂકી દીધા છે, તે મને જડતા જ નથી. રેજ તેની તપાસ કરું છું. પણ મળતાં જ નથી. જડશે એટલે તરત જ હું પોતે આવીને તે અલંકારે આપી જઈશ.” . કામદત્તા તે આ સાંભળીને ઠરી જ ગઈ. પણ તે ય સ્ત્રી હતી. સ્ત્રી સ્ત્રીને ન સમજે તે થઈ રહ્યું ને? તે સમજી ગઈ મહારાણી જૂઠું બોલે છે. ને અલંકારો કયાંક મૂકાઈ ગયા છે, તેને ઓટો ડેળ અને શેક કરે છે. અલંકારે તે સહીસલામત જ છે, પણ મહારાણીને તે પાછા આપવા નથી,
ભી–૨૬
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦ર
ભીમસેન ચરિત્ર પરંતુ આ ભાવ તેણે પોતાના મનમાં જ રાખ્યા. તે એક શબ્દ પણ એ અંગે ન બેલી. માત્ર આટલું જ કહ્યું : “ઠીક ત્યારે, જ્યારે જડે ત્યારે જલદી પાછા મોકલાવજે.”
કામદત્તાએ વિદ્યન્મતિને બધી વાત કરી. પોતાની શંકા પણ જણાવી. વિઘન્મતિ તે એ જાણીને ભારે શેક કરવા લાગી. અલંકાર વિના તેને જીવ મુંઝાવા લાગ્યો.
પ્રજાપાલને આ વાતની ખબર પડી. તેણે મોટાભાઈ કામજિતને કહ્યું. કામજિતે જાતે બધે તપાસ કરી.
પણ અલંકારે ખેવાયા હોય તો જડે ને? એ કયાંક મૂકાઈ ગયા હોય તે મળી આવે ને ?
આ તે જાણી જોઈને સંતાડી રાખ્યા હતા. પ્રીતિમતિએ કામજિતને વાત કરી, કે અલંકારે ખેવાયા નથી, પરંતુ પોતાને એ ગમી ગયા હોવાથી તે સંતાડી દીધા છે.
કામજિત ખૂબ જ ગુસ્સે થયે. આ બેટું થાય છે, એમ તેને લાગ્યું. એમ ન કરવા તેણે પત્નીને ઘણું સમજાવ્યું પણ પત્ની ન માની તે ન જ માની. ઉલ્યું આ વાત કેઈને પણ નહિ કરવા માટે કામજિતને મનાવી લીધે.
કામજિતે જાતે જ્યારે કહ્યું, કે અલંકારે નથી મળતાં, ત્યારે પ્રજાપાલને ખૂબ જ દુખ થયું. તેના કુમળા હૈયા ઉપર ભારે આઘાત લાગ્યો.
અરર ! મારા મોટાભાઈએ મને છેતર્યો ! જેમને મેં પિતા તુલ્ય માન્યા, એ વડીલ બધું એ જ મારે વિશ્વાસઘાત
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
પા૫ આડે આવ્યા
૪૩
કર્યો !” પ્રજાપાલનું હૈયું રડવા લાગ્યું, વિન્મતિ પણ શકાતુર બની ગઈ.
બંનેની આ દશા જોઈ પ્રીતિમતિની દાસી દેવદત્તાએ પણ તેને સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો. આવા વિશ્વાસઘાતથી કંઈ સારું પરિણામ નહિ આવે. એ અલંકારે તમે નાની રાણીને પાછા આપી દો.
પણ પ્રીતિમતિ ન માની, તે ન જ માની..
માયા અને છળકપટ કરી પ્રીતિમતિએ આથી કર્મબંધ કર્યો. વિશ્વાસઘાતનું તેને પાપ લાગ્યું. પરંતુ તેને તે આ પાપની કંઈ પડી ન હતી. અલંકારે આ રીતે મેળવી લેવાથી તે ખુશખુશાલ હતી.
એક દિવસ વારાણસીમાં આચાર્ય ભગવંત પોતાના શિષ્ય સમુદાય સાથે વિહાર કરતાં પધાર્યા.
કામજિત, પ્રજાપાલ તેમજ અન્ય પરિવારજનો તે ભગવંતને વંદના કરવા માટે ગયા.
આચાર્ય ભગવંતશ્રીએ સૌને ધર્મલાભ આપે અને પ્રેરક ધર્મદેશના આપી. આચાર્યશ્રીએ તે દિવસે વિશ્વાસઘાત વિષે સચેટ ઉપદેશ આપે. વિશ્વાસઘાત એ મહાપાપ છે. એ પાપ કરનાર દુર્ગતિ પામે છે, અને અનંતા ભવે દુઃખ પામે છે. જેઓ તેવા પાપ આચરતા નથી, તેઓ આ લેક ને પરલોકમાં નાગદત્તની જેમ સુખી થાય છે.
આમ કહી ભગવંતે નાગદત્તનું દષ્ટાંત કહ્યું. આચાર્યશ્રીની આ દેશના સાંભળી કામજિત અને પ્રીતિ
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૪
ભીમસેન ચરિત્ર મતિને પાપભીરૂ આત્મા ધ્રુજી ઊઠયે. પોતે જે છળકપટથી અલંકારે લઈ પાપ સેવ્યું હતું, એ પાપને યાદ કરતાં બંનેને આત્મા પસ્તાવો કરવા લાગ્યા.
“અરર ! અમે ભાન ભૂલી આ કેવું મહાપાપ બાંધી દીધું ! હે પ્રભો ! હવે અમે આ પાપથી ક્યારે છુટીશું ?
બંનેએ ખૂબ જ ઉત્કટ ભાવથી પિતાના પાપની નિંદા કરી. એ અલંકારે વિદ્યમતિને પાછા આપી દીધા. તેઓની ખરા અંત:કરણથી ક્ષમા માંગી.
પસ્તાવા અને ક્ષમા ભાવનાથી તેઓનું આ પાપ હળવું બન્યું. કર્મને બંધ ઢીલો પડશે.
ત્યારપછી તેઓ બંને વિશેષ પ્રકારે ધર્મ કરવા લાગ્યા. પરંતુ તેઓ હજી જોઈએ તેવી એકાગ્રતાએ ધર્મ કરી શકતા ન હતા. તેમનું મન હજી બરાબર ધર્મવાસિત બન્યું ન હતું. આથી શેડા જ દિવસોમાં તેઓ સંસારના ભોગવિલાસમાં ફરી ડૂબી ગયા.
એક દિવસ કામજિત પ્રિયા સહ જળક્રિડા કરવા નગરથી ઘણે દૂર એક સરોવર આગળ ગયો.
આ સરવર ઘણું વિશાળ અને મનહર હતું. કમળાથી તે અપૂર્વ શેભા પામતું હતું. તેમાં જળચર પ્રાણીએ. પણ હતાં.
કામજિત તે સમયે તોફાને ચડયો હતો. તેની યુવાની ફાટ ફાટ થતી હતી. અને તે મસ્તીમાં આવી ગયા હતે. અંગેઅંગ તેનું થનગની રહ્યું હતું.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યાં
૪૦૫
તેણે સરોવરમાંથી એક મહા વિકરાળ જળચરને પોતાની તાકાતથી બહાર ખેંચી કાઢ્યું. જળ વિના તે જીવ અકળાવા લાગ્યું. તેને શ્વાસ રૂંધાવા લાગ્યું. તે તરફડીયા ખાવા લાગ્યું.
કામજિતે થોડીવાર સુધી તેની આ વેદના જોઈ. તેને આનંદ આવ્યો. પણ પછી તેને એ જીવની દયા આવી. આથી તરત જ તેણે એ જીવને પાછો સરોવરમાં ફેંકી દીધો.
આમ વિવિધ પ્રકારે સરેવરમાં પ્રિયા સહ આનંદ કરી તે વનમાં દાખલ થયે. અને વનનું સૌન્દર્ય જોવા લાગ્યું.
ત્યાં તેની નજર જતા એક વટેમાર્ગ ઉપર પડી. તરત જ તેણે તોફાન કર્યું. એ વટેમાર્ગુને લૂંટી લીધે. એ વટેમાર્ગ રને લઈને જતું હતું. અને ઝવેરી હતે.
આમ અચાનક પિતે લુંટાઈ ગયે. તેથી ઝવેરી બેબાકળો બની ગયા ને રડવા લાગ્યું. લગભગ તે મૂર્ણિત થઈ જવા જેવું થઈ ગયે.
કામજિતને કંઈ રત્નની જરૂર ન હતી, એ કંઈ લૂંટાર ન હતો. પણ એક ગમ્મત ખાતર તેણે આમ કર્યું હતું. ઝવેરીની દયા આવી. આથી તેણે તેના રત્નો પાછા આપી દીધા.
ત્યાંથી બંને જણા આગળ વધતાં એક દેવીના મંદિરમાં આવ્યા. આ મંદિરમાં એક કન્યા દેવીની ભક્તિ કરી રહી હતી. રાણીની નજર તેના ગળા ઉપર ગઈ. એ ગળામાં રનહાર હતું. એ રત્નાહાર ઉપર તેની નજર બગડી.
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૬
ભીમસેન ચરિત્ર મને પેલે હાર લાવી આપ.” ઈશારાથી પ્રીતિમતિએ કામજિતને કહ્યું.
કામજિત તરત જ એ કન્યાને ભય પમાડી હાર લઈ લીધે. ડીવાર સુધી એ કન્યાને રડતી ને ભય પામતી. જોઈ રહ્યો. રાણી પણ જોઈ રહી. પછી તેની દયા આવી. આથી એ હાર તેણે કન્યાને પાછો આપી દીધું.
આમ બંને વન વિહાર કરતાં કરતાં નગર તરફ પાછા ફર્યા.
નગરમાં પ્રવેશ કરતાં કામજિતે એક દીન અને કંગાળ વણિકને છે. તેની સાથે તેની પત્ની પણ હતી. બંનેને પહેરવેશ જોતાં તેમજ તેમના સૂકાયેલા શરીર જોતા લાગતુ હતું, કે બંને ખૂબ જ દુઃખમાં છે.
કામજિતે બંને ઉપર કરુણ લાવી પિતાને ત્યાં કામે રાખી લીધા.
વણિકની પત્ની સ્વભાવે નમ્ર હતી, શાંત હતી અને જાત તોડીને પણ કામ કરતી હતી.
પરંતુ પ્રીતિમતિ તેના કામમાં વારંવાર ભૂલ કાઢતી, અને તેને અનેક કડવા વેણ સંભળાવતી. તોયે પેલી સ્ત્રી મૂગા મોંએ ચૂપચાપ બધું સહન કરતી.
એક દિવસ પ્રીતિમતિ ખૂબ જ ગુસ્સામાં આવી ગઈ. અને તે પેલી સ્ત્રીને ઘરમાંથી હાંકી કાઢવા તૌયાર થઈ કામજિતને તેણે કડવા શબ્દોમાં ફરીયાદ કરી.
કામજિતે તેને ઘણું સમજાવી. એવી રીતે કોઈને
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યાં
૪૭
રેટ ન છીનવી લેવા ઘણું સમજાવ્યું. પરંતુ પ્રીતિમતિએ કામજિતને એક પણ શબ્દ કાને ન ધર્યો. તેણે પોતાને જ કક્કે ખરે કર્યો. અને તેણે એ સ્ત્રી તેમજ તેના પતિ બનેને તિરસ્કાર કરી કાઢી મૂકયા.
કામજિતને પત્નીના આ પગલાથી ઘણું જ દુખ થયું. પણ સ્ત્રીમાં તે એટલે બધે આસક્ત હતું, કે તેનાથી ઉપર વટ જઈ એ કશું જ ન કરી શકો.
હવે એક દિવસ કામજિતના રાજમહેલમાં એક તપસ્વી ભીક્ષા માટે આવ્યા. આ તપસ્વીએ તપથી પોતાની કાયા ગાળી નાંખી હતી. દેહની મમતાને નાશ કર્યો હતો. જેને દેહની મમતા ન હોય તેને દેહ ઢાંકવાના કપડાને તો મેહ જ કયાંથી હોય? આથી આ તપસ્વીએ જીર્ણ અને મલિન એવાં કપડાં પહેર્યા હતાં.
કામજિત આ તપસ્વીને જોઈ ક્રોધે ભરાયો. આ ભિખારી મારા મહેલમાં કયાંથી ઘૂસી ગયે? એમ વિચાર કરી એ તુરત જ તપસ્વી પાસે આવ્યો. તેને તિરસ્કાર કર્યો. કડવાં વેણ કહ્યાં. અને ધકકા મારી તેને બહાર ધકેલી કાઢો.
એ પછીના થોડા દિવસ બાદ કામજિત નગરમાં હાથી ઉપર બેસીને નગરચર્યા કરી રહ્યો હતો. ત્યાં તેણે એક શ્રાવકને સુપાત્રદાન દેતા જે.
એ જોઈએ બોલી ઊઠઃ “છિ ! આમ તે કંઈ ભીખ દેવાતી હશે? આવા દાન કરવાથી શું વળે?”
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્ર
પેાતે દાન તેા યુ નહિ, પણ દાન કરનારની પણ તેણે આ રીતે નિંદા કરી, તેથી કામજિતે દુષ્ટમ આંધ્યું. એ પછી એક વખત કામજિત વનક્રીડા કરી રહ્યો હતા, ત્યાં તેણે એક મુનિને આહાર કરતા જોયા.
કામજિતને શું સૂઝયું તે તેણે મુનિને! આહાર લાત મારી ફેકી દીધા. અને મુનિને ગળું દબાવી ખૂબ જ હેરાન કર્યાં. ઘેાડીવાર પછી મુનિને તેણે મુક્ત કર્યાં.
મુનિની આ રીતે કદ ના કરવાથી કામજિતે વળી નવું એક પાપકમ ઉપાન કર્યું.
ત્યાંથી આગળ જતાં રાજાએ વાંદરા અને તેના બચ્ચાને રમતાં જોયા. કુતૂહલથી તેણે એક નાના બચ્ચાને ઉપાડી લીધું. માથી વિખૂટા પડવાથી ખચ્ચું આક્રંદ કરી ઊઠયુ. રાજાને તેથી દયા આવી અને છેડી મૂક્યું.
નિર્થક રીતે આમ એક જીવને હેરાન કરવાથી રાજાએ એક વધુ પાપ માંધ્યું.
એક વખત કામજિત વનમાં ગયા. ત્યાં એક આશ્રમ હેતેા. એ આશ્રમમાં મુનિ રહેતા હતા. મુનિને ઘેાડા સતાવવા એ ચારી છુપીથી સાવધ પગલે આશ્રમમાં દાખલ થયેા. મુનિ ત્યારે એક જલપાત્ર ભરી રહ્યા હતા. જલપાત્ર ભરી એ કયાંક આઘાપાછા થયા. આ તક જોઈ કામજિતે તે જલપાત્ર સંતાડી દીધુ..
મુનિએ પાછા ફરી જોયું, તેા જલપાત્ર ન મળે. કયાં ગયું હશે એ ? કાણુ લઈ ગયુ... એ ? અહીં કાણુ આવ્યું હશે ?
૪૦૮
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યાં
૪૦૯
તરસથી મુનિનું ગળું શેકાતુ હતુ. અંગેઅંગમાં દાહ ખળી રહ્યો હતા. જળપાત્ર ગુમ થઈ જવાથી તે વ્યાકુળ અની ગયા.
ઘેાડીકવારે કામજિતને મુનિ ઉપર દયા આવી. અને જળપાત્ર પાછું આપ્યું. તેમજ મુનિની ધ દેશના સાંભળવા
એ બેઠા.
મુનિએ તેને દયાધમ સમજાવ્યેા. મુનિની વાણી સાંભળી તેના આત્મા જાગી ઊઠયા અને ફરી આવા અઘટિત કૃત્યા નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી.
મુનિની વાણી સાંભળી એ નગર તરફ પાછે ફરી રહ્યો હતા. ત્યાં તેણે એક હરણને જોયું, આ હરણના પગમાં વેલ વી'ટાઈ ગઈ હતી, તેથી તે ખૂબ જ દુઃખ અનુભવી રહ્યું હતું. મહામુસીબતે તે કૂદકા મારી શકતું હતું.
કામજિતે તરત જ તેને પકડી પાડયુ અને દયાથી પ્રેરાઈ તેણે વેલ કાપી નાખી, બંધન હળવું થતાં જ હરણુ કૃદંતુ કૂદતુ' ચાલ્યું ગયું.
કામજિત પણ આ ધમ કૃત્યથી આનંદ પામતા રાજમહેલમાં પાછે આન્યા.
ખીજે દિવસે એ સપરિવાર ફરીથી એ આશ્રમમાં આન્યા. મુનિને ભાવપૂર્વક વંદના કરી, તેમની અમૃતવાણી
સાંભળી.
મુનિશ્રીએ સરળ અને સચાટ ભાષામાં ધર્માં દેશના
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦
ભીમસેન ચરિત્ર આપી. એ સાંભળી સૌના આત્મા કૃતકૃત્ય બન્યા અને સૌએ અહિંસાદિ મુખ્ય વ્રત ગ્રહણ કર્યા.
એ પછી કામજિત અને પ્રીતિમતિ બંનેએ વિશુદ્ધપણે ધર્મારાધના કરી. ઉત્કટપણે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની સાધના કરી. આ સાધના કરતાં તેમણે જરાપણ ખલના ન થવા દીધી. અપ્રમત્તભાવે તેમણે આત્મધર્મનું સેવન કર્યું.
ધર્મની ઉત્કટ અને ઉગ્ર, શુભ અને શુદ્ધ આરાધના કરવાથી આયુષ્ય પૂરું થતાં બંને મરીને સ્વર્ગલોકમાં ગયાં.
હે ભીમસેન ! કામજિત સ્વર્ગમાંથી ચ્યવને આ પૃથ્વી ઉપર રાજગૃહી નગરીમાં આવ્યું. એ કામજિત તે જ તું ભીમસેન.
પ્રજાપાલને જીવ તે હરિષણ રાજા થયો. પ્રીતિમતિ દેવકથી ચવીને સુશીલા રાણી થઈ. સુરસુંદરી તે વિધુમતિને જીવ. દેવદત્તા સ્વર્ગથી ચ્યવીને સુનંદા દાસીને અવતાર પામી. કામદત્તા વિમળા દાસી બની. વિદ્યાસાગર મંત્રીને જીવ તે આ દેવસેન અને વસુભૂતિને જીવ તે આ કેતુસેન.
પૂર્વજન્મમાં તે ત્રણ ત્રણ વાર મુનિ ભગવંતની અવહેલના કરી હતી, આથી આ ભવમાં ત્રણ ત્રણ વાર તારી સંપત્તિ ચાલી ગઈ.
પૂર્વજન્મમાં સ્ત્રી સહિત તે વણિકનું રક્ષણ કર્યું હતું અને તારી પત્નીએ કારણ વિના વણિક પત્નીને ત્રાસ. આ હતે.
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ આડે આવ્યાં
૪૧૧ આથી આ ભવે એ જ વણિકને જીવ મરીને લક્ષમીપતિ થે. તેની પત્ની સુભદ્રા થઈ અને તેઓએ આ ભવે. તમારા ગત જન્મને બદલે લીધે.
પૂર્વભવમાં તેં વિશ્વાસઘાતથી તારા ભાઈના અલંકારે. લઈ લીધા તેથી આ ભવે તેણે તારું રાજ્ય ઝૂંટવી લીધું.
માટે હે રાજન્ ! બેધ પામ. અને કર્મની ગતિને.
સમજ.
જે જીવ જે કર્મ કરે છે, તે જોગવવાથી જ તેને ક્ષય થાય છે. પૂર્વજન્મમાં કરેલાં અશુભ કર્મ તે આ ભવમાં ભોગવ્યાં. હવે નવીન કર્મ ન બંધાય ને સકલ કર્મને ક્ષય. થાય તે ઉદ્યમ કર.
હંમેશા ધર્મ કર. જ્યાં ધર્મ છે, ત્યાંજ જય છે.
જે હંમેશા સર્ષની જેમ જન સંસર્ગનો ત્યાગ કરે છે, જે મડદાની જેમ યુવતીને દૂરથી પણ જેતે નથી, તેમજ જે વિષય સુખને વિષ સમાન સમજે છે, તે ધીર પુરુષ વિજય મેળવે છે, અને અંતે એક્ષપદને પામે છે. - અજ્ઞાનરૂપ કાદવથી ઉત્પન્ન થયેલું, તત્ત્વ વગરનું, દુઃખનું એક સ્થાન, જન્મ, જરા અને મૃત્યુથી યુક્ત એવા સંસારના બંધનને અનિત્ય જાણ! જ્ઞાનરૂપ તલવારથી તેનાં બંધને . કાપી નાંખ !
- અલકમાં સુવિધિપૂર્વક અને સમગ્ર રીતે સેવન. કરાયેલે ધર્મ ત્રિવિધ તાપને દૂર કરે છે. પિતાની જેમ હિત
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૨
ભીમસેન ચરિત્ર કરનારે છે. મેક્ષ માગે ગમન કરનારાઓ માટે તે પરમ પાથેય છે.
આથી ભવ્યાતમાઓ ! તમે આ ધર્મનું ઉત્કૃષ્ટપણે આરાધન કરે.
કેવળી ભગવંતે ભીમસેનના પૂર્વભવની સમાપ્તિ કરી અને ધર્મનું સેવન કરવાની શીખ આપી.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
: રે! આ સંસાર !!
કેવળી ભગવંત શ્રી હરિષેણ સૂરીશ્વરજી મહારાજાના. મંગલ સ્વર ચારેય દિશામાં ગૂંજી રહ્યા હતા. શ્રેતાઓ મુગ્ધ ભાવે એ અમરવાણીનું પાન કરી રહ્યા હતા. પર્ષદા હકડેઠઠ ભરાયેલી હતી. દેવ, દાન, મનુષ્ય અને તિર્યંચે પણ શાંતભાવે ભગવંતની દેશના કાને ધરી રહ્યા હતા.
ભગવતે આજે ભીમસેનને પૂર્વભવ કહે શરૂ કર્યો હિતે. તેમાં કથા હતી. કથામાં નરી સચ્ચાઈ હતી. એ સચ્ચાઈમાં આત્માને જાગ્રત કરે તેવી અખૂટ તાકાત હતી. - કેવળી ભગવંતના એક એક શબ્દ ભીમસેનનું રોમેરોમ ધ્રુજી ઊઠતું હતું. ભગવંત એવી અસરકારક વાણીમાં પિતાના પૂર્વભવના પ્રસંગેનું વર્ણન કરી રહ્યા હતા, કે ભીમસેન એ તમામ પ્રસંગે પિતાની આંખ સામે ભજવાઈ રહ્યા હોય તેમ અનુભવી રહ્યો હતે.
સુશીલા પણ પિતાના પૂર્વભવને નિહાળી રહી હતી. સુશીલાના સ્વરૂપમાં એ પ્રાતિમતિના ભવને અનુભવ કરી. રહી હતી.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૪
ભીમસેન ચરિત્ર
"
અરર ! શું હું આવા હતા ? ઉચ્છ ખલ અને ઉદ્ધત ?” કામજિતના ભવમાં મે` શુ` આવાં ઘેર પાપ કર્યાં હતા ?
અને એ પાપ પણ પાછાં મેં હસતા હસતા કરેલા. મને મજાક સૂઝી તે જળચર જીવને પાણીમાંથી બહાર ખે’ચી કાઢચા, વાંદરાના બચ્ચાને જનેતાથી વિખૂટુ' પાડયું”, કિના રત્ના ચૂંટવી લીધાં, મુનિ ભગવાની મેં ત્રણ ત્રણ વાર કદના કરી.
આ બધુ... જ મેં વિના કારણે કર્યું. ન તેમને કંઈ વાંક હતા. ન કંઇ તેમના ગુના! અપરાધ વિના જ એક રમત કરવા ખાતર જ મેં એ મધુ કર્યુ !
એ રમતે હાય ! આજ મારી શી શી દશા થઈ? પ્રીતિમતિના પ્રેમમાં લુબ્ધ બની પ્રજાપાલને છેતર્યાં, તે આ ભવે તેણે મારું રાજ્ય લૂંટી લીધું !
ણિક અને તેની પત્નીને વિના અપરાધે કાઢી મૂકયા. તા આ ભવે મારે ખૂદ એ રીતે બેહાલ થઈ રોટલા માટે રઝળવુ પડયુ !
મુનિભગવ ંતાની અવહેલના કરી, તેા ત્રણ ત્રણ વાર હાથમાં આવેલી સંપત્તિને મારે ગુમાવવી પડી.'
આહ ! શું કના ન્યાય છે !
એકએક પાપકમ મારે ભાગવવું પડ્યું. તેમાંથી • સ્હેજ પણ હું છટકી ન શકયા. એકએક કર્મોનો મારે પૂરેપૂરા હિસાબ ચૂકવવા પડયે.
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે ! આ સંસાર !!
૪૧૫ એ પાપમાંથી ન મને પ્રીતિમતિ ઉગારી શકી કે ન મને મારું અશ્વર્ય એ કર્મમાંથી બચાવી શકયું ! મારાં કરેલાં કર્મ મારે જ ભોગવવાં પડયાં. તેમાં કેઈએ પણ ભાગ ન પડાવે.”
ભીમસેન પિતાના કર્મને સંભારી તેને બળબળતે પસ્તા કરતે આંસુ સારી રહ્યો.
સુશીલાની આંખો પણ આંસુથી ઊભરાઈ રહી હતી. તે પણ પોતાના પ્રીતિમતિના ભવને યાદ કરી પસ્તાવાથી સળગી રહી હતી. પોતે વિશ્વાસઘાત કરી અલંકારે સંતાડી રાખ્યા, વણિક પત્નીને ખોટી રીતે ત્રાસ આપી તેમને ઘર બહાર કાઢી મૂકયા વગેરે પિતાના કર્મોને યાદ કરી પોતાના એ પાપને નિંદવા લાગી.
તેને પણ થયું, કે આ જગતમાં જે જીવ જેવાં કર્મ બાંધે છે, તેવાં જ કર્મને બદલે તેને ચૂકવવું પડે છે. કમના પાશમાંથી કેઈપણ છટકી શકતું નથી. પાપ ભલે નિર્દોષભાવે કર્યું હોય કે પછી અત્યંત ક્રુર ને વૈરભાવે કર્યું હોય, તેનું પરિણામ ભોગવવું જ પડે છે.
સુનંદા અને વિમલા દાસી પણ આજ જાતને ભાવ અનુભવી રહી હતી. તેમનું અંતર પણ પિતાને પૂર્વભવ જાણી ધર્મ ભાવનાથી પીગળી રહ્યું હતું. - અન્ય છ પણ ભીમસેનના આ પૂર્વભવને જાણીને સંસારની અસારતા, કર્મની સત્તા, કર્મના પરિણામ વગેરેને
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૬
ભીમસેન ચરિત્ર.
વિચાર કરી રહ્યા હતા. અને પેાતાના ભવાંતરે પેાતાના પાપથી શું હાલ થશે, તે વિચારથી ધ્રૂજી રહ્યા હતા.
પેાતાના પૂર્વભવ જાણી ભીમસેનની રહી સહી આસક્તિ પણ સંસાર ઉપરથી ઉડી ગઈ.
'
શું આ સ ંસાર જીવવાના ? એ જીવીને આખર પામવાનું શુ' ? દુઃખ અને દુઃખ સિવાય ખીજું આ સંસારમાં છે પણ શુ ?
સંસારમાં દેખાતા સુખ પણ દુ:ખ રૂપ છે. સુખના આવરણ તળે દુઃખ જ ઢંકાયેલુ છે,
અને આ માનવભવ ગુમાવી દીધા તે ? એશ અને આરામમાં ખાઈ નાંખ્યા તે ? ભેગ અને વિલાસમાં તેને વેડફી નાંખ્યા તે! ? આળસ અને આરામમાં તેને બગાડી મૂકયે તે ?
કેને ખખર કે પછી આ ભવ મળે કે કેમ ? અને આ ભવમાં માંધેલા કમ તા પાછા લેાગવવા જ પડવાના. એ કમાંના ક્ષય કરતાં પાછાં ન જાણે કેટલાય ભવાનીકળી જાય ?
અને એક ભવ એટલે ? જનમ-મરણના અસહ્યુ દુઃખે, આધિ-વ્યાધિ ને ઉપાધિની અનંતી વણઝાર. એકમાંથી છુટી ખીજામાં ખંધાવાનું. ખીજામાંથી છુટી ત્રીજામાં જકડાવાનું, આમ પર પરા પાછી ચાલ્યા જ કરવાની.
નહિ....નહિ....આ સંસારમાં હવે વધુ ન રહેવાય. આ ગૃહસ્થ જીવનમાં હવે એક દિવસ પણ પસાર ન કરાય.
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે! આ સંસાર !!
૪૧૭
મહામૂલા મેઘા સમય વ્યતીત થઇ રહ્યો છે. જીવન એક એક પળ પસાર કરતુ ધીમી ને ચાક્કસ ગતિએ મૃત્યુ તરફ ધસી રહ્યું છે.
કેને ખખર આ જીવન કયારે કાળના કાળિયા બની જશે? એ જીવન પૂરુ થાય એ પહેલાં જ મારે આ સંસારના ત્યાગ કરી દેવા જોઈએ. સંસારની મમતાને ફગાવી દેવી જોઈ એ. દેહના માહને નાશ કરી નાંખવા જોઈ એ. આ જ પળ છે. આ જ ક્ષણ છે. જીવનને સાક કરી લેવાની આ જ ઘડી છે.
હવે મને વિલંબ ન ખપે...' સૌંસારની અસારતાથી વિચાર કરતા ભીમસેન સપરિવાર રાજમહેલમાં પાછે ફર્યાં.
રાજમહેલમાં પાછા ફ્લે। ભીમસેન ભીમસેન ન હતા. લાંખી ઊંઘમાંથી જાગ્રત થયેલા એ આત્મા હતા.
રાજમહેલ હવે તેને ખૂંચવા લાગ્યા. ભવાના ખંધનમાં આંધનાર એ કેન્રખાના જેવા લાગ્યા. અને જાણે પાતે એક મોટા મંદીખાનામાં આળ્યેા હૈાય તેવા ભાવ એ અનુભવવા લાગ્યા.
પેાતાની આત્મભાવનાની વાત કરતાં તેણે સુશીલાને કહ્યું : દેવી ! મને આ સસાર હવે ખારા ઝેર લાગે છે. ઘણા વરસા એ ઝેર પીધું. એ ઝેરની મને હવે અકથ્ય અકળામણ થાય છે.
ભોગ વિલાસથી ખરડાયેલા આ દેહની હું શુદ્ધિ કરવા
ભી–૨૭
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૮
ભીમસેન ચરિત્ર
માંગુ છું. માહુ અને માયાથી મલિન અનેલા મારા આત્માને જ્ઞાન-દન અને ચારિત્રથી વિશુદ્ધ કરવા માંગુ છું.
♦ સ્વામી ! મારી પણ એ જ દુશા છે. જ્યારથી મેં મારા પૂર્વ ભવ જાણ્યા છે, તે પળથી જ મારું મન તે આ સંસાર ઉપરથી ઊઠી ગયુ છે.
મને કયાંય ચેન પડતું નથી. આ વૈભવ ને વિલાસ, આ સુખ અને સાહ્યખી, મને કટકની જેમ ભેાંકાઈ રહી છે. પુત્રોની મમતા, તમારી માયા, આ રાજલક્ષ્મીના માહ, આ દેહની આસક્તિ, આ બધાથી મને શું મળવાનું? એથી જનમેાજનમ એક ચેાનિમાંથી ત્રીજી ચેાનિમાં મારે ભટકયા જ કરવાનું ને ?
પણ ના. મારે હવે એ તા એ બંધના બધા તાડી જ કરવા છે.
ભવભ્રમણા નથી કરવી. હવે નાંખવા છે. સકલ ક`ના ક્ષય
હુવે પછી ન જનમ જોઈએ, ન મૃત્યુ જોઈએ, ન દુઃખ જોઈ એ, ન સંતાપ જોઈ એ. ન કોઈ કશાયની વળગણ જોઇએ.
હું આત્મા છું. એ આત્મા જ મારે બની રહેવુ છે. નવર આ દેહના સદાયના માટે મારે નાશ કરી નાંખવા છે અને આત્માને આત્મતત્ત્વમાં ભેળપી સંસારને! સદાય માટે, સવ થા અંત આણવા છે.’ સુશીલાએ નમ્રભાવે પેાતાની આંતરભાવના પ્રગટ કરી.
6
ધન્ય દેવી ! ધન્ય ! તમારી ભાવના અનુમાદનીય છે.
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે! આ સંસાર !!
•૪૧૦
મારા તમને આશીર્વાદ છે. એ ભાવનાને સાર્થક કરે. સંસારનો નાશ કરે. કમને ક્ષય કરો અને મુક્તિને પામો. ભીમસેને 'ઉત્સાહથી કીધું.
ભીમસેન અને સુશીલાએ આ અસાર સંસારને ત્યાગ કરી દીક્ષા લેવાનો દઢ નિર્ધાર કર્યો.
આ નિર્ધારની જાણ તેમણે વિજયસેન અને સુલોચનાને પણ કરી. ભીમસેનને આ શુભ સંદેશ મળતાં જ વિજયસેન અને સુલેચના ચીલઝડપે રાજગૃહી આવી પહોંચ્યા. તેઓ પણ આ શુભ કાર્યમાં સાથે નીકળવા તત્પર બન્યા હતા. તેમને પણ આ સંસાર અસાર જણ હતા. બધાં ભેગા મળતાં જ સૌ દીક્ષાની વાત કરવા લાગ્યા.
ભીમસેને દેવસેનને અને કેતુસેનને પણ બોલાવ્યા. તેમને પિતાના નિર્ણયની વાત કરી. અને શુભ દિવસે દેવસેનને રાજ્યાભિષેક કર્યો.
ભીમસેને દેવસેનને રાજમુગુટ પહેરાવ્યો. રાજમુદ્રા આપી. અને રાજવહીવટ માટે સુંદર શીખામણ આપતાં કહ્યું:
“પુત્ર ! વરસે સુધી મેં આ નગરના પ્રજાજને ઉપર શાસન કર્યું છે. જે રીતે તારું ઘડતર કરી તારે વિકાસ કર્યો છે, એથી પણ વિશેષ રીતે પુત્ર ભાવે મેં આ પ્રજાનું કલ્યાણ ને હિત કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે. તું પણ હવેથી આ પ્રજાનું પુત્ર ભાવે રક્ષણ કરજે. પ્રેમ અને મમતાથી તેમની સંભાળ લે છે.
સંકટને સમય આવે ત્યારે ધીરજ ગુમાવીશ નહિ.
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૦ *
ભીમસેન ચરિત્ર દર્ય ધારણ કરજે. કારણ દર્ય એ પુરૂષનું આભૂષણ છે. અને પ્રજાનું શાસન સંભાળતા રાજવી માટે તો એ ગુણ ઘણે જ અનિવાર્ય છે. આથી જરાય ઉતાવળે બન્યા વિના સ્વસ્થ અને શાંત ચિત્તે શૈર્ય ને શૌર્યથી પ્રજાનું કલ્યાણ કરજે.
રાજકારભાર એ ઘણો જ અટપટે વિષય છે. એ કારભાર કરતાં તું નીતિને ચૂકીશ નહિ. અનીતિ આદરીશ નહિ. કારણ અનીતિ એ અનેક આપત્તિનું મૂળ છે.
હંમેશા ગુણે જ મેળવજે. સદ્દગુણ વિનાનું જીવન ભારરૂપ છે. ઐશ્વર્ય ને વૈભવમાં છકી જઈ અવગુણેથી તારા જીવનને બરબાદ ન કરીશ. આ રાજસંપત્તિ એ પ્રજાની સંપત્તિ છે, તેમ માની તેને ઉપયોગ કરજે.
બધી જ બાબતોમાં વિચક્ષણ એવા મંત્રીની સલાહ લેજે. તેમને સાથે રાખી બધા શુભ કામ કરજે. અને રાજ લક્ષ્મીને નિરંતર વધારે કરજે. અને એ લક્ષ્મીને પ્રજાના સુખ અને સગવડમાં ઉપયોગ કરજે. - સૌ ઉપર પ્રેમ રાખજે. તારાથી વયે મેટા અને જ્ઞાનમાં સમૃદ્ધ હોય તેવા વિદ્વાન અને વડીલોનું ઉચિત સન્માન કરજે. તેમને આદર સત્કાર કરજે, તેમની હિતવાણીનું પાલન કરજે.
રાજશાસન તારે ચલાવવાનું છે, તેથી તારી પાસે રોજ બરોજ અનેક પ્રશ્નો આવશે. જનતાની ફરિયાદ આવશે. ન્યાય માટેની પુકાર આવશે. એ સઘળામાં વિવેક રાખજે. સત્તાના ઉપયોગ કરતાં આત્માના અવાજને વધુ મહત્વ આપજે
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે ! આ સંસાર ! !
૪૨૧
સત્તાના લીધે અભિમાની ન અનીશ, નમ્ર મનજે, સત્તાના ઉપયેગ શાસનને સુવ્યવસ્થિત અને સુતંત્રિત કરવા માટે કરજે.
યુદ્ધના આશરે! લઈશ નહિ. રક્ષણ માટે યુદ્ધ કરજે. નવા નવા રાજ્યે મેળવવાના લેાભમાં નિર્દોષાનું લેાહી રેડાવીશ નહિ. અને ત્યાં સુધી યુદ્ધથી વિરમજે.
યુદ્ધ કરવાનું મન જોર કરે તે તારી પેાતાની જાત સાથે જ યુદ્ધ ખેલજે. તારા મનને નબળા પાડનારા, તને દુતિમાં ઘેરી જનારા, તારા આત્માને કલ ંકિત કરનારા એવા તારા આંતરશત્રુઓ સામે ખૂનખાર યુદ્ધ લડી લેજે. એ શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવશે, ને આત્મરાજ્યના યશસ્વી વિજેતા મનજે.
રાજવૈભવમાં પડીને તારા ધને પહેલાં માનવ છે. માનવતા એ તારે ધર્માંથી વ્યુત થઈશ નહિ. અને એક રાજા તરીકે તારા અનેક કન્ય ધર્મ છે, એ ધર્માં યથાર્થ પાલન કરજે. અથ અને કામમાં, પૈસા અને પતનમાં અટવાઈને તારા ધર્મોને નેવે ન મૂકીશ. અને યાદ રાખજે જે દિવસે તું તારા ધર્મ ભૂલીશ, તે દિવસથી તારું સઘળુ ઐશ્વય નાશ પામશે.
વિસરીશ નહિ. તું
પ્રથમ ધમ છે. એ
ન્યાયના સિંહાસન ઉપર બેસીને નિર્દોષોને દંડ કરીશ નહિ. ગુનેગારને પણ ઉચિત જ ફ્રેંડ કરજે. અને મૃત્યુ દંડ તે કોઈના પણ કરીશ નહિ. કારણ જે જીવન આપણે
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
ભીમસેન ચરિત્ર
કોઈ ને આપી શકતાં નથી, તે જીવન છીનવી લેવાના આપણને કોઈ જ અધિકાર નથી. આપણુ ક`ન્ય તે અપરાધાને દૂર કરવાનું છે, અપરાધીઓને નહિ. આથી અપરાધના તિરસ્કાર કરજે અને અપરાધીઓ ઉપર દયા ચિતવજે.
તારા આંગણે જે કાઈ સ ંત, જ્ઞાની ગુરુ ભગવંત આદિ આવે તેન! વિનય કરજે. તેમની ભક્તિ કરજે. તેમની હિતકારી વાણીનુ પાન કરજે.
સુપાત્ર દાન દેજે. ગરીખ ગુરબાએને અન્ન અને વસ્ત્ર દેજે. રાજચર્ચા કરવા નીકળજે અને જે કાઈ દુ:ખી જણાય, તેઓના દુઃખ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરજે.
પૂર્વભવના પુણ્યબળથી તને આ રાજ્ય મળ્યુ છે. પુણ્યમાં ધમ આરાધન કરીને વધારો કરજે. યૌવનના ઉન્માદમાં એ પુણ્ય ખચી ન નાંખીશ.
અને આથી વિશેષ તને શું કહેવું? તું સુન્ન છે. સમજદાર છે. તને, તારા કુળને, તારા ધર્મોને તેમજ તાર આત્માને વધુ ઉજવળ અને યશસ્વી કરે તેવી રીતે આ રાજપુરાને વહન કરજે, ’
ઘણા જ વિસ્તારથી ભીમસેને દેવસનને રાજ ચલાવવા માટેની ચેાગ્ય સુચનાઓ આપી. દેવસેને તેનો વિનયપૂર્વક સ્વીકાર કર્યાં.
પિતાજી ! આપ નચિંત રહેજો. આપની આજ્ઞાનુ હું અક્ષરશઃ પાલન કરીશ. ’
6
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે! આ સંસાર !
૪૨૩ એ પછીના બીજા દિવસે દેવસેન અને કેતુસેને પિતાના માતા પિતાને ભવ્ય એ દીક્ષા મહોત્સવ ઉજવ્યું.
ભીમસેન અને સુશીલા સાથે બીજા પણ કેટલાક મુમુક્ષુ આત્માઓ હતા. એ સૌ વાજતે ગાજતે કેવળી ભગવંત શ્રી હરિષણ સૂરીશ્વર મહારાજા પાસે આવ્યા.
ભગવંતે તે સૌને વિધિપૂર્વક દીક્ષા આપી.નગરજનોએ એ સૌ નૂતન મુનિ ભગવંતે જયનાદ કર્યો.
દેવસેન અને કેતુસેને શ્રાવકના બાર વતે ગ્રહણ કર્યા. અને માતપિતાને વંદના કરી રાજમહેલ પાછા ફર્યા.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
ty do
બંધન તૂટ્યાં
ભીમસેન આદિ મુમુક્ષુ આત્માઓને દીક્ષા આપી પોતાના શિષ્ય સમુદાય સાથે કેવળી ભગવંત શ્રી હરિણુ મહારાજાએ રાજગૃહીથી વિહાર કર્યો.
નગરજનોએ એ સૌ શ્રમણ ભગવંતોને આંસુભીની આંખે વિદાય આપી.
કેવળી ભગવત ગામાનુગામ વિહાર કરતાં અને અનેક ભવ્ય જીવોને પ્રતિબોધ પમાડતાં એક દિવસે સમેતશિખર આવી પહોંચ્યા.
ભગવંતે પિતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ થવાનો સમય . આથી તેમણે એ પવિત્ર તીર્થ ઉપર અનશન કર્યું. શુભ ધ્યાનમાં આત્મા પરેવીને એ બેસી ગયા. દેહની માયાને ખંખેરી નાંખી. ચૌદ રાજલેકના જીવેની ક્ષમાપના માંગી. અને માત્ર એક જ આત્માનું ધ્યાન ધરતાં અને આત્માની આત્મા સાથે સુરતા મેળવી એકલીન બની ગયાં.
ધ્યાતા–ધ્યાન ને ધ્યેયનું અકય રચાયું. ભગવંતને
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંધન તૂટયાં
૪૨૫ આત્મા દેહ અને દુનિયા વિસરી ગયે. આત્મા આત્માને અનુભવ કરવા લાગ્યા.
દિવ્ય ધ્યાનની આ દીસી તેમના મુખારવિંદ ઉપર વિલસી રહી. અને સભાનપણે ભગવતે દેહના પરમાણુઓને વેસરાવી દીધા.
ભગવંત નિર્વાણ પામ્યા. આત્મા આત્મામાં મળી ગયે. સંસારને ભગવંતે નાશ કર્યો. અને તેઓ મુક્તિને વર્યા.
દેવતાઓએ ભગવંતને નિર્વાણ મહોત્સવ ઉજવ્યો.
શિષ્ય સમુદાયે ગુરુ ભક્તિરૂપે તે દિવસે ઉપવાસ કર્યો. ગુરુના ગુણનું ચિંતવન કર્યું. ગુરુની હિત શિક્ષાને યાદ કરી. અને એ માર્ગે સતત સાવધ રહી ચાલવા સૌ સજાગ બન્યા.
- મુનિરાજ શ્રી ભીમસેન ગુરુના જવાથી થોડા વ્યાકુળ તે બન્યા. પરંતુ ઘડી પછી તેમણે ગુરુના દેહની માયા ખંખેરી નાંખી. અને ગુરુના આત્માને ભજવા લાગ્યા.
ચારિત્રધર્મની તેમણે ઉત્કટ આરાધના કરી. જ્ઞાનાભ્યાસ કર્યો. ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી. ગામેગામ વિહાર કર્યો. એકચિત્તે આત્માનું ધ્યાન ધર્યું.
સંસારમાં રહેવાથી આત્માને જે કંઈ ભોગ વિલાસ મેહ-માયા વગેરેને કાદવ લાગે હતો, તે તેમણે જ્ઞાન અને ક્રિયાથી, તપ અને સ્વાધ્યાયથી ધોઈ નાંખે. દેહની અશુદ્ધિ પણ સ્વચ્છ કરી.
અને એક દિવસ વિહાર કરતાં કરતાં તેઓ અનેક શિષ્ય સમુદાય સાથે રાજગૃહી પધાર્યા.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમસેન ચરિત્રા
આ રાજગૃહીમાં એક વખત તેઓ રાજા હતા. પેાતાની પાસે અઢળક ઐશ્વય હતું. સુખ અને સાહ્યબી હતી. પેાતાની સેવાનાં ખડે પગે ઊભા રહેતા અનુચરા હતા.
૪૨૬
પણ આ બધું કશું જ તેમને યાદ નહેાતું આવતું. જુના સ્થળેા જોઇએ સ્થળેાની સ્મૃતિ તેમને સતાવતી ન હતી. અધી જ આસક્તિ તેમણે ભસ્મીભૂત કરી નાંખી હતી. જ્યાં સુધી સઘળા કમેર્માંના ક્ષય નથી થયા, ત્યાં સુધી એ કમાં ભાગવવાનાં જ છે. આયુષ્ય કર્માં પૂરું નથી થયું, ત્યાં સુધી જીવન જીવવાનું જ છે. અને એ જીવાય ત્યાં સુધી સઘળાં કર્મોને ખાળી ખાખ કરી નાંખવાના છે.
એ હેતુથી જ તે રાજગૃહી આવ્યા હતા. અહી તેમની આત્મભાવના વધુ ને વધુ તીવ્ર બની. મારે ભાવનાએથી આત્મા સમુલ્લાસ પામવા લાગ્યા. આત્માની અમરતા, તેનુ” એકત્વ, તેની અક્ષયતા, તેમજ આત્માનું આત્મામાં વિલીન થઈ જવું તે જ સત્ય છે. એવી શુભ ભાવના ભાવતાં. હતાં, ત્યાં જ તેમના ચાર ઘાતી કર્મના બંધ તૂટી ગયા. મુનિશ્રી ભીમસેનને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું. લેાકાલેાક પ્રકાશિત થયા. સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ અને અતીન્દ્રિય પદાર્થો અને ભાવાના સાક્ષાત્કાર થયા.
કશુ' જ અજાણ્યુ ન રહ્યું. મધુ" જ પ્રગટ થયું. કેવળજ્ઞાનના પ્રભાવથી ઇન્દ્ર મહારાજાનું અચલ એવુ સિંહાસન ડાલી ઊઠયું. અવધિજ્ઞાનના ઉપયેાગ મૂકી ઇન્દ્ર મહારાજાએ તેનુ કારણ તપાસ્યુ
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંધન તૂટ્યાં
૪૨૭
જોયું તેા શ્રી ભીમસેન મુનિ કેવળજ્ઞાન પામ્યા હતા. ઈન્દ્રના આત્મા હરખાઈ ઊઠયા. તરત જ તેણે પેાતાના પ્રભાવથી રાજગૃહીમાં સુગંધી જળની વર્ષા કરી. સુવાસથી મઘમઘતા પુષ્પાની વૃષ્ટિ કરી. દેવેાના સમુહ સાથે, ક્રિશ્ય દુંદુભિએને! નાદ કરતાં ઈન્દ્ર મહારાજા પૃથ્વી લેાકમાં આવ્યા.
જ્યાં મુનિ ભગવ ંત કેવળજ્ઞાન પામ્યા હતા, એ ભૂમિને એક ચેાજન સુધી સુગંધિત કરી. શીતળ છાંય કરી, વિશાળ ને ભવ્ય એવા સુવર્ણ કમળની રચના કરી.
- બિરાજે ભગવંત ! ખિરાજો, અને અમને ધ દેશના સ’ભળાવેા.’ઈન્દ્ર મહારાજાએ ભગવંતને વ ંદના કરી વિજ્ઞપ્તિ કરી.
દુંદુભિના નાદ સાંભળતાં જ રાજગૃહીના નગરજના એ દિશામાં દોડવા લાગ્યા. દેવસેનને અને કેતુસેનને ઉદ્યાનપાલે . શુભ વધાઈ આપી.
વધાઈ મળતાં જ સપરિવાર ચતુર ંગી સેના લઈ ખ'ને પુત્રા પાતાના પિતાને, કેવળી ભગવ ંતને વંદના કરવા તેમજ ધ દેશના સાંભળવા ઉત્સાહભેર દોડી આવ્યા.
પશુ-પક્ષીઓ પણ ભગવંતના પ્રેમ પ્રભાવથી ત્યાં ક્રેડી આવ્યા. એ સમયે સૌ એકબીજાના જન્મ જાતવૈર વિસરી ગયા. અને નિર્ભય મની એકબીજાની સાથેાસાથ બેઠા.
દેવા, દાનવા, માનવા અને તિય ચેાથી પણ દા ભરાઈ ગઈ. નાના, મોટા, વૃદ્ધ અને યુવાન, સ્ત્રી અને પુરૂષ, અઢારે આલમ ભગવંતની વાણી સાંભળવા ઉલટભેર આવી હતી.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૧૮
ભીમસેન ચરિત્ર કેવળી ભગવંત શ્રી ભીમસેને દેશના પ્રારંભ કર્યો
ભવ્યાત્માઓ! આ સંસાર દુઃખરૂપી દાવાનળથી સતત ભડકે બળી રહ્યો છે. તેમાં કયાંય શાંતિ નથી. વિરામ નથી. સુખ નથી. આધિથી તે ઘેરાયેલું છે, વ્યાધિથી તે વીટળાચેલે છે ને ઉપાધિથી તે ઉભરાયેલ છે. જન્મ અને મરણના અસહ્ય દુઃખેથી આ સંસાર ભરેલો છે.
આ દુઃખરૂપ સંસારનો તમે જે નાશ ઈરછતા હે, તે ચારિત્રધર્મનું આરાધન કરે.
સંસારના તમે અનેક દુઃખ સહન કરે છે. પણ તેથી તમને સાચું ને અક્ષય સુખ મળતું નથી. ઉલટું તેનાથી તમે તમારી ભવની પરંપરામાં વધારે જ કરે છે.
આથી ચારિત્રધર્મની આરાધનામાં પડતાં પરિષહેને આત્માના આનંદથી સહન કરે. એ સહન કરવાથી તમારા આત્માને લાગેલા કર્મના બંધને તૂટી જશે.
કર્મ રાજાની ભક્તિ કરવાને બદલે, તમે આ ચારિત્રનરેશની ભક્તિ કરે, સેવા કરે, તેની અહોનિશ પૂજા કરે.
આ સંસારમાં સો સ્વાર્થના સગાં છે. તમારા કર્મ ભગવતી વેળાએ તમને કેઈ સાથે નહિ આપે. તમારા કરેલા કર્મ તમારે એકલાએ જ ભોગવવા પડશે. જેવા કર્મ કરશે, તેવાં જ ફળને પામશે.
આ આત્માને અનાદિકાળથી કર્મરૂપી કચરે બાઝેલે છે. આત્મા ઉપર અનેક શુભાશુભ કર્મના થર જામી ગયા છે.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધન તૂટ્યાં
૪૨૯: તેના દબાણને લઈ તમે જે છે, તમારે જે અસલ સ્વભાવ છે, તમારુ જે ખરું ને સાચું સ્વરૂપ છે, તેને તમને ખ્યાલ આવતું નથી. પરિણામે દેહને જ તમારે માની, તેના ધર્મમાં મશગૂલ બની તમે અનેક પ્રકારનાં સુખદુઃખ ભંગ છે, ભવની ભ્રમણ કરે છે.
આથી હે ભવ્યો ! તમે તમારા આત્માને ઓળખો. તમારા આત્મસ્વરૂપને જાણે, અને જે તમારે આત્મધર્મ છે તેનું યથાર્થ પરિપાલન કરે. | મોહને ત્યાગ કરે, મમતાને દૂર કરે, આસક્તિનો નાશ કરે, પાપથી બચે. - જ્ઞાનનું સેવન કરે, તને ઓળખે. સુદેવ સુગુરુ અને સુધર્મને સંગ કરે. આ વિશુદ્ધ શિયળનું પાલન કરો, બાર પ્રકારના તપ કરે, બાર વ્રતોનું પાલન કરે, બાર ભાવનાઓ ભાવે.
દુષ્ટ વિપાકવાળા અસદુગ્રહને મૂકી દે. શુભધ્યાનથી કર્મમળનું પ્રક્ષાલન કરે અને વૈરાગ્ય ભાવનાથી આત્માને વાસિત કરે.
જે ભવ્ય જીવો આ રીતે કર્મને ક્ષય કશ્યા અપ્રમત્ત-- ભાવે ઉદ્યમશીલ બને છે, તે કદી દુર્ગતિ પામતું નથી અને ક્રમે ક્રમે તે મુક્તિને વરે છે.
ભો ! આદેશ કરેલા ગુણેનું નિયમપૂર્વક નિષ્ઠાથી પાલન કરે. તેના પાલનથી સંસારના ત્રિવિધે ય તાપને. નાશ થશે.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૦
ભીમસેન ચરિત્ર મહાનુભાવ! જે જીવ તરને જાણતા નથી, તે જીવ અજાણ્યા મુસાફરની જેમ અહીંથી તહીં વ્યર્થ ભમ્યા કરે છે.
આ ત નવ પ્રકારના છે. જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ. આશ્રવ તત્વમાં પુણ્ય અને પાપને અંતર્ભાવ કર્યો છે.
ઉત્પતિ, સ્થિતિ અને વ્યયવાળે, અમૂર્ત, ચેતનાલક્ષણ- વાળ, કર્તા, ભોક્તા અને શરીરમાં ઉત્પન્ન થનાર, ઉવગામી તે જીવ તત્તવ છે.
જે કર્મ પ્રવૃત્તિને કર્તા છે અને કર્મના ફળને ભક્તા છે. તેમજ જે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે અને અંતે મોક્ષ પામનારો છે, તે આત્મા છે.
આત્માના સિદ્ધ અને સંસારી એવા બે ભેદ છે. અને નરક - આદિ ચાર ગતિના ભેદથી સંસારી જીવે ચાર પ્રકારના છે. | માટે ભવ્ય ! આ નવે તને તમે બરાબર ઓળખે. તમે પાપમાંથી અટકે અને આ માનવભવને યથાર્થ ઉપયોગ કરી લો.”
કેવળીભગવંતે પોતાની ધર્મદેશના પૂરી કરી. શ્રેતાઓએ પિતાની યથાશક્તિ તે સમયે વ્રતે ગ્રહણ કર્યા અને -ભગવંતની પ્રચંડ અવાજે જયઘોષણા કરી.
- સૌ શ્રોતાઓ વિખરાઈ ગયા. દવે દેવસ્થાને ગયા અને માનવે સૌ સ્વ સ્વસ્થાને ચાલ્યા ગયા.
કેવળી ભગવંત શ્રી ભીમસેન મહારાજાએ યોગ્ય દિવસે વિહાર કર્યો.
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધન તૂટ્યાં
૪૩૧ વિહાર કરતાં કરતાં તેઓ સમેતશિખરગિરિ પર પધાર્યા. અહીં તેઓશ્રીએ પિતાને આયુષ્યકાળ નજદીક જાયે.
આથી ગિરિરાજ ઉપર તેઓ શુકલ ધ્યાનમાં બેઠા. આત્મા સાથે એકસુરતા સાધી અને થોડા જ સમયમાં તેમણે એકી સાથે ચારે ય કર્મ, વેદનીય, નામ, ગાત્ર અને આયુષ્યને ક્ષય ક.
કેવળી ભગવંત શ્રી ભીમસેન નિર્વાણ પામ્યા.
સાદેવી શ્રી સુશીલાએ પણ ચારિત્રની ઉત્કટ આરાધના, ઉગ્ર તપ કરી, ગાત્રને ગાળી નાંખ્યા અને આયુષ્યને અંત સમય જાણે તેઓ પણ શુકલ ધ્યાનમાં સ્થિત થયાં. અને સકલ કમને ક્ષય કરી તેઓ પણ એ જ ભવે મુક્તિપદને પામ્યા.
- શ્રી વિજયસેન રાજર્ષિ તેમજ સાધ્વી શ્રી સુલોચનાએ પણ ચારિત્રધર્મની અણિશુદ્ધ આરાધના કરી બંને કેવળી બન્યા અને અંતે બંને સકલકર્મને ક્ષય કરી મોક્ષપદને પામ્યા.
સમાપ્ત
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
_