Book Title: Anekant 1992 Book 45 Ank 01 to 04
Author(s): Padmachandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538045/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandirakA traimAsika anakAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 45 ki.1 janavarI-mArca 1962 isa aMka meM viSaya 1. parama digambara guru 2. karnATaka me janadharma-zrI rAjamala jaina, dillI 3. apabhraMza bhASA ke pramukha jaina sAhityakAra. -zrI jinamatI jaina ema.e., vaizAlI 4. janadharma evaM saMskRti ke saMrakSaNa tathA vikAsa me tatkAlIna rAjagharAno kA yogadAna -zrI DA. kamaleza jaina, vArANasI 5. sAhu jIvarAja pApaDIvAla ~zrI kundanalAla jaina, dillI 6. kavi bulAkI dAsa : eka paricaya -zrI uSA jaina ema. e., kasa rAbada 7. bhaTTAraka haSakIti ke pada -DA0 gagArAma garga 5. puSpadantakRta-jasaharacariu meM dArzanika samIkSA -thI jinendra jaina, lADana 6.yA0 zrI vidyAsAgara kA rasa-viSayaka mantavya -DA. ramezacanda jaina 10. pUjya bar3e varNIjI kA eka pravacana kavara pR02 / 11. grAhya mAna-kaNa prakAzaka : vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya bar3e varNI jI kA eka pravacana saMsAra bhara kI dazA bar3I vicitra hai| kala kA karor3apati Aja bhIkha mAMgatA phiratA hai| saMsArI jIva moha ke kAraNa andhA hokara nirantara aise kAma karatA hai jisase usakA duHkha ho bar3hatA hai| yaha jova apane hAthoM apane kandhe para kulhAr3I mAra rahA hai| yaha jitane bhI kAma karatA hai pratikUla hI karatA hai| saMsAra kI jo dazA hai, yadi caturthakAla hotA to use dekhakara hajAroM Adamo dIkSA le lete| para yahA~ kucha paravAha nahIM hai| cikanA ghar3A hai jisa para pAnI ko bUMda ThaharatI ho nhiiN| bhayyA! moha ko chor3o, rAgAdi bhAvoM ko chor3o, yahI tumhAre zatra hai, inase bco| vastutattva kI yathAthatA ko smjho| zraddhA ko dar3ha raakho| dhanaMjaya seTha ke lar3ake ko sAMpa ne kATa liyA, besudha ho gyaa| logoM ne kahA--vaidya Adi ko bulAo, unhoMne kahA vaidyo se kyA hogA? davAoM se hogA? maMtra-taMtroM se kyA hogA? eka jinendra kA zaraNa hI grahaNa karanA caahie| mandira meM lar3ake ko le jAkara seTha stuti karatA hai : - "viSApahAraM maNimauSadhAni mantraM samAddizya rasAyanaM ca / bhrAmyanyaho na tvamiti smaranti paryAyanAmAni tavaiva tAni / / " isa zloka ke par3hate hI laDakA acchA ho gyaa| loga yaha na samajhane lage ki:----dhanaMjaya ne kisI vastu ko AkAMkSA se stotra banAyA thA, isalie vaha stava ke anta meM kahate haiM :--- "iti stuti deva ! vidhAya dainyAdvaraM na yAce tvamapekSako'si / chAyA taruM saMzrayataH svataH syAtkazchAyayA yAcitayAtmalAmaH / / " he deva ! ApakA stavana kara badale meM maiM kucha cAhatA nahIM hU~ aura cAhU~ bhI to Apa de kyA sakate hai ? kyoMki Apa upekSaka hai-Apake mana meM yaha vikalpa hI nahIM ki yaha merA bhakta hai isalie ise kucha denA caahie| phira bhI yadi merA bhAgya hogA to merI prArthanA aura Apako icchA ke binA hI majhe prApta ho jaaygaa| chAyAdAra vRkSa ke nIce pahuMcakara chAyA svayaM prApta ho jAtI hai| Apake Azraya meM jo AyegA usakA kalyANa avazya hogaa| Apake Aya se abhiprAya zaddha hotA hai abhiprAya ko zuddhatA se pApAtrava rukakara zamAsrava hone lagata hai| vaha zumAstrava hI kalyANa ka.. kAraNa hai| dekho! chAyA kisako hai ? Apa kahoge vadA kI, para vakSa to apane ThikAne para hai| vakSa ke nimitta se sUrya kI kiraNeM ruka gayIM, ataH pathivI meM vaisA pariNamana ho gayA. igo prakAra kAra gakUTa milane para AtmA meM rAgAdi bhAvarUpa pariNamana ho jAtA hai| jisa prakAra chAyArUpa hAnA AtmA kA nijasvabhAva nahIM hai| yahI zraddhAna honA to zaddhAtmazraddhAna hai-- samyagdarzana hai / AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 10 vASika mUlya : 6) 20, isa apha kA mUlya : 1 rUpayA 50 paise Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ans Khilway paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / varSa 45 kiraNa 1 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa savata 2516, vi0 saM0 2046 / janavarI-mArca 1962 parama digambara-guru basata ura guru niragraMtha hmaare| prajalI dhyAna agini jinake ghaTa vikaTa madana vana jaare| taji caubIsa prakAra parigraha paMca mahAvata dhaare| paMca samiti gupati tIna nayAyuta vrasa thAvara rakhavAre / zuddhopayoga yoga paripUrana adharama cUrana haare| ratnatraya maNDita tapa saMjama sahita digambara dhaare| bhUkha tRSAdika sahata parISaha tIna bhavana ujiyaare| . mana vaca kAya nirodha sodhi tina bhavamrama saba taji ddaare| sva para dayA sukha siMdhu gunAkara sIla dhuraMdhara dhaare| 'deviyadAsa' gahyo tinako patha tinhi tinhi teM saba tAre // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age: karnATaka meM jaina dharma 0 zrI rAjamala jaina, janakapurI, dillI prAjakala kI hampA meM lagabhaga 26 ki. mI. ke ghere upayukta vaMza kA sabase prasiddha nareza kRSNa devarAya meM vikhare par3e jaina-ajaina smArakoM, mahaloM aura sAtha hI (1501-36 I. haA hai jo ki raNabIra hone ke sAtha bahane vAlI tuMgabhadrA kA paricaya isI pustaka meM diyA gayA hI sAtha dharmavIra bhI thaa| usane ballArI jile ke eka hai / vahIM isa sthAna kA rAmAyaNa kAla se itihAsa prAraMbha jinAlaya ko dAna diyA thA aura mUDabidrI kI guru basadi kara vijayanagara sAmrAjya kA itihAsa aura jainadharma ke ke lie bhI sthAyI vRtti bhI dI thii| eka zilAlekha meM prati bijayanagara zAsakoM kA dRSTikoNa, unake senApatiyo usane syAdvAdamata aura jinendra bhagavAna ko namaskAra karane Adi dvArA vijayanagara me hI kunthunAtha caityAlaya / . ke sAtha hI varAha ko bhI namaskAra kiyA hai| nika nAma gaNa gitti basadi) Adi mandiro ke nirmANa kA kAlAntara me isa vaMza kA rAjya bhI musalamAnoM ke ullekha kiyA gayA hai| isa vaza ke dvitIya nareza bukkA- sammilita AkramaNa kA zikAra huaa| rAjadhAnI vijayarAya prathama (1365-77 I.) ne jainoM (bhabyoM) aura vaiSNavo nagara pAMca mAha taka lUTI aura jalAI gaI / aneka mandira (bhakto) ke bIca jisa DhaMga se vivAda nipaTAyA usakA matiyAM naSTa ho ge| vijayanagara ke vidhvama ke bAda bhI sUcaka zilAlekha karnATaka ke dhArmika evaM rAjanItika isake vaMzaja candragiri se 1465 I. se 1684 I. taka itihAsa kA eka mahattvapUrNa dastAveja hai| usame zravaNa- rAjya karate rhe| unake samaya meM bhI heggare kI vasadi, belagola kI rakSA aura jINoMdvAra Adi ko bhI vyavasthA mattara kI anantajina basadi aura maleyUra kI pArzvanAtha kI gaI thii| Age calakara zAsaka devarAya kI patnI ne basadi kA nirmANa yA jIrNoddhAra ina rAjAoM ke upazravaNabela la me 'maMgAyIvasadi' kA nirmANa karAyA thaa| zAsako yA mahAlekhAkAra Adi ne karavAyA thaa| saMgama rAjA devarAya dvitIya (1416-46 I.) to kArakala vijayanagara ke (hampI) ke jaina smArakoM, jainadharma ke me gomaTezvara kI 41 phuTa 5 ica UcI pratimA ke isa kSetra kA prAcIna itihAsa aura vijayanagara zAsako, pratiSThA-mahotsava meM sammilita humA thaa| vijayanagara meM unake senApatiyoM Adi kA jainadharma se sambandha Adi isa vaMza se pahale bhI jaina mandira the, khudAI me do mandira vivaraNa ke lie isI pustaka me 'hampI' dekhie / aura bhI nikale batAe jAte haiN| svaya isa kula ke rAma maMsara kA oDeyara rAjavaMza : mandira me tIrthaMkara pratimAeM utkINaM haiM / yaha ThIka hai ki karnATaka para zAsana karane vAle gajavaMzo meM antima yaha vaMza jaina nahIM thA kintu isake parivAra ke kucha sadasya evaM suvidita nAma oDeyara rAjavaza kA hai| Adhunika jinadharmAvalambI, usake prati udAra, sahiSNu aura poSaka maMsUra (prAcIna mahizUra, maisUrapaTTana) isa vaMza kI rAjathe isame sandeha nhii| mantrI, senApati me se kucha jaina the dhAnI rhii| itihAsakAro kA mata hai ki yaha vaMza bhI usa aura unhoMne jaina mandiroM kA nirmANa yA jINoddhAra gagavaMza kI hI eka zAkhA hai jo jainadharma ke anuyAyI ke karAyA thaa| rAjA devarAja dvitIya (1416-46 I.) ke rUpa meM karnATaka ke itihAsa meM prasiddha hai| kAlAntara meM sambandha me yaha ullekha milatA hai ki usane vijayanagara ke isa vaza ne anya dharma svIkAra kara liyA kintu isake 'pAna-supArI' bAjAra me eka caityAlaya banavAkara usame zAsako ne zravaNabelagola ko hamezA Adara kI dRSTi se pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna kI thii| dekhA aura usakA sarakSaka banA rhaa| svatantratA-pUrva taka Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karnATaka meM jaina dharma ve mahAmastakAbhiSeka meM sammilita hote rhe| maisUra narezoM kI gommaTezvara-bhakti kA vizeSa parioDeyara vaza se sambandhita sabase prAcIna zilAlekha caya aneka pustakoM meM upalabdha hai| 1634 I. kA hai| umame ullekha hai ki jina mahAjanoM ne TIpa: zravaNabelagola kI jamIna-sampatti giravI rakha lI thI, use haidara alI aura TIpU sultAna ne bhI apanI rAjadhAnI tatkAlIna maisaranareza cAmarAja oDeyara ne svayaM karja cukA zrIraMgapaTana se rAja kiyaa| unhoMne zravaNabelagola ke kara chur3Ane kI ghoSaNA kii| isa para mahAjano ne bhUmi mandiroM aura gommaTezvara kI mUrti ko hAni nahIM phuNcaaii| Adi karja se svaya mukta kara dii| isa para nareza ne zilA. TIpU sulatAna ne to gommaTezvara ko namana bhI kiyA lekha likhavAyA ki jo koI bhI isa kSetra ko jamIna giravI / Adi rakhane kA kArya karegA vaha mahApApa kA bhAgI hogA svatantratA prApti ka bAda : aura samAja se bahiSkRta mAnA jAyagA / maisUra ke oDeyara vaMza kI sattA samApta hokara prajA tAntrika karnATaka sarakAra bnii| usake mukhyamantriyoM ___ 'munivaMzAmyudaya' nAmaka eka kannar3a kAvya me varNana hai ki maMsUranareza cAmarAja zravaNabelagola padhAre aura sarvazrI nijaliMgappA, devarAja arsa aura zrI guNDarAva ne unhone gommaTezvara ke darzana kie| unhone cAmuNDa rAya gommaTezvara ke mahAmastakAbhiSeka Adi me jo saharSa saha. se sambandhita lekha paDhavAe, ve siddhara basadi gae aura yoga diyA vaha smaraNIya hai / eka hajAra varSa pUrva hone para unhoMne karnATaka ke jainAcAryoM kI paramparAgata vaMzAvalI to bhArata kI pradhAnamantrI zrImatI indirA gAdhI ne bhI sunI aura pUchA ki Adhunika kahAM haiN| jaba unhone yaha mahAmastakAbhiSeka ke avasara para gomaTeza ke prati apane jAnA ki canna rAyapaTTana ke sAmanta ke atyAcAro ke kAraNa zraddhA-sumana arpita kie the| gommaTemvara kI pUjA banda kara guru bhallAtakIpura (prAja bhAlAtakIpara (prAja- vartamAna meM bhArata sarakAra kA purAtattva vibhAga aura kala ke gerusoppe) cale gae hai to unhoMne sammAnapUrvaka guru karnATaka sarakAra kA purAtatva vibhAga, dhAravAr3a vizva(bhaTTAraka jI) ko zravaNabelagola bulavAne kA prabandha kiyA vidyAlaya karnATaka ke jana smArakoM me vaijJAnika Dhaga se aura dAna dene kA vacana diyaa| unhoMne kiyA bhI vaisA hI saharSa sakriya sahayoga pradAna kara rahe hai| kucha smAraka, aura canna rAyapaTTana ke sAmanta ko harAkara padacyuta kara prAcIna mUrtiyAM, zilAlekha Adi to inhI ke kAraNa diyaa| surakSita raha gae haiN| ye sabhI saMsthAna jaina samAja kI zilAlekha hai ki cikkadevarAja oDeyara ne kalyANI vipulaprazaMsA ke pAtra hai| sarovara kA nirmANa yA jIrNoddhAra karavAyA thA tathA karnATaka ke choTe rAjavaMza : usakA parakoTA vanavAyA thaa| unhone 1674 I. me jaina karnATaka meM pRthaka rAjA yA sAmanta Adi ke rUpa me sAdhuo ke AhAra ke lie bhaTTAraka jI ko madane nAmaka aura bhI aneka dharmAnuyAyI vaza rahe haiM jo the to choTe gAMva bhI dAna me diyA thaa| kintu dhArmika prabhAva ke unake kArya bahuta bar3e ghe (jaise uparyukta nareza ke uttarAdhikArI kRSNarAja oDeyara kArakala kA rAjavaza, humacA kA sAntara rAjakula aadi)| ne zravaNabelagola ke bhaTTAraka jI ko aneka sanade dI thI in|| bhI sakSipta paricaya yahAM diyA jA rahA hai| jo unake vaMzajo dvArA mAnya kI gyii| unameM 33 madiroM sendraka vaMza: ke vyaya evaM jIrNoddhAra ke lie tIna gAMva dAna meM die jAne kA ullekha hai| nAgarakhaNDa yA vanavAmi ke eka bhAga para zAsana karane maisUranareza kRSNarAja oDeyara caturtha bhI zravaNabelagola vAle isa vaza kA bahuta kama paricaya zilAlekhoM se milatA Ae the aura unhone navambara 1900 I. me apane Agamana hai| ye pahale kadamba zAsako ke aura bAda me cAlayoM ke ke upalakSya me apanA nAma candragiri para khudavA diyA thA sAmanta ho ge| jaina dharmapAlaka isa vaza ke sAmanta bhAnu. jo abhI bhI aMkita hai| zakti rAjA ne kadambarAja harivarmA se jinamandira kI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 barSa 45, ki01 anekAnta pUjA ke lie dAna dilavAyA thaa| isI prakAra isa vaMza ke pratimA isI sAntara vaMza kI dena hai| jinadattarAya ne dvArA eka jaina mandira ke nirmANa aura puligere (lakSmezvara) apanA rAjya rAjya lagabhaga 800 I. me sthApita kiyA ke zaMkha jinAlaya ke lie bhUmidAna kA bhI ullekha thaa| kArakala me isa vaMza ne lagabhaga 1600 I. taka milatA hai| rAjya kiyaa| sAntara vaMza: raTTa rAjavaMza: jainadharma ke paramapAlaka isa vaza kA mUlapuruSa uttara zilAlekhoM se hI jJAta hotA hai ki isa vaza kA prathama bhArata se AyA thaa| vaha bhagavAna pAzvanAtha ke uragavaMza puruSa pRthvIrAma thA jo ki mailapatIrtha ke kAreyagaNa ke meM utpanna huA thaa| usakI kuladevI padmAvatI devI thI guNakoti muni ke ziSya indrakIti svAmI kA ziSya thaa| jo ki pArzva prabha kI yakSiNI hai| isa devI kI atizaya unako rAjadhAnI Adhunika saundatti (prAcIna nAma sugandhamAnyatA Aja bhI hamacA me eka loka-vizvAma aura pUja- vati) thaa| isa vaza ne rASTrakaTa vaza ko adhInatA me nIyatA meM agraNI hai / isa vaMza kI rAjadhAnI pomburcapura lagabhaga 678 I. se 1226 I. taka zAsana kiyaa| usane (zilAlekho meM nAma) thI jo ghisate-ghisate humacA (huvA) tathA usake vazajo ne sondatti meM jina mandiro kA nirmANa ho gaI hai| vahAM padmAvatI kA mandira darzanIya hai| rAja- kraayaa| muniyo ke AhAra Adi ke lie dAna tathA mahala ke avazeSa bhI haiN| yaha sthAna uttara bhArata ke mahA- mandiro kI Aya ke lie kucha gAMva samarpita kara die the| bIrajI yA rAjasthAna ke tijAga jaisA lokapriya hai| isa vaMza ke eka zAsaka lakSmIdeva ne 1226 I. meM sAntaravaMza kA prathama rAjA jinadattagaya thaa| usI apane guru muni candradeva kI prAjJA me mallinAtha mandira kA ne kanakapUra yA pombarcapura (hapacA) me isa vaza kI nIva nirmANa karAke vividha dAna die the| DA. jyotiprasAda padmAvatI devI kI kRpA se DAlI thii| isa vaza dvArA ke anusAra, 'muni candradeva rAjA ke dharmaguru ho nahI, banavAe gae jaina mandiro, dAna Adi kA vistRta paricaya zikSaka aura rAjanItika patha-pradarzaka bhI the| unhI kI 'hamacA' ke prasaga meM diyA gayA hai| pAThaka kRpayA use dekha-rekha me zAsana-kArya calatA thaa| svaya rAjA lakSmIdeva avazya pddhe| isa vaza kI sthApanA kI upanyAsa jaisI ne unheM raTTa rAjya saMsthApaka-grAcArya upAdhi dI thii| kahA kahAnI bhI vahA~ dI gaI hai| jAtA hai ki sakaTakAla meM unhone pradhAnamantrI kA pada sAntara vaMza kI eka zAkhA ne kArakala meM bhI rAjya grahaNa kara liyA thA aura rAjya ke zatruoM kA damana karane kiyaa| isI jinadattarAya ke vazaja bhairava putra vIra pADya ke lie zastra bhI dhAraNa kie the| sakaTa nivatti ke ne kArakala meM bAhabalI kI lagabhaga 42 phuTa U~cI (40 uparAnta vaha phira se sAdhu ho gae the| vahakANaragaNa ke phuTa 5 ica UcI) pratimA kucha kilomITara dUra se kisa prAcArya the|" prakAra lAkara san 1432 I. meM sthApita kI thI, isakA gaMgadhArA ke cAlakya: romAMcaka vivaraNa isa rAjavaza ke zAsako sahita kArakala suprasiddha cAlukya vaza kI eka zAkhA ne gaMgadhArA ke prasaMga me isI pustaka meM diyA gayA hai| isa pratimA ke (sambhavataH prAcIna puligere yA Adhunika lakSmezvara nagarI varzanoM ke lie Aja bhI yAtrI vahA jAte hai aura isa yA isakA upngr| rAjadhAnI meM rASTrakUToM ke sAmanta ke pratimA ko tathA vahAM kI caturmakha basadi ko dekhakara pula- rUpa me 800 I. se zAsana kiyaa| dasavIM sadI me gaMgadhArA kita ho uThate hai| dono hI choTI vRkSahIna sarala pahAr3iyoM kI prasiddhi eka rAjadhAnI ke rUpa me thii| isa vaza ke para hai| yaha sthAna mUDabidrI se bahuta pAsa hai| arikezarI rAjA ne kannar3a bhASA ke mahAna jaina kavi pampa karnATaka me sAntara rAjavaMza ne jainadharma kI jo Thosa ko bhI Azraya diyA thaa| usake uttarAdhikArI baTriga nIva DAlI vaha bhUlAI nahI jA sktii| zravaNabelagolI dvitIya ke zAsanakAla meM hI prasiddha jainAcArya somadeva sUri gommaTezvara pratimA ke bAda dUsare nambara kI bAhubalI ne gagadhArA meM apane nivAsa ke samaya suprasiddha kAvya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karnATaka meM jainadharma 'yazastilaka campU' tathA prAcIna bhAratIya rAjanIti- huNasUra tAluka) meM thA, jo ki Age calakara pazcima-maisUra siddhAnta grantha ke rUpa meM prasiddha 'nItibAkyAmata' kI racanA aura kurga jiloM taka phaila gyaa| isa vaMza se sambandhita kauTilya ke arthazAstra ko sUtra-zailI meM kI thii| prAcIna adhikAMza zinAleya gyArahavI-bArahavI sadI ke haiM / kintu bhAratIya rAjanItika siddhAntoM ke adhyayana ke silasile me pandrahavIM zatAbdI meM bhI yaha vaza astitva me thA / ye cola Aja bhI yaha grantha vizvavidyAlayoM me paThina-saMdarbhita kiyA ena hoyasala narezo ke sAmanta pratIta hote haiM / isa vaMza ke jAtA hai| uparyukta rAjA ne hI lakSmezvara me 'gaMga-kandarpa' adhiza rAjA zaiva mata ko mAnate the kintu 11-12vI jinAlaya kA nirmANa karAyA thaa| isa vaza ke rAjA jaina- sadI meM ye jinamata the / dharma ke anuyAyI rhe| uparyukta vaza kA sabase prasiddha rAjA vIgajendra cola koMgAlva vaMza : nanni cagAlva ne cikka hanasoge nAmaka sthAna para dezIgaNa __ isa rAjavaza ne karnATaka ke vartamAna kurga aura hAsana pustakagaccha ke lie jinamandira kA nirmANa lagabhaga jilo ke bIca ke kSetra para, jo ki kAverI aura hamavatI 1060 I me ka gayA thaa| umI sthAna kI eka basadi kA nadiyoM ke bIca thA, zAsana kiyaa| usa samaya yaha pradeza usane jIrNoddhAra karAyA thA jisake mambandha meM yaha prasiddhi koMgalanADa kahalAtA thaa| isa vaza kA sambandha prasiddha thI ki usakA nirmANa zrI rAmacandra ne karavAyA thaa| colavaza se jAna paDatA hai| samrAT rAjendra cola ne isake san 1080 I. ke eka zilAlekha se, jo ki hanasoge kI pUrvapuruSa ko apanA sAmanta niyukta kiyA thaa| yaha vaza bamadi me navaraga-madA ke dvAra para utkIrNa hai. yaha pratIta gyArahavI sadI me avazya vidyamAna thA (zilAlekha bahuta honA hai ki isa cagAca tIrtha me AdIra, nemIzvara kama mile hai) aura jainadharma kA anuyAyI thaa| somavAra Adi jinamandira the jo bhaTTArakA muniyo ke sarakSaNa meM grAma meM purAnI basadi eka pASANa para lagabhaga 1080 I. the eva caMgAlva nareza ne unakA jIrNoddhAra karAyA thaa| ke zilAlekha se vidita hotA hai ki rAjendra pRthvI kogAlva cagAlva nareza mariyapegaMDe pilvayya ne 'pilduvinAraka isa vaza ke rAjA ne 'adaTarAditya' nAmaka caityAlaya Izvara deva' nAmaka eka basadi kA nirmANa 1091 I. ke kA nirmANa apane guru mUlasagha, kAna ra gaNa, tagAragaLa gaccha lagabhaga karAyA thA / muniyo ko bhI AhAra dAna diyA thaa| ke gaNDavimukti deva ke lie karAyA thA aura pUjA-arcanA zravaNabe gola ke 1510 I. ke eka zilAlekha se yaha ke lie dAna diyA thaa| AcArya prabhAcandra siddhAntadeva kA bhI jJAta hotA hai ki isa vaza ke eka nareza ke mantrI-putra vaha bar3A Adara karatA thA aura usane apane zilAlekha ke ne gommaTezvara kI UparI maMjila kA nirmANa karAyA thaa| prArambha meM unakI bar3I prazasA kI hai| lekha me yaha ii nigala vaMza : ullekha hai ki usake zilAlekha kI racanA cAra bhASAo uttara maimUra ke kucha bhAga para rAjya karane vaa| ina ke jJAtA sandhivigrahaka nakulArya ne kI thii| isa rAjA ne vaza ke zAsana sambandhI ullekha terahavIM zatAbdI ke prApta apane ko aureyapura varAdhIzvara' tathA 'sUryavaMzI-mahAmaNDa- hote hai| amarApura tathA niDugallu beTTa (jaina basadi) ke lezvara' kahA hai| zilAlekho se jJAta hotA hai ki rAjA svaya ko colakucha itihAsakAroM ka mata hai ki yaha vaMza caudahavIM vaza ke tathA oreyurapuravarAdhIza kahate the| zatAbdI yA usake bAda taka zAsana karatA rahA aura anta uparyukta vaza ke irugola ke zAsana kAla me malliseTri taka jainadharma kA anuyAyI banA rahA / jo bhI ho, isa vaza ne talagere bamadi ke prasanna pAzrvanAtha ke lie supArI ke ke sambandha meM adhika jAnakArI prApta nahIM hai| do hajAro peDo ke hisse dAna meM die the| isI rAjA ke caMgAlva vaMza: pahAr3I kile kA nAma kAlAjana thaa| usakI coTiyAM isa vaMza kA zAsana karnATaka ke caganADu (Adhunika UMcI hone ke kAraNa vaha 'niDugala' khlaayaa| usI ke Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 barSa 45, ki.1 manakAmata dakSiNa meM gaMgeyanamAra ne eka pAzvaM jinAlaya banavAyA thaa| mairarasa vaMza : apane isa dharmapremI gageyana kI prArthanA para rAjA iruMgola kArakala kA yaha rAjagaMza humacA ke parama jinabhakta ne pArzvanAtha kI dainika pUjA, AhAradAna Adi ke lie rAjAoM kI eka zAkhA hI thA / yaha baMza jainadharma kA bhUmi kA dAna kiyA thaa| vahAM ke kisAnoM ne bhI akharoTa anuyAyI rhaa| isI vaza ke rAjA vIrapANDaya ne sana mora pAna kA dAna kiyA thA tathA kisAnoM ne apane 1432 I. meM kArakala me bAhubalI kI 41 phuTa 5 ica kolhaoM se tela lA-lAkara dAna meM diyA thaa| UMcI pratimA nirmANa karAkara vahAM kI pahAr3I para sthApita aisA ullekha milatA hai ki isa gajA ko viSNuvardhana kI thI jisakI Aja bhI vandanA kI jAtI hai| isa vaza ne harAyA thaa| ke vivaraNa ke lie dekhie 'kArakala' prakaraNa / alapa vaMza: aMjila vaMza : isakA zAsana-kSetra tulanADu (mUDabidrI ke Asa pAsa kA kSetra) thaa| dasavIM sadI me taulava deza ke pramukha jaina nareza pramakha jaina. apane Apako cAmuNDarAya kA vaMzaja batAne vAlA kendra the muhabidI, gerusoppA, bhaTakala, kArakala, sode, yaha vaza bArahavI sadI me udita huA / isakA zAsana-kSetra hAihalli aura honnAvara / ina meM se kucha to aba bhI pramukha veNara thaa| veNara hI isakI rAjadhAnI rahI aura isakA jaina kendra ke sAtha pradeza tulanADa ke antargata sambhavata. paMjali ke kahalAtA bhI pradAna kiyA thA aura aneka jaina bamadiyoM ke lie thaa| yaha vaMza prArambha se anta taka jainadharma kA anuyAyI thaa| yaha vaza dAna diyA thaa| ye rAjA 1114 I. se lagabhaga 1384 I. rhaa| " __ rhaa| isI vaza ke zAsaka timmarAja ne 1604 I. me taka rAjya karate rhe| isa vaMza kA rAjA kulazekhara- bara. vaNUra ma bA veNUra meM bAhubalI kI 35 phuTa U cI pratimA sthApita kI alupendra tRtIya maDabidrI ke pArzvanAtha kA paramabhakta thaa| thI jo Aja bhI pUjita hai| isa vaMza ke vazaja Aja bhI dekhie 'muDabidrI' prakaraNa / vidyamAna haiM aura sarakAra se pezana pAte haiN| (dekhie 'veNUra' prkrnn)| baMgavADi vaMza kA vaMza: alupavaMza ke bAda tulanADa meM isa vaMza ne rAjya kiyA karnATaka ke uparyukta sakSipta itihAsa para vicAra (dekhie 'muuddbidrii')| karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki isa rAjya me jainadharma saMgItapura ke sAluva maNDalezvara : ko vidyamAnatA eva mAnyatA atyanta prAcIna hai| kama-se kama mahAvIra svAmI ke samaya me to vahAM jainadharma kA sagItapura yA sADhuhalli (uttarI kanArA yA kAravADa pracAra thA jo ki pArzvanAtha-paramparA kI hI pravAhamAna jilA ke samudra nagara meM isa vaMza ne pandrahavIM zatAbdI me dhArA mAnI jAe to koI bahuta bar3I aitihAsika Apatti rAjya kiyaa| mahAmaNDalezvara sAluvendra bhagavAna candraprabha kA bar3A bhakta thaa| usake mantrI ne bhI pArzvanAtha kA nahI uTha sakatI hai, kyoki pAnanAtha yahAM taka ki bhagavAna eka caityAlaya panAkarapura meM banavAyA thaa| neminAtha aitihAsika puruSa mAna lie gae haiN| isI prakAra karnATaka ke lagabhaga hara choTe yA bar3e rAjavaza ne yA to coTara rAjavaMza: svayaM jainadharma kA pAlana kiyA yA usake prati atyanta __ maDabidrI ko apanI rAjadhAnI banAne vAle isa vaMza udAra dRSTikoNa apnaayaa| madhyayuga kI aitihAsika yA ke rAjA 1680 I. me svatantra ho gae the| isa vaMza ne rAjanItika paristhitiyoM ko dekhate hue bhI yaha niSkarSa lagabhaga 700 varSoM taka mUDabidrI me rAjya kiyaa| inake anucita nahI hogA ki karnATaka meM pracura rAjyAzraya prApta gaMzaja aura inakA mahala Aja bhI mUDabidrI meM vidyamAna hone ke kAraNa bahusakhya prajA kA dharma bhI jainadharma rahA hai| ve jainadharma kA pAlana karate hai aura zAsana se pezana hogaa| pAte haiM / (dekhie 'mUDabidrI') Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karnATaka meM janadharma karnATaka meM saMgIta kI dhvani dene vAle stambha bhI haiN| nakkAsI meM bhI yahAM ke mandira Age haiN| belagAMva kI kamala bamadi ahiMsA ke smArakoM kI bhUmi kA kamala AbU ke mandiroM ke kamala se hor3a karanA cAhatA atyanta prAcInakAla se hI karnATaka jainadharma kA pramukha hai to jinanAthapurama ke mandira kAma utkIrNana mana moha kendra rahA hai| isa pradeza kA jo itihAsa zruna kevalI bhadra- letA hai| mAnastambhoM kI bhI yahAM vizeSa chavi hai / kArabAha aura candragupta maurya ke pAle boM, vibhinna mandiro, kala me eka hI zinA se nimita 60 phuTa U~cA mAnastambha zinAlekhoM Adi se prApta huA hai usase isa kathana kI puSTi hai to maDabidrI meM mAtra 40 ica UMcA mAnastambha dekhA hotI hai| yahAM itane mandira aura tIrtha kAlAntara me bane jA sakatA hai| yA vikamita hue ki ipa bhUmi ko ahiMsA ke smArako kI matikalA kA to karnATaka mAno saMgrahAlaya hI hai| bhUmi kahanA anucita nahI hogA / yahA maDabidrI me pakI miTTI (clay) kI mUrtiyAM hai to karnATaka vibhinna zailI ke mandiro kI nirmANazAlA pASANa se nirmita vizAlakAya gommaTa (bAhubalI) matiyAM yA vikAsazAlA rahA hai / IsA kI prArambhika sadI meM yahAM hai| zravaNabelagola kI 57 phuTa U~cI mUti to aba vizvakASTha ke jainamandira nirmita hote the| eka kadambanareza ne virUpAta ho cukI hai| kAra kala kI 42 phuTa U~cI bAhuhalAsI (palAzikA) meM IsA kI pAcavI sadI me lakar3I balI mati khar3I karane kA vivaraNa hI romAcaka hai / veNUra kA eka jainamandira banavAyA thaa| humacA ke zilAlekhoM aura dharmasthala tathA gommaTagiri kI mUrtiyoM kA apanA meM ullekha hai ki vahAM pASANa mandira banavAyA gyaa| yaha ho AkarSaNa hai| bAdAmI kA guphA mandira kI bAhubalI tathya yaha bhI sUcita karatA hai ki pahale kucha mandira mati to jaTAmo se yukta hai aura zravaNabelagola kI mUti pASANa ke nahI bhI hota the| kASThamandiro ke atirikta se bhI prAcIna hai| pArzvanAtha kI mRti ke vibhinna akana karnATaka meM guphA mandira bhI haiM jo pahAr3I kI caTTAna ko dekhane ke lAyaka haiN| hamacA me kamaTha ke upasarga sahita, kATa-kATakara banAe ge| isa prakAra ke mandira aihona to kahI-kahIM sahasra phaNa vAlI ye mUrtiyAM mohaka haiN| aura vAdAmI me hai / kAlAntara me pASANa kI kAphI caur3I caturmukhI pASANa-mUrtiyo kA eka alaga hI AkarSaNa hai| moTI zilAo se mandira banAe jAne lge| aisA eka yakSa yakSiNI kI bhI sundara mUrtiyA hai| mandira aihola me 634 I. me banA jo isalie bhI prasiddha pacadhAtu, aSTadhAtu, sone-cA~dI aura ratno kI matiyAM hai ki prAcIna mandiro me vahI eka aisA mandira hai jisakI bhI aneka sthAnoM me hai| tithi hame jJAta hai| hampI (vijayanagara) kA gAnigitti tADapatro para likhe gae hajAro grantha isa pradeza meM hai| mandira vizAla zilAkhaNDo se nirmita mandiro kA eka prAcIna dhavala, jayadhavala aura mahAdhavala grantha bhI isI sundara udAharaNa hai| tIna moTI aura UMcI zinAo se pradeza se hame prApta hue| usakI dIvAra chata taka pahuMca gaI hai / zAyada usame jor3ane jaina aura ajaina rAjAo kI dhArmika sahiSNutA ke ke lie masAle kA bhI prayoga nahIM kiyA gayA hai| maMdiro lekha bhI yahA~ prApta hote hai| jaise hampI ke zAsaka kI ke zikharoM kA jahA taka prazna hai, karnATaka me uttara bhAra- rAjAjJA / vijaya nagara sAmrAjya ke avazeSa yahI tIya aura dakSiNa bhAratIya donoM hI prakAra ke zikharo ke hanumAna kI phikidhA bhI yahI hai| mandira vidyamAna haiN| mUDabidrI ke mandira to nepAla aura kundakundAcArya ne jisa parvata se videha-gamana kiyA tibbata kI nirmANa zailI se sayogavaza yA samparkavaza thA vaha kundAdri bhI yahI hai| sAmyatA rakhate haiM / sundara nakAsIyukta eka hajAra stambho karnATaka me kaI hajAra zilAlekha batAe jAte haiN| taka ke mandira (mAbadrI) karnATaka me hai| aura uname se kevala zravaNabelagola me hI 600 ke lagabhaga zilAlekha hai| kucha kI pAliza abhI bhI acchI hAlata meM hai| kucha madiroM (zeSa pR.8 para) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraza bhASA ke pramukha jaina sAhityakAra : eka sarvekSaNa lekhaka -- jinamatI jaina ema. e., prAkRta zodha saMsthAna vaizAlI (bihAra) janadharma ke manISiyoM ne vibhinna bhASAoM meM apanI vyAkaraNo ke niyamoM se bAMdha diyA to usa samaya janakRtiyAM liptakara bhAratIya vaGamaya ko mambadhita kiyA sAdhAraNa jo bhASA bonale he vahI apabhraza ke nAma se hai| madhyakAla meM vibhinna prAcAryA ne namAnIna apabhraza vikhyAta huii| apabhraNa kA mAdhAraNa artha bhraSTa cyuta aura bhASA ko apanI kRtiyoM ko sapA ko apanAyA hai| chaThI azada hotA hai| bhartahari ne matAdIna zabdoM ko apazatAbdI se lekara I. mana .0vI zatAbdI taka jo jaina bhraza kahA hai| kucha logoM ne ise grAmINa ya. dezI bhASA sAhitya mRjita huA hai usakI bhASA apabhra za hI hai| bhI kahA hai| ana kucha vidvAno ne hame AbhIroM kI bogI apabhraza kA svarUpa apabhra za bhASA madhyakAlIna mAnA hai| DaoN. nisana ne sthAnIya prAkRna ko apabhra za bhAratIya Arya bhApA ke tanIya stara kI prAkRta bhASA bhASA vahA hai| DaoN0 hIrAlAla jaina kA mata hai ki isa mAnI jAtI hai| isa bhASA kI utpatti ke sambandha meM kahA bhaSA kA sarva prathama ullekha pAtajala mahAbhApa me jA sakatA hai ki jana prathama aura dvitIya ra kI prAkRto milatA hai / lekina yahAM para pAtaJjali ne saskRta se ne sAhitya kA rUpa le liyA aura vaiyAkaraNo ne unheM apabhraSTa zabdoM ko apabhra zahA hai| daNDI ne saMskRta ke (pR0 7 kA zeSAza) atirikta anya sabhI zabdoM ko apabhraza mAnA hai| bharata inase jaina rAjAoM aura jaina AcAryoM kI paramparA sthApita muni ne apabhraMza bhASA ko pAra bahulA kahA hai| jo karane meM vaDI sahAyatA milI hai| ho yaha to nizcaya hI hai ki apabhra za bhASA janasAdhAraNa ___ kAjU, kAphI, nAriyala, kAlImirca, supArI, ilAyacI kA sAlI kI bhASA thii| Aja vaha prAkRta aura Adhunika hindI Adi ke sundara vakSo se harI-bharI mohaH pahADi aura Adi bhASAo kI setu mAnI jAtI hai| joga marane (900 phuTa U~ce se girane vAle) paryaTaka ko pramukha apabhraMza bhASA ke sAhityakAra-apabhraMza sahaja hI AkarSita karate haiN| bhASA me jina AcAryoM ne jainadharma ke siddhAntAnusAra racakarnATaka meM lagabhaga 200 sthAnoM para jaina tIrtha maMdira nAe kA ha unama caumukha, drANa, svayambhU, tribhuvana, puSpayA dhvasta sthAna hai| danna, dhavala, dhanapAla, vIra, muni nabanandi, kanakAmara, yadyapi isa pustaka meM pracura mAtrA me jaina dhArmika yogendu, rAmasiMha, vivudha zrIdhara, raidhu aura harideva pramukha sthAnoM aura purAtAttvika smArako kA paricaya karAyA sAhityakAra hai| inakA sakSipta paricaya nimnAMkita haigayA hai, kintu usa / mukhya uddezya tIrthayAtriyoM caumukha-ca umukha yA caturmukha apabhraza bhASA ke ke lie eka upayogI nirdezikA prastuta karanA hai| prAcInatama kavi haiN| inakA ullekha dhavala, dhanapAla bIra karnATaka koparAsaMpadA tihAsika mahattva kA bhI kucha prAdi kaviyoM ne kiyA hai| DA. devendra kumAra zAstrI ne digdarzana hai| "apabhra za bhASA aura sAhitya kI zodha pravRttiyAM" nAmaka ___ santoSa kI bAta yaha hai ki karnATaka ke vizvavidyA- kRti meM likhA hai ki caturmakha se pahile govinda nAmaka layo aura zodha-saMsthAnoma adhyayana aura khoja prayatna jArI kavi hue the, jinhoMne apabhra za bhASA meM kRSNa viSayaka haiN| bAvajUda isake koI bhI pustaka aitahAsika sAkSya kI prabandha kAvya likhA thaa| isa ullekha se aisA patA calatA kI paripUrNatA kA dAvA nahI kara sktii| hai ki caturmukha govinda ke uttaravartI mahAkavi haiN| caturmukha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanaza bhASA ke pramukha jaina sAhityakAra : eka sarvekSaNa ke viSaya meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| uttarArdha ke mahAkavi the| inake janma sthAna para rAkha svayambhU aura unake putra tribhUvana ke ullekha se jJAna hotA hIrAlAla jaina, paM0 nAtha ra ma premI, DA. bholAzaMkara vyAsa hai ki mahAkavi caturmukha ne duvaI evaM dhrakoM se yukta eva DA0 bhAvANI ne gaveSaNAtmaka vicAra vyakta kiye haiN| paDhaDiyA chanda kA AviSkAra kiyA thaa| isake atirikta isase patA calatA hai ki va dAkSaNAtya the| aisA pratIta hotA hai ki caturmukha ne vyAsa zailI meM mahA- 4. vibhavana svayambha-svayambha ke putra evaM Agama bhArata eva paJcamI cariu nAmaka graMtha kI racanA kI thii| vyAkaraNa ke jJAtA tribhavana svayabha ne bhI apanaza bhASA lekina kisI kAraNa se Aja ve graMtha upalabdha nahIM hai| meM apane pitA ke adhure kArya ko pUrA kiyA hai| paumacaMki svayambhU ne caturmukha kA ullekha kiyA hai, isalie cariu tI prazasti gAthA se jJAta hotA hai ki unhoMne yaha kahA jA sakatA hai ki caturmukha svayambhU ke pahile ke parama cariu ko pUrA kiyA thaa"| 0 hIrAlAla jaina hai| svayambha kA samaya I. san 676.677 ke AsapAsa kA nata ke vibhavana Fan rame sira kA mAnA jAtA hai| isalie caturmukha ko IsvI san 600 cariu ke apUrNa aza ko pUrA kiyA hai| lekina paumakA kavi mAnA jA sakatA hai / cariu ko prazasti gANA ke AdhAra para DA0 bhAyANI ne 2. droNa-droNa kavi kA bhI ullekha tribhuvana mAnA hai ki tribhAna viyabhU ne paupacariu riThThanemi svayambhU ne apane riTThanemi cariu me 'kyA gayA hai| cariu aura zrI paJcamI cariu ko pUrA kiyA hai| paM. isake alAvA puSpadanta, dhavala, dhanapAla, Adi ne bhI nAthUgama premI kA bhI yahI mana hai ki tribhuvana svayaMbhu ne sammAnapUrvaka smaraNa karate hue unakI lokapriyatA ko apane pitA kI ukta apUrNa kRtiyo ko pUrNa kiyA hai| sacina kiyA hai| isase siddha hotA hai ki droNa nAmaka isakA samaya ImavI san vI zatAbdI mAnA hai| kavi avazya hI hue hai| droNa ne bhI apabhraza bhASA me 5. puSpadanta-puSpadanta apamraza bhASA ke dUsare mahAbhArata kI kathA likhI thii| unakI yaha kRti anupa- aise mahAkavi haiM, jinhoMne apabhraMza bhASA me mahApurANa, labdha hai| ye bhI svayambhU ke pUrvavartI eva caturmukha ke uttara- jasahara cariNAyakUmAra cariu likhakara apanaza sAhitya vartI the| ko samRddha kiyA hai| NAyakumAra carita kI prazasti se 3. svayambhU-apabhraMza bhASA ke sarvaprathama mahAkavi jJAta hotA hai ki unake pitA kA nAma kezava aura mAtA hai| mArutadeva aura pAnI ke putra svayaMbhU' ko inake nAnA pATavI yA fRAYA aura meM unaravartI kaviyoM ne mahAkavi kavirAja cakravatI jaisI guru se upadeza pAra jaina ho gaye the| bAda meM unake mAtA upAdhiyoM se vibhUSita kiyA hai| inake parivAra meM inako pitA ne jaina sanyAsa vidhi se maraNa kiyA thaa| puSpadanta do patniyAM-AdityAtvA aura sAmi vvA evaM tribhuvana kAzyapa gotrIya brAhmaNa kuna me utpanna hue the| isase nAmaka putra thaa| dhanajaya ke Azraya meM rahane vAle aura patA calatA hai ki puSpadanta ko jainadharma kI zikSA apane kAlIdAsa ke samakakSa apaghraza ke mahAkavi svayaMbhU kA mAtA-pitA se minI hogii| jasahara cariu meM ve kahate haiM pArivArika jIvana sukhI evaM sampanna thA"pauma cariu, ka "pApahAriNI mugdhA nAmaka brAhmaNI ke udara se riTTanemi carita, svayambhU chanda, zoddhacariu, paJcamI utpanna zyAmala varNa, kAzyapa gotro ke zava ke putra, jinendracariu aura svayambhU vyAkaraNa ke racayitA mahAkavi caraNo ke bhakta, dharma meM Asakta, vratoM se saMyukta, uttama svayambhU ke janma-kAla evaM unake janma-sthAna ke viSaya meM sAtvika svabhAvI athavA zreSTha kAvya zaktidhArI, zakAvidvAnoM meM matabheda hai| unakI kRtiyoM meM jina pUrvavartI rahita, abhimAna cihna, praphula / mukha, khaNDa kavi ne yaha kaviyoM kA ullekha hupA hai aura unake uttaravartI kaviyoM yazodhara kathA kI racanA kI aura usake dvArA vidvAnoM kI meM svayambhU kA ullekha kiyA hai usake AdhAra para kahA sabhA kA manorajana kiyaa| jA sakatA hai ki svayambhU IsavI san 8vIM zatAbdI ke uparyukta kathana se siddha hotA hai ki khA yA khaNa" Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 45, ki01 anekAnta nAma vAle puSpadanta durbala zyAmala zarIra vAle, kapala ke hai ki puSpadanta budha harisena ke pUrva mahAkavi ke rUpa meM samAna praphullita mukha vAle, svAbhimAnI aura mahAn prasiddha ho cuke the| DA. hIrAlAla ne likhA hai ki mahAAtmavizvAsI, zreSTha kAvya zaktidhArI jainadharma darzana ke purANa kI racanA IsavI man 665 meM samApta ho cukI marmajJa spaSTavAdI aura ugra svabhAva ke vyaktitva vAle the| tho"| isase spaSTa hai ki puSpadanta kA samaya I. san mahAkavi puSpadanta ne apane AzrayadAtA kA nAma mAnyakheTa 816--172 ke madhya nirdhArita kiyA jA sakatA hai| nagarI ke rAjA kRSNarAja ke mahAmatrI nanna the| DA. nemicandra zAstrI ne inakA samaya iis| san kI mahAkavi puSpadanta ke janmasthAna ke bAre me vidvAnoM 10vI zatAbdI mAnA hai| meM matabheda hai| paM0 nAthU gama premI kA mata hai ki apa- dhanapAla-apabhra za bhASA me mahAkAvyoM kI racana bhraMza sAhitya kI racanA uttarI bhArata me huI hai| puSpadanta karane vAlo me mahAkavi dhanapAla kA nAma Adara ke sAtha kI racanAe apabhra za bhASA me racI gayI haiM, isase siddha ullikhita huA hai / "bhavisa yattakahA" nAmaka mahAkAvya hai ki puSpadanta uttara se dakSiNa Ae hoge| ata: inakA likara ye amara ho ge| mahA.vi dhanapAla kA vistRta janma uttarI bhArata me kisI sthAna para huA hogaa| DA0 paricaya upalabdha nahIM hai / inake mahAkAvya ke AdhAra para hIrAlAla jaina kA mata hai ki puSpadanta duSTo ke kAraNa kahA jA sakatA hai ki dhanapAla kA janma dhakkar3a vaizya kula bhramaNa karate hue mAnyakheTa pahuMce the aura vahI para unhone me huA thaa| inake pitA kA nAma mAesara (mAhezvara) apanI racanAe~ likhiiN| isase siddha hotA hai ki ve mAnya- aura mAtA kA nAma dhanazrI thaa| ye digambara jaina mata kheTA nivAsI nahIM the| dUsarI bAta yaha hai ki inake ke anuyAyI the| dhanapAla ne apane ko sarasvatI putra bacapana ke nAma 'khaNDa' se pratIta hotA hai ki ve mahArASTra kahA hai| ke nivAsI the, kyoMki yaha nAma Ajakala mahArASTra me mahAkavi dhanapAla ke samaya kA nirdhAraNa karate hue bahata pracalita hai| DA. pI. ela. vaidya ne puSpadanta ko DA. haramana jagavI, zrI pI. vI. guNe, DA. devendrakumAra racanAoM meM AI huI lokoktiyo aura zabdo ke AdhAra zAstrI Adi ne apane diar ama para unheM utarI bhArata ke kisI sthAna kA mAnA hai| hIrAlAla jaina ne IsavI san 10vI sadI kA mahAkavi uparyasta vicAroM ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA mAnA hai| rAhala sAMkRtyAyana kA bhI yahI mata hai"| sakatA hai ki pUSpadanta kA janma uttarI bhArata me hI huA phira bhI inake samaya ke sambandha meM gambhIra anveSaNa evaM thaa| anusaMdhAna ko AvazyakatA hai| mahAkavi pUSpadanta ke samaya ke viSaya meM bhI vidvAno dhavala-apabhraza bhASA meM harivaza pUrANa nAmaka meM matabheda hai| kyoMki unhone apane janmakAla ke viSaya mahAkAvya ke raca yatA mahAkavi dhavala ke pitA kA nAma me kucha bhI ullekha nahI kiyA hai| isalie DA0 hIrA- sUra mAtA kA nAma kesulla thaa| inake mahAkAvya se jJAta lAla jaina, paM0 nAtharAma premI, DA. pI. ela. vaidya Adi hotA hai ki inake guru kA nAma ambasena thaa| brAhmaNa kula vidvAnoM ne mahAkavi kI kRtiyoM meM ullikhita ghaTanAo, me utpanna hae mahAkavi dhavala jaina muni ke kAraNa jaina graMtha aura athakAro evaM unake uttaravartI kaviyoM kI kRti matAnuyAyI ho gaye the| me ullikhita puSpadanta ke nAma ke AdhAra para unakA mahAkavi ne apane harivaMza purANa ko utthAnikA meM samaya nirdhAraNa kiyA hai| mahApurANa meM IsavI san 816 jina AcAryoM kA ullekha kiyA hai usase jJAta hotA hai me race gaye (vIrasena ke) dhavalA aura 837 me race gaye ki ve IsavI san 10-11vI ke mahAkavi the"| jayapavalA ke ullekha se siddha hotA hai ki puSpadanta inake vIrakavi-apabhraMza bhASA meM jabasAmicariu ke bAda hae hoNge"| isI prakAra IsavI san 987 meM likhI racayitA, kAvya vyAkaraNa, tarka koza, chanda zAstra dravyAnugayI dharma parivakhAme inakA ullekha huA hai| isase siddha yoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga Adi viSayo ke jJAtA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanaza bhASA ke pramukha bana sAhityakAra : eka sarvekSaNa mahAkavi vIra ne apanA paricaya svaya diyA hai| usase ke bAda inakA nAma muni kanakAmara huaa| inakA zarIra jJAta hotA hai ki mahAkavi vIra kA janma mAlava deza ke kanaka arthAt sone ke samAna atyanta manohara thaa"| mahAgulakheDa nAmaka grAma meM huA thaa| lADavarga gotra meM utpanna kavi kanakAmara ne mAtra apabhraMza bhASA me 'karakaDariu' mahAkavi devadatta inake pitA the| inakI mAtA kA nAma nAmaka mahAkAvya kI racanA kI aura isI eka mAtra kRti zrIsantuA thaa"| inake tIna bhAI the-sIhalla, lakSaNAMka se ve amara ho ge| DA. hIrAlAla jaina ne 'karakaDucariu' evaM jsii| mahAkavi vIra kI jinamati, padmAvatI, lIlA- kI prastAvanA me UhApoha ke sAtha muni kanakAmara ke samaya vatI aura jayAdevI nAma kI cAra pasniyAM thii"| 'jaMbU- kA vizleSaNa karate hue unheM 1040-1051 IsavI sana sAmicariu' kI prazasti se yaha bhI jJAta hotA hai ki kA batalAyA hai| DA0 nemicandra zAstrI kA bhI yahI inakI prathama patnI se nemicandra nAma kA putra huA thA jo mata hai"| inakA vyaktitva sAdhumaya thA aura ye udAra vinaya guNa se yukta thA / saMskRta bhASA ke paDita, rAja- hRdaya ke manasvI the| inake AzrayadAtA kA nAma vijaya nIti meM dakSa, svabhAva se vinamra udAra, milanasAra, bhakta pAla nareza, bhUpAla aura karNa rAjA the aisA prazasti se vratI evaM dharma meM AsthA rakhane vAle 'vIra mahAkavi' ne jJAta hotA hai| 'karakaDucariu' kI prazasti se yaha bhI apane pitA kI preraNA se 'jaMbrasAmicariu' kI racanA kI jJAta hotA hai ki unake caraNa kamaloM se bhramara svarUpa thii| yahAM yaha bhI ullekhanIya hai ki apane pitA ke mitroM tIna putra the-Ahula, ralhu aura raahul"| inake mAtAke anurodha para apabhraMza bhASA meM isa mahAkAvya ko pitA evaM janma sthAna ke bAre meM koI jAnakArI upalabdha likhA thaa| apane pitA kI smRti meM meghavana paTTaNa meM nahIM hai, lekina 'AsAiya' nagarI meM raha karake 'karakaMr3amahAvIra bhagavAna kA mandira bhI banavAyA thaa| mahAkavi cariu' kI racanA kI thii| DA0 hIrAlAla ne apanI vIra ke viSaya meM yaha bhI jJAta hotA hai ki unhoMne jaina gaveSaNAtmaka 'karakaMDacariu' kI prastAvanA meM isa nagarI graMyoM ke alAvA ziva purANa' vAlmIki rAmAyaNa, mahA. ko madhyapradeza meM mAnA hai| bhArata, bharata nATya zAstra Adi kA bhI adhyayana kiyA muni nayanandI-apabhraza bhASA meM 'sudaMsaNacarita' 'lavihivihANa kAvya' kI racanA karane vAle muni mahAkavi vIra kA janma kaba huA yaha to batalAnA nayanandi mANikyanandi vidya ke ziSya the| ye AcArya sambhava nahI hai| lekina 'jaMbUsAmicariu' kI samApti vi. kundakunda kI paramparA meM hue the, unake graMtha se jJAta hotA saM.1076 meM mAgha zukla 10vIM ke dina huI thii| isase hai" / 'sudarzanacaritra' kI antima sandhi meM unhoMne apanI siddha hai ki vIra nizcita hI 11vIM zatI se pahile hue guru paramparA kA ullekha kiyA hai| usase jJAta hotA hai the| dUsarI bAta yaha hai ki vi0 kI AThavI zadI me hue ki sunakSatra, pacanandi, viSNUnandi, nandinandi, viSvanandi, svayaMbhU eva 9-10 vi0 kI zadI meM hue puSpadanta kA vizAkhanandi, rAmanandi, mANikyanandi aura inake prathama inhoMne ullekha kiyA hai| isase yaha bhI spaSTa hai ki vi. ziSya jagavikhyAta evaM aniMdya muni nayanandi hue| unhoMne saM0 1029 aura 1076 ke madhya mahAkavi vIra kA janma avantI deza kI dhArAnagarI meM rAjA bhojadeva ke zAsanahubhA hogaa| kAla meM vizAla jina mandira meM vi0 sa0 1100 meM kanakAmara-apabhraMza bhASA ke mahAkavi muni sudarzana caritra kI racanA kI thii| kanakAmara kA janma brAhmaNa vaMza ke caNDa RSi gotra meM yogIndu-apabhraza bhASA me AdhyAtma tatva kI haA thaa| 'karakaMDacariu' ko prazasti se jJAna hotA hai ki racanA karane karane vAle joindu, yogIndu, yogIndradeva, inake bacapana kA nAma vimala thaa| vairAgya hone para jogIcanda, jogacanda ke nAma se jAne jAte haiN| aisA inhoMne digambara dIkSA lI thii| inake guru kA nAma ukta lagatA hai ki apanaza zabda joindu ke hI zeSa zabda hindI prazasti meM budhamaMgaladeva batalAyA gayA hai| muni dIkSA lene bhASA meM paryAyavAcI bana gaye haiN| yogIndu ne apane viSaya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, barSa 45, ki.1 anekAnta meM kucha bhI nahIM likhA hai| unake 'paramAtma prakAza' se cariu' mahAkAvyo kI racanA kI thii| 'pAsaNAhacarita' kevala itanA hI jJAta hotA hai ki apane mumukSu ziSya bhaTTa ke ullekha se jJAta hotA hai ki inhoMne 'caMdappahacariu' kI prabhAkara ko sambodhita karane ke lie paramAtma prakAza kI bhI racanA kI thI jo anupalabdha hai| DA. rAjArAma jaina racanA kI thii| ne inake alAvA 'sukumAlacariu' evaM 'bhavisayattakahA' DaoN. e. ena. upAdhye ne yogIndu ko IsA kI chaThI tathA 'samtijiNesaracariu' ko bhI vivadha zrIdhara kI zatAbdI kA AcArya mAnA hai| jabAMka AcArya hajArI kRtiyAM mAnI haiM / lekina DA. nemicandra zAstrI ne zrIdhara prasAda dvivedI ne inhe 8vI-6vIM zatAbdI kA kavi mAnA dvitIya (vi. saM. 1200) ko 'bhavisayattacariu' kA aura hai| harivaza kochar3a ne bho inakA samarthana kiyA hai| zrIdhara tRtIya (vi. sa. 1372) ko 'sukumAlacariu' kA 'DA. nemicandra zAstrI ne caNDa aura pUjyapAda ke sAtha kavi mAnA hai| isalie siddha hai ki vivadha zrIdhara ne tulanAtmaka vivecana prastuta kara yogIndu ko chaThI zatAbdI kevala 'pAsaNAhacariu' aura 'baDDhamANacariu' kI racanA ke uttarArdha kA AcArya mAnA hai| yogIndu kI kRtiyo kI thii| "ke adhyayana se bhI yahI siddha hotA hai / acArya yogIndu ne raha-raidhU ke viSaya me DA. rAjArAma jaina ne saMskRta aura apabhraza bhASA me racanAe kI hai| paramAtma vistAra se vivecana kiyA hai / ye apabhraMza bhASA ke mahAprakAza, maukAra zrAvakAcAra, yogasAra, sAvayadhammadohA' kavi haiM / inakA apara nAma siMhasena thaa| inake pitA kA ye apabhraMza bhASA me likhe haiM / 'dhyAtmasandoha', subhASita nAma harisiMha sAhU thA aura mAtA kA nAma vijaya zrI -tantra, amRtAsotI, tattvArtha TIkA kI bhASA saskRta hai| thaa| ye saghapati devarAja ke pautra the| inakI patnI sAvitrI isa prakAra hama dekhate hai ki AvAya joindu ne dohA zailI se udayarAja nAmaka putra utpanna huA thaa| bahola aura meM AdhyAsmika grathoM kI racanA kI vaidudhya pUrNa racanA kI hai| mAnasiMha nAmaka inake do bar3e bhAI the| inakA janma vi. rAmasiMha-muni rAmasiMha eka AdhyAtmika apabhraMza saM. 1457-1536 meM gvAliyara meM aayaa| ye pAvatI bhASA ke kavi the| inakA samaya vi. sa. 1000 mAnA puravAla vaza ke the| DA. rAjArAma jaina ne inakI nimnAMjAtA hai| inhone pAhuDa dohA, sAvadhamma dohA kI kita racanAeM mAnI hai-(1) mehesa racariu, (2) NemiracamA kI thii| NAhacariu, (3) pAsaNAhacariu, (4) sammai jiNacariu, vivadha dhodhara-apabhraMza bhASA ke kavi vivudha (5) tisaTThimahApurisacariu, (6) mahApurANa, (7) balazrIdhara ke pitA kA nAma budhagolaha aura mAtA kA nAma haddacariu, (8) harivaMza purANa, (9) zrIpAla carita (10) vIlhA devI thaa| ye agravAla kula meM utpanna hae the| pradyumna carita, (11) vRttasAra, (12) kAraNa guNaSoDazI, 'vivadha zrIdhara ne 'vaDhamANa riu' ko prazasti meM kahA hai (13) dazalakSaNa jayamAlA, (14) ratnatrayo, (15) Saha. ki nemicandra kI preraNA se unhone 'vaDDhamANacariu' kI dharmopadezamAlA, (16) bhaviSyadatta carita, (17) karakaMDa racanA kI hai| isase siddha hai ki namicandra sAhU unake carita, (10) Atmasambodhana kAvya, (16) upadezaratnanAzrayadAtA the| 'pAsaNAha variu' ko prazasti se jJAta mAlA, (20) simadhara carita, (21) puNyAzrava kathA, hotA hai ki 'pAsaNAhacarita' ke racane kI preraNA unhe (22) samyaktvaguNanidhAna kAvya, (23) samyagguNArohaNa naTTala sAhU se prApta huI thii| kAvya, (24) SoDazakAraNa jayamAlA, (25) bArahabhAvanA, vidha zrIdhara ne 'pAsaNAhacariu' kA racanA phala (26) sambodhapaMcAzikA, (27) dhanyakumAra carita, (28) vi0 saM0 119. batalAyA hai| isase siddha hotA hai ki siddhAntArthasAra, (26)vahasiddhacakra pajA. (30)samyaktva'ye vi0 saM0 12vIM zatI ke kavi haiM / DA. rAjArAma jaiA bhAvanA, (31) jasaharacariu, (32) jIpaMdharacarita,(33) 'me inakA samaya vi0 saM0 1186-1230 mAnA hai| koMmuha kahApabaMdhu, (34) sukkosalacariu, (35) sudaMsaNa vidha zrIdhara ne 'baDaDhamANacariu' aura 'pAsaNAha- cariu, (36) siddhacakramAhappa, (37) annthmikhaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhASA ke pramukha jana sAhityakAra : eka sarvekSaNa harideva-anaza bhASA meM 'mayaNaparAjayacariu' the jinhoMne saMskRta me madana parAjaya kI rcnaa.kii.pii| kI racanA karane vAle harideva ne isa khaNDa kAvya me jaina inakA janma somakuna meM vi. saM. 12-15vI zatI ke bIca siddhAntAnusAra AcAra viSayaka tattvo kA ullekha kiyA meM huA thA" / 'mayaparAjaya cariu' meM jisa prakAra jainhai| inakA ullekha karate hue batalAyA hai ki kauna me tatva dharmaviSayaka tattvoM kA ullekha haA hai, usase,siddha hotA mokSamArga eva mokSa kI prApti meM vAdhaka haiM aura kauna se hai ki ve jainadharma pe kSiA vazya hapa hoge| tattva mokSa-prApti meM sAdhaka hai| 'mayaNaparAjaya cariu' ke uparyukta ulnekha meM yaha sASTa ho jAtA hai f. apabhraza prArambha me harideva ne jo apanA paricaya diyA hai usase bhASA meM jainadharma darzana evaM saskRta paramAtrA me sambadhita jJAta hotA hai ki inake pitA kA nAma cagadeva aura mAtA karane ke lie apabhraza ke mahAkaviyo ne mahAkAvya aura kA nAma citrA thaa| kiMkara kRSNa rAghava aura dvijavara khaNDa gi likhakara bhAratIya vAGmaya ke sambardhana me inake bhAI the| inakI chaThI pIDhI me nAgadeva dvitIya hae bahana bar3A yogadAna diyaa| sandarbha-sUcI 1. DaoN0 devendra kumAra zAstrI . apabhraza bhASA aura 13. (ka) DA. vidyAdhara johA purakara : svayam kA praveza, sAhitya kI zodha pravattiyA pR8| . vhii| 3. jainavidyA aka 1 pR. 7-18 / draSTAhA hIrAlAla jaina : bhAratIya saMskRti ma (kha) nimtRta parinaya ke lie dekheM ---DA. nemicandra jainadharma kA yogadAna / 4. DA. rAjArAma jai| : raidhU zAstrI : tIrthakara mahAvIra aura unakI prAcArya sAhitya kA AlocanAtmaka parizIna pR.6-10| para parA, khaDa 4, 6-68 / 5. vahI pR.8| 14. paumari u, prazasti gAthA 3-4 / 6. (ka) ca umuha sambhavANa / svayambhU: pa upacArau 15. DA. hIrAlAla jai| bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA prazasti gA. 7. __ yogadAna, pR 154 / (kha) DA. hIrAlAla jaina : bhAratIya saMskRti meM jaina- 16. prazasti gAthA 10.6 / dharma kA yogadAna pR 155 / 7. pR 25 / 17 NAyakumAracArauko kavi prazasti kI pakti 11-15 // 8. DA. rAjArAma jaina : ra idhU sAhitya kA aloca- 16. puSpadanta . ja maha * cariu sandhi 4 kaDavaka 31 pR 156 nAtmaka parizIlana pR. 11-14 / 16. pu padanna : mahApurA bhAga,sadhi 1, kAvya 6 / ..(ka) mahAkavi puSpadanta : mahApurANa bhAma 1, prathama 20. DA. nAmacandra zAsthA : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI sandhi 9-5 / ____ AcArya pampaga khaNDa 4, pR. 105 / (kha) ra idha sAhitya kA AlocanAtmaka pArazIlana 21. DA. hIrAlAla jaina gAyakUnAra cariu ko prastAvanA pa. 10. mAura-sugrasiTikairAe / paumaca re u, prazasti 22. DA nemicandra zAstrI: tI. ma. aura usakI AcArya gAthA 16 / 11. "ka iraayss......|" pa umArau, prazasti gAthA 4 paramparA khaNDa 4, pR. 106 107 / evaM 16 / aura bhI dekheM-jaina vidyA (svayambhU 23. vhii| vizeSAka) 1, pR.6| 24. NAyakumAra cari u, prastAvanA, pR. 16-18 / 12. (ka) NApaNa saa'bhidhaa| sayambha dhariNI mahAsattA 25. tIthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA paumacariu sandhi 20 kI puSpikA / / (kha) Aicca. pR.108|| evi-paDievi-paDimovabhAe aaicymbimaae| vA. 26. dhakArvANa / bhAemarado samubhaviNa / mama ujjJAM-kaNDa sayAna-dhAraNAeM lahaviya / / vahIM, dhasirahA vi sugaNAvarai u sa rsismvinn|| sandhi 42 kI puSpikA / bhavitayatakahA 22/11. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. dekheM tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, khaMDa 4, pR. 113-114 / 28. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR. 161 / 26. jainavidyA, aMka 4, apraila 1986, pR.6| 30. (ka) DA. hIrAlAla jaina : bhAratIya saMskRti me jaina dharma kA yogadAna / (ba) DA. rAjArAma jaina : ra. sA. A. pa. pR. 21-22 31. DA. nemicandra zAstrI : tI. ma. mA. pa. khaDa 4, pR. 118-116 / 32. prazasti gAthA 6 / 33. prazasti gAthA / 34. paDhamakalattaMgaho saMtANakatattaviDavi paaroho| viNayaguNamaNinihANo taNalo taha nemicaMdotti ||vhiir 35.(ka) dekheM-tI. ma. A.pa.khaDa 4, 5.125 / (kha) jaMbUsAmicariu kI prastAvanA pR. 16 / 16. so jayau kaI vIro jiNaMdassa kAriyaM jeNa / pAhANamayaM bhavaNaM piyarudde seNa mehavaNe ||pr. gA.10 37. dekheM-jaMbUsAmicariu kI prastAvanA 19 / 38. (ka) vahI pR. 13 / (kha) tI. ma. A pa. khaMDa 4, pR. 126-27 / 16. dekheM-'karakaMDacari' 10/28 / 4..vahI pRSTha 11-12 / 41. dekheM-tI. ma. nA. pa. bhAga 4, pR. 160.161 / 42. 'karakaMDucariu' 10.29 / 43. jiriMgadassa vIrassa titthe mhNte| mahAkuMdakuMdANNA ptsNte|| ... ... ... ... ... || 'sudaMsaNacariu', 12-6-2 44. bahI 12-10 / 45. 'paramAtma prakAza' 2/211 / 46. jaina vidyA aMka 6 (digambara jaina atizaya kSetra mahA vIra jI rAjasthAna) 1988, pR. 2 / 47. tI. ma. A. pa. khaMDa 2, pR 247-248 / 48. (ka) pAsaNAha cariu, prazasti / (kha) vaDmANacariu, prazasti 10/41 / 46.DA. nemicandra zAstrI: tI. ma. A. pa. khaMDa 4 pR. 138-36 / 50. 'vaDhamANacariu' kI prastAvanA pR. 7 / 51. vahI pR. 6 / 52. tI. ma A. pa., khaDa 4, pR. 145-146 / 53. DA. rAjArAma jaina : raidhu sAhitya kA AlocanA tmaka parizIlana, pR. 46-5 / 54. DA. hIrAlAla jaina : 'mayaNaparAjaya variu' kI prastAvanA pR. 61 / --prAkRta zodha saMsthAna, vaizAlI 'anekAnta' ke svAmitva sambandhI vivaraNa prakAzana sthAna-vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 prakAzaka-vIra sevA mandira ke nimita zrI bAbUlAla jaina, 2 aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya / prakAzana avadhi-traimAsika / sampAdaka-zrI papacandra zAstrI, vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya / mudraka-gItA priTiMga ejeMsI, nyU sIlamapura, dillI-53 svAmitva-vIra mevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 maiM bAbUlAla jaina, etad dvArA ghoSita karatA hUM ki merI pUrNa jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra uparyukta vivaraNa satya hai| bAbUlAla jaina prakAzaka Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma evaM saMskRti ke saMrakSaNa tathA vikAsa meM tatkAlIna rAjagharAnoM kA yogadAna DaoN. kamaleza jaina, risarca ezosieTa -saM. sa. vi. vi., vArANasI vartamAna bihAra prAMta kA dhArmika, sAMskRtika evaM yahI hue| jinhoMne isa kSetra meM rahakara sampUrNa bhArata para rAjanaitika daSTi se advitIya sthAna hai| prAcInakAla meM zAsana kiyaa| upalabdha jaina-jenetara sando , purAtAtvika yaha kSetra 'magadha' aura 'videha' ke nAma se prasiddha hotA hai . avazeSoM ke anusAra, yahAM ke kaI nareza jainadharma ke anu'magadha' jainapurANoM meM vaNita 13 dezoM, mahAbhArata me yAyI, anurAgI evaM bhakta rahe haiN| unhone isa dharma ko na ullikhita 18 mahArAjyoM, prAkRta bhagavatI sUtra ke 16 kevala rASTrIya-dharma ke samAna pratiSThA dI, varana usake janapadoM tathA vardhamAna mahAvIra evaM buddha kAlIna 66 mahA- sarakSaNa, uddhAra eva pracAra-prasAra me zrI mahanIya yogadAna janapadoM meM parigaNita kiyA gayA hai| prAga-aitihAsika diyA hai / isakI prabhAvanA ke lie unhone mahatvapUrNa kArya kAla se magadha aura videha zramaNadharma/jainadharma aura kiye haiM / ata Adhunika bihAra prAMta kA dhArmika, rAjasaMskRti ke pradhAna kendra rahe haiN| vartamAna meM upalabdha rAjanaitika evaM sAMskRtika dRSTikoNa se vizeSa yogadAna jainadharma, sAhitya aura saMskRti kA, prAcIna kAla meM isI hai| kSetra meM sarvAdhika saMrakSaNa, poSaNa eva saMvardhana haa| jaina prastuta nivandha meM Adhunika bihAra prAntIya tatkAlIna paramparA ke 24 tIrthaMkaroM meM se 22 tIrthaMkaro ne isI kSetra pramukha jaina rAjAo, rAjya se sambaddha pramukha vyaktiyoM evaM meM nirvANa prApta kiyaa| chaha tIthaMkaro ke garma, janma, jJAna unake dvArA jainadharma, sAhitya ema saskRti ke saMrakSaNa tathA aura nirvANa kalyANaka bhI yahIM hue| pracAra-prasAra hetu kie gaye upAyo kA sakSipta Akalana yaha vahI pavitra bhUmi hai, jahAM para vardhamAna mahAvIra kiyA gayA hai| evaM tathAgata buddha jaise mahAn puruSoM kA janma huaa| isI prAyaH DhAI hajAra varSa pUrva jinadharma yA zramaNadharma kI ko unhone apanI sAdhanA tathA karmabhUmi bnaayaa| aura sarvAdhika prabhAvanA vaddhamAna mahAvIra dvArA hii| jainadharma, utkRSTa, naitika, paramopayogI, sarvajanagrAhya, lokakalyANa- jana sAhitya eva jana-saMskRti kA jo svarUpa mAna upakArI, sarvajanahitakArI vicAroM evaM kriyAoM se zatAbdiyoM labdha hai, usakA sabase adhika zreya vaDhamAna mahAvIra ko taka prabhAvita kiyA tathA Aja bhI hama unake isa avadAna ho jAtA hai| varddhamAna kA janma vaizAlI ke se prAplAvita tathA anuprANita haiN| yaha bihAra prAMta unhI huA thaa| unake pitA siddhArtha isa kula ke mukhiyA the| aitihAsika mahAn AtmAoM kI karmasthalI hai, jinake unako mAtA vizalA naidehI gaizAlI gaNatatra ke zAsaka pAvana upadezoM ne na kevala bhAratavarSa ko, apitu samasta ceTaka kI beTI thI (eka anya anuzruti ke anusAra trizalA saMsAra ko ahiMsAtmaka AcaraNa kA prazasta mArga dikhaayaa| ceTaka kI bahina thii)| mahAvIra ne aneka varSoM taka isI isa kSetra ke aitihAsika rAjAoM, mahArAjAoM evaM bihAra prAnta ke (dakSiNa bihAra) parvatIya tathA jAMgalika samrATo ne bhI zatAbdiyoM taka deza-videza kI rAjanIti ko pradezoM meM kaThora Atma sAdhanA kii| unakA prathama upadeza prabhAvita kiyA hai| prAcIna bhAratIya itihAsa me zizu- rAjagRha yA pancazelapura ke vipulAcala para humaa| magadha nAgavaza lekara guptavaza taka ke sabhI prabhAvazAlI samrATa samrATa zreNika bimbasAra unakA pramukha zrotA thaa| indra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSa 4',ki.1 anekAnta bhati Adi gyAraha pradhAna ziSya the| mahAvIra kA aneka tIrthakara pApa nAya kA janma huA thaa| ataH magadha ke isa sthAno para hAra huA, imamaha vA pavika hI thA ki vrAtya kSatriya nAgaza kA kuladharma prArambha se hI jainadharma yaha kSetra unake upadazA se prabhAvana / / ataeva tatkA- rahA pratIta hotA hai| zreNika ke kumAra kAla me hI usake lIna prasiddha rAjA-mahArAjA ma se adhikata unake pitA ne kisI kAraNa kupita hokara use rAjya se nirvAupadeza se prabhAvita hue| unake upadeza kA sAra gotama sita kara diyA thaa| aura apane dUsare putra cilAtiputra ko mAdi gaNagharo (ziSyo) dvAdazAga zruta ke ruu| ma guuyaa| apane rAjya kA uttarAdhikAra saupa diyA thaa| apane aura vahI dvAdazAMgazruta vipula jaina mAhitya kA mUla AdhAra nirvAsana kAla me zreNika ne deza-dezAntaroM kA bhramaNa banA / anta me isI kSetra ke eka vi| zaSTa sthA pAvA meM kiyA aura aneka anubhava prApta kiye / imI nirvAsana mahAvIra ne nirvANa lAbha kiyaa| mahAvIra ke jIvana kAla kAla me vaha kucha jainatara zramaNa sAdhuoM ke samparka me AyA me hI unake bhakta anuyAyo kI makhyA la khoM me pahuca aura unase prabhAvita hokara unakA bhakta ho gyaa| sAtha gayI thI, jisakA nirantara vikAra hotA rahA o. dhIre- hI jainadharma se vidveSa bhI karane lgaa| kucha anya anudhIre samasta bhArata tathA videza meM bhI unake anuyAyo bhakta zrutiyoM ke anusAra vaha bauddha ho gayA thaa| parantu jaina bne| inake atirikta aneka vyakti pArva Adi pUrva sAhitya ke pariprekSya me yaha nizcaya kiyA jA sakatA hai tIrthakaro ke hI upAsaka bane rhe| ki vartamAna mahAvIra ko devala jAna prApta hone se pahale yadyapi bhagavAna mahAvIra ko AI zramaNa yA jinadharma vaha janadharma kA anuya bhI ho gayA thaa| sAtha hI prAcIna kI RSabhAdi pArzvanAtha paryamta eka lambI parampa nA vi. jaina sAhitya ke Aloka meM yaha avazya pratIta hotA hai ki sata me milI thii| unake mAtA-pitA Adi bhI pArzva ke aMNika apane pUrvAddha jIvana kAla meM kisI jainetara paraMparA anayAyI batAe gaye hai| mahAvIra paramparA se prApta usa (mahAvIra kI mAnyatAo se pRthaka vicAra vAle anya dharma ko yugAnurUpatA pradAna kI ugakA punaH udvAra kiyA, zramaNa) kA bhakta huA hogaa| saMbhavata: isI lie jaina aura usame yathocina parivartana-parivarddhana kara lokakalyANa paramparA me usakI avanati narakAhi ra: ke lie unakA upadeza kiyaa| ma viIra ke udezoM se kahI gayI hai| aura cUki vaha mahAvIra kI prathama grAmaprabhAvita hokara rAjA loga unake bhakta hue / aneka viziSTa sabhA (samavazaraNa) hone taka puna: jainadharma kA pakkA vyakti unake samparka meM Ae aura unake anuyAyI hote zraddha lu (anuyAyI) ho cukA thaa| pazcAt usane jainadharma gye| isa prakAra tad-tad rAjA kA zraddhAspada dharbha ho kA pracAra-prasAra evaM usakI prabhAvanA bhI kI, sabhavata: prAyaH rASTradharma yA rAjya dharma ke rUpa meM pratiSThita hotA isIlie umake janmAntara me utkarSa (bhAvI tIrthakame hone) gayA aura jainadharbha rAjakula kA dharma banA rahA / isa taraha kI bAta kahI gayI hai| I.pa.kI aneka zatAbdiyoM meM jainadharma ko rASTradharma-rAjya zreNika ke bhAI ke rAjya kArya se virakta hone ke dharma jaisA sthAna prApta rahA, arthAt rAjyAzraya prApta rhaa| phalasvarUpa lagabhaga I. pU. chaThI zatAbdI ke uttarArddha me I. pU. sAtavIM zatI ko magadha rAjyakrAnti ke pazcAt zreNika magadha ko rAjya gaddI para baitthaa| usane rAjadhAnI zizunAgavazIya prArambhika rAjAo meM sarvaprasiddha rAjA rAjagRha kA punanirmANa kiyaa| rAjya ke sagaThana evaM vimbisAra zreNika thaa| isake pUrvajo ne kAzI se Akara zAsana ko suvyavasthita kiyaa| eka kuzala evaM yogya rAjamagadha kI gaddI para adhikAra kiyA thaa| DA. kAzIprasAda nItiza ke samAna usane par3osI rAjApoM se yathocita jAyasavAla ke anusAra "kAzI se Ane vAlA magadha kA sandhiyo kii| apane se zaktizAlI rAjAoM ko apanA prathama'nareza zizunAga thA aura isI kAraNa magadha kA yaha mitra tathA sambandhI bnaayaa| isa prakAra zreNika ne atyaMta aitihAsika rAjavaza zizunAgavaMza kahalAtA hai| yaha rAjA sUjha-bUma evaM rAjanItika nipUNatA se 52 varSoM taka magadha usI vaMza meM paidA huA thA, jisame brahmadatta cakravartI ega para zAsana kiyaa| I.pU. 533 meM usakI mRtyu huI / jana Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma evaM saMskRti ke saMrakSaNa tathA vikAsa meM tatkAlIna rAjagharAnoM kA yogadAna sAhitya se yaha bhI patA calatA hai ki vimbamAra zreNika jaina mAhitya ke anusAra ajAtazatra kuNika atyadhika mAtra eka vijayI, pratApavAn rAjA hI nahIM thA, apitu mahatvakAMkSI evaM krUra svabhAva kA rAjA thaa| kuNika vaha eka kuzala zAsaka evaM nipuNa rAjanItijJa bhI thaa| mahAvIra kA bhakta thA aura apane kuladharma jainadharma kA hI usane eka nItiparAyaNa AcArasaMhitA ke prAdhAra para anuyAyI thaa| kembrija hisTrI ke anusAra usane jaina zAsana kiyA thA, ataeva usake rAjya meM na to kisI zrAvaka ke vrata dhAraNa kiye the| kuNika gautama buddha kA bhI . prakAra kI anIti thI aura na kisI prakAra kA bhaya thaa| Adara karatA thA, parantu vaha unakA bhavana yA anuyAyI prajA bhalI bhAMti sukha kA anubhava karatI thii| vaha dayA- nahI thA / bauddha sAhitya meM usakI bahuta nindA kI gaI hai vAna evaM maryAdAzIla thaa| sAya hI dAnavIra evaM nimAtA aura use pitRhantA kahA gayA hai| parantu, jaina paramparA meM bhI thaa| usane jainadharma aura saMskRti kA bahuvidhi pracAra- ajAtazatru ko prazasA minatI hai| usane mUrtinirmANa kalA prasAra tathA vikAsa kiyaa| usane sammedazikhara parvata para ko protsAhana diyA aura usake dvArA mahAvIra Adi jaina niSidyakAeM bnvaayii| agara jaina mandira bnvaaye| tIrtha karo kI mUrtiyAM banavAI gyii| isake atirikta usake aneka stUpoM kA nirmANa karAyA evaM aneka caitya Adi dvArA sya apanI mUrtiyAM bhI banavAI gayI pratIta hotI bhI usake dvArA banavAye batAye gaye haiN| rAjagRha ke prAcIna haiN| parakhama nAmaka sthAna se eka rAjA kI mati milI hai, bhagnAvazeSoM meM zreNika ke samaya kI mUrtiyAM Adi bhI jise DA. jAyasavAla ne svaya ajAtazatru kuNika kI mUrti milI batAI jAtI hai| ke rUpa meM pahacAnA hai| unake matAnumAra yaha mUti usI jaina anuzratiyoM ke anusAra zreNika apanI priya patnI ke zAsanakAla me nimita huI pratIta hotI hai| calanA ke prabhAva se jainadharma kA bhakta banA thaa| celanA kuNika eka pratApI rAjA thaa| vaha zAsanakArya meM mahAbIra kI mausI yA mamerI bahina thii| mahAvAra kA bhI atyanta nipuNa thaa| usane aneka viSayoM meM apane pitA prathama upadeza vipulAcala para huA thaa| rAjA zreNika kI nItiyoM kA apnaayaa| usane sAma-dAma-daNDa-bheda kI parivAra evaM parikara sahita mahAvIra kI dharmasabhA meM nIti apanAkara apane rAjya kA atyadhika vistAra kiyA upasthita huA eka zrAvakasagha kA netA banA thaa| rAnI tathA sAmrAjya zakti ko bhI sudar3ha kiyaa| pitA-putra celanA zrAvikA saMgha kI mukhiyA bnii| yaha bhI kahA dono ke zAsanakAla meM bhArata ko zramaNa vicAradhArAyeM jAtA hai ki zreNika ne varddhamAna mahAvIra ke samakSa eka- madhyaeziyA hokara IrAna taka pahucI thii| eka karake sATha hajAra prazna upasthita kiye aura mahAvIra ajAtazatra ke bAda usakA putra udayI yA udayina ne unakA savistAra samAdhAna kiyA thaa| inhIM prazna- magadha kI rAjagaddI para AsIna huaa| jaina sAhitya meM uttaro ke AdhAra para janavAGamaya kI racanA kI gii| usake bahuta ullekha milate haiM aura usakA vivecana eka zreNi ka ke abhayakumAra, meghakumAra, vAriSeNa; kuNika mahAn jananareza ke rUpa meM kiyA gayA hai / usane pATalizrAdi kaI putra the / abhayakumAra Adi putro ke virakta ho putra ko basA !T, aura apanI rAjadhAnI ko rAjagaha se jAne ke phalasvarUpa zreNika ne cejanA se utpanna putra kuNika pATalitutra le AyA / isa nareza kI bhI eka prastara mUti aparanAma ajAtazatru ko rAjyapATa sauMpa diyaa| aura svaya milI batAI jAtI hai| udayo ke pazcAta zizunAga vazIya dharmadhyAnapUrvaka zeSa jIvana vyatIta karane kA nizcaya kiyaa| kucha aura uttarAdhikAriyo ne magadha para zAsana kiyaa| rAjyasattA prApta hone para kuNika ne kisI (devadatta) ke aura ve bhI jainadharma ke bhakta tathA anuyAyI rahe, aisA mAnA bahakAne para apane pitA ko bandIgaha me DAla diyaa| jAtA hai| kAlAntara me vahIM usakI mRtyu huii| isa taraha dharmaparAyaNa kAlAntara me magadha meM naMdavaza kI sthApanA huii| isa pratApI vaMza evaM magadha ke prathama aitihAsika samrATa vaMza kA prasiddha uttarAdhikArI kAkavaNaM kAlAzoka thaa| zreNika vimbasAra kA duHkhAnta ho gyaa| vaha naMdavaza kA sarvAdhika pratApI rAjA thaa| khAravela ke Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, varSa 45. ki01 alkaa hAthIguphA zilAlekha se yaha tathya prakaTa hai ki magadha ke Adi jainadharma ke pratIkoM se yukta sikke bhI prApta hue haiN| pratApI rAjA nanda (mahApadmananda) ne kaliMga para vijaya 25 varSa rAjya karane ke bAda apane putra bindumAra ko prApta kI aura usa rASTra ke iSTadevatA kanigajina-Adi- rAjya dekara candragupta muni hokara dakSiNa kI ora calA jina (tIrthaMkara RSabhadeva kI pratimA ko uThAkara pATali- gayA / aura zravaNabelagola phNcaa| vahAM parvata para tapasyA putra (magadha) le AyA thaa| rAjA khAravela puna. isa mUrti kara dehatyAga kiyaa| usI samaya se vaha parvata candragiri ko magadha se kaliMga le gayA aura apane rAjya meM use phira ke nAma se prasiddha haa| unake samAdhimaraNa sthAna para pratisthApita kiyaa| isa ullekha se rAjAnanda eva khArabela caraNa-ciddha bhI bane hAtAnI TEAM kI jinadharma meM zraddhA evaM bhakti kA mahAn paricaya milatA pagati" meM candragupta maurya ko una mukuTabaddha mAMDalika hai| vinsenTa smitha tathA kaimbrija hisTrI ke anusAra, samrAToM meM antima kahA gayA hai, jinhoMne dIkSA lekara nandarAjA jainadharma ke anuyAyI the| isa vaza ke anya / apanA antima jIvana jaina muni ke rUpa meM vyatIta kiyaa| uttarAdhikArI bhI jainadharmAnuyAyI rahe hai| inhI nanda usake putra bindumAra ko bhI usakA anukaraNa karane vAlA vaMzIya rAjAo ke samaya meM zrutakevalI bhadrabAhu ko mRtyu batAyA gayA hai| jamane bhI aneka mandiroM Adi kA hii| sambhavataH isI samaya vaha paramparAprasiddha bhayakara nirmANa karAyA thaa| dabhikSa par3A, jisakI sUcanA pAkara bhadrabAhu dakSiNa kobindumAra ke pazcAt usakA putra azoka maurya sAmrAjya ora vihAra kie the| kA adhipati bnaa| Adhunika itihAsakAroM ne usakI tatpazcAta candragupta maurya ne AcArya cANakya ko gaNanA saMsAra ke mahAna samrAToM me kI hai| azoka ke apane sahAyatA se maurya sAmrAjya kI sthApanA kii| prAcIna jaina zraddhAspada dharma ke viSaya meM koI spaSTa jAnakArI nahI anazratiyoM ke anusAra cANakya ke mAtA-pitA janma se milatI hai| usake sambandha me sabase baDe adhAra ve aiti. bAdANa aura dharma se zrAvaka (jaina) banAye gaye haiN| candra- hAsika zilAlekha haiM jo usake dvArA likhAye mAne jAte gupta ne cANakya ke sahayoga se sAmrAjya kA saMgaThana evaM hai| ina zilAlekho ke AdhAra para kucha vidvAnoM ko zAsana kI sacAru vyavasthA kii| usane par3osI rAjAmA mAnyatA banI hai ki vaha bauddhadharma kA anayAyI thA aura ko jItakara ujjanI ko adhikRta kiyA / aura bauddhadharma ke pracAra-prasAra ke uddezya se usane ye lekha likhaphira dakSiNadeza kI vijaya karane ke lie yAtrA kii| vAye / kucha anya vidvAno ke anusAra, ina zilAlekhoM ke maTa meM girinagara (giranAra) ke neminAtha kI usane bhAva aura vicAra bauddhadharma kI apekSA jainadharma ke adhika vandanA kii| aura girinagara parvata kI talahaTI me sudarzana nisTa haiN| umakA kuladharma bhI jaina thA isalie vaha apane jhola nAmaka vizAla sarovara kA nirmANa karavAyA / isI sampUNa jIvana bhara nahI to kama se kama apane jIvanakAla sIla ke taTa para nigrantha muniyo ke nivAsa ke lie umane ke pUrvAddha me vaha avazya jaina rahA hai| aneka vidvAn aise aneka guphAeM banavAyIM, jo Aja candraguphA Adi ke rUpa bhI haiM. jinakA mata hai ki vaha na murUpata. bauddha thA aura na 2 prasiddha hai| hI jaina, apitu eka nItiparAyaNa samrATa thA, jisane prajA candragupta maurya jainadhanurAgI thaa| vaha sAdhuNoM kA ke naitika utkarSa ke lie eka aisA vyavahArika rASTradharma vizeSa rUpa se Adara karatA thaa| jainaparamparA me use zuddha loka ke sammukha prastuta kiyA thA jo sarvajana grAhya thaa| kSatriya kula me utpanna kahA gayA hai, brAhmaNa sAhitya ko usake jIvana ke pramukha evaM bhISaNa kaliMga yuddha ne usako bhAMti vRSala yA zudra nhii| usane aneka atithizAlAeM, mAnasika kAyAkalpa kara do, aura usane yuddhoM se virata dharmazAlAoM kA nirmANa kraayaa| svaya samrATa zramaNo rahane kI pratijJA kii| phira usane aneka lokApayogI aura brAhmaNoM ko nimantrita karatA thaa| unakA Adara kArya kraaye| azoka zramaNa aura brAhmaNa donoM vargoM kA karA thaa| isa samrATa ke viratna, caitya eva dIkSAvRkSa Adara karatA thaa| usane pazuvadha kA nivAraNa karane aura Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma evaM saMskRti ke saMrakSaNa tathA vikAsa meM takAlIna rAjagharAnoM kA yogadAna 16 mAMsAhAra kA niSedha karane ke lie kar3e niyama banAye the| samaya meM jaina pracAraka bheje gaye aura vahAM jaina sAdhuoM ke varSa ke 56 dinoM meM usane sabhI sthAno para saba prakAra kI lie aneka vihAra sthApita kiye gaye / isa prakAra azoka jIvahiMsA banda rakhane ke lie rAjAjJA jArI kI thii| ye aura samprati donoM ke kAryoM se prAryasaMskRti eka vizvadina kauTilya ke arthazAstra me vaNita pavitra dinoM evaM jaina saMskRti bana gayI aura AryAvarta kA prabhAva bhArata kI paramparAoM meM mAnya parna-dino se prAyaH pUrI taraha mela khAte sImAnoM ke bAhara taka pahuMca gyaa| azoka kI taraha zilAlekhoM meM azoka ke dvArA nirgranthoM (nagnamuniyoM)kA usake isa pote ne bhI aneka imArate banavAI / rAjapUtAne vizeSa prAdara karane ke ullekha hai| rAjataragiNI evaM Aine- kI jainakalA kRtiyA usake samaya kI mAnI jAtI jaina akabarI ke anamAra azoka ne kazmIra me jainadharma kA praveza lekhakoM ke anusAra samprati samace bhArata kA svAmI thaa|" karAyA thA aura isa kArya me usane apane pitA bindusAra 'vipaNTa smitha ke anusAra" mamprati prAcIna bhArata tathA pitAmaha candragupta kA anukaraNa kiyA thaa| meM bar3A prabhAvaka zAsaka huA hai| usane, azoka ne jisa samrATa azoka ke bAda usakA putra kuNAla, jisakA prakAra bauddhadharma kA pracAra kiyA thA umI prakAra jainadharma dUsarA nAma suyaza bhI hai, maurya sAmrAjya kA uttarAdhikArI kA pracAra kiyaa| dharma pracAra ke kAryoM kI dRSTi se candrabanA / kintu vaha apanI vimAtA ke chala se andhA ho gyaa| gupta se bhI bar3hakara isakA sthAna hai|" kucha vidvAno kA thaa| prArambha me usake putra samprati ne pitA ke nAma se yaha bhI mata hai ki azoka ke nAma se pracalita zilAlekhoM rAjya kiyaa| kAlAntara me samprati svataMtra rAjya karana meM se kaI zilAlekha samprati dvArA khadAye gaye ho sakate lgaa| samprati ne ujjainI ko apanI pradhAna rAjadhAnI janakA kathana hai ki samAja kI mAtA bnaayaa| apane pitAmaha azoka kI taraha vaha bhI eka priya" thI aura samprati ko vaha "priyadazina" kahatA thaa| mahAna, zAntipriya evaM pratApI samrATa thaa| jainAcArya ataH jina lekhoM me "devAnA priyasya priyadazina rAjA" sahasti usake dharmaguru the| unake upadeza se samprati ne eka dvArA unake likhAye jAne kA ullekha hai| ve abhilekha Adarza rAjA kI taraha jIvana bitaayaa| usane jainadharma kI jinameM jIvahiMsA niSedha eva dharmotsavoM prAdi kA varNana hai| prabhAvanA evaM pracAra-pramAra ke lie athaka prayatna kiye| samprati ke pazcAta usake aneka uttarAdhikArI bhI baudadharma ke pracAra-prasAra me jo sthAna samrATa azoka apane pUrvajoM kI bhAti jainadharma ke bhakta rhe| una sabake ko diyA jAtA hai, jainadharma pracAra-prasAra me usase kahI dvArA bhI dUra-dUra taka jainadharma kA pracAra honA batAyA adhika mahattva samrATa samprati ko diyA jA sanA hai| jAtA hai| kAlAntara me mauryavaMza ke sAtha-sAtha magadha jainasAhitya vizeSatayA, zvetAmbara paramparA ke granthoM me sAmrAjya kA bhI anta ho gyaa| isake bAda I.pU. 2-1 samprati ke jIvana paricaya Adi ke sambandha viSada varNana zatI meM zaMgabaMza kI zAsana sthApanA hone para magadha evaM prApta hote haiM / samprati ne jaina tIrthoM kI vandanA kI ora madhyapradeza se jainadharma kA rAjyAzraya samApta ho gyaa| isa jIrNoddhAra karAye / anaginata jinAlayo ena mUrtiyo ko prakAra apane mUla kendra me hI jainadharma zaktihIna, prabhAvahIna vibhinna sthAnoM meM nirmANa tathA pratiSThApita kraayaa| eva avanata sA ho gyaa| aura jisa ahiMsAmayI jainadharma ne videzoM me jainadharma ke pracAra hetu pracAraka bhijvaaye| aneka zatAbdiyoM taka na kevala bhAratavarSa kI vicAradhArA mAmAjya bhara me ahiMsA pradhAna jaina AcAra kA prasAra ko prabhAvita kiyA, varan videzI cintana ko bhI prabhAvita krvaayaa| karNATaka ke zravaNabelagola me bhI usake dvArA kiyA, vahI jainadharma azakta mA ho gyaa| jaina mandiroM kA nirmANa karAyA batAyA jAtA hai| uparyukta saMkSipta vivecana se spaSTa hai ki Adhunika pro. jayacandra vidyAlakAra ke anusAra "cAhe candra- bihAra prAnta prAyotirAmika kAla me: gata ke ca.he samprati ke samaya me jainadharma ko buniyAda kA pradhAna kendra rahA hai aura isa dharma evaM saskRtike saMrakSaNa, jAti ke naye rAjyoM meM bhI jA jamI, isame sandaha poSaNa eva vikAsa meM tatkAlIna rAjAoM-rAjagharAnoM kA nhiiN| uttara pazcima ke anArya dezoM meM bhI samprati ke apratima yogadAna hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSAdhika jina vimboM ke pratiSThApaka :sAha zrI jIvarAja pApar3IvAla 0 le0 zrI kundanalAla jaina, dillI zrI jIvarAja pApaDIvAla maMDAsA nagara ke nivAsI the pratiSThita karAyA aura phira unheM bhinna bhinna sthAnoM para jo tatkAlIna rAjasthAna kA eka prasiddha nagara thA aura isa virAjamAna kraayaa| samaya yahAM zrI rAjA syoMsiMha rAvala kA rAjya thA jaisA isa zubha kArya ke lie zrI pApaDIvAla ne yAtrAsaMgha ki phatehapura sthita bhagavAna pArzvanAtha kI mUrti ke lekha kA Ayojana kiyA jisameM hajAroM yAtrI sammilita the| se jJAta hotA hai : isa yAtrA ke lie sahasrAdhika viziSTa vAhanoM kA tathA "sa1548 baisAkha sudi 3 zrImUlasaghe bha0 jina- pAlakiyoM kA nirmANa karAyA gayA thA jiname sabhI jinacandra devA: sAha jIvarAja pApar3IvAla nitya praNamati saukhya vimba vidhivat rUpa se birAjamAna kara zikhara jo prAti zahara muDAsA zrI rAjA syosiMha rAvala / " kSetro kI yAtrA ke lie prasthAna kiyaa| jinavimbo kI bhopApaDIbAla khaNDelavAla jAti ke jaina the| pApar3I. pratiSThA aura Adara ko dhyAna meM rakhate hae loga jina* bAla ApakA gotra thaa| zAha vakhatarAma ne apane "buddha vimboM kI pAlakiyo ko svayaM kaMdhoM para rakha kara le jAte bilAsa" nAmaka grantha meM isa gotra kA ullekha nimna zabdoM the| mArga me jahAM vizrAma hotA vahI mandira meM eka mati meM kiyA hai "janavANI bhUlanA pApar3IvAla bnaaye|" virAjamAna kara dete| jahAM mandira yA caityAlaya nahI . zrI pApaDIbAla di. jaina saskRti ke prabala poSaka evaM hotA nahI caityAlaya kA nirmANa karA kara mUrti vigaja' saMrakSaka the| jaba unhone yavano dvArA matibhajana kA mAna karA dete / isa taraha baizAkha zuklA tRtIyA (akSaya dUrabhiyAna dekhA to unakI AtmA tar3apha uThI aura unhoMne ne tRtIyA) sa0 1548 kI pratiSThita mUrtiyA zrI pApar3IvAla mana ho mana pratijJA kI ki yavana loga jitanI bhI matiyAM ne jahAM jahA~ kI tIrtha yAtrA kI vahI vahI virAjamAna tor3eMge maiM utanI hI navIna pratimAo kA nirmANa kara karate hue Age bar3hate gye| * unheM jagaha-jagaha pratiSThita karAU~gA / yadyapi dhRSTa yavano isa taraha zrI pApar3IvAla dvArA pratiSThita sa0 1548 ne purAnI kalApUrNa aneko matiyoM kA bhaMjana kara kI mUrtiyAM gujarA, paMjAba, hariyANA, baMgAla u0 pra0, kamA evaM purAtattva kA apamAna to kiyA hI sAtha hI mahArASTra, madhyapradeza, bihAra, bundelakhaDa Adi pradezoM meM bhAratIya saMskRti kI bahamalya dharohara ko sadA ke lie pracuratA se milatI haiN| ye mUrtiyAM isa bAta kI pratIka naSTa kara diyA khaNDita kara diyaa| isa pIr3A se pIr3ita ki yavano dvArA mUrtibhaMjana ko cunautI ko zrI pApaDIvAla bhI pApaDIvAla ne lakSAdhika jinavimboM kA nirmANa kara- ne mizana ke rUpa me sabhAlA thA aura ve apane mizana meM vAyA aura akSaya tRtIyA (baizAkha zukla tRtIyA) saM0 pUrNatayA kAmayAba bhI hue the| di0 jaina saMskRti ke prabala 1548 tadanusAra I. san 14.2 me eka vizAla gajaratha poSaka zrI pApar3IvAla ko usa mahAn gajaratha pratiSThA ko pratiSThA mahotsava karAyA, isa mahAyajJa ke hotA zrI bha. isa akSaya tRtIyA ko pAMca sau varSa ho jAveMge, di. jaina jinacandra the jo jayapura zAkhA ke dillI paTTa para AsIna samAja ko isa dizA meM kucha samAroha kara zrI pApar3IvAla the| isI pratiSThA samAroha meM zrI pApar3IvAla ne jo kA puNya smaraNa karanA caahie| yahAM hama kucha mati lekha lakSAdhika jinavimbo kA nirmANa karAyA thA, unheM prastuta kara rahe haiM jinameM zrI pApar3IvAla evaM bha. zrI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAha bhI gauvarAja pApar3IvAla - 21 jinacandra kA nAmollekha hai, ye mUrtiyAM chatarapura ke jaina bha0 jinacandra deva zAha jIvarAja pApar3IvAla vItarAgAya mandiroM meM vidyamAna haiM ye mUrtiyAM mUlarUpa se chatarapura kI ...."praNamata / kama haiM para AsapAsa ke gAMvoM se jo ujar3a gaye haiM lAkara (8) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa papAsana 16" u. yahA ke mandiroM meM virAjamAna kara dI gaI hoN| kucha 10" caur3I saM. 1548 varSe baizAkha sudI 3 mUlasaMghe bha. matiyoM me sa 1548 ke pahale kA saMvat utkIrNa hai isase zrI jinacandra deva jIvarAja pApar3ovAla / / aisA lagatA hai ki jaba ye mUrtiyAM banIM usI varSa kA saMvat (10) bha0 candraprabha zveta pASANa papAsana 15.5" utkIrNa kara diyA gayA ho kyoMki lakSAdhika jinavimboM u. 11.5" coDI saM. 1548 varSe baizAkha sudI 3 zrI kA nirmANa eka do nahIM apitu dazoM varSoM meM ho pAyA mUlasaghe bha0 jina candra deva tamya jIvarAja ziSya dIvI hogA para sAmUhika pratiSThA aura gajaratha mahotsava nizcaya janata praNamata zubhaM bhavatu nityaM praNamata / hI akSaya tRtIyA saM. 0548 meM huA thaa| kucha mUni lekha - (11) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa padmAsana 13.5" (1) bha0 pAnAtha zveta pASANa papAsana '3' U~cI u. 8.5" coDI saM. 1546 varSe baizAkha sudI 5 malasaMpe .." cauDI saM. 1543 varSe baizAkha sudI 3 mUla saMghe bha0 bha0 zrI jinacandra deva zAha jIvarAja pApar3IvAla nayasa zrI jina candra zAha jIvarAja pApaDIvAla nityaM prnnmte| rAmAsura mama zrIrastu / tisamadhye saha suga sA shrii| (12) bha. pAzrvanAtha zveta pASANa padmAsana 15" u. (2) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa padmAsana 16" u. 10" caur3I saM. 1480 varSa vaizAkha sudI 3 zrI mUlasaMdhe 1... cauDI sa0 1543 baizAkha sUdI 3 zrI mala sadhe bha0 zrI candradeva zAha jIvarAja pApaDIvAla nityaM praNamata bha0 zrI jina candra jIvarAja pApar3IvAla vasa praNamata surama saramama zrI rAjA jI syosiMha rAvala lasahAra mudraam| saramane zrI rajA jie saMgha.." noTa : --- isameM sa. 1480 galata hai yaha saM. 1548 honA (3) zrI bha0 candraprabha zveta pASANa padmAsana 3.1" caahie| lipikAra prathama aka' ke Age 5 u. 6.5" caur3I saM. 1546 baizAkha sudI 3 mUnasaMghe bha. likhanA bhala gayA jisase antima aMka zunya jinacandradeva zAha jIvarAja pApaDIvAla / jor3a diyaa| (4) bha. pArzvanAtha zveta pASANa papAsana 13" u. (13) bha0 ajitanAtha zveta pASANa papAsana 1." 1." caur3I saM. 1545 varSe baizAkha sudI 3 zubha jinarAja u. " cauDI sa. 1548 varSe mUlasaghe....."bha0 jinacandra mAnanda vA jinacandra jiivraaj| aura jIvarAja pApar3IvAla truTita aza meM honA caahie| (5) bha0 pAzrvanAtha zveta pASANa 40" u. 28" (14) bha. pAzrvanAtha zyAma pASANa pacAsana " u. cauDI sa. 1548 baizAkha sudo 3 bha. zrI jinacandra deva 5" caur3I sa. 1548 varSe .. truTita aza vahI bha0 zAha jIvarAja pApar3IvAla murAmA sosiMgha rAjA jii| jinacanda aura jIvarAja kA ullekha hogaa| (6) bha0 candraprabhu zveta pASANa padmAsana 17" u. (15) bha0 candraprabhu zveta pASANa padmAsana 10" u. 17" cauDI saM. 1545 baizAkha sudI 3 zrI mUla saghaM bha0 " cauDI sa. 1548 varSe.....Tita aza meM uparokta zrI jinacandra deva zAha jIvarAja pApar3ovAla nitya praNamate nAma hoNge| zarma zrI rAsI jAsasagha / (16) bha0 arahanAtha zveta pASANa padmAsana 11" (7) bha0 ajitanAtha zveta pASANa papAsana 15" u. u. " caur3I sa. 1548 varSe baizAkha sudI jIvarAja...." 12" caur3I saM. 1548 varSe baizAkha sudI 3 bha0 zrI jina- (17) bha. muni suvratanAtha zveta pASANa padmAsana " candra deva... RTita aza me pApar3IvAla kA nAma hai| u. 6" caur3o sa. 1548 varSe baizAkha sudo 3 ....."Tita (4) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa papAsana 3.25" aza meM vahI nAma hoge| u.10" caur3I saM. 1548 baizAkha sudI 3 zrI mUlasaghe (18) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa padmAsana 10.5" Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, varSa 45, ki01 anekAnta u." cauDI saM. 1548 varSe..... truTita aMza meM vahI namra praNamati sara mama zrI rAjA jI sivasiMha ukA sahara nAma hoNge| muDAsA / (16) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa padmAsana 3.7" (32) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa padmAmana 13.5" u.4" cauDI sa. 1548 varSe baizAkha...."Tita aza me u. 8.25 caur3I saM. 1548 varaSa baizAkha sudI 3 zrI mUla vahI nAma hoNge| sadhe sarasvatI gacche bhaTTAraka jI zrIjina candradeva""""" (20)bha0 ajitanAtha zveta pASANa padmAsana 10" (33) bha0 RSabhanAtha zveta pASANa padmAsana 16" u." caur3I saM. 1548 varSe baizAkha sudI 3 zrI jina- u. 13" cAr3I zrI saM. 155 baizAkha sudI 1 zrI mUlacandra deva jaya zrI bhaTTAraka rAjesA saghe / saghe bhaTTAraka zrIjina candradeva zAha jIvarAja pApar3IvAla (21) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa padmAsana 15" nitya praNamati sohArAma rA sAgaye saMghA rAvala / u. 10" caur3I saM. 1548 varSe baizAkha sudI 3 mUlasa uparyukta matilekha zrIkamala kumAra dvArA sakalitabha0 jinacandra deva............ "jinamati-prazasti lekha se saabhaar"| (22) tIrthakara pratimA cinha ukeranA bhala gaye zveta uparyukta mUti lekhoM se pratIta hotA hai ki zrI pApar3opASANa padamAsana 17" u. 13.5" saM. 1548 baizAkha vAla ne mukhyatayA zveta pASANa kI aura padmAsana pratisadI 3 zrI malasaMghe bha. jinacandra deva zAha jIvarAja mAeM hI nirmita karAI thii| unheM akSaya tRtIyA bahuta pApar3IvAla...." abhISTa thii| akSaya tRtIyA kA jaina saskRti meM apanA hI (23) bha. candraprabhu zveta pApANa padmAsana " u. vizeSa mahatva hai, Aja ke zubha dina bha0 AdinAtha ko 7" caur3I mUrtilekha kramAMka 22 ke samAna / hastinApura ke rAjA zreyAMsa ne SaDmAsopavAsa ke bAda (24) bha0 ajitanAtha zveta pASANa 14' u. ikSa rasa kA AhAra dAna diyA thA taba se akSaya tRtIyA 10.25" caur3I mUrti lekha kramAMka 22 ke samAna / kA jaina itihAsa meM pratiSThita parva ke rUpa meM pracalana hai, (25) bha0 mahAvIra zveta pApANa padmAsana 12" u. yaha zubha dina hara mAMgalika kArya ke lie zreyaskara samajhA 9.5" cor3I saM. 1548 varSe baizAkha sudI 3 zrI mUlasaMghe jAtA hai isIlie zrI pApaDIvAla ne isa dina ko gajaratha bha. zrI jinacandradeva zAha jIvarAja pApaDIvAla nityaM pratiSThA karAI thii| zrI pApaDIvAla rAjazreSThi the isIpraNamati sadAmastu / lie itanA vizAla Ayojana karA sake para itane vizAla (26) bha. ajitanAthazveta pASANa padmAsana 14" u. kArya me bhale honA bhI sambhava hai isIlie kisI mati meM 10" caur3I mUrti lekha kramAMka 25 ke samAna / cinha kA ukeranA raha gayA, to kisI me savata galata (27) bha0 candraprabhu zveta pASANa padmAsana 12" u. aMkita ho gayA to kisI meM nAmollekha karanA bhI raha 9.5" caur3I mUrti lekha kramAMka 25 ke samAna / gayA para ye saba bhUle kSamya haiN| (28) bha0 candraprabhu zveta pASANa papAsana 12" u. zrI pApar3IvAla bha0 jinacandra ke ziSya the jinhone " caur3I mUrti lekha kramAMka 25 ke samAna / inake jinavimboM ke pratiSThA kI thI, ve apane samaya ke (26) bha0 supArzvanAtha zveta pASANa padmAsana 11" pratiSThita vidvAn aura prabhAvaka AcArya the| ve mUla saMgha u." caur3I mati lekha kramAMka 25 ke samAna / sarasvatI gaccha valAtkAra gaNa ke dillI paTTAdhIza AcArya (30) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa padmAsana 13' padmanandI ke praziSya tathA zubhacandra ke ziSya the / AcArya u.." caur3I mUrti lekha kramAMka 25 ke samAna / jinacandra taka vyAkaraNAdi grantha kuzalI, mArga prabhAvaka, (31) bha0 pArzvanAtha zveta pASANa padamAsana 13" cAritracUDAmaNi Adi virudo (upAdhi yA vizeSaNa) se u. 6.25" caur3I saM. 1548 varaSa baizAkha sudI 3 zrI suzobhita the| unhone "catuvizata jina stotra" nAmaka malasa bha. zrI jinacanda devAH zAha jIvarAja pApar3IvAla racanA kA bhI nirmANa kiyA thaa| (zeSa pR024 para) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17vIM zatAbdI ke mahAn kavi kavivara bulAkIdAsa eka paricaya uSA jaina, ema. e., risarca skAlara jaina kaviyoM dvArA nibaddha hindI sAhitya itanA adhika ho| inake pUrvaja bayAnA rahate the| lekina rojI-roTI ke vizAla evaM vistRna hai ki usakI jAnakArI prApta karanA lie AgarA Akara rahane lage the| bulAkIdAsa ke pitA bhI kaThina lagatA hai / yadyapi vigata 40-50 varSoM me jaMna kA nAma nandalAla thA aura unakI mAM thI jnunde| hindI sAhitya ko prakAza meM lAne ke bahuta prayAsa hue haiM bulAkIdAsa kA janma kaba huA isakA unakI racanAoM meM aura DA. kAmatAprasAda jaina, paM0 nAthUrAma premI, DA0 koI ullekha nahI milatA lekina ve mahAkavi banArasInemIcandra zAstrI, pa0 paramAnanda zAstrI dehalI eva DA0 dAsa kI matyu ke pazcAt prAgarA me utpanna hue| unake kastUracanda jI kAsalIvAla, jayapura ne hindI jaina kaviyoM samaya meM AgarA jaina vidvAno kA kendra thaa| aura usI dvArA nibaddha hindI sAhitya ko prakAza meM lAne ko mahatva- sAhityika vAtAvaraNameM kavikA lAlana-pAlana huaa| unakI pUrNa kArya kiyaa| DA0 kAsalIvAla sAhaba to jaina kaviyo mAtA jainulade svAdhyAyaNInA mahilA thI isalie unakA dvAga nibaddha hindI sAhitya ko 20 bhAgo me prakAza meM avazya hI kisI na kisI vidvAna se samparka rahA hogaa| prakAza lAne kA eka bhAgIratha prayatna kara rahe hai jisake bulAkIdAsa kA bacapana kA nAma bunacanda thaa| kucha 10 bhAga prakAzita ho cuke haiN| isI kArya ke lie unhone bar3e hone ke pazcAta apanI mAtA ke sAtha AgarA chor3a zrI mahAvIra grantha akAdamI nAmaka saMsthA kI sthApanA kI dillI Akara rahane lge| yahIM para kavi ne gopAcala ke aura aba taka 100 se adhika hindI jaina kaviyoM para 10 (gvAliyara) nivAsI paM0 aruNa ratna ke pAsa jaina granthoM bhAgo me vistRta samIkSA kI hai| isa prakAra kA yaha pahalA kA vizeSa adhyayana kiyaa| bulacanda dehalI me Akara prayAsa hai phira bhI abhI taka jaina kaviyo ko itanI adhika bulAkIdAsa kahalAne lage aura unakA yaha nayA nAma hI racanAeM prakAzita eva acacita haiM jinakA prakAzana bahuta sarvatra prasiddha ho gyaa| hindI me kAvya racanA karane kI hI Avazyaka hai| mujhe pUrNa vizvAsa hai ki zrI mahAvIra unakI ruci jAgRta huI jisakI preraNA unheM apanI mAM se grantha akAdamI ke mAdhyama se hindI me zodha karane vAle prApta huii| kavi ne sarva prathama saMvat 1747 meM apanI mujha jaisI zodhAthiyo ko vizeSa lAbha ho skegaa| prathama kRti 'praznottara zrAvakAcAra" likhane kA zreya maiM vigata do varSoM se 1 vI-7vI zatAbdI ke hindI prApta kiyA / yaha kRti bhaTTAraka sakalakIrti ke "praznottara jaina kaviyo para zodha kArya kara rahI hU mujhe zodha ke kSetra zrAvakAcAra" kA hindI padyAnuvAda ke rUpa meM hai| jaina meM ina do zatAbdiyo meM hone vAle prayAso, kaviyo kA kaviyoM ne saskRta va prAkRta ko sabhI maulika kutiyoM kA paricaya prApta huA aura unakI mahatvapUrNa kRtiyo ko hindI meM padyAnuvAda karane kA jo mArga apanAyA vaha par3hane kA saubhAgya prApta huA hai| prastuta lekha me maiM eka aise bahuta hI mahatvapUrNa siddha huA aura hindI ke pracAra prasAra kavi kA paricaya dene kA prayAsa kara rahI hU jisakI kRtiyoM meM unakA sarvAdhika yogadAna rhaa| praznottara zrAvakAne mujhe atIva prabhAvita kiyA tathA usane hindI sAhitya cAra kI racanA jaba samApta huI to unakI mAM jainulade ne ko atyadhika mahatvapUrNa sAmagrI bheMTa kii| aise kavi kA use Adi se anta taka sunA aura apane lADale putra ko nAma hai kavivara bulAkIdAsa jisako kAvya racanA karane AzIrvAda diyA aura use mAnava jIvana kI sArthaka karane kI preraNA svaya unakI mAtA zrI jainulade ne dI thii| isa vAlA kArya btl.yaa| praznottara zrAvakAcAra kA saM0 prakAra kI eka bhI mahilA kA nAma nahI milatA jisane 1747 baizAkha sudI dvitIyA budhavAra ko jahAnAbAda apane putra ko kAvya racanA karane kI ora prerita kiyA (dillI) eva pAnIpata (hariyANA) meM pUrNa kiyA jisakA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, varSa 45, ki. 1 anekAnta kavi ne nimna prakAra varNana kiyA prApta kiyaa| kavi ko apanI mAM kA AzIrvAda prApta satrahase saitAla meM dUja sudo baizAkha / karanA kitanA mahatvapUrNa aura priya hotA hai| isakA budhavAra merohinI bhayo, samApana bhASa // 104|| pratyakSa pramANa kavi dvArA nibaddha purANa meM apanI mAtA ke tIni hise yA grantha ke, bhaye jahAnAbAda / nAmollekha ko par3ha karake jAnA jA sakatA hai| caudhAI jala paya viSa, vItarAga paramAda // 105 // pANDavapurANa kA hindI sAhitya meM mahatvapUrNa ullekha kavi kI isa prathama racanA kA sarvatra svAgata huA hai| jaina samAja me ina kAvyo kA vigata 300 varSoM se paThanaaura mandiroM meM usakA svAdhyAya hone lgaa| pAThana ho rahA hai| rAjasthAna ke jaina grantha bhaMDAroM meM pAnIpata meM kucha samaya rahane ke pazcAt bulAkIdAsa pANDavapurANa kI pacAsoM gaNDulipiyAM saMgrahIta haiM / jinakA apanI mAtA ke sAtha vApasa dehalI lauTa Aye lekina mAtA ullekha DA0 kastUracanda kAsalIvAla, jayapura ne rAjasthAna aura putra dono hI svAdhyAya premI the / bulAkIdAsa svaya ke jaina grantha sUvI ke pAco bhAgoM meM kiyA hai| yahIM nahIM bhI pravacana karate aura apane jJAna se sabako lAbhAnvita kavi bulAkIdAsa eva unakI racanAo kA vistRta adhyayana krte| kucha samaya pazcAt mAtA ne apane putra ke samakSa zrI mahAbIra grantha akAdamI dvArA prakAgita kavi bulAkhI pANDavapurANa ko dindI me nibaddha karane kA Agraha kiyA canda bulAkIdAsa eva hemarAja nAmaka bhAga-6 me kiyA hai| kyoki saMskRta va apabhraMza dono hI usake lie sahaja jisame zodhAthiyoM ko kavi ke jIvana eva unakI kRtiyoM samAna me nahI AtI thii| mAtA ne kahA yadyapi zubhacandra ke adhyayana meM pUrI-pUrI suvidhA milI hai| kA pANDavapurANa saMskRta me upalabdha hai lekina usako anta me maiM yahI kahanA cAhUMgI ki bulAkIdAsa kA kaThina hai| vulAkIdAsa ko mAtA kI bAta acchI lagI pANDavapurANa hindI kI mahatvapUrNa kRti hai jo vastu varNana, aura unhoMne pANDavapurANa ko hindI me nibaddha karane kA bhASAgata, vizeSatAoM, chanda, alakAra evaM rasa kI dRSTi kArya apane hAtha meM le liyaa| ve pratidina jitane chanda se 1700 zatAbdI kI eka mahatvapUrNa kAvyakRti hai / kathA nibaddha karate apanI mAtA ko samajhAte the| kAvya nibaddha pradhAna hone para bhI jisameM kAvya kalA ke sthAna-sthAna karane kA aura mAtA ko use sunAne kA kArya kitana hI para darzana hote haiM / imalie aisI hindI kI bejor3a kRti kA mahInoM athavA varSoM taka calatA rahA lekina sa. 1754 jitanA adhika samIkSAtmaka adhyayana hogA utanA hI asAi sudI dvitIyA kA vaha puNya dina thA jaba kavi ne kAvya kA gaurava bddh'egaa| --kasarAvada pUre pANDavapurANa ko hindI me nibaddha karane kA maubhAgya pa. nimAr3a-ma. pra. pR0 22 kA zeSAza) isa akSaya tRtIyA 5 maI 1962 ko zrI pApaDIbAla jina candra dvArA pratiSThita lAdo mUrtiyAM prApta ho skegii| ke isa zubha pratiSThita kArya ko 500 varSa ho jAvege jaina Aja se 500 varSa pUrva itihAsa ko yaha eka aisI anaThI samAja ko unake prati kRtajJatA jJApana hetu vibhinna sthAno ghaTanA hai jisame itane adhika jinavimboM kA nirmANa aura para ucca starIya samAroha evaM kAryakrama Ayojita kiye pratiSThA kisI aura ne kaI thI aura bhaviSya meM bhI jAveM aura usa mahAn dharmaprabhAvaka kA puNya smaraNa kiyA koI AzA nahI ki itane vizAla stara para jinavimboM bhAbe tathA jaina saMskRti ke isa maka sevaka ke prati vina- kA nirmANa ho ske| aise svanAmadhanya zrI jIvarAja yAMjali evaM zraddhAMjali prastuta kI jaave|| pApar3IvAla ko hama zatazaH vinamra vinayAMjani prastuta yahAM hamane kevala chatarapura ke hI mUrti lekha prastuta karate haiM aura AzA karate haiM ki jaina samAja bhI sAmahika kie haiM yadi khoja kI jAve to uttara pradeza, paMjAba, hariH stara para unake prati kRtajJatA jJApita kre| yANA. baMgAla, bihAra, bundelakhaNDa, mahapapradeza, rAjasthAna, zruti kuTIra gujarAta, mahArASTra, evaM karnATaka Adi pradezoM ke choTe-choTe 68 vizvAsa mArga, vizvAsa nagara, gAMvoM aura nagaroM meM pApaDIvAla dvArA nirmita tathA bha. zAhadarA dillI-110032 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka harSakIti ke 'pada' a DaoN0 gaMgArAma garga, bharatapura bhaTTAraka sakalakIti, brahma jinadAsa, brahma yazodhara jina deha joti jItI sahama bhAna / bhImasena tathA brahma vUparAja ke ine-gine padoM ke rUpa me prabhu so saraNa sobhAbhirAma / jaina pada sAhitya kA bikharA-vikharA astitva prApta ho maNi chAMDi kAMca khaMDa ko gahata / jAne para bhI satrahavIM zatAbdI ke bhakta kavi gaMgAdAsa ke dUdha chAMDi kajikA ko pibati / 50-60 padoM meM hI isa viziSTa kAvyarUpa kA dhArA-rUpa dhAri subha dayA sAra, nirmita huA hai| gaMgAdAsa ke bAda Avirbhata bhaTTAraka kauna Ana dharma sevaM asAra / ratnakIrti aura bhaTTAraka kumudacandra ke padoM meM dAsyabhAvanA midhyAta pApa upaje anaMta / kI apekSA rAjula-viraha kI abhivyakti adhika haiN| jaina kADU madhe kADU ghovaMta / pada kAvyadhArA ko gatimAna banAne meM mahAkavi banArasI kahai 'haraSakIti' prabhU gatI pAya / dAsa aura unake guru pANDe rUpacanda ke samakAlIna kaviharSa mithyAna karata the pohi chuDAya / / kIti kA viziSTa yogadAna hai / abhI taka prApta 25-30 bhakti ke preraka tatvo meM janma-janmAMtaroM ke kaSToM padoM ke atirikta harSakIrti kI jJAta racanAe~ isa prakAra aura kAla kI bhayAvahatA kA AbhAsa sabhI saMta mora vaiSNava bhaktoM ne bahulatA se karAyA hai| jana bhakta kaviyoM (1) caturgati beli (saM0 1683, (2) nemi rAjula ko bhI ina donoM sthitiyoM ne bhayAkrAnta kiyA hai| naraka gIta, (3) nemIgvara gIta, (4) morahA, (5) neminAtha kA tiyaMca gati aura nara gati ke kaSTo ke prasaMga me harSakIti bArahamAsA, (6) karma hiMDolanA, (7) bIsa tIrthakara kI kA kathana hai :jakhaDI, (8) pAvaM chanda, (9) zrImaMdhara ko samosarana, haM to kAMI bola rai, bhava dukha bolaNI na Avai / (10) jinarAja kI jayamAla, (11) jina jI ko vadhAvo, naraka nigodihi kAla anAdi hI, karma likhA bhaTakAva re| (12) para nArI nivAraNa gIta, pana kriyA jayamAla nara gati lInho tIrajaMca chIna, garbhayabAsa harAva re| (saM. 1684) tathA sAsu bahU ko sNvaado| jauMni adhamukha mAsa radho nau, girai ara villaavN| eka viziSTa pada ke AdhAra para hA. kastUracanda kastUracara jobanarAto AraMbhakhAto, dhari cinA mana taare| kAsalIvAla ne inakA sambandha prasiddha tIrtha zrI mahAvIra para ke kAraNa paradhana bAMchina ApaNa nema lalAva re| jI se joDate hue inheM rAjasthAnI mAnA hai / harSakIti kA saMpati hINuM Apa dukhIna, jaNa gaNa 4 rAva re / isase adhika paricaya abhI taka jJAta nahIM ho skaa| desa videsa phiratana kIna, sahI mUla gavAvA re / harSakIrti ke prApta katipaya padoM kA pratipAdya bhakti, lakha caurAsI jUni ju vAmI, dhari dhari svAMga pachAvai re| rAjula viraha evaM nIti-pratipAdana 'Atma-nirUpaNa' rahA 'harakirata' sati mo bhaji zrIjina. hai| jinendra ke nAma smaraNa meM harSakIrti ko adhika AsthA tAta anaMta sukha pAva re| samartha kAla karmoM ke anusAra vyakti ko avazya hI nahiM chAMDo ho jinarAja nAma / daNDita athavA puraskRta karatA hai-aisA harSakIti kA doSa aThAraha rahata deva, jAkI sura nara karata sev| vizvAsa hai Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 45, ki.1 anekAnta avadha dina pUre hota bajAi / pudagala ko parivartanazIlatA me nira tAtA mAnate mira f. karana karata kaMpa ko, chaTa 1 nAhi gaI hae kI jaina dArzaniko ne usake astitva ko asvIkAra kari kacha moni mamani ghaTa bhInari, phala : mukR . kmaai| nahIM kiyA aura na zakarAcArya kI taraha use 'bhAyA kaha khoTo viNa na rahaita nahi padayaradA, muhai dIye praa| kara mAtra 'mrama' pratipAdita kiyaa| zakara kA dArzanika dUri videma viSama ani mAga, saMgI na koi nisaai| zabda 'mAyA' santa aura bhakta kaviyo me paryApta mAtrA meM 'haSakIrati' tuma sAva chano, aba bhalo na phaiTa ghaai| vyavahana huaa| dhana-daulata aura vaibhava kA pratIka mAnakara isake tyAga kI bhI sIkha dI gii|,jain bhaktikAvya paramarA saMta aura kta kaviyo ke anukaraNa para jaina kaviyoM se haTakara kevala harSakIti ne 'utkha' alakAra ke rUpa meM ne prabodhana ke bahAne 'duSTa' 'Tha' Adi hIna vizeSaNo ke mAyA kA tathyAtmaka svarUpa prastuta kiyA hai :--- prayoga ke sAtha mana ko phaTakArane kI pravani nadI apanAI mAyA mAra re pyAre nAna, suna nara mAlA mArai re| hai nintu 'cetana' ko viSayAmakti se virakta hokara apanA mAyA kAraNi karU pADa, bhAratha kari bhari buuthaa| 'darzana' eva jJAna' samanbita svarUpa pahacAnane kI preraNA mAyA kAriNa majana kaTUMbI, kAra kari kalaha bigUtA / avazya dI hai / harSakoti kA kathana hai : mAyA kAraNa rAmadeva jI, kari banamAsa bircyaa| mahIjAdA kacarA kAMdA dho re mAyA mAtA mAyA mAtA, mAyA mAI caatraa| kachu cetana pyAre bAMja ho re / mAyA kAraNa jahara jarAva, sakana mAne miinaa| dharma na sakala nara kA ANi milAyA, kula bala mobana bhAyA mAyA nogI mAyA bhogI, mAyA raNa raajaa| bhogopabhoga kA lepaNA nAhI, kAra anana vihAyA / 'hAki rati' te dhani munivara, chADi koyA apakAjA / karamana vihvala kIyA rUpa gumAyA, naraka nigodi ghrmaayaa| 'mAyA' ke lobha me kaSTa pAne vAle kaurava, pADava, asuci viSArI mAjhi ghara rASe, tU tribhuvana gyaa| bharata aura rAma kI carcA karake ukta pada me mAyA ke Salaka meM ajahu terA bharama karadA, darasana .Ana guraadaa| AkarSaNa se dUra rahane kI preraNA dI hai| aisA hI prabhAva'haraSakIrti' prabhu Ayo, diSAlo jyoM badalI vana caMdA / kArI pada harSakIti ne moha aura lobha ke virodha me likhA 'samavazaraNa' utsava ke Ayojana aura bhakti me sabhI hai :prasiddha bhakta kaviyoM ne do-cAra pada abazya likhe hI hai| re kAi moha nI kuMDI re| harSakIrti isa avasara para khirane vAlI jinendra kI bANI moha nI kUDI re kAMI, moha na kUDI hai re / sunane ko Atura hai| yaha bANI sapta tasva aura Sadravya jAnatu hai nihabala nahiM kAI, ihi juga nAthi juDI rai| ke pratipAdana ke sAtha-sAtha AsthAvAn zrotA ko mokSa lobha hI lAgi bhAra ati bhariyo, jobata nAma bUDI rai| bhI pradAna karatI haiM : e vikalapa thayo baladeva bhavANu, rAma rucaM ziva rUDI rai| 'haraSako ti' bhavanAM sukha hI, jina kaciyAnI ghar3I rai| pAvana dhuni suni jinarAja kii| akSara rUpa anakSara sASita, bhAkhita vidha zivakAra kii| 'soraTha' rAga meM likhita eka kathAtmaka gIta meM harSasapta tatva nava bhAva dravya chaha, naya pramANa guNa gAja kii| kIti rAjA 'bharata' kA udAharaNa prastuta karate hue eka jA prasaMga pAya paramAraya, tRbaka bhaye ziva mAja kii| anukaraNIya tathya pratipAdita karate hai ki apAra dhana aura asti kacita nAsati bolatu, cara thIra vastu samAja kii| vaibhava ke madhya rahakara bhI manuSya aparigraha aura virakti baMdatu nada heta kari cetana, muMcati vaha apa lAja kii| bhAva kA nirvAha kara mokSa kA adhikArI ho sakatA haiphATata moha tama sajatu gyAna mada, syAdavAda barasAta kii| bharatha bhUpa ghara hI maiM vairaagii|| 'harakIrati' jina kI dhuni suniyAM, sahasa batIsa mukaTa badha rAjA, seSa kara bdd'bhaagii| saphala ghar3I so Ajako / chinabasahasa atevara jAnauM, nahIM bhayo anuraagii| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTArakaharSakIti ke pada' kohi aThArA turaMgama rAja, kaur3i caurAsI paagii| moha nagara ko rAjA khAyo, pIcha paisyA gAmA / lakha caurAmI gaja ratha sohai, surati dharma soM laagii| duramati dAdI dohi baDo dAdI, mukha dekhata hI muvaa| nau nidhi ratana caudA ghari rAja, mana citA saba bhaagii|| magala rUpa baTI badhAI, taba yAcimaNa havA / ata muhUrata eka hI mAhI, lolyA mukti sauM laagii| 'bhAu~' nAma dharAyo beTA ko, baraNI josina jAI / jyoM jala mAMDI kaMvala niti hI rahai, nahIM bhayo rasa bhaagii| kahata 'harSakIti' suNo mAdho, saba ghaTa mAMhi smaahii| 'harakoti' sevaga kI lajAM, dIje mukti mohi maagii| pUrvavartI pada racayitA ratnakIti aura kumudacandra dvArA samakAlIna kavi banArasIdAsa ne apane sarasa aura apane padoM meM harSakIti ne bhI ina prasaMga meM do bhAvapUrNa pada likhe haiN| binA kimI avaguga ke parityaktA rAjula pada zreSTha rahasyavAdI kAvya 'samayasAra nATaka bhASA' ma 'cetana tattva kI para pariNati aura svarUpa-sthiti ko aneka ___kA 'parekhA' kisa kaThora hRdaya ko dravita nahI kara detAdRSTAnto ke mAdhyama se mAdhuryapUrNa zailI me gamajhAyA hai| hama bola bole kI prtiiti| isake viparIta kavivara harSa kIrti ne sarvamAnya loka zailI samudavija suta kona saMbhAro, ATha bhavana kI rIti / meM 'cetana' tattva ko rUpAyita kara sAdhAraNa janatA meM nArAyaNa upadesa karAye, pasu saba ANi jamIti / apanA sthAna banAyA hai| kisI bhI kRtrima zabdAvalI hamAge doma nahiM jagajIvana, DArata ho yaha rIti / daSTAnta ora rUpaka alaMkAra ke moha me na par3akara sarvabodha augaNa bina hamako taji cAla, dekho kyoM na anIti / bhASA meM 'cetana' kA udbona harSakIti kI vyApaka jana- haraSakIrati' prabhu prIti nibAho, hAraha sArI mjiiti| priyatA kA saketa hai : prAkRtika upAdAnoM meM pAvasakAlona meSa papIhA dvArA avinAsI jIvar3A cetanI ho| priyatama kI Tera ne rAjula kI viraha-vedanA aura akulAhaTa tuma cetana mAyA bAdho phiro bAdi ttek|| ko bar3hAyA hai| saMskRta, prAkRta aura apabhraza ke aririkta ho mAyA tumhArI jAti na pAMti na, nAla kI vrnaarii| pUrvavartI hindI kAvya paramparA ke anukUla harSakIti kA ina to tuma se mohA Thige hai, kAhe ko bar3hAbata raarii| eka bhAvaparaka pada hai :hA jiha kula jAya jAya upajI tihA hI rahyo llcaaii| garajana lAge rI dhana bAdara / te dukha naraka nimodi sahe hai, te u DAge bisraaii| nemi binA kahI kaima rahI rI Ali, kyo utara dukha saagr| mAna pi / suta yadha sahodara, sajana bhinna aba loya / papIhar3A pIva pIva raTata hai AlI, mA mana ko dharata na dhAgara inake moha jAla vici, vebA cetana pada soya / socata mocata rayaNa dinArI Ali, pasuvana ke bhaye aagr| hRdaya ceta mUDha mati gyAMnI, cenana pada tuba mAMhi / haraSakIti prabhu Ai milo aba, rAjamatI kari Adara / 'harakirati' jinavara pada gAva, rahe caraNa cita laai| guru kRpA aura satsaMga ke bara para mamatA, kAma-krodha, uttara "dhya yuga meM prApta hindI ke vizAla jaina pada tRSNA, mAna, abhimAna, durmati, droha Adi-Adi kubhAvo sAhitya kI vizeSatAoM ke pariprekSya meM ukta vivecana ko se mukta cetana kA anupama mitra bhIrSakIti ne loka- parakhane 5ra yaha spaSTa ho jAtA hai ki harSakIti kisI jIvana se utArA hai . baMdhI badhAI lIka para calane ke himAyatI nahIM hai| apane sAdho mUlA beTo jaayo| bhaktibhAva ko unmukta hokara sarala aura prabhAvotpAdaka guru paratApa sAdha kI saMgati, Sodi kuTuMba saba paayo| kAmyazailI meM prakaTa karanA hI unakA lakSya hai| kavivara mamatA mAI janamata pAI, khAyA sukha dukha bhaaii| harSakIti ke adyatana aA~cata katipaya pada digambara jaina kAma krodha kAkA doya khAyA, khAI trisanA baaii| mandira kumhera jilA bharatapura meM prApta eka guTake 'stuti pApa punya par3osI khAyA, mAna abhimAna doya khaayaa| satraha' meM saMgrahIta haiN| 00 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "puSpadantakRta-jasaharacariu meM dArzanika samIkSA" 0 zrI jinendra jaina sAhitya-nirmANa kI dRSTi me madhyayuga (lagabhaga 600 hai sAtha hI anya bhAratIya darzanoM para bhI apanI lekhanI I. se 1700 I. taka) jaina sAhitya kA svarNa-yuga mAnA calAI hai| bhAratIya darzanoM ke pariprekSya meM unhoMne jaina jAtA hai| kyoMki isa avadhi me jaina kaviyo ne saskRta, dharma va darzana se sAmya na rakhane vAle siddhAntoM kI samIkSA prAkRta evaM apabhraMza ina tInoM hI bhASAoM meM kAvya-granthoM prastuta kI hai| yahAM unhIM siddhAntoM para prakAza DAlA kI racanAeM kI haiM, jiname jIvana ke vibhinna pakSo ko gayA hai| pratipAdita karate hue tatkAlIna dharma eva darzana para vizeSa pazu hiMsA sambandhI samIkSA:prakAza DAlA gayA hai / 10vI zatAbdI me apabhraNa bhASA yajJa meM pazu-bali sambandhI veda sammata mAnyatA tathA ke mahAkavi pUSpadanta eka udamaTa va samartha kahie hai. unakI (vedA) apauruSeyatA para kavi ne praznacina lagAyA hai / grantha me nariNata pazu-bali himA ke sandarbha meM yazodhara nAmaka grantho kI racanA karake apabhraza sAhitya meM vizeSa ko mAtA ke mukha se yaha kahanA kavi ko ucita pratIta sthAna prApta kiyA hai / 'mahApurANa' me tIrthaMkaro eva mahA- nahA hAtA ki-"jagata meM dharma kA mUla veda-mArga hai| puruSoM ke jIvana-caritra kA vivecana hai| zratapaJcamI ke rAjA ko vedoM kA hI anuzaraNa karanA caahie| vedoM meM mAhAtmya ko spaSTa karane ke lie kavi ne vairAgya eva pazu-bali ko dharma kahA gayA hai| kyoMki pazu ko mArane va puruSArtha pradhAna "NAyakumAracariu" nAmaka carita grantha kA khAne vAle svarga evaM mokSa ke adhikArI hote hai| pazusujana kiyA eva "ja saharacariu" me ahiMsA pradhAna siddhAMta bali ko ucita nahI ThaharAte hue kavi ne usake khaNDana me kI puSTi kI hai| pazu-hiMsA karane vAloM ko mahApApI va mAyAcArI batAyA hai| tathA veda sammata ukta pazu-bali ke siddhAnta kA anutatkAlIna samAja meM vyApta naitika, dhArmika va dArza zaraNa karane vAle ko narakagAmI bhI kahA hai| nika burAiyo para unhone apanI lekhanI calAyI aura eka yaha sarvasAdhAraNa mAnyatA hai ki veda apauruSeya haiN| zAzvata tathA vAstavika mAnava-dharma kA pratipAdana kiyA unheM kisI ne bhI nahIM banAyA, kintu kavi isa para apanA hai| unake dvArA isa prantha meM batAyA gayA yaha mAnava-dharma AkSepa lagAye hue kahatA hai ki vicAra karane se pratIta (saccA dharma) samasta gRhastha grAhya hone ke kAraNa unhe eka hotA hai ki zabdoM kI paktiyAM Ane Apa hI AkAza saccA samAja-sudhAraka bhI kahA jA sakatA hai| yahAM unake meM sthita nahIM raha sakatI, vAyu se saMgharSa hone para hI zabda dvArA racita jasaharacAra u me pratipAdita dArzanika matoM utpanna hotA hai aura AkAza meM phaila jAtA hai| tathA kI samIkSA prastuta kI gaI hai| manuSya ke mukha se vaha varNa aura sthAna eva saketamaya (arthajasaharacariu eka ahiMsA pradhAna kAvya-grantha hai, jisame maya) buddhi dvArA bhASAoM ke bhedAnusAra nikalatA hai| aisI kavi ne yazodhara ke pUrva bhavo kA vRttAnta prastuta kiyA hai| avasthA me yaha kahanA ki veda apauruSeya (svayambha) hai, aura yaha batAyA hai ki jIva-hiMsA karane se vyakti aneka ucita pratIta nahIM hotaa| yAjJikI hiMsA, mAMsa-bhakSaNa bhavoM taka alaga-alaga yoniyo meM janma letA rahatA hai| aura rAtrabhojana ko dharma kA pratIka mAnane vAle paurANika mahAkavi puSpadanta yadyapi jana the, isalie unhone jaina dharma matoM kI AlocanA/samIkSA kavi ne apane anya pranyo me badarzana ke siddhAnto kI vizad vyAkhyA to prastuta kI hI bhI kI hai| NAyakumAracariu nAmaka una kI eka anya Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpadantakRta-jasaharavarita meM vArzanika samIkSA kRti meM isakA spaSTa varNana dekhane ko milatA hai| ahiMsA vAsanA ke naSTa hone para jJAna prakaTa hotA hai, kucha apUrNa dharma kI pratiSThA aura mahattA ke lie kavi ne kahA hai ki hotI hai, kyoMki vAmanA kA bhI aNamAtra ke lie astitva puNya ke arjana hetu cAhe maMtra-pUjita khaDga se pazu bali kare rahatA hai, dUsare ho kSaNa vaha parivartita ho jAtI hai| athavA yajJa kare yA aneka durdhara tapoM kA AcaraNa kare, aura jova-AtmA ko pRthaka sattA viSayaka samIkSA:kintu jIva dayA ke binA saba niSphala hai| zAstroM meM yahI dArzanika pivAntoM kI samIkSA ke antargata kavi ne kahA gayA hai ki jo pApa hai vaha hiMsA hai aura jo dharma anya darzano kI jIva/AtmA viSayaka mAnyatAoM ko bhI (puNya) hai, vaha ahiNsaa'| isalie prANindha ko Atmavadha achUtA nahI chor3A / jIva (AtmA) aura deha (zarIra)ko samarUpa mAnA gayA : 10 / pRthak sattA nahIM mAnana vAle cArvAka darzana ke-"jisa "pratyakSa hI pramANa hai" kA khaNDana : prakAra vRkSa ke puSpa se gandha bhinna nahIM hoto, usI prakAra bhAratIya darzano meM cArvAka darzana ko apanI alaga deha se jIva bhI abhinna hai|" ukta kathana para kavi ne mAnyatA hai, mahattA hai| usake anusAra "pratyakSa hI pramANa apano samIkSAtmaka zailI meM prAtmA aura para (deha) ke hai"aisA mAnanA, jIva aura usakI sattA ko abhinna bheda ko spaSTa kiyA ki jisa prakAra campaka kI karanA hai tathA mokSa Adi ke astitva ko nakAranA hai| mAmale kI kyoMki mokSa kI kalpanA anumAna se siddha hai na ki pratyakSa (suvAsa) pRthak hai. umI prakAra yaha deha aura jIva kI pramANa se| bhinnatA bhI siddha hai| ina dono kA pRthak astitva hai" / jasaharacariu meM eka sthAna para jaba talavara muni se anya me jIva ko mattA ko lekara prazna milatA hai ki kahatA hai ki "maiM kisI dharma, guNa yA mokSa Adi ko kyA jIva ko zarIra se alaga huA kisI ne dekhA hai| nahIM jAnatA huuN| maiM kevala pacendriya sukha (jo pratyakSa hai) isake samAdhAna meM namAna kA sahArA lekara kahA gayA hai ko hI saba kucha mAnatA hai", isake uttara ma muni dvArA yaha kahanA ki-"sasAra me jIva aneka yoniyo me jIvana- ki-"jisa prakAra dUra se AtA hA zabda dikhAI nahI detA, parannu zabda kAna me lagane para anumAna-jJAna hotA maraNa ke duHkhoM aura karmoM ke phala ko bhogatA hai| isIlie maiM paMcendriya sukha kA tyAga karake nirjana sthAna me hai, usI prakAra naraka-yoniyo me jIva kI gati hotI isalie jIva anumAna se siddha hai"" rahate hue bhikSAvRtti karatA ha" cArvAka darzana ke bauddha darzana meM AtmA ko pacaskadha (rUpa, vedanA, "pratyakSa ho pramANa hai" ke khaNDana ko pratipAdita karatA hai| saMjJA, saMskAra aura vijJAna) kA samuccaya mAtra mAnA kSaNabhaMguratA kI samIkSA: gayA hai, kintu ye skadha kSaNamAtra hI sthAyI rahate haiM isabauddha darzana meM pratyeka vastu kSaNa-vidhvaMsI batAI gayI lie unakA yaha kathana bhI paayo|caa nahIM kahA jA hai| pratyeka vastu kA mAtra eka hI kSaNa astitva rahatA hai| sktaa| ghara agale kSaNa meM vaha parivartita ho jAtI hai| isI isa prakAra isa grantha meM jahA~ eka aura ahiMsA kI prakAra bauddha darzana meM jIva kI bhI kSaNika sattA mAnI gaI mahattA ko hiMsA ke duSpariNAmoM ke mAdhyama se ujAgara hai| jisake lie kavi Apatti karatA hai ki-"yadi jIva kiyA gayA hai, vahIM dUsarI ora tatkAlIna samAja kI dharma (cetana) kSaNa-kSaNa meM anya-anya ho jAtA hai to cha: mAsa evaM darzana viSayaka mAnyatAoM ko bhI prastuta kiyA gayA taka vyAdhi (roga) kI vedanA (du.kha) kauna (rogI) sahana hai| jainadharma va dazana ke siddhAntoM ko pratiSThApita karatA hai"| kyoki jo prArambha me roga grasta hotA hai, karate hae anya darzano kI mAnyatAoM para apano Apatti cha: mAha meM usakA astitva aNikavAda ke anusAra samApta prastuta karake kavi ne ukta uktiyo ke mAdhyama se unakA ho jAtA hai| isI prakAra bauddhoM kI yaha mAnyatA ki (zeSa pR0 32 para) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vidyAsAgara kA rasa viSayaka mantavya 0 DaoN. ramezacandra jaina, bijanaura kAvyazAstriyo ne nava rasa kahe haiM-zRgAra, hAsya, hai| yaha bAta dUsarI hai jAte samaya apara sulAkara bhale karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta aura shaant| ho chiTakAyA jAtA ho| unake itihAsa para na ronA sahRdayoM ko rasa kI anubhUti karAnA hI kAvya kA mukhya banatA hai na hmnaa| (pR0 132.133) prayojana hai / yaha Ananda kI anubhUti sabhI rasoM me samAna hAsya rasa ke viSaya meM kahA hai ki hamanazIla prAyaH rUpa se huA karatI hai| phira bhI bhAvaka sAmagrI ke bhaMda utAvalA rahatA hai| kAryAkArya kA viveka, gambhIratA aura se isameM citta kI cAra avasthAeM ho jAtI hai--vikAsa, dhIratA umame nahI hotii| vaha balaka sama bAvalA hotA vistAra, kSobha aura vikSepa / zRgAra meM citta kA vikAsa hai| tabhI sthitaprajJa haMsate nahI hai| AtmavijJa moha-mAyA hotA hai, vIra meM vistAra, vIbhatsa me kSoma aura rodra me ke jAla meM nahIM phaMsate haiM / kheda bhAva ke vinANa hetu hAsya vikSepa, hAsya, adbhuta bhayAnaka aura karuma me bhI kramazaH hAsya kA rAga jAvaNyaka bhane hI ho, kintu vairabhAva ke vikAsa Adi cAroM huA karate hai| zAnta rasa me muditA, vikAsa hetu hAsya kA tyAga anivArya hai| kyoki hAsya maMtrI. karuNa aura upekSA ye cAra citta kI avasthAye huA bhI kaSAya hai| (pR0 133) karatI haiN| raudra rasa ke viSaya meM AcArya ne kahA hai ki rudranA __ AcArya vidyAsAgara ne prasaGgAnukUla ramo kA vive- vikRti hai, vikAra hai| bhadratA prakRti vA prakAra hai, usakI cana kiyA hai| vIra rasa ke viSaya ma zilpI ke mukha se amiTa lIlA hai| (pR0 135) kahalAyA gayA hai ki vIra rama meM tIra kA milanA kabhI kavi ko zRgAra naTI ruvtaa| vaha kahatA hai zRgAra mata dI hai aura pIra kA miTamA trikAla asmbhv| ke ye aga- khaga utArazIna haiM / yaga jalanA jA rahA hai| Aga kA yoga pAkara dhotA jala cAhe bhale hI unakA zrRMgAra ke raga-raMga agAra zIna hai, yuga jalatA jA rahA hai ho. kintu dhadhakatI agni ko bhI niyantrita kara use bujhA (40 45 ravi ke isa kathana me viyogI-kAmI kI sakatA hai / parantu vIra rasa ke sadana se turanta mAnava khUna vaha sthiti dyatita hotI hai, jaba kAmadava kAmI ko dinaubalane jagatA hai, vaha kAbU me nahI aataa| dUsaro ko rAna jalAnA hI rahatA hai| use kapUra, hAra, kamala, zAnta karanA to dUra, zAnta mAhaula bhI jvAlAmukhI ke candramA Adi viparIta pariNata hue dikhAI dene lagate haiN| samAna kholane lagatA hai, isake sevana se jIvana me uddaNDa / / ye vastue~ use kucha bhI sukha nahIM phucaatii| kA atireka udita hotA he para, para adhikAra calAne kI bIbhatsa rasa zRgAra ko nakAratA hai, use cunatA nahI bhUkha isI kA pariNAma hai| mAna kA mUla babUla ke ThUTha hai| zrRMgAra ke bahAva meM prakRti kI nAsA bahane lagatI hai| kI bhAMti kar3A hotA hai| mAna ko dhakkA lagate hI vIra kucha gAr3hA, kucha patalA, kucha harA, pIlA mala nikalatA rasa cillAtA hai| vaha Apa bhUla kara AgababUlA ho purANa hai, jise dekhate hI ghaNA hotA hai| puruSa kI paramparA ko ThakarAtA hai| (pR0 131-132) karuNa rasa ko bhavabhUti ne pradhAna rA mAnA hai / bhava vIra rasa ke pakSa meM hAsya rasa kahatA hai vIra rasa kA bhati ke kAruNyotpAdaka kAvya ko sunakaraapanA itihAsa hai| jo vIra nahIM haiM, avIra haiM, una para "api grAvA dodityapi dalati vacastha hRdayam / " kyA unakI tasvIra para bhI avIra nahIM chiTakAyA jAtA bhavabhUti ke anusAra karuNa rasa hI ekamAtra mukhya rasa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI vidyAsAgara kA rasa viSayaka mantavya hai| nimitta ghaTanA (bibhAva, gAnubhAva aura vyabhicArI rima dhIradharmI hai / karuNA rasa pASANa ko bhI moma banA bhAvo kI vilakSaNatA se) yaha bhinna-2 rUpa dhAraNa kara detA hai| vAtsalya jaghanatama nAdAna ko bhI soma banA letA hai, parantu yathArthata: vaha eka hI hotA hai - detA hai| kintu yaha lokika camatkAra kI bAta huii| eko ramaH karaNa eva nimitta bhedAda zAnta rasa saMgama rata dhImAna kohI 'oma' banA detA hai| bhinna: pRthakpRthagivAzrapate vivartAn / saMkSepata: saba raso kA Ata honA hI zAnta rasa hai| (pR. AvartabudbudtaraGgamayAnvikArAn, 160) / nambho yathA, salilameva hitatsama tam / / isa prakAra AcArya vidyAsAgara ke mata meM karuNa rasa -(u0 rAmacarita 3 / 47) me saba rasa samA jAte haiM / saba raso kI sattA kA vilIna AcArya vidyAmAgara kI dRSTi me karuNa heya nahI, ho jAnA zanta ma hai| isa prakAra AcArya vidyAsAgara kI sa viSayaka avadhAraNA rataye nahI vyupazAntaye hai, usakI apanI upAdeyatA hai, apanI sImA bhI hai| karaNa / jo unake santa hRdaya ko lakSita karatI hai| karane vAlA ahaM kA poSaka bhale hI na bane vintu svayaM ko guru-ziSya avazA samajhA hai aura nima para karuNA nimitta aura upAdAna kI jAtI , vaha svayakA zizu ziSya 3 ca samajhatA ke bala upAdAna kArI kA kA janaka hai| hai / donoM kA mana dravIbha hotA hai| jiya zaraNa lekara rAH mAnyatA doSapUrNa jgii| dravIbhUta hotA hai, guru zaraNa dekara nacha apUrva anubhava nimitta vI kRpA bhI anivArya hai| karate hai / para ise sahI sukha nahI kahA jAtA hai| kintu isane du:kha miTane aura mukhaka milane kA dvAra avazya upAdAna kAraNa hI kArya meM DhalatA hai, yaha akATya khulatA hai| karuNA karane vAlA bahikhI avazya hotaa| niyama hai / kintu usake Dhalane me nimitta kA sahayoga bhI hai| jisa para karuNA kI jA rahI hai, vaha adhomukhI avazya Avazyaka hai| ise yUM kahe to aura uttama hogA kihotA hai / upAdAna kA koI yahAM para karuNA ko do dRSTiyAM haiM-eka viSAlolupinI, para-mitra hai.. .."to vaha, nizcaya se nimitta hai| dUsarI viSaya lopinI, dizA bodhinii| jo apane mitra kA karuNA rasa me zAnta rasa kA AvirbhAva mAnanA baDI nirantara niyamita rUpa se bhala hai / uchalatI huI upayoga pariNati karuNa hai| ise gantavya taka sAtha detA hai| (pR0 481 mUkamATI) nahara kI upamA dI jA sakatI hai| ujalI me upayoga sUkti-ratna pariNati zAnta rasa hai| isakI upamA nadI se dI jA sakatI hai| nahara kheta me bhAkara sUkha jAtI hai / nadI sAgara 1. zramaNa kA zRgAra hI mamanA-sAmya hai / (pR0 330) ko jAtI hai, rAha ko miTA kara sukha pAtI hai| karuNA 2. moha aura amAtA ke udaya me kSudhA kI vedanA hotI tarala hai, vaha dUsare se prabhAvita hotI hai| zAnta hai, yaha kSudhA-tRSA kA siddhAnta hai, mAtra isakA jJAna rasa dUsare ke bahAva me bahatA nahIM hai jamAnA palaTane para honA hI sAdhutA nahI hai, varan jJAna ke sAtha sAmya bhI apane sthAna para jama jAtA hai| isame yaha dyotita bhI anivArya hai| (pR0 330) hotA hai ki karuNA me vAtsalya kA mizraNa sambhava nahIM 3. koSa ke zramaNa bahuta bAra mile haiN| hoza ke zramaNa hai (pR. 154--157) / halakI sI madhuratA kSaNabhaMgura virale hI hote hai| (pR0 361) darzAtI hai| 4. usa samatA se kyA prayojana jisame itanI bhI kSamatA karuNA rasa jovana kA prANa hai, vAtsalya jIvana kA nahIM hai, jo samaya para bhayabhIta ko abhaya de sake / bANa hai / kintu zAnta rasa jIvana kA gAna hai| yaha madhu- (pR. 361) / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. varSa 45, ki. 1 anekAnta 5. jaba AMkheM AtI haiM to duHkha detI haiM, jaba AMkheM jAtI haiM to duHkha detI haiN| jaba A~kheM lagatI haiM to duHkha detI haiN| A~khoM meM sukha kahA~ ? ye A~kheM duHkha ko khanI haiM, sukha kI hanI haiN| yahI kAraNa hai ki santa saMyata sAdhujana ina para vizvAsa nahIM rakhate aura sadA sarvathA caraNoM lakhate vinIta dRSTi ho calate haiN| (pR0 359-36.) 1. eka ke prati rAga karanA dUsaro ke prati dveSa siddha karatA hai| jo rAgI bhI hai, dveSI bhI hai, vaha santa nahIM ho sakatA / (pR0363) 7. pApa bharI prArthanA se prabhu prasanna nahIM hote| pAvana prasannatA pApa ke tyAga para AdhArita hai| 8. sva ko sva ke rUpa meM para ko para ke rUpa meM jAnanA hI sahI jJAna hai / sva meM ramaNa karanA hI sahI jJAna kA phala hai| (pR0 375) 6. tana aura mana kA gulAma hI para-padArthoM kA svAmI bananA cAhatA hai| (pR. 375) 10. sukhA pralobhana mata diyA karo, svAzrita jIvana jiyA kge| (pR0 187) 11. para ke duHkha kA sadA haraNa ho / jIvana udAratA kA udAharaNa bane / (pR0 388) (mUka mATo mahAkAvya) pR0 26 kA zeSAMSa) khaNDana karane kA prayAsa kiyA hai| dArzanika mAnyatAo saMskRti ko jAnane meM eka kar3I kA kArya karatI hai| ke samIkSAtmaka vizleSaNa ko prastuta karane ke lie isa graMtha meM cArvAka DoTa mAMkhya va vedAnta Adi darzanoM ko maya -sahAyaka AcArya prAkRta bhASA evaM sAhitya vibhAga, bindu banAyA gayA hai| isa taraha dArzanika dRSTi se isa jaina vizvabhAratI isTITyUTa (mAnya vizvavidyAlaya) isa grantha meM paryApta sAmagrI milatI hai jo bhAratIya lADanUM-(rAja.), 341 306 sandarbha-sUcI 1. mahApurANa (puSpadanta) gampA. ba anu.-pI. ela. 7. vahI - 261-6. boTa, bhAratIya jJAnapITha, dillI [bhAga 1-4) / 8. NayakumAracariu-17-16. 2. NAyakumAracariu (puSpadanta) sampA va anu.-DA. 6. jasa0-218. hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, dillI 1672. 10. vhii-2||14||6. haracArau (puSpadanta) sammA. va anu.-DA. pI. 1. aNNu dhammu guNu mokkhu Na yANami / ela.vaidya evaM DA. hIrAlAla jaina bhAratIya jJAnapITha, hau~ pacidiya sokkhaI mANami // jasa0 339 / 3. dillI, 1962. 12. js0-3|2017.8. 4. jagi ve u mUludhammachivaho, veeNa maggu bhaasiunnivho| 13. vhii--3|26|3. taMkijjA bali vee mahiu, pasu mAraNa paramadhammu khiu| 14. vhii-326|4. pasu hammada palu jimmA saggaho mokkhaho gammai / / 15. vhii-3||2115-16. jasa. 21158-10 16. irA eMtu saduNau dosai, para kaNNammi lggo| 5. js0-2|16. Najjai jema tema jagi jIu vi bahajoNIkulaM go|| 6. vhii-3|11|10. -jasa0 3 / 22 / 1-2. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAhya jJAna - kaNa -darzana moha ke nAza hone para cAritramoha kI dazA svAmohona kutte kI taraha ho jAtI hai --- bhauMkatA hai parantu kATane meM samartha nahIM / X X X - Aja taka hamane dharmasAdhana bahuta kiyA parantu usakA prayojana jo rAgAdi nivRtti hai usa para dRSTi nahIM dI / phana yaha huA ki Tasa se masa nahIM hue / X X X - para-dravya aura para-bhAva hai saMsAra meM bhramaNa ke kAraNa haiN| para dravya to para dikhAI detA hI - magara para-bhAva bhI para ho hai, kyoMki vaha bhI para-dravya kI upasthiti se hai - isalie para-bhAva bhI para hI hai / - X X - vaha dina sabase abhizapta mAnanA cAhie jaba insAna ke dila meM beImAnI se eka bhI rupayA hAsila karane kA vicAra utpanna huA ho / X X X X kaThora aura kar3I mehanata kI Adata, cAhe loga isase ghabarAte hI hoM, hamAre kaNTha meM puSpahAra kI bhA~ti suvAsita-susajjita rahatI hai / X - X X 1xx --- - merA kucha mI nahIM hai aisI bhAvanA ke sAtha sthira ho| aisA hone para tU tIna loka kA svAmI (mukta) ho jAyagA / yaha tujhe paramAtmA kA rahasya batalA diyA hai| X x X - jova dravya cetana hai aura pudgala jar3a hai - koI jIva na to pudgalarUpa parigamana karatA hai ora na usako grahaNa karatA hai aura na usameM upajatA hai / hA~, jIva kA svabhAva jAnanA hai so usako jAnatA hai - aisA samajhanA / X X X X - ghara ko chor3A, jagata ko ghara banA liyaa| ghara me to parimita kuTumba hotA hai - yahA~ to usakI sImA nahIM / yahI mamatA to saMsAra ko mAtA hai / -zrI zAntilAla jaina kAgajI ke saujanya se vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote hai / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / kAgaja prApti :- zrImatI aMgUrI devI jaina, dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI naI dillA-2 ke saujanya se Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana nasampa-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM. paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... namba-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraMza ke 122 praprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya pora pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda shaastrii| sajilda / 15... pavaNabelagola mora dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jana ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / baina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM): sa.paM.bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pamacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jaia References.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume ll contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 600-00 sampAdana parAmarzadAtA: zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI pacandra zAstro prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevA mandira ke lie mudrita, gotA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 prinTeDa patrikA baka-paikiTa Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vora sevA mandirakA mAsika anakAnta (patra pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 45 : ki02 __ apraila-jUna 1992 isa aMka meM krama viSaya 1.paMca-parameSThiyoM kA svarUpa 2. akalaMka deva kI maulika kRti tattvArthavArtika -DA. ramezacandra jaina 3. saMskRta jaina campU aura campUkAvya -DaoN. kapUracandra jaina 4. prAkRta sAhitya meM syAvAda : ciMtana -DA. lAlacandra jaina 5. prAkRta aura malayAlama bhASA -zrI rAjamala jaina, dillI 6. jaina kavi lakSmIcanda ke chappaya -hA. gaMgArAma garga 7. saMgrahAlaya gUjarI mahala meM sarvatobhadra pratimAeM -DaoN. nareza kumAra pAThaka 8. zrI devIdAsa kRta caubIsI stuti : -saujanya : zrI kundanalAla jaina, dillI 6. dila kI bAta dila se kahI-aura ro lie -zrI padmacandra zAstrI 'saMpAdaka' 10.naitika zikSA samiti : AzA kI kiraNa kavara pR02 prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ **** *xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx* naitika zikSA-samiti : AzA kI kiraNa garmiyoM kI chuTTiyoM meM digambara jaina naitika zikSA samiti dillI ne rAjadhAnI kI ikkosa kAloniyoM meM zikSaga zivira Ayojita kiye| vidvAnoM dvArA prAtaH baccoM ko dharma kI prArammika jAnakAriyAM do jAtI thIM aura rAtri meM samAja ke puruSoM aura mahilAoM ko dhArmika zikSA dI jAto yo| lagamA 4000 zikSArthI ina ziviroM se lAmAvita he| baccoM meM devadarzana, pUjA, zAkAhAra karane, rAtri meM bhojana nahIM karane, vakaM Adi amazya grahaNa nahIM karane ke saMskAra mare gye| XKKKK**************** XXXXXXXXXXXX dinAMka 5-7-62 ko samApana samAroha meM 14 baccoM ne apane bhASaNa diye aura unhoMne svIkAra kiyA ki isa taraha ke zivira vAstava meM hamAre jIvana ko U~cA * uThAne meM sakSama haiN| samAroha ke mukhya atithi zrI cakrezakumAra jaina, mahAsaciva loka samA the aura adhyakSatA mahAsamiti ke adhyakSa zrI ratanalAla gaMgavAla ne kii| isa avasara para dillI nagara ke 500 se adhika loga upasthita the| isa avasara para zivira ke vidvAnoM ko sammAnita bhI kiyA gyaa| naitika zikSA kA yaha kAryakrama aba uttara pradeza aura hariyANA meM mo calAye * jAne ko yojanA hai| isa samAroha meM zrI jainendra kumAra jaina eDavokeTa rohataka, zrI tArAcanda premI hariyANA va zrI jayanArAyaNa jena meraTha bhI upasthita the| samiti ke saMrakSaka zrI subhASa jaina (zakuna prakAzana), zrI padamaprasAda jaina (suprIma hojarI), adhyakSa zrI dhanapAla siMha jaina tayA maMtrI zrI vimata prasAda jaina (DesU) haiN| samo ko hamArI vdhaaii| hama AzA kareM ki aise Ayojana bar3e paimAnoM para jagaha jagaha hoMge-aura jaina saMskAroM ke pracAra ko bala milegaa| XXXXKK**XXXXXXXXXXXXXKKkk:***** AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 70 vArSika mUlya : 6) 60, isa aMka kA mUlya 1 rupayA 50 paise Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ III, KAR S U DHIARRHTINAR . : 4 . .. - TIMIR paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // sa varSa 45 kiraNa 2 vora-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa savat 2518, vi0 sa0 2046 / apraila-jana 1962 paMca parameSThiyoM kA svarUpa ghaNa-ghAikamma-rahiyA kevlnnaannaai-prmgunn-shiyaa| cottisa-adisaa-juttA arihaMtA erisA hoti // NaTradra-kammabaMdhA aTra-mahAgaNa-samaNiyA prmaa| loyagga-ThivA NiccA siddhA te erisA hoti / / paMcAcAra-samaggA pNcidiy-dNti-vpp-nnihlnnaa| dhorA guNa-gaMbhorA AyariyA erisA hoti // rayaNattaya-saMjuttA jiNa-kahiya-payattha-desayA suuraa| NikkaMkhabhAva-sahiyA uvajjhAyA erisA hoti / / vAvAra-vippamukkA cumvihaaraahnnaasyaarttaa| NiggaMthA NimmohA sAhU ederisA hoti / artha--ghana-ghAtikarma se rahita, kevalajJAnAdi parama guNo se sahita aura cauMtIsa atizayoM se yakta arhanta hote haiM // 71 / / jinhoMne ATha karmoM ke bandha ko naSTa kara diyA hai, jo ATha guNoM se saMyukta, parama, loka ke agrabhAga meM sthita aura nitya haiM, ve siddha haiN||72|| jo jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya ina pAMca AcAroM se paripUrNa, pA~ca indriyarUpI hAthI ke mada ko dalane vAle, dhIra aura guNa-gambhIra haiM, ve AcArya haiM // 73 // jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ina tIna ratnoM se yukta, jinendra ke dvArA kahe gaye padArthoM kA upadeza karane meM kuzala aura AkAMkSA rahita haiM, ve upAdhyAya hai / / 74 // jo sabhI prakAra ke vyApAra se rahita haiM, samyakadarzana, samyagjJAna, samyakacAritra aura taparUpa cAra prakAra kI ArAdhanA meM lona rahate hai, bAharo-bhItarI parigraha se rahita tathA nirmoha haiM, ve hI sAdha haiM // 7 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkadeva ko maulika kRti tattvArthavAtika 0 DaoN ramezacanda jaina, bijanaura jainAgamo kI malabhASA prAkRta rahI hai| saMskRta meM TIkAeM prApta haiN| samakAlIna yA paravartI samasta TIkAe~ sarvaprathama jaina racanA hone kA zreya gaddhapicchAcArya umA- ina TokAgranthoM se prabhAvita hai| prastuta lekha kA pratipAdya svAmikRta tattvArthasUtra ko hai| tattvArthasUtra sUtra zailI meM tattvArthavAtika hI hai| likhA gayA hai| sUtra rUpa me prathita isa grantha me jaina tattvArthavAtika tattvArthasUtra para prakalaGkadeva dvArA tattvajJAna kA sAgara bharA huA hai / laghu kAya sUtragrantha hone atigahana, prakhara dArzanikatA aura prauDha zailI meM likhI para bhI yaha 'gAgara me sAgara' bhare jAne kI ukti ko gaI maulika kRti hai| ise tattvArtharAjavAtika athavA caritArtha karatA hai| yahI kAraNa hai ki jainadharma kI rAjavAnika ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| vAtikakAra digambara aura zvetAmbara dono paramparAo me yaha mAnya akaladeva ne sarvArthasiddhi kA anusaraNa karane ke sAtha-2 hai| isa sUtra grantha kA mukhya nAma tattvArtha hai| isa nAma usakI adhikAMza paMktiyo ko apanI vArtika banA liyA kA ullekha TIkAkAro ne kiyA hai, jisameM AcArya pUjya- hai| vArti ke sAtha usakI vyAkhyA bhI hai| ki tattArtha pAda, akalaGkadeva aura vidyAnanda pramukha haiN| jIva, ajIva, sUtra me dasa adhyAya hai, ataH tattvArthavArtika me dasa hI Asava, badha, savara nirjarA aura mokSa ye sAta tattvArtha haiN| adhyAya haiM, kintu udyota karake nyAyavArtika kI taraha inhI sAta tattvArthoM kA tattvArthamUtra me vivecana hai / grantha pratyeka adhyAya ko Ahniko meM vibhakta kara diyA gayA kI mahattA ko dekhate hue isa para aneka TIkAeM likhI hai| isase pahale jaina sAhitya meM adhyAya ke AhnikoM me gyiiN| digambara paramparA me isa para sabase prAcIna TIkA vibhAjana karane kI paddhati nahIM pAI jaatii| akaladeva AcArya pUjyapAda devanandi kRta sarvArthasiddhi prApta hotI dvArA tattvArthavArtika meM die gae vArtika prAyaH sarala hai| yadyapi sarvArthasiddhi me kucha pramANa aise haiM, jinase aura saMkSipta hai, kintu unakA vyAkhyAna jaTila hai| isa patA calatA hai ki isase pUrva bhI kucha TIkAe~ likhI gaI grantha meM prakalaGkadeva ke dArzanika, saiddhAntika aura vaiyAthoM, jo Aja anupalabdha hai| zvetAmbara paramparA me isa karaNa tIna rUpa upalabdha hote hai| para tattvArthAdhigama bhASya prApta hotA hai, jo svopajJa kahA dArzanika vaiziSTya jAtA hai| kintu isake svopajJa hone meM vidvAno ne sandeha tattvArthavArtika ke adhyayana se yaha bAta spaSTa patA vyakta kiyA hai| sarvArthasiddhi me tattvArthasUtra kA jo calatI hai ki isake racanAkAra bhaTTa akalaGkadeva vibhinna pATha nirdhArita kiyA gayA hai, digambara paramparA ke sabhI bhAratIya darzanoM ke talasparzI adhyetA the| unhone vibhinna vidvAn AcAryoM ne usakA anusaraNa kiyA hai / sarvArthasiddhi darzano ke mantavyoM kI samIkSA kara anekAntika paddhati se ko hI dRSTi me rakhate hue usa para bhaTTa akalaGkadeva ne samAdhAna karane kI paramparA ko vikasita kiyA / unakA tatvArthavAtika aura AcArya vidyAnanda ne tattvArthazloka vAGmaya gahana hai / vidvAn bhI usakA vivecana karane me vArtika jaimI prauDha aura gahana tattvajJAna se otaprota aneka kaThinAI kA anubhava karate hai| unake viSaya me vAdirAja TIkAe~ likhI haiN| isa prakAra tattvArthasUtra para sarvArthasiddhi, sUri ne kahA hai-- tattvArthavArtika aura tattvArthazlokavArtika ke joDa kI "bhUyo bhedanayAvagAhagahana devasya yadvAGmayam / TIkAeM nahI milatI haiM, yadyapi sakhyA kI dRSTi se aneka sthadvistarato vividhya vadituM mandaH prabhudizaH // " Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaladeva kI maulika kRti tattvArthavAtika arthAt "akalaGkadeva kI vANI aneka bhaGga aura nayoM hai; svatantra padArthoM meM samavAya ke niyama kA abhAva hai| se vyApta hone ke kAraNa atigahana hai| mere samAna alpajJa yadi uSNa guNa eva agni paraspara bhinna haiM to aisA kaunaprANI unakA vistAra se kathana aura vaha bhI vivecanAtmaka sA prativiziSTa niyama hai ki uSNa guNa kA samavAya agni kaise kara sakatA hai ?" meM hI hotA hai, zIta guNa me nahI ? uSNatva kA samavAya tattvArthavArtika me nyAya vaizeSika, bauddha, sAMkhya, uSNa guNa meM hI hotA hai-zIta guNa meM nahI, isa prakAra mImAMsA tathA cArvAka matoM kI samIkSA prApta hotI hai| kA pratiniyama dRSTigocara nahIM hotaa| isameM nyAya, vaizeSika aura baudarzana ko samIkSA aneka isake atirikta samavAya ke khaNDana meM aneka yuktiyA~ sthalo para kI gaI hai| akalakudeva kA uddezya ina darzanoM dI gaI haiMkI samIkSA ke sAtha-sAtha inake prahAro se jaina tattvajJAna 1. vRttyantara kA prabhAva hone se samavAya kA abhAva kI rakSA karanA bhI rahA hai| isame ve paryApta saphala bhI hai| hue haiN| unhone jaina nyAya kI aisI zailI ko janma diyA, 2. samavAya prApti hai, imalie usameM anya prAptijisake prati bahumAna rakhane ke kAraNa paravartI jaina grantha- mAna kA abhAva hai, aisA bhI nahIM hai, kyoMki isa prakAra kAra ise akalaGka nyAya ke nAma se abhihita karate haiN| ke kathana me vyabhicAra AtA hai| unakI zailI ko paravartI jaina nyAya granthakAro ne, cAhe ve dIpaka ke samAna samavAya sva aura para ina dono kA digambara paramparA ke rahe ho yA zvetAmbara paramparA ke, sambandha karA degA, aisA kahanA bhI ucita nahI hai, aisA khUba apnaayaa| isa rUpa meM AcArya samantabhadra aura siddha- mAnane para samavAya meM pariNAmitva hone se ananyatva kI sena ke bAda jaina nyAya ke kSetra meM unakA nAma bar3e gaurava siddhi hogii| liyA jAtA hai| yahA~ hama unake dvArA kI gaI ina saba kAraNoM se guNAdi ko dravya kI paryAyavizeSa vibhinna darzanoM kI samIkSA para prakAza DAlate haiN| mAnanA yuktisagata hai| vaizeSika samIkSA-tattvArthasUtra ke prathama adhyAya ke vaizeSika mAnate haiM ki icchA aura dveSa se bandha hotA prathama sUtra kI vyAkhyA me sAMkhya, vaizeSika aura bauddho ke hai| icchA-dveSapUrvaka dharma aura adharma me pravRtti hotI hai| mokSa ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai / vaizeSika AtmA dharma se sukha aura adharma se duHkha hotA hai tathA sukha-du.kha se ke buddhi, sukha, du.kha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, aura saMskAra icchA dveSa hote hai / vimohI ke icchA-dveSa nahI hote; rUpa nava vizeSa guNoM ke atyanta ucchedako mokSa kahate haiN| kyoMki tattvajJa ke mithyAdarzana kA abhAva hai| moha hI aisA mAnate hue bhI karmabandhana ke vinAza rUpa mokSa ke ajJAna hai / vimohI SaTapadArtha tattva ke jJAtA vairAgI yati sAmAnya lakSaNa meM kisI ko vivAda nahIM hai| ke sukha-duHkha, icchA aura dveSa kA abhAva hai| icchA-dveSa vaizeSika ke mata se dravya, guNa aura sAmAnya padArtha ke abhAva se dharma, adharma kA bhI abhAva ho jAtA hai| pRthaka-pRthaka svatantra haiM, isalie unake mata me uSNa guNa ke dharma-adharma ke abhAva meM natana zarIra aura mana ke saMyoga yoga se agni uSNa hai, aisA kahA jA sakatA hai, svayaM kA prabhAva ho jAtA hai| dharma-adharma ke abhAva me natana agni uSNa nahIM ho sktii| ayutasiddha lakSaNa samavAya zarIra aura mana ke sayoga kA abhAva ho jAtA hai| zarIra yaha isameM hai, isa prakAra kI buddhi pravRtti kA kAraNa hotA aura mana ke saMyoga ke abhAva meM janma nahIM hotA, vaha hai, isalie guNa-guNI me prabheda kA vyapadeza hotA hai aura mokSa hai| isa prakAra ajAna se bandha hotA hai, yaha vaize. isa samavAya sambandha ke kAraNa hI uSNatva ke samavAya se Sika bhI mAnatA hai| guNa meM uSNatA tathA uSNa guNa ke samavAya se agni uSNa akalaGkadeva ke anusAra vastu sAmAnya vizeSAtmaka ho jAtI hai| hai| ise ve vaizeSika me bhI ghaTita karate haiN| vaizeSika isake uttara me akaladeva ne kahA hai ki aisA nahIM pRthivItva Adi sAmAnya-vizeSa svIkAra karate haiN| eka Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, varSa 45, ki0 2 anekAnta hI pRthivItva sva-vyaktiyoM meM anugata hone se sAmAnyA- jAtA hai| ataH kAraNa kI nivRtti hone para kArya kI tmaka hokara bhI jalAdi se dhyAvRtti karAne kA kAraNa nivRtti honA svAbhAvika hai / Atyantika du.kha kI nivRtti hone se vizeSa kahalAtA hai| isa prakAra eka hI vastu meM honA hI mokSa hai; kyoMki sukha-duHkha kA anupayoga hI mokSa sAmAnya vizeSAtmaka svIkAra karane vAle vaizeSika siddhAnta kahalAtA hai| meM bhI eka vastu ke ubhayAtmaka mAnane me virodha nahIM jainadarzana ke anusAra samyagdarzana, samyagjJAna aura aataa| samyakacAritra kI samagratA ke binA mona kI prApti nahIM prathama adhyAya ke dasaveM sUtra kI vyAkhyA me jJAtA ho sakatI hai| jaise rasAyana ke jJAnamAtra se rasAyanaphala aura pramANa bhinna-2 haiM, aisA mAnane vAle vaizeSika ke arthAta roganivatti nahIM ho sakatI; kyoMki isame rasAyana ajJatva doSa AtA hai, isakA vivecana kiyA hai / yadi jJAna zraddhAna aura rasAyanakriyA kA abhAva hai| pUrNa phala kI se AtmA pRthaka hai to AtmA ke ghaTa ke samAna prajJatva kA prApti ke lie rasAyana kA vizvAsa, jJAna aura usakA prasaGga aaegaa| jJAna ke yoga se jJAnI hotA hai, yaha sevana Avazyaka hai| usI prakAra darzana aura cAritra ke kahanA bhI ThIka nahI; kyoki jo svaya ajJAnI hai, vaha abhAva meM jJAnamAtra se mokSa kI prApti nahIM sktii| jJAna ke sayoga se jJAnI nahI ho sktaa| jaise janma se naiyAyika mAnate hai ki zabda AkAza kA guNa hai, vaha andhA dIpaka kA sayoga hone para bhI dRSTA nahIM bana vAyu ke abhidhAta Adi bAhya kAraNo se utpanna hotA hai, sakatA, isI prakAra ajJa AtmA bhI jJAna ke sayoga se indriya pratyakSa hai, guNa hai, anya dravyo me nahIM pAyA jAtA, jJAtA nahI ho sktaa"| nirAdhAra guNa nahI raha sakate, ata: zabda apane AdhArabhUta prathama adhyAya ke battIsaveM sUtra kI vyAkhyA me kahA guNI AkAza kA anumAna karatA hai, aisA kahanA yuktigayA hai ki vaizeSiko kA mata hai ki pratiniyata (bhinna-2) saMgata nahIM hai kyoMki paudagalika hone se pudgala kA vikAra pRthvI Adi jAti viziSTa paramANu se adRSTAdi hetu ke hI zabda hai, prAkAza kA guNa nahIM hai| sannidhAna hone para ekatrita hokara arthAntarabhUta ghaTAdi pAMcaveM adhyAya ke 25veM sUtra kI vyAkhyA meM yaha siddha kAryarUpa AtmalAbha hotA hai, yaha kahanA yuktisagata nahI kiyA gayA hai ki pRthvI, jala, agni, vAyu skandha ke hI hai; kyoki vaizeSika ke anusAra paramANu nitya hai, ataH bheda haiM tathA sparza, rasa, zabda Adi skandha kI paryAye haiN| usameM kArya ko utpanna karane kI zakti kA abhAva hai, isase naiyAyika ke isa siddhAnta kA khaNDana kiyA gayA hai isI prakAra 5veM adhyAya ke prathama sUtra me mokSa ke ki pRthvI me cAra guNa, jala meM gandharahita tIna guNa, agni kAraNo ke viSaya meM vibhinna vAdiyoM ke mato kA kathana me gandha aura rasa rahita do guNa tathA vAyu me kevala sparza karate hue nyAyadarzana kI mAnyatA kI ora sata kiyA guNa hai| ye saba pRthivyAdi jAtiyAM bhinna-2 haiM / gayA hai ki ve mAnate haiM ki jJAna se hI mokSa hotA hai"| sallekhanA ke prasaGga me kahA gayA hai ki jo vAdI tattvajJAna se sabhI ke uttara ko (mithyAjJAna) kI nivRtti (naiyAyika) AtmA ko niSkriya kahate haiM, yadi unake puna: ho jAne para usake anantara artha hai, usakI bhI nivRtti ho sAdhujana sevita sallekhanA karane vAle ke lie Atmavadha jAtI hai| mithyAjJAna ke anantara kyA hai ? doSa hai| daSaNa hai to aisA kahane vAle ke AtmA ko niSkriya mAnane kyoMki doSa mithyAjJAna kA kArya hai| doSa kArya hone se kI pratijJA khaNDita ho jAtI hai| niSkriyatva svIkAra doSa ke anantara pravRtti hai, kyoMki doSa ke abhAva meM karane para Atmavadha kI prApti nahIM ho sktii| pravRtti kA abhAva hai| pravRtti ke uttara janma hai, pravRtti dAna ke prasaGga meM kahA gayA hai ki bAtmA meM nityatva, kA kArya hone se / pravRtti rUpa kAraNa ke abhAva me janma ajJatva aura niSkriyatva mAnane para dAnavidhi nahIM bana rUpa kArya kA bhI prabhAva ho jAtA hai| janma ke uttara sktii| jinake siddhAnta meM satsvarUpa AtmA akAraNa duHkha hai, isalie janma ke abhAva me du:kha kA bhI nAza ho hone se kaTasthanitya hai aura jJAnAdi guNoM se bhinna hone Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaladeva kI maulika kRti tattvArthavAtika se (arthAntarabhUta hone se) AtmA ajJa hai aura sarvagata hone se abhivyakta hone vAlA, artha ke pratipAdana meM samartha, se niSkriya hai, unake bhI vidhivizeSa Adi se phalavizeSa amUrta, nitya, atIndriya,niravayava aura niSkriya zabdasphoTa kI prApti nahIM ho sakatI; kyoMki aisI AtmA meM koI svIkAra karanA caahie| unakA yaha mata ThIka hai arthAt vikAra-parivartana kI sambhAvanA nahI hai"| zabda ko kSaNika, amarta, niravayava aura niSkriya zabdapAMcaveM adhyAya ke dUsare sUtra kI vyAkhyA meM naiyAyiko sphoTa mAnanA ucita nahIM; kyoki dhvani aura sphoTa meM ke 'dravyatva yogAt drazya' kI vistRta samIkSA kI gaI hai| vyaMgya-vyaMjaka bhAva nahIM hai| cArvAka darzana samIkSA-pAMcaveM adhyAya ke 22veM sAMkhya darzana samIkSA-prathama adhyAya ke prathama sUtra meM zarIrAdi ko pudgala kA upakAra kahA hai| ukta sUtra kI vyAkhyA meM vinimna vAdiyo kI mokSa kI pariprasaMga meM kahA gayA hai-tantrAntarIyA jIvaM paribhASante, bhASA ke sAtha sAMkhyadarzana kI mAnyatA kI ora bhI nirdeza tatkathaM iti / arthAt anya vAdI (cArvAkAdi) jIva ko kiyA gayA hai| sAMkhya yadyapi prakRti aura puruSa kA bheda. pudgala kahate haiM, vaha kaise ? isa prazna ke uttara me sUtra vijJAna hone para svapna meM lupta hue vijJAna ke samAna kahA gayA hai ki sparza, rasa, gandha aura varNa vAle pudgala anabhivyakta caitanyasvarUpa avasthA ko mokSa mAnatA hai| tathApi karmabandhana ke vinAzarUpa mokSa ke sAmAnya lakSaNa momAMsA darzana samIkSA-samyagdarzana, sabhya jJAna meM kisI ko vivAda nahIM hai| aura samyakcAritra tInoM ko ekatA se mokSa hotA hai, isa paMcama adhyAya meM AkAza ke pradezoM kI anantatA ke siddhAnta ke pratipAdana ke prasaga me anya matoM kI samIkSA viSaya meM Apatti hone para bauddha aura vaizeSika dvArA ke sAtha mImAMsA ke isa siddhAnta kI bhI samIkSA kI gaI ananta ko mAnyatA die jAne kA ullekha karate hue sAMkhya hai ki kriyA se hI mokSa hotA hai| siddhAnta ke viSaya meM kahA gayA hai ki sAMkhya siddhAnta meM prathama adhyAya ke bArahaveM sUtra kI vyAkhyA meM pratyakSa sarvagata hone se prakRti aura puruSa ke anantatA kahI gaI ke lakSaNa ke prasaMga meM bauddha, vaizeSika aura sAMkhya kI hai| samIkSA ke sAtha mImAMsakoM ke isa mata kI samIkSA kI jainadharma meM dharma aura adharma dravya ko gati aura gaI hai ki "indriyoM kA samprayoga hone para puruSa ke utpanna sthiti me sAdhAraNa kAraNa mAnA hai| yadi aisA na mAnahone vAlI baddhi pratyakSa hai| momAsako ka isa mata ko kara AkAza ko sarvakArya karane meM samartha mAnA jAyagA to svIkAra kiyA jAyagA arthAt indriyanimitta se hone vAle vaizeSika, bauddha aura sAMkhya siddhAnta se virodha baaegaa| jJAna ko pratyakSa mAnA jAegA to Apta ke pratyakSa jJAna udAharaNArtha sAMkhya satva, raja aura tama ye tIna guNa mAnate nahI ho sktaa"| haiM / sattva guNa kA prasAda aura lAdhava, rajoguNa kA zoSa pAMcaveM adhyAya ke satrahaveM sUtra meM kahA gayA hai ki aura tApa tathA tamoguNa kA AvaraNa aura sAdanarUpa bhinna apUrva nAmaka dharma (puNya-pApa) kriyA se abhivyakta hokara bhinna svabhAva hai| yadi vyApitva hone se prAkAza ko hI amUrta hote hue bhI puruSa kA upakArI hai arthAt puruSa ke gati eva sthiti meM upagraha (nimitta) mAnate hai to vyAupabhoga sAdhanoM me nimitta hotA hI hai, usI prakAra amUrta pitva hone se sattva ko hI zoSa tApAdi rajoguNadharma aura dharma aura adharma dravya ko bhI jIva aura pudgalo kI gati sAdana prAvaraNa bAdi tapodharma mAna lenA cAhie; raja, aura sthiti meM upakAraka samajhanA caahie"| tama guNa mAnanA nirarthaka hai tathA aura bhI pratipakSI dharma pA~caveM adhyAya ke 24veM sUtra kI vyAkhyA me sphoTa- haiN| unako eka mAnane se saGkara doSa AegA / usI prakAra vAdI mImAMsakoM ke viSaya meM kahA gayA hai ki ve mAnate sabhI AtmAoM me eka caitanya rUpatA aura AdAna-abhogatA haiM ki dhvaniyA~ kSaNika haiM / ve krama se utpanna hotI haiM aura samAna hai, ataH eka hI AtmA mAnanA cAhie, ananta anantara kSaNa meM vinaSTa ho jAtI haiN| ataH una dhvaniyoM nahIM arthAt AtmA bhI caitanya bhokta bAdi samAna hone se Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, varSa 45, ki0 2 anekAnta sarva AtmA meM ekatva kA prasaGga aaegaa| usI pradhAna kA vidhAra hone se AkAza ke bhI anityatva, pAMcaveM adhyAya ke matrahaveM sUtra kI vyAkhyA me kahA amartatva aura asarvagatatva honA cAhie yA phira AkAza gayA hai ki jaise amUrta bhI pradhAna puruSArtha pravRtti se mahAn kI taraha ghaTa ke bhI nityatva, amUrtatva aura sarvagatatva ahaMkAra Adi vikAra rUpa se pariNata hokara puruSa kA honA cAhie; kyoMki eka kAraNa se do paraspara atyanta upakAra karatA hai, usI prakAra amUrta dharma aura adharma virodhI nahIM ho skte| dravya ko bhI jIva aura pudgaloM kI gati aura sthiti me chaThe adhyAya ke dasaveM sUtra kI khyA meM kahA gayA upakAraka samajhanA caahie| hai ki kAraNa tulya hone se kArya tulya honA cAhie, isa sAMkhya kA AkAza ko pradhAna kA vikAra mAnanA pakSa meM pratyakSa aura pAgama se virodha AtA hai| miTTI ke ThIka nahIM hai| kyoki AtmA kI taraha pradhAna ke bhI piNDa se ghaTa, ghaTI, zarAba, udaJcana Adi aneka kArya vikAra rUpa pariNamana nahI ho sktaa| hone se uparyukta siddhAnta se pratyakSa virodha AtA hai| prazna-satva, raja aura tama ina tIna guNoM kI sAmya sAMkhya eka pradhAna tulya kAraNa se mahAn ahaMkAra Adi avasthA hI pradhAna hai, usa pradhAna me utpAdaka svabhAvatA nAnA kArya mAnate hai"| hai| usa pradhAna ke vikAra mahAna, ahakAra Adi hai tathA vastuoM meM bhinna-2 svabhAva svIkAra kie jAne meM AkAza bhI pradhAna kA eka vikAra hai| sAMkhya kA bhI udAharaNa diyA gayA hai, jahA~ sattva, raja, uttara-yaha kathana bhI ayukta hai; kyoki pradhAna para. tama guNo kA prakAza, pravRti aura niyama Adi svabhAva mAtmA ke samAna nitya, niSkriya, ananta Adi avizeSapane ___mAnA gayA hai"| se paramAtmA kA AvirbhAva aura tirobhAva nahIM hone se yogadarzana-mokSa ke kAraNoM ke viSaya me vibhinna usame pariNamana kA abhAva hai, usI prakAra AtmA ke vAdiyoM ke mata vaibhinna ko dikhalAte hue yogadarzana kI samAna avizeSa rUpa se nitya, niSkriya aura ananta hone mAnyatA kI ora nirdeza kiyA gayA hai, jisake anusAra se pradhAna ke bhI vikAra kA abhAva hai aura pradhAna ke jJAna aura vairAgya se mokSa hotA hai| padArthoM ke avabodha vikAra kA abhAva hone se "pradhAna kA vikAra AkAza ko jJAna kahate hai aura viSayasukha kI abhilASAoM ke hai', isa kalpanA kA vyAghAta hotA hai| athavA jaise pradhAna tyAga arthAt paMcendriyajanya viSayasukho meM anAsakti ko ke vikAra ghaTa ke pranityatva, mattatva aura asarvagatatva hai, vairAgma kahate hai"| (kramazaH) sandarbha-sUcI 1. vizeSa jAnakArI ke lie siddhAntAcArya paM. phUlacandra 20. vahI 5222226. 21. apara AhaH kriyAta eva zAstrI kI sarvArthasiddhi ko prastAvanA dekhie| mokSa iti / tattvArthavArtika 1 / 115. 2. nyAyakumudacandra pra. bhAga (pa. kalAzacandra zAstrI rA 22. satsamprayoge puruSaSpandriyANAM buddhijanmatatpratyakSaM / vahI 111 / 5. mI. da. 1214. likhita prastAvanA pR. 43) / 23. tattvArthavArtika 131215. 3. tattvArthavAtika 118. 4. vahI 111 / 12. 24. apUrvAkhyo dharmaH kriyayA abhivyaktaH sannamarto'pi puru5. vahI 13113. 6. vahI 1 / 1 / 14. SasyopakArI vartate tathA dharmAdharmayorapi gatisthityupa7. vahI 111115. 8. vahI 1116. graho'vaseyaH / vahI 5 / 7 / 41. . vahI 11144. 10. vahI 11614. 25. tattvArthavArtika 22415. 11. vahI 1 / 10 / 8-6. 12. vahI 113214. 26. vahI 11118. 27. vahI za. 13. kecittAbadAhuH jJAnAdeva mokSa iti vahI // 1 // 6. 28. itare bravate-prakRtipuruSayoranantatvaM sarvagatatvAditi / 14. tattvArtha vA. 1 / 1 / 45. 15. vahI 111146. vahI 54. 26. tasvArthavArtika 5 // 17 // 23 30. vahI 5 / 17 / 41. 16. vahI 5 / 18 / 12. 17. vahI 5 / 26 / 17. 31. vahI 5 / 18 / 1 . 30. vahI 6 / 10 / 11. 18 vahI 7 / 22 / 10. 16. vahI // 366. 33. vahI 62746. 34. vahI 1.106. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta jaina- campU aura campUkAra bhAratIya kAvyazAstra me kAvya ke dRSya aura zravya ye do bheda kie gaye hai / zravyakAvya ko bhI gadya padya aura mizra ina tInoM bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai mizra racanA zailI ke prAcInatama udAharaNa brahmaNa pranthoM me pAye jAte haiM / pAli kI jAtaka kathAoM aura prAkRta ke "huvalayamAnA" prabhRti grantho me isake darzana hote hai| "paMcatantra" aura "hitopadeza" jaisI racanAoM meM tathA saMskRta nATako meM donoM kA prayoga huA hai / kintu yahAM gadya aura padya kA apanA viziSTa sthAna rahA hai / yahAM kathAtmaka bhAga gadya meM aura usakA sAra yA upadeza gadya me grathita rhaa| parantu jaba gadya tathA padya dono me hI proDhatA aura utkRSTatA Ane lagI taba navaguNAnurAgI kaviyoM ne sammilita praur3ha gadya aura padma se kasoTI para apane Apako parakhA, phalataH aneka kaviyo ne gadya kI padya kI rAgamayatA se samanvita gadya-padya mizrita kAvyoM kI racanA kara DAlI / kAlAntara meM yaha kAnA vidyA campU nAma se abhihita huI / mahAkavi haricandra ne likhA hai ki gadyAvali aura padyAvAla donoM milakara vaise hI pramoda utpanna karatI hai, jaise bAlya aura tAruNya avasthA se yukta koI kAntA arthagarimA va cAniH padyaparamparA ca prtyekhtiprmodm| harSaprakarSaM tanute militvA drAgvAtpratAraNyavatIva kAntA || campU zabda curAdiraNIya matkacapa" dhAtu se "u" pratyaya lagAkara banA hai / "campayati iti campU" kintu satase zabda kA svarUpa mAtra upasthita hotA hai| haridAsAcArya ke anusAra vatpunAti sahRdayAn vismayIkRtya pramAdagati iti campU: " campU kI paribhASA hai / yaha vyutpatti adhika upayukta jAna paDatI hai / campU kAvya camatkAra pradhAna huA karate haiM / camatkAra se tAtparya ukti banAeva pAbdI kATachATa se hai| campU [D] DaoN. kapUracanda jaina kAvyoM me rasa evaM aucitya kI apekSA pANDitya pradarzana kI ora kRtikAroM kA adhika dhyAna rahA hai| yoM to yojanA vizva saba jagaha dikhAI par3atA hai, kintu camatkAra pradarzana kI ora sarvAdhika pravRtti campU kAvyoM me dRSTigata hotI hai / kAvya kI pratiSThA madhyakAla meM huI phalata: isa para adhika dhyAna nahI diyA gayA daNDo ne kahA haimizrANi nATakAdIni teSAmanyatra vistaraH / gadyapadyamaya kAcicarapi vidyate // isI prakAra kI paribhASA vizvanAtha ne bhI prastuta kI hai| kisI ajJAta vidvAna kI bhI eka paribhASA prApta hotI hai, jisame ukti pratyukti tathA viSkammaka kA na honA tathA aka aura ucchvAsa kA honA batAyA gayA hai / "gadyamayI sAMkAsocchvAsA kavirgumphitA uktipratyuktiviSkambhaka zUnyA campUrudAhRtA / / ' cakAvya kI sApha aura socchvAsa vizeSa | hemacandra ne bhI svIkAra kI hai "gadyapadyamayI sAkA socchavAsA campU / " DA0 ke0 bhujabalI zAstrI ne campU zabda ko dezya mAnA hai| unakA kahanA hai ki campU kAvya jaino kI anupadena hai| unhona karNATaka ke prasiddha kavi zrI da0 0 vendra ke mata kA ullekha kiyA hai, tadanumAra kannar3a aura tulu bhASAo me "sapu aura cape" ke rUpa meM jo zabda upalabdha hai, unakA artha "gumdara" aura mitha" hotA hai| bahuta kara inhI zabdoM se huA hogaa| bambU zabda niSpanna Aja bhI kannaDa aura tulu bhASA ke "ken cen" ye mUla "keM" ke rUpa meM niSpanna hokara sundara aura manohara artha ko pradAna karate hai| gadya padya mizrita kAvya vizeSa ko janAne sarvaprathama sundara evaM manohara artha me 'baMdhu' ke nAma se pukArA hogA aura bar3I bAda me rUr3hi ke Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta bala se cempu yA campu ke nAma se prasiddha huA hogaa'| varNita rAjavarmA hI kAJcI ke adhipati pallava napani DA. hIrAlAla jaina aura DA0 AdinAtha neminAtha upAdhye hai| pallava nRpati zaiva matAvalambI the aura usake pracAkA bhI yahI mata hai ki sambhava hai yaha AryabhASA kA zabda raka bhI, inakA rAjyakAla I. 660 se 725 taka mAnA na hokara drAvir3a bhASA kA zabda ho / gayA hai| DA0 chavinAtha tripAThI ne "campUkAvya kA Aloca- ukta vivecana se itanA to spaSTa hai ki campU kAvya nAtmaka evaM aitihAsika adhyayana" grantha me campUkA nya kI kA udbhava dakSiNa bhArata meM haa| daNDI campUkAvyoM se nimna vizeSatAeM batAI hai--yaha gadyapadyamaya hotA hai, paricita the, kintu ve campUkAvya kauna-kauna the, yaha aba aMkoM se yukta tathA ucchavAso me vibhakta hotA hai, ukti bhI rahasya banA huA hai| isa gutthi ko sulajhAne ke lie pratyuti eva viSkambhaka nahI hote aadi| kintu ye vizeSa- hame kannaDa ke campUkAvyoM kI ora jAnA hogaa| upalabdha tAeM sabhI campU kAvyo meM prApta nahI hotI ataeva campU kannar3a sAhitya me bhI dasavI zatAbdI ke hI campU kAvya kAvya kI koI niSpakSa aura pUrNa paribhASA nahIM dI jA prApta hote haiM, jo suprasiddha jaina kavi pampa, ponna aura sakatI tathApi DA. chavinAtha tripAThI ko nimna paribhASA ranna ke haiN| kintu isase pUrva bhI campU zailI ke kAvyoM ucita jAna par3atI hai| aura camuoM ke nAma upalabdha hote haiN| nRpataga (814gadyapadyamayaM zravya 'sambandha' vahuvaNitam / 877 I0) dvArA likhita "kavirAjamArga" nAmaka lakSaNa sAla kRtaM rasa miktaM campukAvya mudAhRtam // grantha meM vimalodaya, nAgArjuna, jayabandhu, duvinIta zrIvijaya, campa kAvyoM ne sarvaprathama kisa bhASA me janma liyA kavIzvara Adi aneka kannar3a kaviyoM kA nAmollekha huA yaha prazna bhI kama vicAraNIya nahIM hai, saskRta ke upalabdha hai| inameM zrIvijaya kA ullekha durgasiMha (1145 I.) ne campU kAvyoM meM trivikrama bhaTTa kA 'nalacampU' prathama hai kiyA hai aura unakI kavitA ko kaviyoM ke lie darpaNa isakA samaya 615 I0 svIkAra kiyA jAtA hai, yataH evaM dIpaka batAyA hai| bhaMgarama (1508 I0) aura unhoMne rASTrakUTa nAyaka tRtIya indra (I0 san 114-15) doDDayya (1550 I.) ne kahA hai ki zrI vijaya ne "candrake Azraya me ukta campU racA thaa| isa rAjA ke nausArI prabhapurANa" campU zailI meM likhA hai"| zrI vijaya kA vAle dAnapatra ke lekhaka yahI trivikrama bhaTTa the| inakA eka samaya 8vIM zatI svIkAra kiyA jAnA cAhie yata: napatuMga anya campU "madAlasA campU" bhI prApta hai| (814-870) ne inakA ullekha kiyA hai| dUsarA mahatvapUrNa campU AcArya somadeva kA 'yazasti- isI prakAra guNavarma (prathama) kA samaya 900 I0 laka campU" hai| unhoMne bhI rASTrakUTa rAjA kRSNarAjadeva mAnA gayA hai| kezirAja ne guNavarma ke "harivaza" kA (tRtIya kRSNa) samaya 945-972 I0 ke samaya me ukta ullekha kiyA hai, jisakA aparanAma "neminAthapurANa" bhI campU samApta kiyA thaa| ata: yazastilaka kA kAla 10vI hai| vidyAnanda '(1550 I.) ne apane "kAvyasAra' zatI kA uttarArdha siddha hai| nAmaka saMkalana grantha meM guNavarma ke 'zudraka' grantha kA ullekha campU kAvyoM kI upalabdha paribhASAo me daNDI kI kiyA hai tathA usake gadya-padya ko uddhRta kiyA hai| paribhASA sabase pahalI hai / daNDI kA samaya saptama zatAbdI "kAvyasAra" meM sabhI udAharaNa campU kAvyo ke haiM / ataH yA aSTama zatAbdI kA pUrvAdhaM svIkAra kiyA jAtA hai ve isa anumAna ko paryApta AkAra mila jAtA hai ki 'zadraka' barAra (vidarbha) nivAsI the aura bAda meM kAJcI ke pallava campU grantha rahA hogA isa grantha me gagarAja erepathya (886. rAjAoM ke Azraya me rahe the| yaha janazruti muvikhyAta hai 613 I0) kI tulanA zUdraka se kI gaI hai tathA kannar3a ki pallava napati ke rAjakumAra ko zikSita banAne ke jaina kaviyoM kI yaha vizeSatA rahI hai ki ve eka laukika lie unhone apane prakhyAta grantha kAvyAdarza kI racanA kI kAvya apane mAzrayadAtA ke guNagAna meM aura eka dhArmika thii| kaI lekhako kA yaha bhI mata hai ki kAvyAdarza me kAvya tIrthaMkaroM ko jIvanI se sambaddha likhate rahe hai, isI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta bana cammU aura campUkAra lie paM0 ke0 bhujabalI zAstrI ne likhA hai-isa (ukta) cintAmaNi, yazodhara mahArAjacarita (yazasti laka) aura paramparA ke pravartaka guNavarma haiM, paravartI kavi pampa, ponna nItivAkyAmRta nAmaka granthoM kI racanA kI thI", aura ranna ne yahI paddhati apanAI hai| pampa se pahale hI paM0 kailAza candra zAstrI ne "adhyAtmataraGgiNI" kI kannar3a meM campU zailI me sampanna grantha racane kA zreya guNa- bhI somadeva kI racanA batAI hai| zrI nAtharAma premI ke varma ko prApta hai| anusAra cAlukyavaMzIya arikesin tRtIya ke dAnapatra meM isa prakAra yaha kahanA asamIcIna jAna nahI par3atA somadeva ko "syAdvAdopaniSat" kA kartA kahA gayA hai" ki daNDI jina campUkAvyo se paricita rahe hoge ve zrI DA0 nemicandra zAstrI ne adhyAtmataraMgiNI kA dUsarA nAma vijaya Adi ke campU hI rahe hoge / "kavirAjamArga" bhI yogamArga batAyA hai| inameM se kevala "yazastilaka", maulika grantha nahI hai| daNDI ke "kAvyAdarza' kA hI "adhyAtmataragiNo" tathA "nItivAkyAmRta' hI prApta kannar3a rUpAntara hai| isase yaha siddha hai ki daNDI dakSiNa tathA prakAzita haiN| me rahe aura kannaDa kAvya zAstriyoM se unakI ghaniSTatA apane racanAkAla ke viSaya me svayaM somadeva ne likhA rhii| "gadya-padyamayI kAcita campUrityabhidhIyate" meM hAka-zaka saMvat 881 (656 I.) meM siddhAtha kAcit pada ke dvArA unhone campakAvyoM kI alpatA aura ke anta ke antaragata caitra mAsa kI madanatrayodazI (zuklapakSa kI unake prati upekSA hI sucita kI hai| aisI upekSA anya trayodazI) me jaba zrI kRSNarAja deva pAMDya, siMhala, cola bhASA ke kAvyoM ke prati hI hotI hai| ataH lagatA yahI hai va celama prAdi rAjAo para vijayazrI prApta karake apanA ki daNDI kannar3a ke campuo se hI paricita the| rAjya mAlyATI (melapATI) me vRddhiMgata kara rahe the taba ___ apane udbhava ke sAtha hI campUzailI atyadhika loka- yazastilaka samApta huA" / dakSiNa ke itihAsa se vidita priya huI aura vipUla mAtrA me campUkAvyoM kA sRjana hotA hai ki ukta kRSNarAjadeva (tRtIya) kRSNa rASTrakaTa haa| DA0 chavinAtha tripAThI ne 'campUkAvyo' kA Alo. yA rAThaura vaza ke mahArAjA the aura inakA dUsarA nAma canAtmaka evaM aitihAsika adhyayana" anya meM prakAzita- akAla varSa thaa| inakA rAjyakAla kama se kama zakasaMvat aprakAzita lagabhaga 250 campakAvyo kI sUcI dI hai| 867.864 (945-672 I0) taka prAyaH nizthita hai| jaina campakAvyo kI paramparA kA paricaya yahAM hama prastuta ataH somadeva kA samaya I0 ko 10vI zatAbdI prAya: kara rahe hai| nizcita mAnanA caahie| yazastilaka campU: sogadeva mahAn tArkika aura akkhar3a kisma ke vidvAn na kevala jaina campUkAvyoM apitu samagra saMskRta campU. the| unhone svayaM kahA hai ki 'maiM choToM ke sAtha anugraha, kAvyoM me yazastilaka kA sthAna apratima hai| isake barAbarI vAlo ke sAtha sujanatA aura bar3o ke sAtha mahAna racayitA AcArya somadeva kA jIvana carita saMskRta ke AdarabhAva kA bartAva karatA huuN| kintu jo aiMTha dikhAe hai, anya kaviyoM kI bhAMti andhakArAchanna nahIM hai| yataH usake lie garvarUpI parvata ko vidhvaMsa karane vAle mere unhoMne yazastilaka tathA nIti vAkyAmata me apane sambandha vavavacana kAlasvarUpa ho jAte haiN| vAda ke samaya vRhaspati me paryApta sUcanAeM dI haiN| tadanusAra ve devasaMgha ke tilaka bhI mere sAmane nahI Thahara skte'| kAvyakalA ke vilAsa AcArya yazodeva ke praziSya aura sakalanArtika-ghaDAmaNi, meM unakA kauzala kama nahIM hai, unakI buddhirUpI go ne cambitacaraNa zrImAn nemideva ke ziSya the| unake bar3e jIvana bhara tarkarUpI ghAsa khAyA para usI se kAvyarUpI bhAI kA nAma bhaTTAraka mahendradeva thA tathA syAdvAdAcalasiMha, dUdha utpanna huA hai| unake rAjanaitika zAna ke sandarbha tAkikacakravartI, vAdIbhapacAnana, vAka kallolapayonidhi, meM "nItivAkyAmata" hI nivarzana hai / eka jagaha to unhovikalarAja unakI upAdhiyA~ thii| unhoMne SaNNavati ne zabdArtha rasa me samagra loka ko apanA ucchiSTa kaha prakaraNa, yukticintAmaNi sUtra, mahendra mAtalisaMjalpa, yukti- DAlA hai"| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 45, ki02 anekAnta "yazastilaka" ke antima tIna AzvAsoM meM somadeva ho gaye / rAjan ve ho hama munikumAra haiN| hamAre AcArya kA dharmAcAryatva praba Ta huA hai| ve veda aura upaniSado ke nagara ke samIpa hI ThAre hai| apratima jJAtA the| pazubali ko lekara jo takaM vaidika yaha manakara rAjA baDA Azcaryacakita huA aura usane granthoM ke uddharaNa dekara prastuta kiye gaye hai, ve isa bAta ke dIkSA dene kA Agraha kiyA (pacama AzvAsa) Age ke samujjvala nidarzana haiN| 'yazastilaka me pATha Apa sa hai| tIna AzvAmo me jainadharma ke siddhAnto kA vizad-vivecana pantima tIna me dharma kA vivecana hai isake gadya para hai jisake bakanA AcArya pradatta hai| sabhI ne dharma grahaNa kAdambarI kA prabhUta prabhAva hai| isI prakAra kathAvastu kA kiyA aura yathAyogya svarga-gada pAyA, antama maMgala tathA saMghaThana bhI kAdambarI se prabhAvita hai| momadeva kA uddezya Atma-ricaya gAtha grantha mamAni / ahiMsA ke utkRSTatama rUpa kI pratiSThA karanA rahA hai| jIvandhara campU-dUmarA mahatvapUrNa jana campU isakI kathAvastu se unhone dikhAyA ki jaba aTe ke bhI "jIvandhara campa" hai| isake kartA mahAkavi haricandra ne murge kI hiMsA karane meM lagAtAra chaha janmoM taka pazu "dharmazabhya daya" mahAka' kI bhI racanA kI hai| jisame yoni me bhaTakanA paDA to sAkSAta pazu hiMsA karane kA pandrahave tIrthaMkara dhana tha kA caritra citritaa| yadyapi kitanA viSAkta pariNAma hogA isapI kalpanA bhI nAThana zrI nAthUrAma pramI ne jIvandhara campa kA kartA mahAkavi hai, yazastilaka kI sakSipta - thAvastu nimna hai- harita dona kara kisI anya kavi ko mAnA hai, yaudheya janapada meM mAridatta nAma kA rAjA thaa| kintu DA. pannAlAla mAhityAcArya ne "dharmazarmAbhyudaya" jisane eka kaulAcArya ke kahane para bhI jor3o ke sA: aura bInara campa" ke nAmoM tathA zabdo ko samAnatA manuSya ke jor3e kI bali dene kA vicAra kiyaa| sevaka ke AdhAra para dono kA kartA eka hI mAnA hai| DA0 do pravajita bhAI bahina ko pakaDa lAye, jo alpAyu the| bIca bhI jIvandhara campU kA kartA haricandra ko hI mAnate (prathama sN0)| manikumAro ko dekha rAjA kA krodha zAnta ho gyaa| haricandra kA samaya, kula, mAtA-pitA eva bhAI Adi aura usane unakA paricaya pUchA, munikumAroM ne kahA- ajJAta nahIM hai / 'dharmazarmAbhyudaya" kI antima prazasti se ujjayinI kA rAjA yazodhara thA (dvitIya AzvAsa tathA inakA paricaya mila jA: hai, yadyapi yaha prazasti sabhI tRtIya AzvAsa) eka dina rAta meM chadmaveza se usane dekhA hastali khana pratiyo meM nahI pAI ja to hai, tathApi ki usakI rAnI mahAvata ke sAtha sambhoga kara loTa AI bhANDA kara risaca isTITyUTa pUnA se prApta prati me yaha hai| prAtaH yazodhara ko udAsa dekhakara isako mAtA ne ullikhita hai / yaha prani vikrama savat 1535 me likhita kAraNa puuchaa| rAjA ne azubha svapna kA bahAnA banAyA, hai jimase yaha jJAta hotA hai, ki yadi yaha prazasti bAda meM jisakI zAnti ke lie mAtA ne pazubali hA prastAva joDo gaI hai to, 1535 vi0 sa0 ke pUrva joDI gaI hai| rkhaa| rAjA ke na mAnane para anta me ATe ke murge kI prasta hAra pandra ke pitA kA nAma Ardradeva AyA hai bali denA taya huaa| idhara rAnI ne uma prasAda meM rAjA aura dharmAbhyuidaya meM bhI Adradeva kA ullakha huA,29, ko mAne ke lie viSa milA diyaa| jisase mA beTa prazasti kI bhASA bho mahAkavi kI bhASA se milatI. dono mara gaye / (caturtha AzvAsa) julatI hai| ataH prazasti kA haricandra kana mAnanA asamIbhAvahiMsA ke kAraNa ve donoM chaha janmoM taka pazU- cIna na hogaa| yoni me bhaTakate rahe aura kramazaH mora-kunA, hiraNa-sarpa, prazasti ke anusAra nAmaka vaMza ke kAyastha kula me jala jantu, bakarA-bakarI, bhaiMga-bhaMsA aura murgA-murgI hue| Adradeva nAmaka zreSTha vidvAna hue, jinakI patnI kA nAma yahIM eka muni kI vAgI muna ve bhAI bahina hue tathA rathyA thA, una dono me haricandra nAma kA putra huA, haripUrvajanmoM kI smati ke kAraNa bAlyAvasthA meM hI pravajita candra ke choTe bhAI kA nAma lakSmaNa thaa| gaha kA nAma Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta jaina campU aura campUkAra kyA thA? yaha ullikhita nahIM para, guru ke pramAda se puge meM hI vimalA aura suramajarI se (aSTama-navama lambha) unakI vANI nirmala ho gaI thii| tathA kASThAMgAra ko svayaMvara me harAkara lakSmaNA se vivAha kAyastho me vaiSNava dharma kA pracAra dekhA jAtA hai para karate hai (dazama lambha) anta meM mAmA kI sahAyatA se kASThAMgAra ko mArakara rAjapurI kA rAjya prApta karate haricandra apane parIkSA pradhAna gUNa ke kAraNa jaina ho gaye hai / unake rAjya me prajA sukho thii| anta me jina dIkSA the| kadAcita imI kAraNa unhoMne dharmazarmAbhyudaya ke lekara unhone mokSa pada pAyA, antima magala ke sAtha caturtha sarga meM dazaraya aura sumanta ke madhya hue vArtAlApa kAvya samApti (ekAdaza lmbh)| ke mAdhyama se yaha dikhAyA hai ki koI bhI vyakti kabhI bhI dharma ko mAnane me svatantra hai| unhone apane janma purudeva campU :sthAna ke saMdarbha meM koI saketa nahI dira unake tiim| mahatvapUrNa jaina campU "purudeva campU" hai, isake varNano se aimA lagatA hai ki ve madhya prAnta (vartamAna madhya kartA mahAkavi ahaMdAsa kI "munisuvrata kAvya" tathA pradeza) ke nivAsI the| haricandra nAma ke aneka vino "bhavya janakaNThAbharaNa' ye do racanAeM aura upalabdha hotI kA ullekha maMskRta sAhitya mehamA hai| rAjazekhara aura haiM / unhoMne apane janmasthAna ke gandarbha ma koI sUcanA nahIM bArA bhaTTa" ne haricandra kA ullekha kiyA hai| sAhasAka dI hai| zrI nAtha rAma premI ne unake granthoM kA pracAra rAja kA pradhAna vaidya bhI haricandra thaa| para ye tIno karnATaka me adhika hone ke kAraNa unake karnATaka meM rahane ukta haricandra se bhinna hai| yataH "jIvandhara cam" tathA kA anumAna lagAyA hai"| paNDita AzAdhara apane atima "dharmazarmAbhyudaya" para "yazastilaka" kA prabhUta prabhAva samaya : avantI ke nalakacchapura meM rahe the aura vahI par3A hai, nathA ravata tIno haricandra sAtavI zanI se pUrva ke unhoMne "jinayajJa kalpa" aura "anagAra dharmAmRta" ko haiM aura somadeva kA samaya I0 ko dasavI zatI kA uttarArdha TokA Adi grantha likhe the| yAH ahaMdAsa AzAdhara ke hai| ata: haricandra kA samaya 11-1 vI zatI mAnanA antima gamaya meM unake pAsa pahuce to unakA sthAna avaMtI caahie| dharmazarmAbhyudaya ko ka prati pATaNa ke sarva: pradeza mAnanA hogA kintu samucita pramANoM ke abhAva meM pADA ke pustaka bhaNDAra meM milI hai, jisa 1 lekhana kAla vi0 sa. 1287 (1230 I0) hai| kucha nizcita kaha pAnA sambhava nahI hai / jIvandhara camma jaina katha nadI meM prasiddha jIvandhara zrI nAtha nAma pramI ne madanakIti yatipati ke hI kA caritra citrita kiyA gayA hai| 2japurI ke rAjA ahama bana jAne kA anumAna lagAyA hai| kintu puSTa satyandhara ko usakA maMtrI chala se mAra DAlatA hai, sI pramANoM ke abhAva meM isa mata ko bhI vAstavika rUpa meM masAna me eka putra ko janma detI , jise eka vaizya uThA svIkAra nahI kiyA jA sktaa| lAtA hai| (prathama lambha) vidyAlaya me gurU jIvandhaH ko paNDita AzAdhara mahAn vidvAn hote hue bhI muni sArI kathA batAte haiN| jIvandhara nandagopa kI pugekA nahI bane apitu unhoMne muniyo ke caritra meM panapa rahI vivAha apane mitra govindA se karAte haiM / (dvitIya lamma) tatkAlIna zithilatA ko kaDI pAlocanA kI hai| ve jIvandhara vINA vAdana meM gandharvadattA ko parAjita kara gRhastha paNDita the, ataH unake ziSya arhaddAsa kA bhI usase vivAha karate haiM (tRtIya lambha) sudarzana yakSa kI gahastha paNDina honA sambhava hai| DA. gulAbacanda caudharI yatA se hAthI ko parAjita kara guNamAlA ma catutha ne ahaMdAsa ko gRhastha paNDita hI mAnA hai"| lamba) viSamocana kara padmA se (pacama lambha) jinAlaya ke kivAr3a kholakara kSemazrI se (SaSTha lambha), rAjaputroM ko yaha viSaya bhI atyanta vivAdAspada hai ki mahAkavi dhanavidyA sikhAkara kanakamAlA se (saptama lambha), rAja- ahaMdAsa paNDita AzAdhara ke sAkSAta ziSya the yA nhiiN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, barSa 45, ki.. anekAnta unhoMne apane tInoM granthoM kI prazastiyoM meM AzAdhara kA nAma bar3e pAdara aura sammAna ke sAtha liyA hai| bhavyajanakaNThAbharaNa ke-- "sUktyeva teSAM bhavabhIravoM ye gRhAzramasyAzcaritAtmadharmAH / ta eva zeSAzramiNAM sahAyyA dhanyAH syurAzAgharasUrimukhyAH // " (kramazaH) -nidezaka, prAkRta evaM jana vidyA zodhaprabandha saMgrahAlaya, khataulI (u0 pra0) sandarbha 1. jIvandhara campa bhAratIya jJAnapITha 1/ 18. yazastilaka campa, uttarAkhaNDa pR. 481 / 2. kAvyAdarza caukhambA 1/31 16. vahI, grantha paricaya pR. 23 / 3. sAhitya darpaNa caukhambA 6/336 20. nItivAkyAmRta, prazasti / 4. nRsiMha umpU caukhambA bhUmikA 21. yazastilaka campU : utthAnikA / 5. kAvyAnuzAsana nirNayasAgara 8/ 22. vahI caturtha AzvAsa, pR. 65 / 6. marudhara kezarI abhinadana atha, vyAvara pR. 276 23. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 412 pAdaTippaNa / 7 parudeva campa bhAratIya jJAnapITha bhUmikA 24. mahAkavi haricandra : eka anuzIlana, jJAnapITha. 8. campakAvya kA AlocanAtmaka evaM aitihAsika pR. 15-18 / adhyayana : tripAThI caukhambA pR. 46 / 25. saMskRta sAhitya kA itihAsa : anu0 maMgaladeva zAstrI, 6. saMskRta sAhitya kA itihAsa : vAcaspati gairolA, motIlAla banArasIdAsa pR. 416 / caukhambA, pR. 611 / 26. dharmazarmAbhyudaya 16/101-102 zlokoM se nirmita 10. saMskRta sAhitya kI rUparekhA, vyAsa eva pANDeya, chakabadha se nirgata dekhe dharmazarmAbhyudaya, jJAnapITha kAnapura, pR. 611 / pR. 226 / 11. jaina sAhitya kA bahad itihAsa pArzvanAtha vidyAzrama, 27. dharmazarmAbhyudaya, prazasti / vArANasI, bhAga 7, pR.8| 28. mahAkavi haricandra : eka anuzIlana pR. 10 / 12. vahI pR. 11 / 26. vahI pR. 12 / 13. vahI pR.6| 30. karpUra maMjarI, sAhitya bhaNDAra meraTha, prathama javanikA 14. yazastilaka campa : mahAvIra granthamAlA vArANasI 31. harSa carita " " " 3/12 8/462 tathA nItivAkyAmRta, jJAnapITha, granthakartuH 32. mahAkavi haricanda : eka anuzIlana pR. 13 / prazasti / 33. vahI pR. 13 / 15. upAsakAdhyayana, jJAnapITha, prastAvanA pR. 13 / 34. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 143 / 16. jaina sAhitya aura itihAsa, nAthUrAma premI, bambaI, 35. vahI pR. 143 / pR.61| 36. jaina sAhitya kA vRhada itihAsa, bhAga 6, pR. 14 // 17. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, DA. 37. bhavyajana kaNThAbharaNa, solApura, padya 236 / nemicandra zAstrI, sAgara, bhAga 3, pR.88 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta sAhitya meM syAdvAda : kevala jJAna prApta karane ke pazcAt bhagavAna mahAvIra kI divyadhvani se sarva prathama syAdvAda siddhAnta kA ghavataraNa huaa| isake bAda hI ahiMsA aura aparigraha siddhAntoM kA AviSkAra huA, isakA kAraNa yaha hai ki ne apane kevalajJAna ke dvArA tIna loka ke trikAlavartI padArthoM ko eka sAtha jAna lene para bhI una ananta paryAyoM vAle ananta dravyoM kA eka sAtha kathana na karake kramaza kiyA thA kyoMki vANI kI zakti ho aisI hai ki vaha virAT svarUpa vAlI vastu kA akhaNDarUpa se yugapat kathana nahI kara sakatI hai| bhagavAna mahAvIra ke samaya me vastu ke eka-eka pakSa kA kathana karake Apasa meM jhagar3a rahe tathA ajJAnatA ke kAraNa hI vastu ke sacce svarUpa ko na jAnane vAlo meM se kisI ne vastu ko nitya hI mAnA kisI ne anitya ho mAnA, kisI ne use sat rUpa mAnA, kisI ne asat rUpa / yaha to vaisA hI hai jaisA ki jina janmAndhoM ne hAthI ke jisa aga ko sparza karake jAnA use vaisA hI kahane lage aura dUsare ko mithyA kahate hue jhagar3ane lage' / mahAvIra ne kahA ki ana dharmAtmaka vastu ko eka dharma vAlI mAnane se vaha avastu ho jaayegii| yaha koI kriyA karane meM asamartha rhegii'| kahA bhI hai- "ekAnta svarUpa dravya lezamAtra bhI kArya nahIM karatA aura jo kArya nahIM karatA use dravya kaise kahA jA sakatA hai|" pariNAma rahita dravya na to utpanna ho sakatA hai aura na naSTa, isalie use kAryakArI nahIM kahA jA sakatA hai / isI prakAra paryAya mAtra vAlA vinAzI evaM pratyeka kSaNa meM badalane vAlA tattva anvayo dravya ke binA koI kArya nahIM kara sktaa| Aja yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ne kahA ki vastu svayameva se anaMta dharmAtmaka hai / ananta dharma kahane kA tAtparya yaha hai ki vastu ciMtana C DaoN0 sAlacanda jaina, eka-aneka Adi vastu meM sat-asat nitya-anitya paraspara virodhI dharmoM ke jor3e vidyamAna haiN| isa prakAra vastu meM paraspara viruddha pratIta hone vAle dharmoM ko prakAzita karane vAlA siddhAnta anekAnta kahalAtA hai / mAilla dhavala ne samyaka ekAnta ke samUha ko anekAnta kahA hai / anekAntAtmaka vastu kA nirdoSa rUpa se kathana karane vAlI paddhati syAdvAda kahalAtI hai| jaba hama vastu ke eka dharma kA kathana karate haiM to aisA nahIM hotA ki anya dharma usame vidyamAna nahIM rahate haiM / kathana karate samaya abhISTa dharma mukhya aura anya dharma gaura hote haiM / syAdvAda siddhAnta kA prayoga vibhinna kAloM meM vibhinna bhASAoM me huA hai| prastuta me prAkRta bhASA me nibaddha dhArmika sAhitya me dekhanA hai ki syAdvAda kA astitva hai yA nhiiN'| ardhamAgadhI sAhitya meM syAdvAda AdhAraMga ardhamAgadhI sAhitya kA prathama aMga hai| isame syAdvAda sUcaka zabda upalabdha nahI hai| sUtra kRtAMga sUtra ke prathama zrutaskancha ke caudahave adhyayana kI gAthA' meM Aye yAsiyAvAya zabda kA artha DA0 e0 ena0 upAdhye ne syAdvAda kiyA hai| paM0 mAlavaNiyA ne isakI vistRta mImAMsA kI hai" / bhagavatI sUtra ( vyAkhyA prajJapti) nAmaka pAMcaveM adhyAya meM anekAnta aura syAdvAda sUcaka aneka prasaMga dRSTigocara hote haiN| isameM bhagavAna mahAvIra dvArA svapna meM dekhe gaye citra-vicitra paMkha vAle puMskokila ko dekhane kA phala batalAyA gayA hai ki bhagavAna vicitra arthAt sva-para siddhAnta batalAne vAle dvAdazAMga kA upadeza deNge| manIthiyo ne vicitra vizeSaNa kA abhiprAya anekAnta mAnA hai" / isa aMga meM loka, jIva Adi ko nizya- anitya, sAnta ananta, zAsvata prazAsvata, jIva ko zarIra se bhinna Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. varSa 45, ki02 anekAnta abhinna Adi kahA gayA hai / isake alAvA isameM syAdrAda ko ghaTita karane ke lie syAt zabda kA prayoga karanA sUcaka syAt zabda kA prayoga bhI upalabdha hai, jaiga-- caahie| kaSAya pAhuDa me syAt zabda ke prayoga ke gauyamA, jIvA, siya sAsayA siya asAsayA / sambandha meM yaha bhI kahA gayA hai ki yadi spAt zabda ke goyaNA danvaTThayAe sAsayA bhAvaThyAe asaamyaa|" prayoga kA jo vaktA abhiprAya rakhatA hai aura yadi vaha isI prakAra bhagavatI sUtra meM bhaMgo kA ullekha bhI usakA prayoga nahIM karatA hai to usake artha kA jJAna ho huprA hai| gautama ne mahAvIra se pUchA ki he bhagavAna ratna jAtA hai"| prabhA pRthvI AtmA hai yA anya hai ? kaSAya pAhuDa meM syAta zabda ke prayoga sahita sapta ___ mahAvIra ne uttara diyA ki"- ratnaprabhA pRthvI syAt bhagI bhI upalabdha hai-(dravya) syAt kaSAya rUpa hai, dravya AtmA hai / ratnaprabhA pRthvI spAta avaktavya hai| ise suna- syAta akaSAya rUpa hai, dravya abaktabya hai, dravya syAt kara gautama ko jijJAmA hone para mahAvIra ne kahA- kaSAya aura akaSAya rUpa hai, dravya syAt kaSAya rUpa aura apanI apekSA se AtmA hai para kI apekSA me AtmA nahI avaktavya hai, dravya syAt akaSAya rUpa avktvy| hara dravya hai| ubhaya kI apekSA se avaktavya hai| syAt kaSAya rUpa, akaSAya rUpa aura avaktavya hai| jJAtadharmakathA" meM zuru nAmaka parivrAjaka dvArA kiye prathama aura dUsare bhaMga meM vidyamAna sthAt zabda kramaza: gaye praznoM kA uttara thAvaccA ne sthAdvAda zailI me diye hai| nokaSAya aura kaSAya ko tathA kaSAya aura naukaSAya jaise-te maMte ! sarimavayAbhakSya yA abhakSya? he zuka viSayaka artha paryAyo ko dravya meM ghaTila karatA hai| tIsare sarisavayA bhakSya bhI hai aura abhakSya bhI hai| bhaga me yaha kaSAya aura nokaSAya viSayaka vyaJjana paryAyoM zuka-Apa eka hai ? do hai ? aneka haiM ? he zuka! ko dravya meM ghaTita karatA hai| cauthe bhaga meM syAta kaSAya maiM dravya kI apekSA eka aura jJAnadarzana kI apekSA do hai| aura nokaSAya viSayaka artha paryAyoM meM ghaTita karatA hai| isI prakAra aneka praznoM ke uttara sApekSa rUpa se diye pAMcaveM maMga me syAt dravya me nokaSAyapane ko ghaTita gaye hai| karatA hai| chaThaveM bhaMga meM syAt dravya me kaSAyapane ko ___ isa prakAra siddha hai ki ardhamAgadhI Agama meM sthaadvaad| ghaTita karatA hai| sAtaveM bhaMga me syAt zabda krama se kahe kA astitva hai| jAne vAle kaSAya, nokaSAya aura zravaktavya rUpa tInoM zaurasainI AgamoM meM sAhitya meM syAdvAda dhau ko dravya meM amarUpa rahane ko sUcita karatA hai| dRSTivAda nAmaka bArahave aga ke aza rUpa meM upalabdha kAtikeyAnaprekSA meM-- kAnikeyAnuprekSA me aneSaTakhaNDAgama me "siyA pattA siyA apajjattA" ke rUpa kAntavAda kI pratiSThA kI gaI hai| sabhI dravya ko anemeM syAdvAda ke bIja upalabdha hai| kAntAtmaka" kahakara jahA~ eka ora ekAntavAdiyoM kI ____ AcArya kundakunda ke pAhuDa meM vizeSakara paMcAsti- mImAMsA kI gaI hai, vahI anekAntavAda kA artha kriyAkAra aura pravacanasAra meM sthAbAda taka syAta zabda kA kArI batalAyA hai22 / anekAnta ko bhI anekAntAtmaka prayoga aura sAta bhagoM kA nAmollekha upalabdha hai- siddha karate hue kahA gayA hai ki jo vastu anekAnta rUpa "siya asthi NAtthi 'hamaM avvatavva pUNo ya tttidim| hai, vahI sApekSa dRSTi se ekAnta rUpa bhI hai| zratanAnI davaM su sattabhaga AdezavaseNA saMbhavarvAda // " apekSA anekAnta rUpa aura naya kI apekSA ekAnna rUpa hai| "atyitti ya Nasthiti ya havadi avattavamidi pUNo davvaM / kyoMki vastu nirapekSa nahIM hotI hai| yadyapi vastu nAnA pajjAeNa du kevi tadubhayamAdiTThamaNNaM vA / / dharmoM se yukta hai to bhI usake eka dharma kA kathana kiyA ___ 'kaSAya pAhuDa' meM bhI syAd zabda kA prayoga upalabdha jAtA hai, kyoMki usa samaya usI kI vivakSA hotI hai, hai| jaise-"damvammi aNutAsesa dhammANa ghaTAvaNaLaM zeSa ghamA~ kI nahIM hotI hai| siyAsaho jojenvo""" arthAt dravya meM pratukta samasta dhoM yadyapi kAtikeyAnuprekSA me syAvAda sUcaka zabdoM kA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta sAhitya meM spAvAda : citana prayoga nahIM huA hai, lekina anekAnta kA kathana karane ke nitya hI hai aura anitya hI hai| hI kA kathana karane lie praznavaza vyavahAra calAne ko saptabhago kahA gayA vAlA vAkya durnaya kahalAtA hai| 'syAt' zabda ko nipAta kahane kA tAtparya yaha hai ki - isa prakAra siddha hai ki Agama kAlIna sAhitya me syAt avyaya hai| ataH isakA artha sazaya yA zAyada nahIM syAbAda kI sattA vidyamAna hai| hai| syAt kicita aura kathacita kA sUcaka hai|| ____ anekAnta sthApana kAla meM syAdvAda---Agama ____ syAt' vastu ko sApekSa siddha karatA hai| vastu kisI kAlona sAhitya me syAdvAda ke astitva kA cintana karane apekSA se nitya hai aura anya apekSA se vastu anitya bhI ke pazcAt anekAnta sthApanakAlIna prAkRta sAhitya me hai| isa taraha syAt dravya ke gArtha svarUpa ko batalAtA AcArya siddhasena ke samma isuttaM ke adhyayana se jJAta hotA hai| cAhe pramANa kA viSaya ho yA naya kA vaha sApekSa ho hai ki isameM anekAnta kA gambhIra vivecana huA hai| to samyaka aura nirapekSa ho to mithyA hotA hai / syAt unhoMne anekAnta ko vyavahAra kA kAraNa aura tIna loka jahAM vastu ke eka dharma ko prakAzita karatA hai vahI yaha kA gurU kahakara namaskAra kiyA hai| syAt zabda kA prayoga kiye binA dravya ko sAmAnya-vizeSAtmaka dravyAthika bhI 'saddha karatA hai ki usake pratidva-dvo dharma ko bhI sattA hai| usa mamaya anya dharma gauNa ho jAte hai| aura paryAyAthikanaya dravya paryAya, nitya-anitya Adi rUpa 'syAt' zabda kA prayoga pratyaka pAkya ke sAtha na se sApekSa mAnakara vivecana kiyA hai aura ekAnta mana ma lagAne vAlo ke lie kahA gayA hai ki ve amanamaya bhojana vandha aura mokSa kA abhAva bhI dikhalAyA hai yahI nahIM chor3akara viSamaya bhojana karate hai| kyoki 'syAt' ke balki syAt zabda kA prayoga kiye binA atIta Adi binA vastu kA svarUpa pratipAdita nahIM hotA hai|'| yahI sAsa bhaMgo ko dikhAyA gayA hai| kAraNa hai ki vastu ko syAt sApekSa pUrvaka nahI jAnane nyAyasAhitya meM syAdvAda--AcArya devasena kRta vAloM ko AcArya ne mithyA daSTi kahA hai| nayacaka aura mAi laghavala nayacakra (dravyasvabhAva prakAzaka), sAtabhaMgI-- mAilladhavala ne sAta bhagoM ke nAma jime kramaza: laghu aura vRhad naya cakra kahA gayA, prAkRta batalA kara pramANa, naya aura dunaya ra sAta bhaga batalAye bhASA: nipakha hai / i meM bhI anekAnta aura syAdvAda kA ullekha huA hai| haiN| syAt asti, syAt nAsti, syAt asti nAsti, laghanayacakra meM syAdvAda.-devasena ke nayacakra me naya syAt avaktavya, syAdasti avaktavya, syAt nAsti ko anekAnta kA mUla" aura nayo ke samUha ko anekAnta avaktavya aura syAt asti nAsti avaktavya / yaha pramANa kahA gayA 2, / syAdvAda ko samajhane ke lie AcArya ne saptabhagI hai| kyoki isame vAkya syAt pada sahita hai| isI prakAra ma syAt pada ke sAtha 'eva' pada pUrva naya naya ko samajhanA Avazyaka mAnA hai| bhagI bhI bana maratI hai| dravya svabhAva nayacakra meM syAdvAda-mAilla dhavala mAilla dhana la na syAdvAda siddhAnta kA anukaraNa kA ne nayacakra me ekAnta vAdiyoM ke siddhAnto ko madoSa talA phala batalAte hue kahA hai ki syAdvAda dRSTi se yukta kara unakI upamA janmAndho me dI hai| vyakti mabhI taraha kI kriyA se kara sakatA hai| isa samAvAda zabda 'syAt'-'vAda'ka milane se banA hai| siddhAnta meM kisI taraha kA virodha nahIM hai| bAda kA artha kathana hotA hai| syAt pada / nimnAkita syAvAda jaina dharma kA paryAyavAcI hai| isa anupama vizeSatAe banalAI gaI hai, siddhAnta kI jo upayogitA aura AvazyakatA bhagavAna 1. syAt sarvathA niyama kA niSedha karane vAlA hai| mahAvIra ke kAla me thI usame adhika Aja hai| isa 2. rayAt nipAt rUpa hai| paramANu yuga me vizvazAnti ke lie utpanna khatarA 3. syAt vastu ko sApekSa siddha karatA hai| sthAvAda ke siddhAnta ke AdhAra para hI TAlA jA sakatA syAt pada isa niyama kA niSedha karatA hai ki vastu hai| (prAkRta zodha saMsthAna, vaizAlI) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSa 45, ki02 anekAnta sandarbha-sUcI 1. kevalajJAna sammizro divyadhvanisamudbhavaH / 17. draSTavya jainendra siddhAnta koza, bhAga-4, pR0 501 / ata eva hi sa jJeye sarvajJaH paribhASitaH / / 18. vahI, pR. 503 / mAilla dhavalaH naya cakra, gAthA 253 meM uddhRt| 19. gA0 224, (19) gA0 225 226, 262, 264 / 2. A0 kundakunda : pravacanasAra, gAthA 37.41 / 20. jo taccamayeyaMtaM NiyamA saddahadi svrbhgehi| 3. dabvaM vissasahAvaM ekkasahArva kayaM kudidvihiM / loyANa paNha vasadA vavahAra pavattaNaTTha ca // 311 ladhuraNa epadesa jaha kariNo jAi adhehiM / / 21. jeNa viNA logassa vi vavahAro samvahA Na vivahaha / mAilla dhavala nayacakra, gA0 56 tassa bhuvaNekkaguruNo Namo aNagatavAyassa / / 4. (ka) savvaM viyasyate davvasahAvA vidUsiyA hoti / -siddhasena sammai suttu 23 / 66 TaThaM tANa Na heU sijjhai sasAra mokkha vA // 22. atthatara bhaehi ya Niyaehi dohi samayamAIhi / vahI gAthA 55(4) kArtikeyAnuprekSA, gA. 226 bayaNa vi saMsAiya dadhvamantabvaya pddd|| (bI) parimANeNa vihINa Nicca dadhva viNassadeNeva / aha deso sambhAve deso asabbhAva pajjave nniyo| No uppajjedi samA eva kajjaM kaha kuraNadi / / taM dabiyamasthi Natthi ya Aesavise siyaM jamhA / / pajjaya bhina tacca viNassae khaNe-khaNe vi aNNaNNa / sambhAve AiTTho deso deso ya ubhahayA jassa / aNNai daba vihINa Na ya kajja kipi sAhedi / taM batyi avatavvaM ca hoi daviyaM visappavasA / / vatikeyAnuprekSA, gA0 227-226 bAiTTho asambhAve deso desoya ubhaya hA jassa / '. asthittAisahAvA davvA sambhAviNo ssmbhaavo| taM Natthi avattavvaM cahoi daviya viyappavasA // mAilla dhavala : naya cakra, gA070 sambhAvAsabbhAve deso deso ya ubhayathA jassa / 6. / ko aNeyato NAma jaccatarattaM / ta atthi Natthi avattavvayaM ca daviya viyappavasA // vIrasena dhavalA (janendra siddhAnta koza, bhA. 4,5,105 vahI, 1, gA0 36-40 / / / sati aNaMtANatA tIsuvi kAlesu savva davvANi / 25. jaha saddhANa mAI sammatta jaha tvaaigunnilye| savva pi aNe yata tatto bhaNida jiNedehi // dhAo eyarasa taha NayamUlo anneyto|| gA0 4 kArtikeyAnuprekSA, bhA0 224 26. eato eaNayo hoI aNeyatamassa smmho| gA09 7. nayacakra, gAthA 180 / 27. jahmA Na NaeNa viNA hoI Narassa siyavAya pddivtii| 8. No chAyae Noviya lUsaejjA, tahmA so bohabvo eata haMtu kAma Na // gA. 3 mANaM Na sevejja pagAsaNaM ca / 28. gA0 56 / NA yAvi NaNNa parihAsa kujjA, 26. NipamaNisaMhaNasIlo NipAdaNAdo ya johukhalu siddh| Na yAsiyAvAya vigArejjA / / sosiyasaddo bhaNio o sAvekkha pasAhedi / gA. 253 6. dravya-AgamayugakAlIna darzana pR0 62 / 30. gA0 258 / 31. gA0 261 / 1.pAlasakha mAlavANiyA : Agamayuga kA janadarzana, 32. siyasAvekkhA sammA micchArUvA ha tepi hiravekkhA / pR0 52-53 / tamhA siya saddAdo visayaM bohaNaMpi NAyavya / / 11. 7 / 2 / 273 / avaropparasAvekkha NyaviSaya baa| 12. bhagavatI sUtra, 12 / 10 / 466 / ta sAvekkha bhariNaya niravekkha vi vivarIya / / 13. zalaka adhyayana / gA0 250-251 14. SaTkhaNDAgama 1 / 2 / 50, pR0 262 / 33. gA. 256 / 34. gaa.260| 15. pacAstikAya, gA0 14 / 35. gA. 54 (gA.71-72) 36. gA. 73 / 16. pravacanasAra, gA0 23 / 37. gA. 255-257 / 38. gA. 64 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta aura malayAlama bhASA 0 le. zrI rAjamala jaina, janakapurI dillI prAcIna kAla meM kerala tamilagama (Tamilkam- kAraNa ardhamAgadhI, jaina zaurasenI, jaina mahArASTrI, paMzAcI tamilanADu) kA hI eka bhAga thaa| isa sAre pradeza kI Adi kA prabhAva sambhava hai| mAhityika bhASA bhI 'cenla gila' thii|cer pradeza (kerala) me (iii) tIsare caraNa meM, uttara-pazcima bhArata ke loga pracalita tamila ko volI ko malanATTatamila kahA jAtA kerala meM Ae (sambhavataH DA0 josapha kA saMketa gujraatthaa| jo bhI ho, prAcIna tamila ko bhI prAkRta ne kisI rAjasthAna se hai)| unake kAraNa "apabhraMza' kA bhI sImA taka prabhAvita kiyA hai| pariNAmata: kerala kI prabhAva pdd'aa| tatkAlIna bhASA ko bhI prAkRta ne prabhAvita kiyA hai| kerala ke prasiddha itihAsakAra zrI zrIdhara menana malayAlama bhASA me prAkRta tattva ke sambandha meM kerala apanI pustaka "sozala eMDa kalcarala hisTrI Apha kerala" meM ekAdhika zodha-kArya bhASAvido dvArA kie gae hai| me yaha mata vyakta karate haiM ki -"It may be noted unameM se eka haiM-DA0 pI. ema. josph| unhoMne havI in this connection that during the Teriod of sadI se 15vI sadI taka ke zilAlekhoM aura sAhityika the Aryanisation of Kerala, Sanskrit and its kRtiyoM kA adhyayana kara malayAlama meM gRhIta prAkRta zabda "Proto forms' like "Prakrit" exercised a (Prakrit Loan words in Malaya'am) 1* profound influence on the life and language mahatvapUrNa zodha-prabaMdha prastuta kiyA hai| prastuta lekhaka ke of the people of Kerala." (P. 333) mitra ke nAte unhoMne kerala vizvavidyAlaya dvArA svIkRta dakSiNa bhArata me jainadharma ke prabhAva-prasAra ke sambandha kintu aprakAzita yaha prabadha upalabdha karA diyaa| meM prAyaH sabhI itihAsakAra isa bAta ko svIkAra karate usakI sAmagrI kA isa adhyAya me kAphI prayoga kiyA hai ki bhadrabAhu candragupta maurya ke zravaNabelagola Agamana ke gayA hai| samaya se arthAt IsA se 350 barSa pUrva ke lagabhaga karnATakaDA0 josapha ne prAkRta bhASA ke prabhAba ko tIna kAla- tamilahama meM jainadharma kA praveza huaa| prastuta lekhaka ne caraNo meM bAMTA hai :-- 'kerala me jainadharma kA itihAsa" adhyAya meM yaha siddha (i) IsApUrva 600 se 600 I0 tk| isa kAla meM karane kA prayAsa kiyA hai ki sudUra atIta se hI kerala meM jo bhI brAhmaNa dakSiNa meM (kerala) meM Ae, ve prAkRta ke jainadharma vidyamAna thA aura candragupta maurya kerala hote hue kisI na kisI rUpa kA prayoga karate hoge| isake ati- hI zravaNabelagola pahuMce hoge (uparyukta adhyAya dekhie|) rikta magadha ke bhI kucha vyApArI Ae hoMge jo svabhAvata: kintu itanA to spaSTa hai hI ki candragupta maurya ke sAtha mAgadhI kA prayoga karate hoNge| bAraha hajAra muni Ae the| unake sAtha hajAro zrAvaka yaha smaraNIya hai ki kerala meM naMtiri brAhmaNoM kA evaM akAla-bhaya se satrasta hanAroM nAgarika bhI apane Agamana "ahicchatra" se batAyA jAtA hai| samrATa ke sAtha Ae hoNge| ye magadhavAsI the aura prAkRta (ii) dUsare caraNa meM, jaina, bauddha aura mAgadhI bhASA bhASI the| dharma-pracAra ke lie ve pahale se hI tamila vyApAriyoM kA Agamana kerala me huA hogA, (jaina IsA Adi dakSiNI bhASAeM sIkha kara hI Ae hoge| unheM se bhI pahale kerala meM vidyamAna hai the-lekhaka) aura unake avazya hI prAkRta jaisI saMparka-bhASA ina pradezoM meM bhI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. harSa 45, ki. 2 anekAnta sulabha thI isa bAta kI sambhAvanA para avazya hI vizvAsa vumArI se lagabhaga 16 ki. mI. kI dUrI para sthita kiyA jA sakatA hai| zrI lakA me bauddha dharma ke praveza ke "koTTarU" me usane bahuta-se digambaro ko dekhA / aba yaha sAtha (IsA pUrva sadiyoM me) hI jima miDalI bhASA kA sthAna nAgara kovila zahara kA eka bhAga hai| yahAM yaha vivAma huA, usameM bhI prAkRta tatva pAe gA haiN| yaha dhyAna dene yogya hai ki usane digambara zabda kA hI prayoga sthiti usI prakAra kI sambhava hai jaisI ki kisI samaya kiyA hai| isase yaha pariNAma nikalatA hai ki nagna maMskRta ko eka saparka bhASA ke rUpa meM thI aura Ajakala muniyo ne AcArya kundakunda kI prAkRta racanAoM jaise hindI yA aMgrejI kii| dakSiNa bhArata me bhI azoka ke niyamamAra, samayamAra Adi kA prayoga avazya kiyA hogA zilAlekha prAkRta me haiN| yaha bhI isa tathya kI sUcanA hai kyoki jainadharma ke prAmANika jJAna ke lie ye grantha aniprApta tamilahama-kerala pradeza me samajhI jAtI thii| vArya pAThyapustako jaise hai| IsA kI prAramki sadiyo meM AcArya kRndavRnda ne AThavIM zatAbdI meM bhI kerala me prAkRta kA paThanaprAkRta bhASA me hI digambara sampradAya ke prAmANika granthoM pAThana hotA thaa| isakA pramANa yaha hai ki musiri kI rcnaa| unakA sthAna isa sampradAya me mahAvIra (prAcIna kAla meM kerala kA eka bandaragAha jo Ajakala ke samakAlIna aura unake pramukha ziSya (gaNadhara) ke bAda koDaMgalapura ke nAma se jAnA jAtA hai) ke eka vidvAna baDe Adara ge stuti meM li ! jAnA hai| ve dAkSi gama nIlakaThana ne tamina sagama mAhitA kI "ireyanAra" vidvAna the yaha sarbamAnya hai| AcArya na isakI racanA 'akAppomaha' (Iraiyanar Akapporui) para e. TIkA prAkRta samajho vAlI janasamudAya ko dhyAna meM rakhakara ko likhA thii| usame usane yaha likhA hai ki yaha TIkA hogii| svayaM unakA isa bhASA me pANDilya bhI yaha saketa usakI dasa pIDhiyoM se maukhika rUpa se calI A rahI thI detA hai ki prAkata kA paThana-pAThana vyApaka evaM vyavasthita jise usane lipibaddha kara diyaa| ireyanagara kA artha pahA hogaa| kerala ke vAmanADa jile me "tirunellI" meM bazvara hotA hai| kinhIM kAraNo se yaha kaha diyA gayA prAcArya kandakanda ke caraNa sthApita haiN| unheM jaina paraMparA kiisakI racanA zivajI ne kI kisI AcArya ke caraNa mAnatI hai aura brAhmaNa paramparA rAma ke zivarAja nAmaka vidvAna ne yaha khoja kI hai ki hama racanA caraNa ghoSita karatI hai| AcArya ke zrotA prAkRta sama. aura eka anya tamila athatola kappiyama (jise zrI jhate hoge| zivarAja ne jaina kRti kahA hai) ke chado meM aneka samAnakerala ke aneka zilAlekha yA to naSTa ho gae haiM yA tAye hai / isa TIkA me paryApta saMkhyA meM prAkRta zando ko abhI isa dizA me sarvAMgINa kArya nahI haA hai| isa dekhate hue mAra jaoNna rAlsaTana ne "dI eTa enthAlaoNjIja" kAraNa kerala ke samIpavartI pallava-rAjya pradezo ke jo nAmaka pustaka meM yaha mata vyakta kiyA hai ki- "From zilAlekha IsA ko cauthI zatAbdI taka ke adhyayana-kSetra me the above it is clear that in Kerala Prakrit Ae haiM. unase yaha niskarSa sAmane AyA hai ki isa avadhi was studies and even learnt oraley down to taka pallava "zilA nekha prAkRta" me the, usake bAda saskRta the eighth century." (P 4) me aura isake bAda tamila aura saMskRta me| spaSTa hai ki eka svatatra bhASA ke rUpa meM malayAlama nauvI dasavI uparyata avadhi meM bhI prAkRta samajhI jAtI thii| kerala para zatAbdI me astitva me AI kinta saskata-prAkata kA bhI usakA prAva anumAnita kiyA jA ma katA hai| madurai prabhAva sAtha meM lekara / tatkAlIna sAhitya, zilAlekho Adi sthAna kerala se bahuta dUra nahIM hai| Adi para yaha prabhAva bhAsita hotA hai / "tamila ke sAtha sAtavI sadI me cInI yAtrI hvenasAga bhArata kI saMskRta-prAkRta sakalana se svataMtra keralIya bhASA kA yAtrA para prAyA thaa| usane yaha likhA hai ki dakSiNa prApa-vikAsa lagabhaga navama-dazama zatI meM parilakSita bhArata meM usane digambaro ko bar3I saMkhyA meM dekhaa| kanyA- hotA hai|" Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta praura malayAlama bhASA 16 nauvIM zatAbdI ke Ate-Ate kerala meM brAhmaNo kA yAlama bhASA me prAkRta zabdo kI khoja kI hai| vaha sUcI prabhAva vRddhi kI ora agrasara thaa| ve saskata ke pakSadhara bhI vistRta hai| dakSiNa ko cAro bhASAo meM prAkata ke the| kintu prAkata kA adhyayana-adhyApana aura prayoga jArI zabdoM kA bhI unhone adhyayana kiyA hai| yaha tathya isa rahA, aisA lagatA hai| bAta kI puSTi karatA hai ki prAkRta ne bhI dakSiNa bhAratIya ___ nauvI se pandrahavI sadI taka ke zilAlekho aura bhASAo ko prabhAvita kiyA hai| vaha pabhAva pUrNataH miTa sAhitya kA vizeSa adhyayana prAkRta ke mandarbha meM DA. nahI sakA yadyapi uge sarakata ke pAbalya kA bhI sAmanA josapha ne kiyA hai| unhone sadiyo ke anusAra (jaise nauvI-dasavI) malayAlama zabdo kI sUcI dekara prAkRta zabdo aba eka sakSipta marvekSaNa kucha galagalama racanAoM kI sUcI dekara prAkRta zabdoM se unakI vyuta ni batAI hai| kA jinameM prAkRta kA prayoga huA hai| isakI adhikAMza isa kAlAvadhi me unhone 4.1 malayAlama zabda prAkata se sAmagrI bhI DA0 josapha ke anusAra hai| vyutpanna hai yaha siddha kiyA hai| yaha bhI jAna dene yogya prAkRta kAvya - zrIvidha kAvya nAmaka eka kRti kerala hai ki isa avadhi meM tamilanADu ke mAtha kerala meM bhI ke zrIkRSNalIlA- zuka nAmaka lekha kI milanI hai / isakA jaina grantho, smArako Adi ko kSati phucii| isa kAraNa kAla terahavI sadI batAyA gayA hai| isame kula bAraha yaha sAmagrI batI nAva me se bacA lI gaI yA baca gaI sarga hai jiname ATha svayaM kAnIlAzuka ne liyA hai| samajhanA caahie| aneka mandiro ke zilAlekha kSatigrasta ina sagargoM meM vararuci ke anusAra prAkana vyAkaraNa ke hue hai kintu kisa kAraNa se yaha nizcayapUrvaka nahI khaa| niyama samajhAe gae hai| zeSa nAra sarga lekhaka ke ziSya jA sktaa| kucha zabdo ke udAharaNa yahAM prAkRna se durgAprasAda yati ne likhe hai| inhoMne isa grantha kI bhaktivyutpatti batAne ke lie diye jAte haiM : vilAsa nAmaka saskRta TIkA bhI likhI hai| kathAvastu kA accana-eka sammAnanIya vyakti, pitA, prAkRta rUpa sambandha kRSNa ne hai| usake chando me "mahArASTrI (prAkta), ajja sammAnanIya vyakti, pitAmaha yA mAtAmaha / zaurasenI, mAgadhI aura paizAcI" kA prayoga huA hai / isameM occayAra-mAnanIyA mahilA, de, dAso, prAkRta kRSNa dvArA gAye curA lie jAne jaise prasaMgo dvArA prAkana rUpa ajijaa (mahArASTrIya prAkRta me) eka pativratA strI, bNakaraNa ke niyama samajhAe gae hai| AryA saskRta / isa zabda para DA0 josepha ne eka mahatva- sambhavataH pandrahavI sadI ko eka racanA kaNNassa pUrNa TippaNI meM likhA hai ki accana kA artha pitA hai kiMtu paNikakara nAmaka kavi kI hai| jisakA nAma hai-'kaNNassaacci zabda kA artha badala diyA gyaa| kerala ke brAhmaNa rAmAyaNam' / kavi savaNaM nahI thA, isalie brAhmaNo ko jina striyo se vivAha karate the unhe to prAkRta zabda se apanA devatA batAte hue isa racanA ke lie kSamA-yAcanA sambodhita kiyA jAtA thA kintu kevala malayAlama jAnane kI hai aura bhASA kI zuddhatA banAe rakhI hai kintu usame vAlI unakI mAtAoM ko 'acci' nahI kahA jAtA thaa| bhI kucha prAkRta zabda A gae hai| kintu yaha zabda devadAsI kA bodhaka ho gayA kyoki ve ajJAta natiri brAhmaNa ne 'kaSNagAthA' kI racanA kI devadAsiyA~ brAhmaNoM kI rakhaila Age calakara ho gii| hai| isame kerala kI tatkAlIna bola-cAla kI bhASA kA iyakki-yakSI, prAkRta rUpa avikhnnii| prayoga adhika kiyA hai kintu isa kRti meM bhI prAkRta zabda kuTTam - koha, prAkRta rUpa kucha / Ae haiN| kovam - krodha, prAkRta rUpa kova / nIlakaTha dvArA racita eka kAvya satrahavI sadI me kAbu-kAvar3a, prAkRta rUpa kAva, kaavdd'ii| prAkata me 'soricarita" nAma se upalabdha hai| yaha gAthAo coki -yogI, prAkRta rUpa (jaina prAkana me) jogi| ke rUpa me hai aura anuprAsa ke kAraNa kucha kaThina hai / uparyukta adhyayana ke atirikta DA. josepha ne mala- isalie kavi ke ziSya kadradAsa ne isakI saMskRta TIkA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, varSa 45, ki0 2 anekAnta bhI likhI hai| isakA viSaya kRSNa-balabhadra kA jIvana hai| gAlauDA' nAmaka sthAna para "vizAla bharata mandira __ 'kaMsa vahA~' nAmaka prAkRta kAvya rAmapANivAda ne racA (kovila)' ke lie yaha atyanta mahatvapUrNa siddha huA hai| hai| kavi kA samaya 18vIM sadI hai| yaha mahArASTrI prAkRta isake eka zloka kA Azaya yaha hai ki koka (sandezavAhaka) meM nibaddha hai| spaSTa hai ki yaha kaMsa ke vadha se sambandhita bharata-mandira me na jAe kyoMki brAhmaNa usameM praveza nahI hai| yaha eka sundara tathA prasiddha racanA mAnI jAtI hai| karate haiN| isI AdhAra para adhikAMza vidvAnoM kA yaha mata uparyukta kavi ne eka jora prAkRta kAvya 'usAniruddha' hai ki yaha "jaina manirara" thA aura mUrti "RSabha putra nAma se likhA hai| isame uSA aura aniruddha ke vivAha kA bharata" kI siddha hotI hai| yadyapi brAhmaNa paramparA ise varNana hai| bhASA mahArASTrI prAkRta hai aura racanA vararuci rAma ke bhAI bharata ko mUrti batAtI hai| isI pustaka ma ke prAkRta vyAkaraNa ke niyamoM kA anusaraNa karatI hai| 'harigulakuDA' kA bharata mandira dekhie / nAyaka-nAyikA caMpUkAvya-me bhI prAkRta kA prayoga parilakSita bichur3a jAte hai aura nAyaka uparyukta pakSI ke mAdhyama se hotA hai| isa jhIrSaka ke antargata terahavI sadI kI do- apanA sandeza bhejatA hai| yaha kati caudahavI sadI ko tIna racanAeM AtI hai-(1) uNNiyAccIcaritam - anumAnita kI jAtI hai / e0 zrIdhara menana ke anusAraisameM gadharva aura eka sundarI kA kathAnaka hai / (2) uSNa- "The koka sandesam was another "Sandesh nirutIvi caritama-- isakI nAyikA eka devadAsI hai, Kavya" compoped about 1400 A.D." indra usake yahAM jAtA hai aura aneka premiyo kI bhIr3a bhakti kAvya-prAkRta se sambandhita do bhakti kAvya dekhatA hai| (3) dAmodara cAkyAra kI kRti uNiyAti. hai-(1) anatapuravarNanam (trivendrama ke mandiroM kA varNana) caritama me eka rAjakumAra se utpanna eka nataMkI ko putrI (2) kAlinATakam-bhadrakAlI aura asuroM kA kthaank| ko kathA hai| usake madhura gIto se candramA bhI AkarSita isame kucha anyatra anupalabdha prAkRta zabda jaise kalla ho jAtA hai| (nazA), prAkRta rUpa kalla (zarAba) Adi pAe gae haiN| sandeza kAvya-kAlidAsa ne jisa prakAra eka yaha kati bhI caudahavI sadI kI jAna par3atI hai| virahI yakSa kA sandeza alakApurI sthita usakI priyA ko nATaka-kA eka prakAra saTTaka hai jisameM sabhI pAtra bhejane ke lie megha ko sAdhana banAkara 'meghadUta' nAmaka prAkRta bolate haiN| rudradAsa (terahavI sadI) ne caMDalehA lalita kAvya kI racanA kI hai| usI zailo me karala ke nAmaka eka isa koTi nATaka likhA hai / hA0 ena. upAdhye malayAlI kaviyoM ne aneka sandeza kAvyoM kA sRjana kiyA ne isakA saMpAdana bhI kiyA hai| hai| iname bhI prAkRta zabdoM aura prAkRta vyAkaraNa ke tuLLaNa-kerala kI eka hAsyarasapUrNa nRtya-vidhA hai| niyamoM kA sayojana haiN| inakA sakSipta paricaya isa isake gIta (tuLaLaNa pATu-gIta) kahalAte hai| iname bhI prakAra hai prAkRta kA prayoga dekhA jAtA hai| kavi kaMcana napiyAra ___ 'bhagasandeza' nAmaka eka tADapatrIya grantha DA0 josapha (18vIM sadI) isake lie prasiddha hai| unhoMne 'pAtracaritam' ne DhaDha nikAlA hai| usake kavi aura kAla ajJAta haiN| nAma racanA ke eka hI stotra me 16 paMktiyAM ardhamAgadhI me kintu prAkata ke do vyAkaraNakAroM trivikrama aura vararuci likhI haiN| unhone yaha mata vyakta kiyA hai ki akSara to kevala kI kRtiyoM se uddharaNa die gae haiN| mAyA ke kAraNa nAyaka 51 hai aura vyAkaraNa bhI kevala do hI haiM 'prAkRta va sNskRt'| ke viraha kA isame sundara citraNa hai| isa kavi ke saMbaMdha me zrIdeva ne apanI pustaka 'malayAlama pandrahavIM sadI kA eka sandeza kAvya 'uNinili- sAhitya' me likhA hai, "nadiyAra ne saskRta aura prAkRta donoM sandezam' hai / vaha bhI isI prakAra kA hai| bhASAoM meM aneka graMtha likhe haiN| unake dvArA racita prAkRta kokasandeza-eka mahatvapUrNa sRjana hai / isake kevala vyAkaraNa bahuta prasiddha hai|" isa hAsya kavi ne hindI ke bhI 17 zloka hI upalabdha ho pAe hai kintu kerala ke 'ri- chanda likhe haiN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta aura malayAlama bhASA nATya vidhA meM prAkRta-nimna varga ke logoM ko DA. josapha ne apane bhASAvaijJAnika adhyayana ke prAkRta bolanI cAhie, isa niyama ke anusAra aneka pazcAt do mahatvapUrNa niSkarSa prastuta kie haiMracanAoM meM prAkRta ke aza pAe jAte haiN| (i) malayAlama aura tamila meM prAkRta ke zabda sabase ___ maca para khele jAne vAle "kuTiyATTama" aura "kaTTa" adhika pAe gae haiN| isase yaha tathya sAmane AtA haime strI-pAtra prAkRta bolA karate the| "The posibility of Karnataka jains preaching kathakali-saMgItapUrNa nRtya hai| koTayattu sapUraNa exclsively in Kerala may be ruled out." nAmaka racanAkAra kI isa vidhA ko kAvya kRti (satrahavIM (ii) kerala ke lekhakoM ko prAkRta kA vyAkaraNa saMbaMdhI sadI) meM urvazI aura apsarAe~ prAkRta bolatI hai| azva- vivecana karate hue ve kahate hai ki-"The presence titirunALa (aThArahavI zatI)ko racanA ambarIzacaritama of Pali and Ardhamagadhi loan words shows aura vayaskara mUssa ke duryodhanavadham (unnIsavI sadI) me that Buddhists and Jainas had come to Kerala. bho prAkRta kA prayoga huA hai| Perhaps tney might not have entered into saMskRta nATakome bhI mahArASTro aura zaurasenI prAkRto literary activities or what they had written kA prayoga novI sadI se hI dekhA gayA hai| might have been destroyed by their Hindu __ vyAkaraNa-uparyukta vivaraNa se yaha spaSTa hai ki rurals," jaba ajaina lekhako ne bhI prAkRta ko apanAyA, 'vararuci' ke prAkRta vyAkaraNa' ko bahuta adhika lokapriyatA taba kerala ke jaina lekhako ne prAkRta me kucha bhI nahI likhA prApta rahI hai| zAyada isI kAraNa ke ralI paramparA yaha yaha bAta gale nahI utaratI / avazya hI jaina prantha naSTa ho mAnatI hai ki vararuci kerala ke ho vidvAna the| kiMtu yaha gae haag| kintu yaha gae hoge| kintu yaha bhI satya hai ki isa dizA meM zodhamata svIkArya nahIM ho sakatA hai| isakA artha kevala itanA kArya nahIM huA hai / "trivendrama kI pablika lAyabrarI meM hI liyA jA sakatA hai ki kerala me prAkRta kA sadiyo se zAyada cAlAsa hajAra hastAlAra paThana-pAThana aura prayoga hotA rahA aura unakA makhya zreya anya sthAno para bhI avazya hoge| vararuci ko hai| aneka sroto se isa adhyayana ke lie sAmagrI ekatrita vaijJAnika sAhitya-isame 13vI sadIkI racanA mAnI karane meM prastuta lekhaka kA uddezya yaha bhI hai ki jaina jAne vAlI kRti "bhASA koTiliyam' chadazAstra sambandhI vidvAna kerala me prAkRta ke prayoga se paricita hoM aura isa 14vIM zatAbdI kA grantha hai| isame do adhyAya vyAkaraNa bhUbhAga meM prAkRta bhASA aura sAhitya sambandhI khoja gambhIratApUrvaka kreN| para bhI hai| lekhaka ne zabdo ko tIna varSoM meM bAMTA hai| (a) desI (b) saskRtabhava; isa varga meM prAkRta zabdo ko Aja bho prAkRta zabdoM kA prayoga bhI sammilita kara unheM do vargoM me punaH vibhAjita kiyA kucha zabdo ke udAharaNa die jAte hai| 'pALLa' zabda hai, eka to ve jo parivartita nahI hae (jaise mANikka) jaino se sambandhita hai mukhya rUpa se / kerala ke mandira, tathA dUsare ne jinameM dhvanyAtmaka parivartana huA hai; (c) masjida, girajA ghara Aja bhI isI zabda se sUcita kie saMskRta samas arthAt saMskRta zabda / jAte hai / 'paLLikkama' eka prAkRta zabda hai jo ki kerala Ayurveda sambandhI prantha 'yogAmatam' meM bhI prAkata me 'skUla' ke lie prayoga meM lAyA jAtA hai| prAcInakAla zabdo kA prayoga hai| kucha prAkRta zabdoM ko navIna artha me jaina mandira ke sAtha-sAtha pAThazAlA bhI kerala me hotI pradAna kiyA gayA hai| haDDI TUTane para lagAI jAne vAlI thii| khapaccI ko 'tUNI' aura azuddha rakta cUsa lene vAlI joka DA. ke. goda varmA ne 'kerala bhASA vijJAnIyam' meM ke lie 'jALuvikku' ityAdi muhUrta vidhi nAmaka pustaka meM kucha aise zabda die haiM jinakI vyutpatti prAkRta se ho saMbhava prAkRta prayoga hai| hai| yathA-makayiram (ma.), mRgazirA(sa.) mAgasira(prA.); Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, varSa 45, ki0 2 anekAnta ceTTi (ma.) zreSThin (saM.) seTThI (prA.); kaccavaTam (ma. saMskRta bhI kerala ko jainoM kI dena pahale isase kapar3a kA vyApAra sUcita hotA thaa| aba kujikuTTana saMpUrAma ne 'keralam' nAmaka eka kAvya kimI bhI prakAra ke vyApAra ke lie prayukta). kakSApaTa meM likhA hai| inakA samaya unnasavI sadI ke ata aura (saM.) kacchAvaTa (prA-naMgApana chipAne kA vstr)| 'bIsavIM sadI kA prArabha hai| kavi ne dUsare sarga ke iloka kerala me koDaMgallUra ke bhagavatI mandira me jo 'kuDamI' saMkhyA 68 me yaha ullekha kiyA hai ki jaina logoM kI (Kudumi) loga bharaNI utsava ke samaya Ate haiM, unakI gatividhiyo ke kAraNa hI kerala ke sabhI vargoM ke loga bhASA koMkaNI kA bhraSTa svarUpa hai| kucha vidvAnoM kA mata saskRta sIkha ske| yaha suvidita ho hai ki saskRta eka hai ki svaya 'kokaNI' bhI 'paizAcI prAka1' aura bihAra varNa kI vizeSa sampatti rahI hai| ko mAgadhI kA sammizraNa' hai| isa ghya kA ullekha karata hue dI golDana TAvara' ke lekhaka zrI inducUDana ne likhA namo'stu se lipi sIkhanAprAraMbha hai-"Trikkulasekharapuram is a place where eka lambI avadhi taka kerala meM 'baTTeLa tu' (Vattelot of 'Prakrit' has been used through the luttu) lipi kA prayoga hotA rahA / tamilanADu meM to ages." kyoki isa sthAna para (jo ki koDaMgallara ke yaha pandrahavI zatAbdI taka hI upayoga me lAI gaI kintu samIpa hai) aneka saskRta nATaka likhe aura khelegaa| kerala meM hai kA upayoga aThArahavI zatAbdI taka hotA iname striyAM aura nimna varga ke loga prAkana bolate the| rahA / prasiddha karalAya bolate the| rahA / prasiddha keralIya lipivettA gopInAtha rAva kA mana isa sambandha me zrI inducaDana ne kUlazekhara varmA ke nATako hai ki isa lipi kA AdyarUpa (proToTAipa) anoka ke meM prAkRta zabdo ke prayoga, kerala ke kUDamI jAti ke logo zilAlekho kI brAhmI lipi hai arthAt yaha brAhmI se vikakI bhASAo tathA kokar3I logo kI boliyoM ko apane mana sita huii| jaina mAnyatA hai ki prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA AdhAra banAyA hai| kerala me prAyaH khele jAne vAle ne apanI putrI brAhmI ko yaha lipi sikhAI thii| eka saskRta nATaka 'AzcaryacUDAmaNi' kA bhI unhone ullekha prAcIna jaina grantha me brAhmI lipi ko namaskAra bhI kiyA kiyA hai| gayA hai| maNipravAla bhASA zalo uparyukta mata ke viparIta DA. haraprasAda zAstrI kA IsA ko nauvI se bArahavI sadI me maNipravAla nAmaka mata hai ki va?luttu kA vikAsa kharoSThI se haA hai| eka alaga hI bhASA-zailI vikasita huii| isame malayAlama du kI bAta hai ki kucha loga kharoSThI kA zAbdika artha yA tamila ke sAtha adhikAdhika saskRta zabdo ke upayoga gadhe (sara) ke oTha jaimI lipi karate haiN| sasAra meM kisI kI pravRtti cala pdd'ii| vartamAna meM malayAlama bhASA me 85 bhI lipi kA isa prakAra nAma zAyada hI milegaa| vAstava pratizata saskRta zabda batAe jAte hai| kintu maNipravAla me, kharoSThI zabda 'vRSabhoSThI' bhraSTa yA ghisA rUpa hai| bhASA-zailI ke pravartaka bhI jana the| DA. e. veLa pilla bRSabha se rikhanoSThI aura usase kharoSThI banA hai, aisA ne apanI pustaka Epigraphical Endenees for Tamil bhASAvijJAna ke niyamoM se sambhava hai| vRSabha ke oTha se Studies me mana vyakta kiyA hai ki-"we have to pracalita kI gaI arthAt prathama tIrthakara vaSabhadevArA admit that the Jains first introduced the pracalita kI gaI lipi vRSabhoSThI hai|| ** Manipravala style, equal admixture of Tamil aba vajheLatta zabda kI vyutpatti vaha do prakAra se kI and Sanskrit... ..The Jains gare this up after jAtI hai-(1) Vatta (gola, vartulAkAra)-Ezhultu some time but the Vaishnavites took it up" likhAvaTa, lipi / (2) Vatha (uttarI, uttara kI)+ yaha ullekhanIya hai ki uparyukta sadiyo me mala galama tamila Ezhultu uttara bhArata kI lipi| dUsarA artha karane para se pRthaka hone ke vikAsa-krama me thii| (zeSa pR0 26 para) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kavi lakSmIcaMda ke 'chappaya' - DaoN0 gaMgArAma garga, bharatapura getikAlIna zRgArika kaviyo ne apane muktaka kAvya mIla baDo sasAra, sujasa hI beni badhAvai / me dohA, kavina, sabaiyA ke atirikta chappaya chada kA bha' sola na Do saMsAra, ladhi te pAra karAvaM / prayoga kiyA hai| rolA aura ullAlA se nirmita chapaya mIla baDo saMsAra, mani meTana subadAI ! chaMda kA prayoga rAja-prazasti ke gAna me gAparatA se sIla baDo saMsAra, pA / bhavi mana vaca kaaii| huaa| apabhraza kA 'SaTapada' hindI kAvya me 'chappaya' ke sIla ratana maya hota hai, gana maiM dhari ati mNt| nAma me avatarita hokara pRthvIrAja rAso meM sarvAdhika 'laSagI' kahata yaha sIkha maThi, bhavi ghAra nizcita / prayukta huA hai| DA. kastura nda nAmalIvAla ke dvArA mokSa kI ora agrasara karanA zIla kA sabase baDA moDala kavi kRta 'bAvanI' ke prakAzita kara die jA me guNa hai / ata: mAmAnya nara-19I nahIM, apitu munivara apabhraza kA ke bAda hindI nItikAvya ke pravartaka ke bhI zIla vrata kA vizeSa dhyAna rakhate hairUpa meM chohala ke pratiSThita hone kI sambhAvanA bar3hI hai| mola ratana ko dhAri, munizvara dhyAna ghara jii| 'chIhala-bAvanI' meM chappaya chada ne hI dhana, paropakAra, dAna, mola ratana ko dhAri, miva paMtha gahai jii| tyAga Adi vibhinna nainika "vadhAraNAoM ko adhika sIla ratana ko dhAri, nAri nara subha gati hai| anubhUtimaya banAyA hai| chohala ke bahuta samaya bAda sIla ratana ko dhAri, pUjya saMsAra ju bahai hai| rItikAla me AvirbhUta banArasIdAsa, dyAnatarAya, devI. sIla ratana vrata ko gahata, nara nArI dir3ha dhAri ke| dAsa, manohara dAma, lakSmIcanda tathA nathamala 'vilAlA' tina ko namata sura ida saba, 'laSamI' mana haraSAya ke| Adi jA kaviyo ne bhakti aura nIti kI abhivyakti ke maryAdA pAlana kI anivAryatA batalAte hue, nItilie chappaya chaMda kA prayoga kiyaa| digambara jaina mandira kAra lakSmIcanda ne rAja ke lie 'prajA-vAtsalyatA, prajA cAkasU (jayapura) me prApta eka guTake me lakSmIcanda ke ke lie 'rAjAjJA-pAlana', nArI ke lie 'zola-vrata' aura katipaya chappaya kavitta tathA 28 dohe sakalita hai| puruSa ke lie 'zubha-mArga grAha' karane kA lakSya nirdhArita AcA-nIti ke bidheyAtmaka aura niSedhAtmaka dono pakSo kiyA hai-- para katipaya nIti-uktilA utpAdita vI haiN| kavi ne pAdana rAjA hoya, prajA ko mukha upjaaye| sajjana puruSo meM sugati, upakAra, matsaMga aura puNya me pAvana parijA hoya, rAja maba Ani na paavai| jhavi Adi guNa banalAe haiM - pAvana nArI hoya, mIla guna diDha kari pAla / sajjana guna ko geha, kumati mani dUri nivAra / pAvana nara jo hAya bhala mubha mAga cAla / sa na guna ko geha, gharana upagAra ju kari hai, eha cyArI rAja pavitra hai, te pavitra maharja brN| sajjana guna ko geha, pApa mati kabahU na dharisa / 'laSamI' kahata aiha, gaba bhavasAgara tir| sajjana hai pavihai, mana kii| mRmala hai| jaina paramparA ke anamAra lakSmIcanda kI AsthA karmaaiha jAni bhavi mana Ani ke, 'lakSmI' ura dhari jaga lhai| phana meM bhI hai| zubha karmoM kA phala puNya ke rUpa meM kabhI ___ 'zIla' guNa ko lakSmIcanda ne kumani kA vinAzaka aura bhI udina ho sakatA haiyaza kA padAtA kahakara use dhAraNa karane kI zikSA dI hai-- punya udai taba hoya, sujasa puni bela badhAva / 1. 'guru nizca nirapatha pakti ke AdhAra para lakSmAghada ka digambara jaina hona ma koI sandaha nahIM raha jaataa| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 240202 uda taba hoya, rAja ridhi pala maiM Aye / punya pugdha ude taba hoya satru mitra ma ho ho| punya ude saba hoya, mile phuni pAe~ sohI eha rolA jAMni punya prabhAva taiM, indrAdika suSa bhuulte| phira vahaiM mukati sujAna, 'lakSmI' nirbaM punya te / niSedhAtmaka nIti tatvoM meM kavi ne sAmantI saMskAroM aura darabArI kaviyoM kI vANI me 'kAma vAsanA' kA prasAra dekhakara usako niMdA kI hai| zrRMgArI kaviyoM ne parakIyA prema ko zAstrIya jAmA pahanAkara usake manabhAvane citra khIce, jisake virodha meM lakSmIcanda ke tIce tevara timilA dene ko vAdhya karate haiparanArI parata vAni ati viSa ko jhApA / paranArI parataSi, jAMni tU argAni visAlA / paranArI pataSi, mI guna bhAnaM dina meM paranArI parataSi, jAMni ati SoTI mana meM / / eha jAMni bhavi paranAri ko, taja zIla guna dhArikaM / 'lakSmI' kahata rAvana gaye, naraka bhUmi nihAri ke / kabi ne naraka zrora sasAra bhramaNa kA bhaya dikhalA kara bhI parakIyA-ravi kA pariNAma vyakta kiyA hai paranArI rati hopa, jalati saMsAra dharme para nArI rati hoya, nIca gati mAMhi paraM / para nArI rati hoya, niyAM meM dukha paave| para nArI rati hoya, bhalI gati kabahU na jAve / para nArI rati te bhayA, tinako hirado malIna gana / para vanitA teM tajata haiM, 'lakSmI vaM nara buddhajana / pAronmukha nIti manuSya ko rAga, durbuddhi tathA adharma Adi doSoM meM phaMsAtI hai| ataH lakSmIcanda pApa se vacane ko preraNA dete haiM- pApa ude tabai hoya, rAga bahu vyApai tana meN| - pApa udaM tarda hoya, kumati dhArata prati mana meM pApa udai sabai hoya, dharama naha ne suhaave| pApa urda hoya, saMsAra bhramAvai / eha jAMni udo ati pApa ko, naraka nigodyAM meM phirata / eha jAMni pApa mani chAMDike, lakSmI bhavasAgara tirata / vaiSNava bhakta kaviyoM meM navadhA bhakti ke sabhI aMgo kA vivecana paryApta mAtrA meM huA hai| jaina bhakti kAvya meM ina aMgoM meM 'pratimA darzana ko adhika mahatvapUrNa mAnA gayA hai / lakSmIcanda kA kathana haijina mukha deva Aji, Aji mo bhayo juna jina / mukha deSa Aji, Aja sukha bhASe bainAM / jina mukha de maja jina mukha deSa Aji, Aja ura hara nainA Aji meTo bhava phainAM / zrI jina mUrati nirakhi ke, mohi rahai AnaMda / (apUrNa) tIrthaMkaroM ke atirikta zIla-vrata dhAraNa karane vAle tathA bhaktoM ko kumatiko nivArane vAle mokSatriya sAmo 1 kI badanA bhI lakSmIcaMda ne kI hai dhanisA saMsAra kAma sau rahe anUThe dhani sAdha saMsAra, bhramya te bhava chUTai / ghani sAdha saMsAra, kugati ko nivArI | dhani sAdha sasAra, mukati kAMmani ati pyArI / dhani sAdha sasAra me, sIla ratana kari hAra / 'lakSmI' [guru] sahI tina paga dhoka hamAra mana, vacana aura kAyA se jaina zAstro me zraddhAna rakhane kI apekSA batalAte hue nItikAra lakSmIcanda ne unake zravaNa mAtra ko AnandadAyI tathA puNyaprada batalAyA haijaina pratha taba sune jAne pApa se sthA jaina graMtha tatra suna, pApa mati rahe na lagArI / jaina graMtha taba suna, punya ko hoi baDhAro / jaina graMtha taba suna, zravana me lAge pyArI / jaina graMtha saradhAna kari, nirca mana vaca kAya / bhavi pAvai parama gati, liSamI kahata subhAya / alaMkAra-badhana aura zabda-zRgAra ke ADambara se kataI dUra vyAvahArika bhASA meM katipaya nItyuktiyAM kahakara lakSmIcaMda ko kavitA ne eka zikSikA ke samAna sarvasAdhAraNa ko dizA nirdeza diyA hai| jaina nItikArI ne kavi aura sarvayoM meM to dRSTAnta aura udAharaNa alaMkAroM kA paryApta prayoga kiyA kintu chappaya me anubhUti mAtra hI prakharatA ke kAraNa adhika prabhAvakArI huI hai| rItikAlIna pariveza me AvirbhUta vRnda aura dInadayAla giri kI paraMparA ke vinodIlAla, manoharadAsa, lakSmIcaMda Adi kaI jaina kaviyoM kA sAmayika mahatva bhI adhika hai / OL Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahAlaya gUjarImahala gvAliyara meM sarvatobhadra pratimAe~ "] zrI nareza kumAra pAThaka sarvatodrikA yA sarvatobhadra pratimA kA artha hai, vaha kuSANa kAjIna caumukhI jina mUtiyAM kAyotsarga me khaDI hai| pratimA jo sabhI ora zubha yA magalakArI hai arthAta aimA jahAM hameM samakAlIna jaina grantho me jina caumukhI mUrtiyoM zilpa khaNDa jisameM cAro ora cAra pratimAeM nirUpita kI kalpanA kA nizcita AdhAra prApta hotA hai, vaha ho| pahalI zatI IsavI me mathurA meM isakA nirmANa prAraMbha tatkAlIna aura pUrvavartI zila me aise eka mukha aura bahahuA, ina mUyio meM cAro dizAo me cAra jina mUpiyAM mukha zivaniga evaM yakSa-yakSI mUrtiyAM prApta hotI hai, jinase utkIrNa hai / ye muniyA yA to eka hI jina kI yA aga. jina caumukhI kI dhAraNA se prabhAvita hone kI sambha vanA jino ko honI hai| aisI mUrtiyo kA catuvimba na ho sakatI hai| jina naumunnI para mbastika tathA maurya caumukhI aura caturmakha bhI kahA gayA hai, aimI prtimaaeN| zAmaka azoka ke siMha eva vRSabha zIrSaka kA bhI kucha digambara sthalo para vizeSa ullekhanIya hai| prabhAva asambhava hai| agoka kA sAranAtha siMha zIrSaka staMbha isa dRSTi se vizeSa ullekhanIya hai , jina caumukhI kI dhAraNA ko vidvAnoM ne jina samavasaraNa ko prArambhika kalpanA para AdhArita aura usame ji. caumabI pratimAo ko mukhyataH do vargoM me hue vikAsa kA sUcaka mAnA hai| para isa prabhAva kova bATA gamakatA hai / pahale varga meM aisI mUrtiyAM hai, jinameM kAra karane meM kaI kaThinAiyA hai| samavasaraNa vaha deva eka hI jina ko cAra matiyAM utkIrNa hai| dasare varga kI nirmita sabhA hai, jahA pratyeka jina kaivalya prAli ke matiyo me nAra alaga-alaga jina kI mUrtiyAM hai| pahale bAda apanA prathama upadeza dete haiM / samabamaraNa tIna prAcIge varga kI matiyo kA utkIrNana lagabhaga 7vI-8vI zatI I0 vAlA bhavana hai| jisake UparI bhAga aSTa prAtahAryoM se me prAram" huA kintu dUsare varga kI matiyA pahalI zatI yukta jina dhyAna mudrA me (pUrvAbhimukha) virAjamAna hote IsavI meM hI banane lago thii| mathuga kI kuSANa kAlIna haiN| sabhI dizAo ke zrotA jinake darzana kara sakeM, camukhI mUrtiyA isI dUsare varga kI hai| tulanAtmaka dRSTi uddezya se vyatara devo ne ana tIna dizAoma bhI usI meM pahale varga ko muniyo kI makhyA meM bahuta kama hai| pahale jina ko pratimA sthApita kI, vaha ullekha sarva prathama 8vI-havIM zatI I0 ke jaina grantho ma prApta hotA hai| varga kI mAniyo meM jino kA lAMchana sAmAnyata: nahI prArambhika jaina grantho me cAra dizAo me cAra jina ke pradazita / nirUpaNa kA ullekha nahI prApta hotA, aisI sthiti me ___kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara me pAca kuSANakAlIna jina caumukhI me cAra sabamaraNa nIdhAraNA sarvatobhadrikA pratimAe sagrahIta hai| sabhI pratimAeM gabhaga se prabhAvita aura unameM hue kisI vikAsa ke mUcaka nahI 11vIM-1 vI zatI I kI eva martikalA kI dRSTi se mAnA jA sakatA / :-havI zataH ke gransoM me mI samava ullekhanIya hai / sagrIna pratimAoM kA vivaraNa isa prakAra saraNa me kimI eka hI jina ko cAra matiyo ke nirUpaNa kA ullekha hai, jaba ki kuSANa kAlIna caumakhI kAra jalagaalaga jinoM ko citraNa kiyA gayA hai| sAvamaraNa me sagrahAlaya me pAMca sarvanodrikA pratimA sagrahIta hai| jina sadaiva dhyAnamtha mudrA meM AmIna hote hai, jaba ki iname pe cAra gvAliyara durga se prApta huI hai| 1.vI pAtI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 va 45, ki02 anekAnta IsavI kI hai| pAMcavI isI kAla khaNDa kI vidizA se AkAra kI pratimA baluA patthara para nirmita hai| tithiprApta huI hai| gvAliyara durga se prApta sapheda baluA krama kI dRSTi se 11vI zatI ImavI kI hai| patthara para nirmita sarvatobhadrikA mati (saM0 R0 115) me stambha ke cAro ora sIrthakara kAyotsarga me dhyAnastha khar3e gvAliyara durga se hI prApta tIsarI sarvatobhadrikA pratimA' (sa. kra. 2tha3) me cAro kAyotsarga mudrA meM hue haiN| isa prakAra kI pratimAo ko kisI bhI tarapha tIrthakara pratimAyeM akita haiN| prathama ora prathama tIrthaMkara se dekhA jAya tIrthakara ke hI darzana ho jAte hai| jisase AdinAtha prabhAmaNDala se suzobhita kAyotsarga mudrA me khar3e mAnava kA kalyANa hotA hai| isIlie cAro tarapha matiyo hai| sira lAinadAra keza vinyAsa lamba karNacApa pAdapITha vAlI pratimA ko sarvobhadrikA kI sajJA dI gaI hai| para cakra eva viparIta dizA me mukha kie miho kA akana prastuta sarvatobhadrikA ke cAra tIrthaMkaroM meM se kavala Adi hai| dUsarI ora kAyotsarga mudrA me tIrthakara neminAtha nAtha ko kaMdhe para phaile kezoM me eva pArzvanAtha ko mastaka khaDita avasthA meM prabhAmaNDala se suzobhita hai| dono ora para sapta sagaMphaNa nAgamauli se hI pahacAnA jA sakatA viparIta dizA meM mukha kie miha bane hai| cauthI ora hai| kintu sarvatobhadrikA pratimAoM me cAra viziSTa kunnalita keza, nAgaphaNa mauli yukta kAyotsarga me tIrthakara tIthaMkaroM kI hI pratimAe adhikatara banAI jAtI rahI pAzrvanAtha khar3e hai, kAnoM me lamba karNAcApa, nIce vipa. haiN| yathA RSamanAtha (AdinAtha) neminAtha, pArzvanAtha rIta dizA me mukha kise miha aura cakra kA Alekhana hai| aura mahAvIra svAmI, ataeva isa marvatobhadrikA pratimA 120450550 se. mI AkAra kI baluA patthara para kI anya do pratimAe tIrthaka ra neminAtha evaM mahAvIra kI nirmita hai / cauthI vidizA se prApta 60x40440 me. hai| cAroM pratimAeM paca pAdapITha para khaDI hai / mukha khaMDita mI. AkAra kI sapheda baluA patthara para nirmita (sa. kra. hai evaM prabhAvalI se alakRta hai| 80410x40 se. mI. 131) yaha pratimA pratimA, pratimAkramAMka 115 ke anuAkAra kI pratimA kacchapadhAta kAlIna zilpakalA ke anurUpa hai| gvAliyara durga se hI prApta dUsarI sarvatobhadrikA pratimA gvAliyara se hI prApta pAMcavIM sarvatobhadrikA pratimA (sa. kra. 362) me cAro ora kAyotsarga mudrA me tIrthakara me cAro tarapha padmAsana mudrA me tIrthakara pratimA aMkita pratimAeM akita haiN| prathama ora kuntalita keza, prabhAmaMDala, hai| (saM. kra. 261) prathama ora tIrthakara AdinAtha pAzrIvatsa yukta tIrthakara AdinAtha haiM, donoM ora cAMvara. sana meM meM baiThe hue hai| sira para kuntalita keza, jinakI pAriyoM eva yakSa gomukha yakSI cakrezvarI kA Alekhana hai| jaTAeM skaMdha taka phailI huI hai| sira ke pIche prabhAmaNDala dUsarI ora tIrthaMkara neminAtha kuntalita keza, karNacApa, banA hai| pAdapITha para siMha eva cakra kA aMkana hai| dUsare zrIvatsa yukta hai| dono ora cAMvaradhArI va yakSa gomedha ora padmAsana meM tIrthakara neminAtha baiThe hue haiN| sira para yakSI AbakA akita hai| nIce lekha zrIvAvaTa likhA hai| kuntalita keza, pIche prabhAmaNDala hai| pAdapITha para vipatIsarI ora kuntalita keza, karNacApa, prabhAmaNDala yukta rIta dizA me mukha kiye siMha eva cakra akita hai| tIsarI tIrthakara zAntinAtha hai| donoM ora cAMvaradhArI khar3e hai| ora tIthaMkara mahAvIra papAsana meM baiThe hai, mukha khaNDita nIce pAdapITha para zAntinAtha kA dhvaja lAMchana mRga eva hai| sira ke pIche prabhAmaNDala hai| vakSa para zrIvatsa cihna, yama garuNa yakSI mahAmAnasI kA aMkana hai| nIce lekha zrI pAdapITha para viparIta dizA meM mukha kiye siMho kA akana sAtila zrI kalalA likhA huA hai| cauthI ora tIrthakara hai| cauthI tarapha tIrthakara pAzrvanAtha papAsana meM baiThe hue pArzvanAtha sarpakaNa, nAgamauli, karNacApa, zrIvatsa se alakRta hai| sira ke Upara saptaphaNa nAga moli hai, pAdapITha para hai| donoM ora cAMvaradhArI khar3e hae hai evaM yakSa dharaNa pakSI viparIta dizA me mukha kiye siMha, cakra eva pUjaka akita padmAvatI kA Alekhana hai| 135465450 se. mI. hai| pratimA ke vitAna me cAro ora madaga vAdaka, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendrIya saMgrahAlaya gUjarI mahala gvAliyara meM saMrakSita sarvatobhadrikA pratimAe~ 27 mAlAdhArI vidyAdhara, nIce pAdapITha para cAroM ora bAraha se. mI. AkAra kI hai| jina pratimA evaM aThAraha paricArakoM kA Alekhana hai| purAtattva evaM saMgrahAlaya, nalaghara baluA patthara para nirmita pratimA-115460460 subhASa sTeDiyama ke pIche, rAyapura (ma.pra.) sandarbha-sUcI 1. tivArI mAruti nandana prasAda "jaina pratimA vijJAna" 3. saMgrahAlaya meM surakSita elabama me chAyAcitra kramAMka vArANasI 1981, pR. 148-46. 62 isakA prAptisthAna gvAliyara durga likhA hai| 2. ThAkura esa. Ara. kaiTalaoNga Apha, skapcarsa ina dI 4. ThAkura ema. Ara. pUrvokta pR. 23 kramAka 16. AkilAjikala myUjiyama gvAliyara ema. bI. pRSTha 5. sagrahAlaya meM surakSita elabama meM chAyAcitra kramAMka 20, kramAka 2. 63 para isa pratimA sthAna gvAliyara durga likhA hai. pR0 22 kA zeSAza) brAhmI se usakA mela baiTha jAtA hai| vartalAkAra to akSaro to be known as nana, mona alphabet. (Trake gola-gona hone ke kAraNa kahA gayA hogaa| vancore Archicolugical Series, Vol. XVInAnA monA lipi--uparyukta lipi ko nAnA monA devanAgarI uccAraNa lekhaka ne die haiM / namo'stu kA prayoga jano dvArA devadarzana, devapUjana meM prArambha me hI pratidina yA nAnama monam bhI kahA jAtA hai| isa sambandha me zrI kiyA jAtA hai / muni, sAno aura yakSa-yakSaNiyo ko bhI gopInAtha gava ne likhA hai-"The name Nana-Mona namo'stu kiyA jAtA hai| is given to it be couse at the time, when the alphabet is taught to chidren for the first kAlAMtara meM vajheLattu ke do bheda aura bhI hae / ata time, the 'benedictory' words 'namostu' etc me gratha lipi jisame saskRta likhI jAto hai, apanA lI are vegun, which are spelt nana (nAnA) mona gaI / malayAlama bhASA kI lipi me bhI sudhAra hue / mudraNa (monA) ittanna (ittannA), tina (tInA) that is na, ke kAraNa bhI ye sudhAra kie ge| mo and tu and the alphabet, therefore came ****** ******************* KKKXKk AvazyakatA vIra sevA mandira zodha-saMsthAna ke lie prAkRta-saMskRta-aMgrejI ke jJAtA siddhAntajJa yogya vidvAna kI AvazyakatA hai| AvAsa, pAnI, bijalI ko samacita vyavasthA upalabdha hai| mAnadeya ke rUpa meM svIkArya vetana diyA jaaygaa| kRpayA vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-110002 se saMparka kreN| -subhASa jaina, mahAsaciva ***********kkkkkkkkkkkxx ********* *XXXX Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paM0 devIdAsa kRta caubIsI-stuti zrI AdinAtha stuti savaiyA ikatosA -sobhita utaMga jAko Nika (dhanuSa) se pAMca aMga parama suraMga pItavarNa ati bhArI hai| gUna so athaMga dekhi lAjata anaMga koTi koTi sUra soma jAteM prabhA adhikArI hai| duvidha prakAra saMga jAkai go na saravaMga hari ke bhajaMga bhI trasanA nivArI hai| hota mana paMkaja su sunata abhaMga jAko ai(au)se nAbhi naMdana ko vaMdanA hamArI hai // 1 // ajitanAtha stuti chappaya-dravya bhAva no karma kaMjanAsana samAna hima / janma jarA aru marana timira chaya karana bhAna jima / sukha samudra gaMbhora mAra kAMtAra hutAsana / sakala doSa pAvaka pracaNDa jhara megha vinAsana / jJAya(i)ka samasta jaga jagata guru bhavya puri(ru)Sa tArana tarana / baMdI trikAla sutrisuddhi kara ajita jinezvara ke carana // 2 // zrI saMbhavanAtha stuti savaiyA-- moha karma choni kai suparama pravIna bhaye phaTika (sphaTika)mani bhAjana maMjhAra jaise nIra hai| suddha jJAna sAhajika sUraja prakAse hiye nahI anutimira parokSa tAko pIra hai| sakala padAratha ke paracI pratakSya deva tinhi teM jagatraya ke viSai na dhora vIra haiN| jayavaMtU hohu ame saMbhava jinezvara jU jAka sukha dukha kona karatA sarIra he // 3 // zrI abhinaMdana stuti savaiyA teIsA-cAra prakAra mahAguna sAra kare tinhi ghAsana karma nikaMdana / dharma mayI upadeza suna tasu sotala hota hRdaya jima candana / indra narendra dharaNendra jatI saba loka pato sUkara pada vaMdana / ghAli (DAli)gara (gale )tinhi kI gunamAla trisuddha trikAla namau abhinaMdana // 4 // _ zrI sumatinAtha stuti savaiyA 31-- moha ko marama chedi sahaja svarUpa vedi tajyo saba kheda sukha kArana mukati ke / subhAsubha karma mala dhoi vItarAga bhaye surAla)jhe sudukhateM nidAna cAra gati ke / kSAyaka samUha jJAna jJAyaka samasta loka nAyaka so suraga uraga narapati ke| namo kara jori sIsu nAi(ya) so samatinAtha mere hRdaya hUjai Ani karatA samati ke // 5 // zrI padmaprabha stuti savaivA 32-vinAzIka jagata jaba loki je udAsa bhaye choDi saba raMga ho abhaMga vanu liyo hai| jori pada padma aDola mahA AtmIka jahAM nAsAgra ho samagra dhyAna diyo hai| hiradai padma jAke viSai mana rAkhyo thaMbhi chapada svarUpa ho atIndriya rasa piyo hai| jeI padma prabhu jinesa jU ne pAi nija Apana labdhi vibhAva dUri kiyo hai // 6 // zrI sva(sa)pArzvanAtha stuti savaiyA 31-vinaseM vibhAva jAhI china meM asaddha rUpa tAhI china sahaja svarUpa tinhi karakhe (sse)| mati su(zru)ti Adi dai(cha) su dAha dukha dUri bhayo hRdai tAsa suddha AtmIka jala varaSe / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 zrI paM0 devIdAsa kRta caubIsI-stuti kevala sadi(da)STi AI saMpati aTTa pAI sakala padAratha samaya meM eka prphe| tinahI sapArasa jinesa ko bar3AI jAke sunai jaga mAhi bhavya prAno mahAM haraSe // 7 // zrI candraprabhu stuti kaNDari(la)yA-devA devAnike mahAcandrA prabhu pada jaahi| baMdI bhavi ura kamalinI vigasata dekhe taahi| vigasata dekheM tAhi sa to saba loka prkaasii| ketaka kareM prakAsa candramahiM jyoti jraasii| vimalacandra maha cinha devavAnI sama mevA / caMdA sahita kalaMka ve sa nikalaMkita devA / / / / pahupa daMta stuti kavitta chaMda-mArayo mana tinhi madana Darayo pi(pU)ni bhagata aMta tihi milI na thAni / samosarana mahi so prabha paga lara pahapa rUpa ho varaSau Ani / puni tinhi kI sunAma mahimA sauM apaguna bhayau mahAguna khAni / teI pahapadaMta jinavara ke sevata carana kamala hama jAni / / 6 / / zrI sItala nAtha stuti kavitta chaMda-sItala sarasa bhAva samatA rasa kari saparama atara ura bhiino| ati sItala tuSAra sama pragaTe guna ura karama kamala bana dono| darasana jJAna carana puni sItala niramala jage sahaja guna tiino| sItalanAtha namoM sa Apu tinhi sahaja subhAba Apa lakhi lInau / / 10 / / zrI zrIyaMsa (zreyAMsa) nAtha stuti savaiyA 2.-causaTha caMvari jAke sIsa sara Isa DhAraM atizaya virAjamAna tAsa cAri agre| ATha pratihAra ana aMta hai catuSTaya ko sati nhi ko prakAza lokAloka varSe vgre| kSudhA taSA Adi je surahita aThAraha doSa suddha pada pAya mokSapurI kAjai ddgre| dharika sahAtha mAtha namauM so zrIyAMsanAtha miTa tinhi soM sajagasau anAdi jhagare // 11 // zrI vAsupUjya stuti savaiyA 31-ghAtiyA karama maiTi sahaja svarUpa meMTi bhaye bhavya tinheM je karaiyA jJAna dAna ke| hetu lAbha moSa (kSa) ko suAtama adoSa ko atIndriya sakha bhAga atarAya karai hAna ke| upabhoga aMtarAya jaisI vibhUti pAi samo saranAdi sukha heta niravAna ke| vIraja anaMta vratya darzana prakAzyo satya ase vAsupUjya so samudra zuddha jJAna ke // 12 / / zrI vimala nAtha stuti teIsA-nirmala dharma gahyau tinhi parma sanirmala paMtha lahyo paramAratha / nirmala dhyAna dharayo sarvajJa jagyo ati nirmala jJAna jathAratha / nimala sukkha sunirmala dRSTi viSaM saba bhAsi rahe supadAratha / nirmala nAtha ko hamarI mati jyauM apanI sukaryo saba svAratha // 13 // zrI anaMtanAtha stati savaiyA 31-sahaja subhAva hI sauM vItata vikalpa sabai lakhau tinhi jagata vilAsa jaise spno| jAnibo sajAnyo dekhi vohato sudekho saba divyo jJAna darzana khipyo samasta jhpno| . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30, barSa 45, ki0 2 anekAnta aMtarAya karma aMta kiye taiM anaMta bala bhayo moha mardana anaMta sukha thpnau| jayavaMta hohu ase jaga meM anaMtanAtha pAyo tinhi sadA ko gamAyau rUpa apanI // 14 // zrI dharmanAtha stuti savaiyA 62---guna kauM anaMta jAke gana phana patI thAke rasanA sahasa kari pAru nahIM pAyo hai| ghAtiyA karama cAri ATha daza doSa TAri sakati samhAra bhavabhamana nasAyo hai| parama atIndriya jJAna pragaTyo sahaja Ana ati sukha dAna paradhAna pada pAyo hai| ase dharmanAtha liye mu:ti vadhU so sAtha jAko devIdAsa hAtha jori sosu nAyo hai // 15 // zrI zAMtinAtha stuti teIsA-suddhopayoga atIndriya bhoga lahyau tinhi karma kalaMka nivaare| eka samai (maya) mahi je sarvajJa sahI saba loka vilokana hAre / prajata je bhavi yA jaga meM tinhi pUnya udaya pada uttama dhaare| te bhagavaMta anAdi anaMta basau ura sAMti jinesa hamAre // 16 // zrI kuMthanAtha stuti| savaiyA 31-jAke guna dhyAve te su pAvai paramAratha ke jAkai jasa gAvai koTi tIratha ke kiye maiM / jAke baina sane naina khule ura aMtara ke jAko nAma leta phala mahAdAna diye maiM / jAkI karai baMdanA ke pApa ko nikaMdanA hai dekhe rUpa sakha jyau atIndriya rasa piye maiM / teI kuMthanAtha jU sAtha mokSa mAraga ke devIdAsa kahai je suvaso mere hiye mai / / 17 / / zrI arahanAtha stuti savaiyA 31-moha ripu bAMdhi tinhi subhaTa kaSAya sAdhe dhodhe manu madana vilAta bhayo Dari ke| Apane sa sahaja svabhAva suddha naukA baiThi pAra bhaye tRSNA apAra nado tari ke| liyo pada sAhajIka parama adoSa hoi janma jarA maranAdi sakhA chAMDi kari ke| baMdanA sa kaoNrja aMse araha jinezvara kI hoi ke trisuddha hAtha jor3i sIsu dhari ke // 18 / / zrI malya (lli)nAtha stuti teIsA-mAri mahAbalavaMta hanyau sujanyo sukha rAga virodha vitoto| indrina ko bisayo viu(vyo)pAra hato ati hoM dukha kArana liitii| svAratha suddha jagyau paramAratha kArana kheda sabai jaga jotii| malya jinesa asalya bhaye tinhi Apuna ha apanI pada cIto // 16 // zrI muni so(su)vRtta stuti teIsA-ari parigraha TAri mahAvrata dhAri mithyAtva miTai dukha bhuujau| sesa naresa suresa sabai jaba Ani mahAM tinhiko pada puujii| jA sama aura nahIM jaga meM sukha kArana deva niraMjana duujo| prAna adhAra sudho tinhi ke jayavaMta sadA muni sovata hUjI // 20 // zrI naminAtha stati teIsA-dhyAna kRpANa te kodha nidAna hanyo tinhI mAna balo chala lobhaa| rAja vibhati anitya lakho saba nIra bharai na rahai jimi zobhA / (zeSa AvaraNa pR0 3 para) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dila kI bAta dila se kaho-aura ro lie! C padmacandra zAstro saM0 'anekAnta' kAza, ekAMgI AtmacarcA na hotI to AtmA zabda, sparza, rUpa, rasa-gandha rAhata, avyaya, bhArata dharmapradhAna deza rahA hai aura dharma kA sambandha anAdi ananna, mahAn aura dhruva hai, usako prApta kara AtmA se hai| ataH sabhI dharmoM ne prAya: AtmA ko kisI mRtyu ke mukha sa chUTa jAtA hai| na kisI rUpa meM mAnA hai| jano ne AtmA ko satatra anya upaniSadoM meM bhI kahI prajApati, indra aura dravya aura anyo me kisI ne brahma kA aMza aura kinhI na asuro aura kahI bhAradvAja aura sanatkumAra ke mAdhyama se aura kisI rUpa meN| phalata: samaya-samaya para logo meM AtmA kI jijJAsA rahatI rahI hai aura carcAeM bhI hotI pAnmA kI carcA hai| isa prakAra usa samaya Atma-jijJAsA rahI haiN| upaniSad kAla me to isa carcA kA vizeSa kI dhArA pravAhita hotI rhii| " jora rahA hai| kaThopaniSada meM eka prasaga meM kahA hai ki jInayo me to AtmA kI upalabdhi kA mArga anAdi jaba uddAka RSi ne Rtvijo ko apanA sarvasva dAna me pravAhita rahA hai| bhUtakAla kI ananta caubImI aura de diyA aura vaha zeSa bacI bUr3hI goo ko bhI dAna me ananta aparigrahI muni jJAna aura cAritra ke bala para dene lagA taba usake putra naciketA ne use kahA-pitA prA.mA ke svarUpa kA avagama kara zuddha dazA ko prApta hote jI, ina bUDhI gauo ko dAna me kyoM de rahe haiM ? Apake rahe haiN| hA~, uname vizeSatA yaha rahI ki ve bheda-jJAna sarvasva me to maiM bhI hUM, mujhe dAna meM de diijie| jaba dvArA AtmasvarUpa ke usa pada ko prApti ke lie, para se pitA ne naciketA ke bArambAra kahane para bhI koI uttara bhinna-ekAkI-aparigrahI hone me tatpara rahakara hI Atmana diyaa| naciketA ne phira-phira kahanA cAlU rakhA / taba darzana yA Atma-svarUpa kI upalabdhi kara sake haiM / yadi ve kupita ho pitA ne kahA ki jA, tujhe maiM yama ko detA huuN| tyAgarUpa cAritra ke binA AtmA kI korI raTa yA carcA aisA sunate hI naciketA yama ke dvAra para jA phuc|| mAtra para avalambita rahate to kadAcit bho zuddha Atmatva vahIM mAlUma huA ki yamarAja kahIM bAhara gae hai| taba ko prApta na hote| yama ke dvAra para tIna dina-rAta bhakhA.pyAsA paDA rhaa| jainiyoM ke mAnya mUla-prAcArya kundakunda ne spaSTa jaba yama pAye to isakI lagana meM prasanna hokara kahA - tujhe maiM tIna varadAna detA hai| bo| aura mAMga le| naci "ahamiyako khalu suddho basaNa-NANa maiyo sdaa'ruuvii| katA ne varadAna lene se inkAra kara diyA aura kahA ki Na vi asthi majjha kiMci vi pragaNaM paramANamittaM pi||" mujhe to mApa AtmA kA svarUpa batAiye / yama ne kahA tU nahI samajha sakegA, isa AtmA ke viSaya me to bar3e-bar3e maiM ekAkI (akennA) hu, maiM nizcaya hI (svabhAvataH) maharSi bhI nahIM mamajha pAe hai| phira bhI AtmA kA svarUpa zuddha hU, maiM darzana-jJAna maya aura arUpI (rUpa-rasa-gaMdha jaisA hai use suna sparza se rahita) hU / anya paramANu mAtra bhI merA nahI hai| 'azabdamasparzamarUpamavyaya isakA Azaya aiyA ki jaba anya paramANu mAtra bhI merA tathArasaM nityamagagdhavacca yat / nahI hai taba maiM ekAkI, zuddha, pUrNadarzana jJAnarUpa aura arUpI pranAthanantaM mahataH paraM dhra, hai| athavA jaba maiM Nuddha hU taba anya paramANu mAtra (bhI) nicAbhya tanmRtyumukhAt pramucyate / / ' merA nahI hai| isa bhAti gAthA kI donoM paktiyAM paraspara Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, varSa 45, ki02 anekAnta sApekSa haiM, isa bhAMti AtmA kA svarUpa hai / jaba ki Aja sudhAra hetu bhI naitika-zikSA samitiyAM sthApita karane kI kucha Atma-vAdiyo ne prAyaH gAthA kI prathama pakti mAtra cintA taka bhI kI jAne lagI hai, yAnI kIcar3a meM paira ko grAhya mAna dUsarI pakti ko usame ghaTita karane kI sAno aura phira dhoo| kheda ! Aja jo loga tyAga kie sarvathA hI upekSA kara dI hai| isakA pariNAma yaha hotA binA jo samyagdarzana prApti aura Atma-darzana karAne kI jA rahA hai ki AtmavAdI bhI mithyArUpa ekAgI mArga para dhuna me lage haiM, unheM socanA cAhie ki unheM kitanA bar3hate jA rahe hai aura sAdhAraNa vyavahAra AcaraNa meM bhI Atma-darzanA huA aura kitanA samyagdarzana ? yA unake muMha mor3ane lage haiN| upadezoM se kitano ne Atmadarzana yA samyagdarzana prApta AtmA ke arUpI hone kA tAtparya he usameM pudgala kiyA? yadi do-cAra ho to nAma soce| AgamAnusAra sambandhI una guNo kA abhAva, jo indriyo va mana ko to ye viSaya kevalIgamya hai aura Atmadarzana kI agrAhya aura rAgI chapastha kI pahaM ke bAhara hai, aise meM prApti virAga-kSaNa ke AdhIna hai| anyathA, AcAryoM ne indriyAdhIna gagI chamasthoM dvArA arUpI AtmA kA / rAga-bhAva ke tyAga para bala na dekara, isa dharma ko vItasAkSAtkAra sarvathA asambhava hai| phalata: chadmastho kA kartavya gaga kA dharma na kahakara, sarAgiyo kA dharma kaha diyA hotA aura hamAre deva bhI vItarAgI deva na hokara rAgIhai ki jo A~kha, kAna, na ka mana Adi jJAnandriyA~ unhe deva hote| milI haiM unakA upayoga bAhya-padArthoM kI sahI jAnakArI me kareM---bAraha bhAvanAoM ke dvArA unI asAratA kA eka ne kahA- samyagdarzana-Atmadarzana to cauthe guNacintana kare aura use virakta hoveN| para se alaga hokara sthAna meM ho jAtA hai| taba hamane pUchA--- ye to batAo AtmA mvaya hI strabhava !: svaya neha jaapgaa| svabhAna ki Apako cautha guNa sthAna hai yA pahilA? aura Apako meM Ane kA prayatna nahIM hotaa| jaina ke nUsAra to para usa jJAna ke me huA? kyA, agama me kahI chamastha ko se virakta honA hI vItarAgatA hai--sva me Ane kA prayatA / isake jJAna ho jAne kI bAta kahI hai? kyA kevalo ke bhI to sva ke prati rAga-bhAva hai aura rAga-bhAva jaina me sivAya anya koI isa bAta ko jAna sakatA hai? aadi| sarvathA vajita hai| jaina ke anusAra to jitanI-jitanI so logo ne viraktatA aura tyAga ke binA, apane virAgatA hai utanI-utanI jainatva ke prati nikaTatA aura parigraha-pASaNa ke pApa ko chupAne ke lie tyAga-rUpa jitanA-jitanA rAga utanI-utanI saMsAra paripATI ko cAritra ke kaThina zrama se bacate hae managaDhanta bAteM gaDha nttike| kyo ki jana-mata me viraktatA mAtra hI Atma- lI hai aura ulTe mArga para cala / lI hai aura ulTe mArga para cala par3e haiM-sasAra ke padArthoM jJAna aura mukti kA dvAra hai| kI asAratA jaisI asaliyata ko jAna kara uname virakti hamAre pUrva mahApuruSoM ne vairAgya bhAva se Atma-darzana lene kI bajAya parigraha sameTe hue, adRzya-arUpI AtmA dekhane dikhAne, pahicAnane-pahicanavAne ke vyartha prayatna me pAyA aura mukti mArga khojA hai / aura Aja vairAgya-nAva laga par3e hai -jaise ve parigraha kI baDhavArI karate hI adRzya ko tilAMjali de... parigraha meM lipaTe-lipaTe, parigraha bar3hAte, AtmA ko pA lege aura binA cAritra pAlana kieindriya viSayoM meM rata rahate --uname rasa lete hae, Atma rAga-bhAva me AtmA ko pA leMge? yA isa bhAMti ve karo carcA karate sunate-sunAte AtmA ke sAkSAtkAra kara lene kI ke mArga, vItarAgatva ko mAta de dege ? jo paripATI cala par3I hai vaha saMsAra pAra karAne vAlI nahI-- vaha to logoM ko bhulAve meM DAlane kA phareba hai| kyA kareM? koI sunatA nahI aura jaina kI aisI dazA aisI mithyA paripATI ne to jainoM kI sthUla vyavahArI pahi- para genA AtA hai| socate hai-ekAMgo Atma-carcA na cAna kohI tirohita kara diyA hai aura bAlako ke naitika hotI no naitika stara-pavahAra cAritra to banA sudhAra ke prayatna ke sAtha aba yuvA aura vRddho ke cAritra- rhtaa| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAna nahIM milate: inako khuza karane kI bAta aura kyoM karegA inake mana loga kahate haiM aba vidvAn hI nahI milate / hama kahate cIte mAphika ? vaha to socegAhaiM-vidvAno ko samajhane vAle hI kahAM kitane haiM ? jo tvaM rAjA vayamapyupAsita guruH prjnyaabhimaanonntaaH|' vidvAna taiyAra hoM? ukta prasaMga aura artha-yuga ke prabhAva phalataH yaha to vyApArI ko socanA hogA ki vaha ko jAna pUrva vidvAnoM ne apanI saMtAna ko apanI lAina dharma-rakSaNa ke lie vidvAna kI sahAya kare yA dharma-vidyA se moDA aura unakI saMtAna prAyaH pAzvAtya zikSA meM ko paise kamAne me prayoga karane vAle kI? hamArI samajha dakSa banI aura maje meM haiN| yaha artha yuga kA hI prabhAva hai se samAja ne ThIka se nahI samajhA aura vidvAnoM kA abhAva ki Aja prAya: kitane hI no-sikhie taka ThaharAva kara, hotA gyaa| yahAM taka ki gata samaya meM kaI svAbhimAnI pUjA-pATha, vivAha, pratiSThA aura vidhAna se dhArmika prakANDa vidvAna taka abhAva me ghuTate-ghuTate dama tor3a ge| kRtya karA paisA baTorane ke dhande meM lage hai-jinavANI para, dhanya hai unheM aura unakI vidvattA ko jo bike nhiiN| ko becanA kahAM taka usakI vinaya hai, ise socie ? hame samAja kI ukta dazA para ronA AtA hai aura dila dUsarI ora artha-vyavasAyI haiM jo marjI mAphika kArya kara kI bAta dila se kahakara ro lete haiM-sunatA koI nhiiN| dene ke kAraNa ina dharma-vyavasAiyoM ko prabhUta dhana dene para hama kaI netAoM ko kahate rahe haiM-Thosa vidvAn taiyAra tule hai-ThIka hI hai mAphika AcaraNa karane vAle ko karane meM dhana lgaao| para, kisakA dhyAna hai aura kise kauna nahIM cAhatA? phursata hai yaza-arjana ke sivAya? bhalA, vidvAna meM yaha bAteM kahA~ ? vidvAna kyoM kahegA, 00 (pR0 30 kA zeSAMza) je niravAri visaddha bhaye tana ceni karma pUrAtama gobhaa| zro naminAya sadA ziva (siu) ke guna kI varanauM sa kahA kari zobhA // 21 // zrI neminAtha stuti taiIsA-rAjamatI so triyA taji ke pani mokha vadha satriyA ko sidhaare| rAja vibhau/bhava) tajikai sabahI saba jIva nidAna daai hitakAre / Atama dhyAna dharayo girinAri pai karma kalaMka sabai tinhi jAre / jAdauM ko vaMsa karo saba nirmala jai (ya) jaganAtha jagatraya bhAre // 22 // zrI pAzvanAtha stuta savaiyA 32--nAma ko bar3AI jAke pAhana supAI kAha tAhi sparza hohi kaMcana su loha ko| aciraja kahA hai tinhi ko nija dhyAna dharai hota hai vinAsa rAgadoSa aru moha ko| tina hI batAyo mokSa mAraga prakaTarUpa pArive ko kama cetana vichoha ko| dekho prabha pArasa ko parama svarUpa jAne bhayo so karai yA suddha Atama kI Toha ko // 23 // zrI dharddhamAna stati savaiyA-sakala suresa sIsa nAvata asura Isa jAke guna dhyAvata naresa sarva desa ke| dhoI maila kama cAra ghAtiyA pavitra bhaye thira ho akaMpa virSe AtmA pradesa ke / tArana samartha bhavasAgara trilokanAtha kartA anUpa suddha dharma upadesa ke| ase varddhamAna jU ko baMdanA trikAla karauM dAtA hamakauM su hohu sumati sadesa ke // 24 // saujanya : zrI kundanalAla jaina, dillI vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with tbe Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana gasamba-prazAsti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita pUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM pora paM. paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya. paricayAtmaka prastAvanA se pralaMkRta, sajilda / ... banavamba-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraMza ke 122 maprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA mahatvapUrNa sNgrh| pacapana pranthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda zAstrI / sajildA 15... bhavaNabelagola aura dakSiNa ke pramya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha sadhyA 74, sajilda / ana lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM):saM050 bAlabAda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI panacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya takaMpUrNa vivecana 2-00 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jain References.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume II contains 1045 to 1918 pages size crowa octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 600-00 - sampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI pacandra zAstro prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie mudrita, gItA priMTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 prinTeDa patrikA baka-paMkiTa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandirakA traimAsika anakAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 45 : ki0 3 julAI-sitambara 1992 isa aMka meM kama viSaya 1. upadezI-pada 2. akalaMka deva kI maulika kRti tattvArthavArtika -DA. ramezacandra jaina 3. saMskRta jaina pampU aura campUkAvya -DaoN. kapUracandra jaina 4. sAMkhya aura jaina darzana meM Izvara -DA. sudarzana lAla jaina 5. nAgadeva jaina mandira nagapurA -zrI nareza kumAra pAThaka 6. A0 kundakunda aura jaina dArzanika pramANa vyavasthA -DA. kamaleza jaina, vArANasI 7. kasAya pAhur3a sutta (zuddhi-patra) 8. jaina muni-caryA-zrI bAbUlAla jaina, kalakattA vaale| 6. zrI zAMtinAtha carita saMbaMdhI sAhitya -ku. mRdulA kumArI, bijanaura 10. dila kI bAta dila se kahI-aura ro lie -dhI papacandra zAstrI 'saMpAdaka'. 11. visaMgatiyAM dUra kaise hoM -mahAsaciva vIra sevA maMdira kavara pR. 2 12. saMcayita zAna-kaNa-zrImAntIlAla jaina kAgajI , 3 prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visaMgatiyA~ dUra kaise hoM ? hamAre eka prasiddha AcAryazrI sabhA ko saMbodhita kara rahe the| unakI prastuti mana ko chane vAlI thii| unhoMne kahA-'Aja cAroM ora hiMsA kA bolabAlA hai| jaina samAja zAkAhAra ke sArvajanika pracAra meM to lagI hai kintu Aja jainoM ko hI saMbodhita karanA par3a rahA hai ki ve svayaM aNDA, mAMsa, madirA aura dhUmrapAna Adi kA sevana na kreN| jaino ko to ATha mUlaguNadhArI honA caahie| hamAre zAstroM meM madya, mAMsa, madha aura pAMca udumbara phaloM ke tyAga kA tathA jhaMTha, corI, kuzola aura parigraha ko kama karane kA upadeza hai|' yaha eka gambhIra viSaya hai ki samAja meM kahIM na kahI, kisI na kisI rUpa meM aisI barAiyA~ haiN| hamAre samAja ke kaI bar3e netAoM, pracArako ora dharmakSetra ke kaI sAmAjika vyaktiyoM ko rAtri bhojana karate taka dekhA jAtA hai aura dhUmrapAna to sAdhAraNa-sI bAta hai| kahIM-kahIM aNDe ko zAkAhAra kI saMjJA dekara usake sevana kI paripATI bhI bar3hAI jA rahI hai| kucha logoM meM dhana ko pracaratA unheM pAMca sitArA hoTaloM taka khIMca rahI hai / vivAha Adi hoTaloM meM hone lage haiN| vahA~ zAkAhAra kA prabandha batAyA jAtA hai, para spaSTa dekhA jA sakatA hai ki ina hoTaloM meM bhojana banAne, parosane Adi ke vartanoM meM bheda nahIM hotaa| isa prakAra AcArahInatA kI vaddhi dharmalopa kA spaSTa saketa de rahI hai| yadi aisI barAiyoM ko na rokA gayA to vaha dina bhI hameM dekhanA par3a sakatA hai ki yaha pUchane para majabUra honA par3e ki-kyA Apa zAkAhArI jaina haiM ? / yadi ApAravAna tyAgI, vidvAna, netA isa ora lakSya deM aura patrikAeM dhyAna dekara niSpakSa ImAnadArI se pracAra kareM to jaina kA rakSaNa saMbhava hai| kyA kaheM patrikAoM ke bAre me? prAyaH kaI patra-patrikAe~ pakSoM ko khoMcAtAnI meM phaMso hai| aisA bhI vyaktigata patrikAeM haiM jA nijo svAtha aura Teka maMgkSaNa meM sArvajanika saMsthAoM para bhI vyartha ke mithyA kuThArAghAta karatI haiN| pichale dinoM 'tIrthakara' patrikA ne hI saMsthA vIra sevA mandira ko badanAma karane ke lie kaI lekha prakAzita kie aura jaba unheM vIra sega mandira se rajisTarDa posTa dvArA sapramANa spaSTIkaraNa chapAne ke lie bhejA gayA to ve Aja taka maMha chapAe hae haiM- hamArA spaSTIkaraNa nahI chApa ske| hAlA ki saMpAdaka mahodaya zAkAhAra ke pracAra meM lagna haiM, para hameM to vizeSa kheda huA 'tIthaMkara' agasta 62 ke aMka meM chape anuttara-yogI saMbaMdho sAmagro ke betuke kokazAstra jaise azlola azoM ko pddh'kr| kaI logoM ne hameM kahA bhI aura kaiyoM ne to aMka ke pRSTha 24-25 ho phAr3a pheNke| (pAThaka unheM par3hakara dekheN)| hamArA uddezya kiso ko badanAma karanA nahIM aura nA ho 'tIrthakara' kI taraha koI pratizodha / ye to eka hakIkata hai jisake prati kheda honA caahie| netAoM, tyAgiyoM, pracArakoM va dharma premiyoM aura patrakAroM Adi ko saMyama va sacAI vRddhi ko dizA meM niHsvArtha bhAva se sAvadhAna ho, pravartana karanA caahie| tabho visaMgatiyA~ dUra ho sakatI haiN| mahAsaciva : vora sevA mandira Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na TIMUR - paramAgamasya bIjaM niSibajAtpandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam / / vora-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2518, vi0 saM0 2046 varSa 45 / julAI-sitambara 1962 kiraNa 3 / upadezI-pada mata rAco dho-dhaarii| bhava raMga-thaMma sama jAnake, mata rAcI dhii-dhaaro| jandrajAla ko khyAla moha Thaga vibhrama pAsa psaarii|| cahaMgati vipatimayI jAmeM jana, bhramata bharata dukha bhaarii| rAmA mA, mA bAmA, suta pitu, sutA zvasA, avtaaro|| ko acaMbha jahA~ Apa Apa ke putradazA vistaaro| ghora naraka dukha ora na chora na leza na sukha vistaarii|| sura nara pracura viSaya jura jAre, ko sukhiyA sNsaarii| maMDala hai akhaMDala china meM, napa kRmi, sadhana bhikhaarii| jA suta-viraha marI ha bAdhini, tA suta deha vivaarii|| ziza na hitAhita jJAna, taruna ura madana bahana prmaarii| vaddha bhaye vikalaMgo thAye, kona dazA sukhkaaro|| yo asAra lakha chAra mavya bhaTa bhaye mokha-maga caarii| yAteM hoha udAsa 'daula' aba, bhaja jinapati jgtaarii|| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age: akalaGkadeva kI maulika kRti tattvArthavAtika DaoN ramezacanda jaina, bijanaura veda samIkSA-prathama adhyAya ke dUsare sUtra kI samaya akalaGkadeva ne prAyaH bauddha, nyAya-vaizeSika aura dhyAkhyA meM "puruSa evedaM sarvam" ityAdi Rgveda ke puruSa- sAMkhya ko dRSTi me rakhA hai, kintu iname bhI bauddha mantavyoM sUkta kI pakti uddhRta karate hue kahA gayA hai ki Rgveda kI unhoMne jagaha-jagaha AlocanA kI hai| isakA kAraNa me puruSa hI sarva hai, vahI tattva hai| usakA zraddhAna samyaga- yaha hai ki unake samaya bauddhadharma jainadharma kA prabala virodhI darzana hai| yaha kahanA ucita nahIM hai; kyoMki advaitavAda me dharma thaa| bauddhadharma kA marmasparzI adhyayana karane hetu kriyA-kAraka Adi samasta bheda-vyavahAra kA lopa ho akalaGkadeva ko chipakara bauddha maTha me rahanA par3A thaa| jAtA hai| isa hetu unhe aneka kaSTo kA sAmanA karanA par3A, kintu AThaveM adhyAya ke prathama sUtra kI vyAkhyA meM bAda- ve duHkhoM ke bIca rahakara bhI ghabarAe nhiiN| bauddha zAstroM rAyaNa, vasu, jaimini Adi zrutavihita kriyA pro kA anu- kA adhyayana kara unhoMne jagaha-2 unase zAstrArtha kara jaina ThAna karane vAloM ko ajJAnI kahA hai; kyoMki inhone darzana ko vijaya dundubhI bjaayii| unako tarkapUrNa pratibhA prANivadha ko dharma kA sAdhana mAnA hai| samasta prANiyoM ko dekhate hae unheM prakalaGka brahma kahA jAne lgaa| ke hita ke anuzAsana meM jo pravRtti karAtA hai, vahI Agama tatvArthavArtika ke katipaya sthala hama udAharaNa rUpa meM ho sakatA hai, hiMsAvidhAyI vacanoM kA kathana karane vAle prastuta karate haiN| jisase unakI bauddhavidyA meM gaharI paMTha Agama nahI ho sakate, jaise dasyujanoM ke vcn'| anavasthAna kI jAnakArI prApta hotI hai| hone se bhI ye Agama nahIM haiM arthAt kahI hiMsA aura kahI prathama adhyAya ke prathama sUtra kI vyAkhyA me kahA gayA ahiMsA kA paraspara virodhI kathana iname milatA hai| hai ki yadyapi boddha rUpa, vedanA, sajA, saskAra aura vijJAna jaise pUnarvasU pahalA hai puSpa pahalA hai, ye paraspara virodhI ina pAMca skandhoM ke nirodha se AtmA ke abhAva rUpa mokSa vacana hone se anavasthita evaM apramANa hai, usI prakAra ke anyathA lakSaNa kI kalpanA karate hai| tathApi karmaveda bhI kahI para pazuvadha ko dharma kA hetu kahA hai jaise bandhana ke vinAza rUpa mokSa ke sAmAnya lakSaNa me kisI eka sthAna para likhA hai ki pazuvadha se sarva iSTa padArtha bhI vAdI kA vivAda nahIM hai| bauddha kahate haiM ki avidyA milate hai| yajJa vibhUti ke lie hai, ataH yajJa meM hone pratyaya saMskAra ke prabhAva se mokSa hotA hai| janoM kA vAlA vadha avadha hai| dUsarI jagaha likhA hai ki 'aja', kahanA hai ki saMskAroM kA kSaya jJAna se hotA hai ki kisI jiname akUra utpanna hone kI zakti na ho, aise tIna varSa kAraNa se ? yadi jJAna se saMskAroM kA kSaya hogA to jJAna parAne bIja se piSTamaya balipazu banAkara yajJa karanA hote hI saMskAroM kA kSaya bhI ho jAyagA aura zIghra mukti cAhie, isa prakAra hiMsA kA khaNDana kiyA gayA hai / isa ho jAne se pravacanopadeza kA abhAva hogaa| yadi saskAra prakAra ye vacana paraspara virodhI haiM, ataH adhyavasthita tathA kSaya ke lie anya kAraNa apekSita hai to cAritra ke sivAya virodhI hone se vedavAkya pramANa nahIM ho skte'| isa dUsarA kauna sA kAraNa hai ? yadi saMskAroM kA kSaya cAritra taraha vedavAkya kI pramANatA kA tattvArthavArtika meM vistRta se hotA hai to jJAna se mokSa hotA hai, isa pratijJA kI khaDana kiyA gayA hai| hAni hogii| bauddhadarzana samIkSA-anya darzanoM kI samIkSA karate pAMcaveM adhyAya ke nauveM sUtra kI vyAkhyA meM kahA gayA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaladeva kI maulika kRti tasvArthavAtika hai ki bauddha lokadhAtuoM ko ananta mAnate haiN| ataH kiyA gayA hai ki vijJAna me sAmarthya kA abhAva hone se AkAza ke pradezoM ko jainoM dvArA pananta mAne jAne me mana vijJAna nahIM hai| kSaNika vartamAna vijJAna pUrva aura koI virodha nahIM hai| uttara vijJAnoM se jaba koI sambandha nahI rakhatA, taba guNapAMcaveM adhyAya ke satrahaveM sUtra kI vyAkhyA me kahA doSa vicAra aura smaraNAdi vyApAra meM kaise sahAyaka bana gayA hai ki koI bauddha mAnate hai ki rUpaNa, anubhavanimitta sakatA hai| grahaNa, saMskRtAbhisaMskaraNa, Alambana aura prajJaptisvabhAva pAMcaveM adhyAya ke 22veM sUtra kI vyAkhyA meM kahA gayA lakSaNa rUpa-vedanA, saMjJA, saskAra aura vijJAna ye pAMca hai ki kSaNika ekAntavAda meM pratItyavAda ko svIkAra skandha haiN| una bhinna lakSaNa vAle skandhoM meM yadi eka karane se usakI prakriyA meM jitanA kAraNa hogA, utanA skandha ke hI sarva dharmoM kI kalpanA karate hai / yadi vijJAna kArya hogA, ata: unake bhI vRddhi nahI hogii| ki ca sarva ke nahI hone para bhI anubhava Adi nahIM hote hai, vijJAna ke kSaNika hone se akura kA aura usake abhimata kAraNa ke hI anubhava Adi hote haiN| ata: eka vijJAna ko hI bhaumarasa, udakarama Adi kA vinAza hogA yA paurvAparya mAnanA caahie| usI se hI rUpAdi skandhoM kA rUpaNa, (krama) se / yadi kArya aura kAraNoM kA yugapat nAza hotA anubhavana, zabda prayoga aura saskArAdi kArya ho jAyeMge hai to unake dvArA vRddhi kyA hogI? kyoMki vRddhi ke to zeSa skandhoM kI niva'tti ho jAne para nirAlambana kAraNa jaba svayaM naSTa ho rahe hai, taba ve anya vinazyamAna vijJAna kI bhI sthiti nahIM raha sakatI arthAt vijJAna kI padArtha kI kyA vRddhi kareMge? arthAt vinazyamAna padArtha bhI nivRtti ho jAne se sarvazUnyatA hI hAtha raha jAyagI, anya vinazyamAna padArtha kI vRddhi karate hue loka me nahI parantu bauddhoM ko pAMca skandhoM kA abhAva iSTa nahIM hai| dekhe jAte / yadi kArya-kAraNa kramazaH naSTa hote hai, taba bhI sabhI vAdI pratyakSa aura apratyakSa padArtha ko svIkAra naSTa akura kA bhaumarasa, udakarasa Adi ma kara sakate karate haiN| isake samarthana meM kahA gayA hai ki koI (bauddha) hai ? athavA vinaSTa rasAdi. akura kA kyA kara sakeMge ? kahate haiM ki pratyeka rUpa paramANu atIndriya hai| unakA anekAntavAda meM to akura yA bhomarasAdi sabhI padArtha samudAya, jo ki aneka paramANu vAlA hai, vaha indriyagrAhya dravyadaSTi se nitya hai aura paryAyaSTi se kSaNika hai / ataH hai| citta aura caitasika vikalpa atIndriya" hai| vRddhi ho sakatI hai| amUrta dharma, adharma bhI upakAraka hote haiN| isake kAraNatulya hone se kAryatulya honA cAhie, aisA udAharaNa me bauddhoM kA yaha siddhAnta upasthita kiyA gayA karane meM Agama virodha AtA kahane me Agama virodha AtA hai| kyoMki boTa vidyArUpa hai ki amataM bhI vijJAna rUpa kI utpatti kA kAraNa hotA tulya kAraNoM se puNya-apuNya aura anubhaya saMskAro ko hai| nAma rUpa vijJAna nimittaka hai| utpatti mAnate hai / pAMcaveM adhyAya ke aThArahaveM sUtra kI vyAkhyA me kahA sallekhanA para bauddho dvArA Apatti kiye jAne para gayA hai ki yadi koI (bauddha) aisA kahe ki AkAza nAma kahA hai ki sabhI padArtha kSaNika haiM, isa prakAra kahane vAle kI koI vastu nahI hai, kevala AvaraNa kA abhAvamAtra hai kSaNikavAdo ke svasamaya virodha hai, usI prakAra jaba sattva to aisA kahanA ThIka nahIM hai| AkAza AvaraNa kA abhAva (jIva) sattva sajJA (jIva kA jJAna), vadhaka (hisaka) aura mAtra nahIM hai, apitu vastubhUta hai; kyoMki nAma ke samAna vadhacitta (hiMsA) ina cAra cetanAo ke rahane para hiMsA usakI siddhi hai / jaise nAma aura vedanA Adi amUrta hone hotI hai, aisA kahane vAle (isa matavAdI) ke jaba Atmase anAvaraNa rUpa hokara bhI sat haiM, aisA jAnA jAtA hai, vadhaka citta hI nahIM hai, taba sallekhanA karane vAle ke usI prakAra amUrta hone se anAvaraNa rUpa hokara bhI AtmaghAta hotA hai| aisA kahane vAle ke asacetita karmaAkAza vastubhUta hai, aisA jAnA jAtA hai| bandha kA abhAva hai aura usame bhI Atmagata kApdoSa mera 5ve adhyAya ke 19veM sUtra kI vyAkhyA meM yaha siddha para svasamaya (svavacana) virodha AtA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 varSa 45 ki0 3 dhanekaoNla sAtaveM adhyAya ke 31veM sUtra kI vyakhyA meM dAna ke prasaMga meM kahA gayA hai ki pratigraha Adi kriyAoM meM Adara vizeSa vidhivizeSa hai / sarva padArthoM ko nirAtmaka mAnane para vidhi Adi rUpa kA abhAva ho jAtA hai / jisa darzana meM nirAtmaka (kSaNika) hai, usa darzana meM vidhi Adi kI vizeSatA nahIM ho sktii| yadi vidhi Adi kI vizeSatA hai to sarvabhAva nirAtmaka hai| isa siddhAnta ke vyAghAta kA prasaGga AtA hai / kSaNa mAtra Alambana rUpa vijJAna meM isa bAta kI siddhi nahIM hotii| jaba jJAna sarvathA kSaNika hai, taba tapa, svAdhyAya aura dhyAna meM parAyaNa yaha RSi merA upakAra kregaa| isake lie diyA gayA dAna, vrata, zIla, bhAvanA Adi kI vRddhi karegA, isakI yaha vidhi hai| isa prakAra kA anusandhAna pratyabhi jJAna nahIM ho sakatA; kyoMki pUrvottara kSaNa viSayaka jJAna, saMskAra Adi ke grAhaka eka jJAna kA abhAva hai / ataH isa pakSa meM dAnavidhi nahIM bana sakatI" / prathama adhyAya ke chaThe sUtra kI vyAkhyA meM anekAntavAMda kA pratipAdana karate hue kahA gayA hai ki vijJAnAdvaitavAdiyoM ke siddhAnta me bAhya paramANu eka nahI hai, kintu tadAkAra paricata vijJAna hI paramANu saMjJA ko prApta hotA hai| ye grAhyAkAra, grAhakAkAra aura saMvedanAkAra ina tIna zaktiyoM kA adhikaraNa eka vijJAna ko svIkAra karate haiN| isalie aneka dharmAtmaka eka vastu meM virodha nahIM hai"| anyatra kahA gayA hai ki jisake siddhAnta se AtmA jJAnAtmaka hI rahatA hai-- usake siddhAnta meM AtmA ke jJAnarUpa pariNamana kA abhAva hogA; kyoMki jJAnarUpa se vaha svayaM pariNata hai hI, parantu jaina siddhAnta me kisI paryAya kI apekSA anya rUpa se hI AtmA kA pariNamana mAnA jAya vA itara rUpa se hI pariNamana mAnA jAya to phira usa paryAya kA kabhI virAma nahIM ho skegaa| yadi virAma hogA to AtmA kA bhI abhAva ho jAyagA " / atavAda samIkSAko (advaitavAdI isya ko to mAnate haiM, kintu rUpAdi ko nahIM maante| unakA yaha kahanA viparIta hai| yadi dravya hI ho, rUpAdi nahI ho to dravya kA paricAyaka lakSaNa na rahane se lakSyabhUta drazya kA ho abhAva ho jAyagA / indriyoM ke dvArA sannikRSyamANa dravya kA rUpAdi ke abhAva meM sarva AtmA (akhaNDa rUpa se ) grahaNa kA prasaGga AegA; aura pAMca indriyoM ke abhAva kA prasaGga AegA; kyoMki dravya to kisI eka bhI indriya se pUrNa rUpa se gRhIta ho hI jAyagA / parantu aisA mAnanA na to iSTa hI hai mora na pramANa prasiddha hI hai athavA jinakA siddhAnta hai ki rUpAdi guNa hI hai, dramya nahIM hai| unake mata meM nirAdhAra hone se rUpAdi guNoM kA bhI abhAva ho 20 AyagA / uparyukta vAdoM kI samIkSA ke sAtha jaina dArzanika mAnyatAoM kA samarthana akalaGkadeva ne pravala yuktiyoM dvArA kiyA hai| isa dRSTi se prathama adhyAya ke chaThe sUtra kI vyAkhyA meM saptabhaGgI kA nirUpaNa, haveM se 13veM sUtra taka jJAnaviSayaka vividha viSayo kI AlocanA, antima sUtra kI vyAkhyA meM RjusUtra kA viSayanirUpaNa, dvitIya adhyAya ke veM sUtra kI vyAkhyA meM AtmaniSedhaka anumAnoM kA nirAkaraNa, caturtha adhyAya ke anta me anekAntavAda ke sthApana pUrvaka navasaptamI aura pramANasaptabhaMgI kA vive cana, pA~caveM adhyAya ke 24veM sUtra kI vyAkhyA me sphoTavAda kA nirAkaraNa 22 sUtra kI vyAkhyA meM apariNAmavAdiyoM dvArA pariNAmitya para Ae doSoM kA nirAkaraNa, vyAsabhASya ke pariNAma ke lakSaNa kI AlocanA tathA kriyA ko hI kAla mAnane vAloM kA khaNDana darzanazAstra ke mahatvapUrNa viSaya hai" / Agamika vaiziSTya tattvArthasUtra meM Agamika mAnyatAo ko nibaddha kiyA gayA hai / TIkAkAro ne ina sUtroM kI vyAkhyA yukti aura zAstra ke AdhAra para kI hai| akalaGkadeva kA tattvArthavArtika bhI isakA apavAda nahIM hai / prathama adhyAya ke 7veM sUtra kI vyAkhyA meM nirdeza, svAmitva prAdi kI yojanA kI gaI hai| prathama adhyAya ke 20 veM sUtra kI vyAkhyA meM dvAdazAMga ke viSayoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai / Agama meM 363 mithyAmata batalAe gae haiN| tattvArthavArtika me veM adhyAya ke prathama sUtra kI vyAkhyA meM 363 matoM kA pratipAdana isa prakAra hai Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakaladeva kI maulika kRti tasvArthavAtika paropadeza se hone vAlA midhyAdarzana kriyAvAdI, haiN| jaiseakriyAvAdI, ajJAnI aura vainayika mata ke bheda se cAra jJAnavAna meM matup pratyaya prazaMsA artha meM hai| kyoMki prakAra kA hai| kaukkala, kANDaviddhi, kozika, hari, jJAnarahita koI AtmA nahI hai| jaise kahA jAtA hai ki zmazravAn, kapila, rameza, hArita, azvamuNDa, AzvalAyana yaha rUpavAn hai| rUpa meM manap pratyaya prazaMsA artha meM hai| Adi ke vikalpa se kriyAvAdI mithyAdRSTiyoM ke caurAsI kyoMki rUparahita koI pudgala nahIM hai| bheda haiN| marIci, kumAra, ulUka, kapila, gArgya, vyAghrabhUti, vibhakta kartA aura avibhakta kartA ke bheda se karaNa vATali, mADara, maudgalyAyana Adi darzanoM ke bheda se do prakAra ke haiN| jisame karaNa aura kartA pRthaka-pRthaka akriyAvAdiyoM ke 18. bheda haiN| sAkalya, vAkala, kuthumi, hote haiM, use vibhakta kartRka (karaNa) kahate hai / jaisesAtyamugni, cArAyaNa, kATha, mAdhyandinI, mauda, pappalAda, "devadata parazu se vRkSa ko kATatA hai", isame parazu bAdarAyaNa, sviSTikRta, aitikAyana, vasu, jaimini Adi (kulhADI) rUpa karaNa devadatta rUpa kartA se bhinna hai| matoM ke bheda se ajJAnavAda mithyAtva ke saDasaTha bheda haiN| jisameM kartA se abhinna karaNa hotA hai, usako avibhakta vaziSTha, jatu karNa, vAlmIki, romaharSiNa, satyadatta, vyAsa, kartRka (karaNa) kahate haiM / jaise uSNatA se agni iMdhana ko ailaputra, upamanyava, indradatta, apasthalAdi mArga ke bheda se jalAtI hai imame uSNatA rUpa karaNa agni rUpa kartA se vainayika mithyAtva ke battIsa bheda haiN| isa prakAra 363 abhinna hai| isI prakAra AtmA jJAna ke dvArA padArthoM ko mithyA matavAda hai| jAnatA hai-yaha avibhaktakartRka karaNa hai; kyoki uSNatA yahI kahA gayA hai ki Agama pramANa se prAriNavadha ko kI agni se aura jJAna kI AtmA se pRthak sattA hI nahIM dharma kA hetu siddha karanA ucita nahI hai| kyoMki prANivadha athavA kazala ke svAtanya ke samAna FREE me jAnA kA kathana karane vAle grantha ke Agamatva kI asiddhi hai". jAtA hai| jaise devadatta kUzana ko tor3a rahA hai-isame 1-21-22 kI vyAkhyA me avadhijJAna kA viSaya, 2-7 kI kuzala kI bhedana kiyA me jaba svatantratA kI vivakSA kI vyAkhyA me sannipAtika bhAvo kI carcA, 2-46 kI jAtI hai, taba kuzala mvaya hI naSTa ho rahA hai| kyoMki vyAkhyA meM zarIroM kA tulanAtmaka vivecana, tIsare adhyAya bhedana kriyA to kuzUla me ho rahI hai, taba kuzala svayaM hI kI vyAkhyA me adholoka aura madhyaloka kA vistRta varNana, kartA aura svayaM hI karaNa bana jAtA hai| usI prakAra 4-16 kI vyAkhyA meM svargaloka kA vivecana, pAMcaveM AtmA hI jJAtA aura jJAna hokara kartA eva karaNa rUpa adhyAya kI vyAkhyA meM jaino ke SadravyavAda kA nirUpaNa, bana jAtA hai| arthAt AtmA jJAna ke dvArA jAnatA hai, chaThe adhyAya meM Asrava, sAtave meM jainAcAra, AThaveM me isame abhinna kartA-karaNa hai karmasiddhAnta, nave me muni AcAra tathA dhyAna tathA dasava prAtmA aura jJAna meM karttApanA mAna lene para lakSaNa me mokSa kA vivecana avalokanIya hai| kA abhAva hogA-aisA kahanA ucita nahIM hai-bAhavyAkaraNika vaiziSTaya lakatA hone se| akalaGkadeva vyAkaraNa zAstra ke mahAna vidvAna the| prazna-kartA aura karma me ekatA mAnane para lakSaNa pANinIya vyAkaraNa tathA jainendra vyAkaraNa kA unhoMne kA abhAva hogA; kyoki 'yuT' pratyaya hotA hai| bhalI bhAMti pArAyaNa kiyA thaa| vyutpatti aura koza uttara-aisA kahanA yogya nahI hai kyoMki vyAkaraNa granthoM kA unakA acchA adhyayana thaa| tattvArthavAtika meM zAstra meM kahe gaye 'yuTa' aura 'Nic' pratyaya kartA Adi sthAna-sthAna para sUtro evaM usame Agata zabdo kA jaba ve sabhI sAdhano se pAye jAte haiN| bhAva kama meM kahe gaye 'tya' vyAkaraNa kI dRSTi se aucitya siddha karate hai, taba aisA pratyaya karaNAdi meM dekhe jAte haiN| jisase snAna karatA hailagatA hai, jaise ve zabdazAstra likha rahe ho| isa prakAra snAnIya cUrNa, jisake lie detA hai-vaha dAnIya atithi, ke saikar3oM sthala pramANa rUpa me uddhRta kie jA sakate samAvartana kiyA jAtA hai, vaha samAvartanIya guru kahalAtA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 45, ki. 3 anekAsa hai| isI prakAra karaNAdhikaraNa aura karmAdi meM yuT pratyaya AThaveM sUtra kI vyAkhyA meM mantara zabda ke aneka artha diye dekhA jAtA hai| jaise-khAtA hai, vaha niradana, praskandana gaye haiM / antara zabda cheda, madhya, viraha Adi aneka arthoM jisase hotA hai vaha praskandana isI prakAra sAtoM hI vibhakti meM haiN| uname se anyatama grahaNa karanA caahie| antara se hone vAle zabdoM meM yuTa pratyaya hotA hai"| zabda ke aneka artha haiN| yathA-sAntaraM, kASThaM meM antara eka hI artha me zabdabheda hone se vyaktitabheda dekhA chidra artha meM hai arthAt chidra sahita kASTha hai| 'dravyANi jAtA hai| jaise ki 'gehaM kuTI maThaH' yahA~ eka hI ghara rUpa dhAnta ramArabhate' yahA~ antara zabda abhya artha meM hai arthAt artha meM vibhinna liMga vAle zabdoM kA prayoga hai| puSyaH, dravyAntara kA kA artha anya dravya hai / 'himavatsAgarAntare' tArakA, nakSatram', yahA~ eka hI tArA rUpa artha me vibhinna isame antara zabda kA artha madhya hai arthAt himavAna parvata ligaka aura vibhinna vacana vAle zabdoM kA prayoga hai| aura sAgara ke madhya meM bharata kSetra hai| kvacita samIpa artha isI prakAra jJAna zabda vibhinna liMga vAlA hote hue bhI me antara zanda AtA hai| jaise-sphaTika zuklaraktAdyantaraAtmA kA vAcaka hai| sthasya tadvarNatA, zveta aura lAla raMga ke samIpa rakhA huA 'darzana jJAna cAritrANi' meM tIno ko pradhAnatA hone sphaTika / yahA~ antara kA artha samIpa hai| kahI para se bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai| jaise-'pla kSanna- vizeSatA bhartha me bhI antara zabda kA prayoga AtA hai| prodhapalAzAH' isame asti Adi samAna kAla kriyA vAle jaise--'ghor3A, hAthI aura lohe meM , 'lakar3I, patthara aura plakSAdi ke paraspara apekSA hone se aura sarva padArtha pradhAna kapar3e meM', strI-puruSa aura jala meM antara hI nahI mahAn hone se itaretara yoga me dvandva samAsa aura bahuvacana kA antara hai| yahA antara zabda vaiziSTyavAcaka hai| kahI para prayoga hai| isI prakAra samyagdarzana, jJAna aura cAritra meM bahiyoga meM antara zabda prayukta hotA hai| jaise-'grAmaasti Adi samAna kriyA, kAla aura paraspara sApekSa hone syAntare kUpAH' me bAhyArthaka antara zabda hai arthAt gAMva se itaretara dvandva aura sarvapadArtha pradhAna hone se bahuvacanAnta ke bAhara kuyeM haiN| kahI upasaMkhyAna arthAt antarvastra ke kA prayoga kiyA gayA hai| artha meM antara zabda kA prayoga hotA hai, yathA 'antare ____ ji' ke samAna samyak vizeSaNa kI parisamApti shaarkaaH'| kahI viraha artha me antara zabda kA prayoga pratyeka ke sAtha lagAnA cAhie arthAt dvanda samAsa ke hotA hai| jaise-'anabhipreta zrotR janAntare mantrayate' sAtha koI bhI vizeSaNa cAhe vaha Adi meM prayukta ho yA arthAt aniSTa vyaktiyoM ke viraha meM mantraNA karatA hai| anta me, sabake sAtha jur3a jAtA hai| jaise-gurudatta, deva isa prakaraNa me chidra, madhya aura viraha meM se koI eka datta, jinadatta ko bhojana karAo, isame bhojana kriyA kA artha letA tInoM me anvaya ho jAtA hai| vaise hI prazasAvacana samyaka anupahata vIrya kA abhAva hone para punaH usakI udzabda kA anvaya darzanAdi tIno ke sAtha hotA hai-samyaga- masi honA anara hai| kisI samartha dravya kI kisI nimitta darzana, samyagjJAna, smykcaaritr"| se amuka paryAya kA abhAva hone para nimittAntara se jaba uparyakta udAharaNa prathama adhyAya ke prathama sUtra ke haiN| taka vaha paryAya punaH prakaTa nahI hotI, taba taka ke kAla pare tattvArthavAtika meM isa prakAra kI saikar3o carcAyeM haiN| ko prAtara karate ra vizeSa adhyayana karane vAloM ko inheM grantha se dakhanA anta zabda ke maneka artha hone para bhI 'vanaspatyantAcAhie / isase akaladeva kA vyAkaraNa ke sabhI aGgoM nAmekam' meM vivakSA vaza samApti artha grahaNa karanA kA talasparzI jJAna sUcita hotA hai| caahie| yaha anta zabda anekArthavAcI hai| kahIM anta zabdoM ke aneka artha zabda avayava artha meM AtA hai| jaise-vastra kA anta zabdoM ke aneka artha hote haiM, isake udAharaNa tattvArtha- arthAt vastra kA eka aMza / kahI sAmIpya artha me AtA vAtika meM aneka mila jaayge| jaise-prathama adhyAya ke hai| 'udakAntaM gataH' pAnI ke samIpa gyaa| kahI avasAna Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakalakhevako maulika kRti tattvAvAtika meM AtA hai / jaise-'saMsArAntaM gataH' sasAra kA anta ho artha kA jJAna / kahIM satyatA meM AtA hai| jaise-'pratyayaM gyaa| ku isameM satya karo, yaha artha hotA hai| kvacit kAraNa __ ana zabda bhojana, sevana tathA khelane ke artha meM AtA artha me pratyaya zabda AtA hai-'mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pratyaya haiM arthAt karmAdAna meM pratyaya zabda ke aneka artha hone para bhI 'labdhipratyayaM kAraNa hai / isa sUtra meM pratyaya zabda kAraNa kA paryAyavAcI ca' sUtra meM hetu artha meM lenA caahie| kvacit jJAna athaM jAnanA caahie"| me pratyaya zabda AtA hai| jaise-'arthAbhidhAna pratyayA -bijanaura (u0 pra0) sandarbha-sUcI 1. tattvArthavArtika 1 / 2 / 24. 16. vahI 7 / 22 / 10. 2. vahI 8 / 1 / 13. 17. vahI // 367-8. 3. vahI 8112-14. 18. vahI 116 / 14. 4. vahI 8 / 1 / 15-27. 16 vahI 2 / / 12. 5. anye anyathAlakSaNaM mokSa parikalpayanti-rUpavedanA 20. vahI 1 // 32 // 3. saMjJA saskAra vijJAna paJcaskandhanirodhAdabhAvo mokSaH 21. nyAya kumudacandra : prastAvanA pR0 44. iti / ta0 v.tik| 22. tattvArtha vA. 818-12. 23. vahI 8 / 1 / 13. 6. avidyApratyayAH saMskArAH ityAdivacanaM keSAJcit / 24. nyAyakumudacandra : prastAvanA pR. 44. vahI 191146. 25. tattvArthavAtika 1 / 13. 7. tattvArthavArtika 11052. 26. vahI 1 / 121-22. 8. kecittAvadAhuH 'anantA lokadhAtavaH' vahI za64. 27. vahI 13225. 6. vahI // 17 // 23. 28. vahI 11 // 27. 10. vahI 5 // 17 // 34 // 26. vahI 11 // 34. 11. vahI // 1741. 30. vahI 1105. 12. vahI 518 / 11. 31. vahI 187-8, 13. vahI 5 / 16 / 32. 32. vahI 1.22 / 1. 14. vahI 5 / 22 / 15. 33. vahI 2 / 23 / 4. 15. vahI 6 / 10 / 11. 34. vahI 214711. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age : saMskRta jaina-campU aura campUkAra ___ DaoN0 kapUracanda jaina sUktye teSAM bhavabhIravoM ye, gRhaashrmsyaashcritaatmdhrmaaH| sUri se ahaMddAsa jI ne upadeza grahaNa kara unheM gurU mAna ta eva zeSAzramiNAM sahAyyA, dhanyAH syuraashaadhrsuurimukhyaaH|| rakhA thA, yaha prAmANika pratIta nahIM hotaa| kyoMki sUkti ukta padya ke AdhAra para DA0 nemicandra zAstrI ne aura ukti kA artha racanA-baddha grantha-sandarbha kA bhI ho likhA hai ki 'isa padya meM prakArAntara se AzAdhara kI sakatA hai| prazasA kI gaI hai aura batAyA gayA hai ki gRhasthAzrama me hamAre anumAna se yaha ucita pratIta hotA hai ki rahate hue bhI ve jaina dharma kA pAlana karata the tathA anya AzAdhara ke antima samaya arthAt vi. sa. 1300 meM AzramavAsiyoM kI sahAyatA bhI kiyA karate the| isa padya ahaMddAsa AzAdhara jI ke pAsa pahuMce hoMge aura eka-do varSa meM AzAdhara kI jisa paropakAra vRtti kA nirdeza kiyA nAzi kiyA sAkSAt ziSyatva prApta kara unake dharmAmata se prabhAvita hokara kAvya racanA meM pravRtta hue hoNge| gayA hai, usakA anubhava kavi ne sambhavataH pratyakSa kiyA hai arhaddAsa ke kAla nirdhAraNa meM bhI AzAdhara aura aura pratyakSa meM kahe jAne vAle sadvacana bhI sUkti kahalAte ajitasena (alakAra cintAmaNi ke kartA ajitasena) haiM, ataeva bahuta sambhava hai ki ahaMdAsa AzAdhara ke samakAlIna hoN'| kailAza candra zAstrI ne bhI ukta AdhAra mahatvapUrNa mAnadaNDa hai / arhaddAsa ne apanI kRtiyoM meM AzApara kA nAmollekha jisa sammAna aura zraddhA se kiyA para ahaMdAsa kA AzAdhara ke laghu-samakAlIna hone kA hai usase to isa anumAna ke lie paryApta AdhAra milatA anumAna kiyA hai| kintu isa sandarbha me pa0 nAthUrAma hai ki ve AzAdhara ke sAkSAt ziSya rahe hoNge| kintu premI aura pa0 haranAtha dvivedI ke matoM ko dRSTi ojhala AzAdhara ne apane granthoM meM jina AcAryoM aura kaviyo kA nahIM kiyA jA sakatA / premI jI ne likhA hai ki 'ina padyo ullekha kiyA hai, uname ahaMdAsa kA ullekha nahIM hai / yahA~ me spaSTa hI unakI sUktiyoM yA unake sadgrantho kA hI taka ki unako antima racanA 'anagAra dharmAmata kI TIkA' saMketa hai, jinake dvArA pradAsa jI ko sanmArga kI prApti me ahaMdAsa yA unake kisI grantha kA koI ullekha nahIM huI thii| gurU ziSyatva kA nhii| isI prakAra mANikacandra digambara jaina granthamAlA se prakAzita 'purudeva campU' isase itanA to nivivAda siddha hai ki ve AzAdhara ke sampAdaka paM0 jinadAsa zAstrI phaDakule ke mata para najara ke pazcAtvartI haiN| sAtha hI AcArya ajitasena ne apanI kaTAkSa karate ie pa0 haranAtha dvivedI ne likhA hai-"puru 'alakAra cintAmaNi' me jinasena, haricandra, vAgbhaTa Adi deva campU" ke vijJa sampAdaka phaDakule mahodaya ne apanI ke sAtha hI ahaMdAsa ke 'munisuvrata kAvya' ke aneka zloka pANDityapUrNa bhUmikA me likhA hai ki ullikhita prazastiyo udAharaNa svarUpa diye haiN| munisuvrata kAvya ke prathama sarga se kavivara ahaMdAsa paNDitAcArya AzAdharajI ke samakAlIna kA dUsarA zloka alakAra cintAmaNi (bhAratIya jJAnapITha nivivAda siddha hote hai| kintu kama se kama mai ApakI saskaraNa) ke pRSTha 123, 153 tathA 266 para udAharaNa isa samaya nirNAyaka saraNI se sahamata ho, ApakI nivi svarUpa diyA gayA hai / isI prakAra 1/34, 2/31, 2/32 vAditA svIkAra karane meM asamartha huuN| kyoMki prazastiyoM tathA 2/33 zloka alakAra cintAmaNi ke kramazaH pRSTha se yaha nahIM siddha hotA ki AzAdhara jI kI sAkSAtkRti 2052 205, 228 tathA 211 para diye gaye haiN| ahaMdAsa jI ko thI ki nhii| sUkti aura jaka ko isase yaha spaSTa hai ki arhadAsa AcArya ajitasena se adhikatA se yaha anumAna karanA ki sAkSAt AzAdhara pUrvavartI haiN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta na cammU aura campUkAra saubhAgya se AzAdhara ke kAla nirdhAraNArtha adhika jaina (vIrasAgara mahArAja saMghastha) ne vIra ni0saM0 2476 mahIM bhaTakanA hogA, unhone apano antima racanA 'anagAra meM prakAzita kiyA hai, ke prAkkathana meM tatkAlIna jaina dharmAmata kI TIkA' vi0 saM0 1300 me pUrNa kI thii| gajaTa ke sampAdaka pa0 indralAla jaina ne pitA kI mRtyu ke ata: unakA racanA kAla I. kI 13vIM zatI kA pUrvAdhaM samaya unakI Ayu 7 varSa batAgI hai" jo prAnta hai| yataH nizcita hai| ajitasena kA racanA kAla DA0 nemicandra lekhaka svaya muni jJAnasAgara granthamAlA byAvara ke zAstrI ne vi0 sa0 1307-1317 tathA DA. jyoti prakAzaka paM. prakAzacanda jaina se milA aura unhoMne 10 prasAda jaina ne 1240-1270 I. (1292-1327 vi0 varSa kI avasthA hI ThIka btaaii| sa0) mAnA hai| pitA kI mRtyu ke bAda inheM jIvikopArjanAthaM bAhara AzAghara aura ajitasena ke madhyavartI hone ke kAraNa jAnA pdd'aa| ve bar3e bhAba ke sAtha gayA jAkara kAma sIkhane ahaMdAsa kA samaya 13vI zatAbdI I. kA madhyabhAga lage, yahIM banArasa ke kucha chAtroM se paricaya ho jAne se mAnanA samIcIna hogaa| Apa syAdvAda mahAvidyAlaya meM A gaye aura binA parIkSA purudeva campU ke 10 stabako meM tIrthaMkara RSabhanAtha / ke hI sabhI ma tvapUrNa granthoM ko par3ha DAlA, ve zAma ko aura unake pUrva bhavoM kA citraNa hai| prArambha ke tIna gamache becakara vidyAlaya meM apanA bhojana kharca jamA stabakoM me unake 10 pUrvabhavoM kA citraNa hai| antima karAte the| kulakara nAbhirAya kA RSabhadeva putra humA / (caturtha stabdha) adhyayanoparAMta gAMva meM dukAnadArI karate hue jaina devatAoM ne janmakalyANaka manAyA (pacama stabdha) yaza- pAThazAlA meM ni.zulka par3hAyA tathA AjIvana brahmacArI svatI aura sunandA se unakA vivAha huA tathA 101 putra rhe| vi0 saM0 2004 meM munidIkSA grahaNa kii| 2026 va 2 putriyA~ dono rAniyoM se huii| (SaSTha stabaka) putro me nasIrAbAda (rAjasthAna) me samAdhimaraNa pUrvaka svargako yathAyogya upadeza dekara unhone dIkSA le lI, (saptama vAsa haa| nasIrAbAda meM prApakI smRti meM eka smAraka stabaka) 1 varSa kI kaThora sAdhanA ke bAda hastinApura meM banAyA gayA hai| rAjA zreyAMza ne unheM sarvaprathama ikSarama kA AhAra diyaa| muni zrI vilakSaNa pratibhA ke dhanI the unhoMne hindI (aSTama stabaka) putra bharata ne digvijaya yAtrA kii| aura saMskRta meM lagabhaga 21 granthoM kA praNayana kiyaa| (naSama stabaka) bharata bAhubali kA yuddha huA tathA bAhu- saskRta racanAo me 3 mahAkAvya, 1 khaNDakAvya, 1 campU, bali, bhagavAna, bharatAdi ne mokSapada pAyA / antima magala 1 zataka tathA 1 chAyAnuvAda hai| ke sAtha kAvya samApti (dazama stbk)| mahAkAvya jayodaya jayakumAra sulocanA kI kathA dayodaya campU: vIrodaya bhagavAna mahAvIra kI kathA dayodaya campU ke racayitA muni zrI jJAnasAgara mahA sudarzanodaya seTha sudarzana kI zIla kathA rAja kA gRhasthAvasthA kA nAma bhUrAmala thaa| pitA kA khaNDa kAvya bhadrodaya" satya kA prabhAva dikhAne vAlI nAma caturbhuja aura mAtA kA nAma dhRtavarI devI thaa| satyaghoSa kI kthaa| janma jayapura ke samIpa rANolI (vartamAna sIkara jilA) campUkAvya dayodaya magasena dhIvara kI kathA grAma meM dvAvaDA gotrIya khaNDelavAla jaina parivAra me hamA zataka muni manorajana thaa| ye pAMca bhAI the| pica caturbhaja kI mRtyu ke samaya zataka muniyoM ke kartavya vi0 saM0 1956 meM bhUrAmala kI Ayu 10 varSa kI thii| chAyAnuvAda pravacanasAra kundakunda ke ukta grantha kA prataH inakA janma samaya 1948 vi0 saM0 hai aisA saTIka (pratirUpaka) zloka baDa anuvAda / 'jayodaya" 'dayodaya' 'vIrodaya" Adi granthoM se patA dayodaya kI kathAvastu lamboM meM baMTI hai, dhArmika calatA hai| kintu mUla 'jayodaya' jo brahmacArI sUrajamala kAvyoM kI taraha isakA uddezya bhI kathA ke bahAne hiMsA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 45, ki0 3 kA mahatva batAnA hai| kathA kA mUla yadyapi 'yazastilaka' tathA vRhatkathAkoSa meM pAyA jAtA hai para usameM paryApta parivartana aura parivardhana hai / aMgI rasa zAnta hai aura naiSadha kI taraha pratyeka lamba ke anta meM lamba prazasti dI gaI hai| viSaya ke AdhAra para sargoM ke nAma bhI diye gaye haiN| the| dayodaya meM gaye pramANo se kucha navIna pacanasyAdi mahArAja zrI prakhara pANDitya ke dhanI sthAna-sthAna para veda upaniSadAdi ke diye yaha spaSTa hai, sUktiyoM kA to yaha bhaNDAra hai| rAmoM kI racanA bhI mahArAja zrI ne kI hai" kI kathAeM bhI yahA~ dekhI jA sakatI hai / kathAvastu isa prakAra hai| unameM guNavAla seTha rahatA thA, jisakI putrI kA nAma diyA thaa| do munirAjoM ne eka bAlaka (somadatta) ko kUr3e ke Dhera ke pAsa khA baDe muni ne kahA ki yaha viSA kA pati hogaa| tathA usakI kathA isa prakAra kahI - yaha pahale mRgasena dhIvara thA, muni se pahalI machalI na pakar3ane ke vrata se yahA~ ke seTha kA putra huA hai mRgasena kI patnI vidhA huI hai (prathama dvitIya lamba) guNapAla ne yaha sunA to use mArane kA prayatna karane lagA / pahale usane cANDAla ke dvArA (tRtIya lamba) phira patra bhejakara (caturtha lamba) anantara caNDI ke mandira meM maravAne kA prayatna kiyA, para somadatta bacA raha gayA, ulTe usakA sagA putra mArA gayA aura viSA kA vivAha bhI seTha kI anupasthiti meM usake putra ne soma datta se kara diyA (paMcama lamba) / seTha seThAnI ne viSamizrita laDDuoM se use mAranA cAhA para badale meM ve donoM mAre gaye (SaSTha lamba) rahasya khulane para rAjA ne bhI apanI putrI aura AdhA rAjya somadatta ko diyaa| anta meM somadatta ne dIkSA lekara mokSa pada pAyA / antima maMgala ke sAtha kAvya samApti / mahAvIra tothaMkara campU" : - mahAvIra tIrthaGkara campU ke racayitA zrI paramAnanda vaidya ratna ( pANDeya) haiM / mahAvIra ke 2500 veM nirvANotsava para pANDeya jI ne yaha kAvya racA hai| zrI pANDeya kA parivAra rAjakula se sambandhita rhaa| vadarikAzrama (gar3havAla) ke jaina mandira meM Ane jAne ke kAraNa ve jaina anekAnsa dharma se prabhAvita hue" vartamAna meM ve dillI bAsI haiN| zrI pANDeya muni vidyAnanda jI ke sAtha vadarInAtha kI yAtrA meM gaye the| lekhaka ne Ayurveda sambandhI aneka grantha likhe haiM / unakI mahatvapUrNa campU racanA 'gaNarAjya campU' hai, jo bhAratIya gaNatantra kI rajata jayantI ke upalakSya meM likhA gayA thA / ukta campU me saMskRta ke sAtha hI hindI anuvAda (gadyapadyamaya) diyA gayA hai / kathAvastu ko yadyapi kavi ne bAMTA nahIM hai para prAkkathana lekhaka DA0 karNasiMha ke anu sAra isake pUrvArdha meM 24 tIrthaMkaroM ora uttarAdhaM meM mahAvIra kA caritra varNita hai / granthArambha meM dillI me lAla kile para 2500 veM nirmANotsava para huI digambaro aura zvetAmbaroM, sthAnaka vAsiyoM kI goSThI kI carcA Age, dillIsya lAlakile kI sthApanA, tIrthaGkaroM kA tIrthaMGkaratva evaM unakA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| pustaka ke 1/3 bhAga meM mAtra kathA kI upasthApanA hai / Age 1/3 bhAga me mahAvIra kA caritra citrita hai| zailI Adhunika hai tathA digambara aura zvetAmbaroM ke matabhedoM kA bhI jagaha-jagaha udghATita kiyA gayA hai| Adhunika saMskRta gItikAo ke lagabhaga 5 gIta diye gaye haiM tathA sukarAta, jagmusta kathyUziya Adi ke samAna mahAvIra ko kAntivAhaka batAyA gayA hai| Age 1/3 bhAga meM jainadharma, dezabhUSaNa mahArAja supArzvanAtha paMcaka, muni vidyAnanda, suzIlakumAra, 0 kumArI kauzala Adi kA paricaya diyA gayA hai / anta meM kahA gayA hai ki mahAvIra kI zAnti kAti ke binA deza kA kalyANa nahIM ho sakatA / bhASA sarala sarasa aura samAsa rahita hai| anuprAza kI chaTA darzanIya hai / sAdhAraNa pAThaka bhI ise samajha sakatA hai / adhyayana se patA calatA hai ki lekhaka ne zvetAmbara sAhitya kA adhyayana adhika kiyA hai| paramparA bheda spaSTa kara diyA gayA hai, yaha acchI bAta hai, aneka citra bhI hai| racanA prazaMsanIya evaM anukaraNIya hai / vardhamAna campU : vartamAna meM racita jaMna campU kAvyoM meM vardhamAna campU Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta jaina campU aura campUkAra mahatvapUrNa campU racanA hai| yaha kRti bhI mahAvIra jI se prakAzita hai| isake racapitA sva0 zrI mUlacandra zAstrI kA janma mAlayona (sAgara ma0 pra0) lagabhaga 1605 I0 meM huA thaa| pitA kA nAma saTole aura mAtA kA nAma sallo thA / aisI unakI dUsarI kRti 'vacanadUtama' se patA calatA hai" / Apane 'nyAyaratna' nAmaka sUtra grantha 'lokAzAha' mahAkAvya 'vacanadUtama' dUtakAvya kI racanA kI hai, kastogI kI samasyA pUrti aura tIna grantho kA hindI anuvAda kiyA hai| vardhamAna campU meM mahAvIra ke pAMcoM kalyANakoM kA citraNa kiyA hai| racanA sarala aura sarasa hai / bhArata campU : bhArata campU kA ullekha zrI mukhtAra ne kiyA hai| unhoMne likhA hai 'jayanandI nAma ke yoM to aneka muni ho gaye haiM, parantu AzAdhara jI se jo pahale hue haiM, aise eka hI jayananda muni kA patA mujhe abhI taka calA hai| jo ki kannaDI bhASA ke pradhAna kavi Adipampa se bhI pahale ho gaye hai| kyoMki Adi pampa ne apane 'AdipurANa' aura 'bhArata campU' meM, jisakA racanAkAla zaka sa0 863 (vi0sa0] 118) hai, unakA smaraNa kiyA hai"| spaSTa hai ki isake lekhaka Adipampa haiM, isakI bhASA kannar3a hai / puNyAzrava campU : isake racayitA zrI nAgarAja haiM, jinhoMne zaka sa0 1253 meM vakta campU rcaa| zrI jugalakizora mukhtAra ko samantabhadra bhAratI kA eka stotra dakSiNa bhArata meM prApta huA hai jo zrI nAgarAja kI racanA hai| isa sandarbha me pAdaTippaNa me zrI mukhtAra ne likhA hai- 'nAgarAja nAma ke eka kavi eka sa0 1253 me ho gaye hai, aisA 'karNATaka kavi caritra' se mAlUma hotA hai| bahuta sambhava hai ki yaha stotra unhI kA banAyA huA ho ve 'ubhayakavitA vilAsa' upAdhi se bhI yukta the| unhone ukta saMvat me apanA puNyAzrava campU banAkara samApta kiyA thaa"| isakI prati kyA hai ? aura vayaM viSaya kyA hai, isakA ullekha zrI mukhtAra ne nahIM kiyA hai| sambhava hai, isameM kisI puSpa ke mahatva vAlI kathA varNita ho 11 bharatezvarAbhyudaya campU : isake racayitA paM0 AzAdhara jI haiM jinake sambandha me hama pIche likha Aye hai ise aneka vidvAna mahAkAvya mAnate haiM, para DA0 rAjavaMza sahAya hIrA" aura DA0 chavinAtha tripAThI ne ise campU mAnA hai| premI jI ne sonAgira meM isakI prati hone kA ullekha kiyA hai" / prayatna karane para bhI yaha vahAM nahIM milii| isakA vivaraNa mahAsa kaMTalAga saMkhyA 12444 me hai| nAmarUpa isameM bharata ke abhyudaya kA varNana hai / jaMnAcAryavijaya campU isakA lekhaka ajJAta hai| DA0 tripAThI ne gavarnamenTa oriyanTala sArI madrAsa meM isakI prati hone kA ullekha kiyA hai, isame RSabhadeva se lekara malliSeNa taka aneka jaMnAcAryoM kI vidvattA evaM unako vAdapriyatA ke sAtha unakI anya sampradAyoM para prApta vijayo kA varNana hai" / 27 isa prakAra jaina campU kAvyoM kI paramparA avichinna rUpa se clo| yadyapi sakhyA kI dRSTi se atyalpa hI jaina campU kAvyoM kA sRjana huA, para guNavattA aura mahatva kI dRSTi se jaina campUkAvya pIche nahIM hai 'yazastilaka' saMskRta campU kAvyoM kA meru hai| 'jIvandhara campU' jahAM kathA tatva kI dRSTi se apanI mAnI nahIM rakhatA, vahI 'purudeva campU' kAvya kalA, vizeSatA zleSa pradhAna camputroM me agragaNya hai| 'dayodaya' Adhunika zailI para likhe jAne se svataH hI hRdayagrAhI bana gayA hai, phira isakA kathAnaka itanA sundara hai ki, pAThaka eka bAra par3hanA zrAmbha kara use sahaja hI bIca me nahIM chor3a pAtA 'mahAvIra hI ca0' anya tIrthaMkaroM kA bhI varNana karane se nizcaya hI upAdeya hai / vardhamAna campU kA bhI vidvatsamAja me samucita Adara hogA, aisI AzA hai / uparyukta campUoM kI mahatA, varNana vizAlatA guNavattA, sahRdayahAritA, kAvyAtmakatA Adi ke AdhAra para yaha sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki aprakAzita 'puNyAzrava', 'bhArata', 'bharatezvarAbhyudaya' aura 'jainAcAryavijaya bhI nizcaya hI mahatvapUrNa jaina campU hoge / - nidezaka, prAkRta evaM jaMna vidyA zodhaprabandha saMgrahAlaya, khataulI ( u0 pra0 ) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. varSa 45, ki03 anekAnta sandarbha 1. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, 15. jayodaya mahAkAnta, byAvara, granthakartA kA paricaya bhAga 4, pR. 50 / pR0 10 / 2. bhavyajana kaNThAbharaNa, prastAvanA pR0 10 / 16. yadyapi isame 6 sarga haiM, para 'do zabda' me prakAzaka 3. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 142 / paM0 vidyAkumAra seThI ne ise khaMDakAvya hI kahA hai| 4. muni suvrata kAvya, ArA, bhUmika pR0 kha / 17. yathA dayodaya campU 7/27 / 5. anagAra dharmAmRta, jJAnapITha, dekhie prastAvanA / 18. mahAvIra tIrthaMkara campU prakAzaka-rAjeza pAMDeya 6. nalakacchapure zrImannemicaityAlaye'sidhat / vikramAbdazateSveSA prayodazasu kaartike|| ___ jayakRSNa kuTI 1701 cAdanI cauka dillI / anagAradharmAmata kI TIkA prazasti 21 / 16. vahI, prAkkathana / 7. palaMkAra cintAmaNi, jJAnapITha, prastAvanA pR0 34 / 20. jaina sandeza (mathurA) 23 va 30 jUna 1983 / 8, vyaktigata patra dinAMka 27-6-82 ke AdhAra pr| 21. vacanadUtama, mahAvIra jI, prazasti / 6. muni zAnasAgara granthamAlA byAvara (rAjasthAna) se 22. jaina sAhitya aura itahAsa para vizada prakAza 1966 I. meM prakAzita / pR. 163 / 10. dayodaya campU, prathama lamba, lamba prazasti / 23. vahI pR. 486 / 11. jayodaya mahAkAvya, byAvara, granthakartA paricaya pR. 6 / 24. saskRta sAhitya koSa, caukhambA, pR. 330 / 12. jayodaya campU, byAvara, pratyakartA paricaya pR0 / / 13. vIrodaya mahAkAvya, byAvara, prakAzakIya / 25. ca0 A0 evaM aitihAsika adhyayana, pR. 121 / yodaya (malamAtra) prakAzaka brahmacArI sarajamala 26. jaina sAhitya aura itihAsa, pra. 137 / prAkkathana, pR02| 27. ca0 A0 evaM aitihAsika adhyayana, pR. 247, 267 / *KXXXXXXXXXXXXXX*********** eko me sAsabo appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirAmAvA samve sNjoglkkhnnaa|| atha mama paramAtmA zAzvataHkazcidekaH, shjprmciccitaamnninityshuddhH| niravadhimijadivyajJAnadRgbhyAMsamukhaH, kimiha bahuvikalpe me phalaM vaahybhaavH|| nizcaya se merA AtmA nitya, eka, avinAzI hai| jJAna-darzana lakSaNa kA dhArI hai| mere AtmIka bhAva ke sivAya anya sarvabhAva mujhase bAhya haiM tathA sarva hI bhAva saMyoga lakSaNa haiM arthAta para-dravya ke saMyoga se utpanna hue haiN| Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx ******** Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya aura jaina darzana meM Izvara DaoN. sudarzana lAla jaina 'Izvara' zabda ko sunate hI hamAre mana meM yaha vicAra- vAstavika hai aura vedAnta kI dRSTi se jagat bhramAtmaka dhArA AtI hai ki isa jagat ko banAne vAlA, pAlana yA mAyAtmaka hai / isa taraha vedAnta kI dRSTi se paramabrahma karane vAlA hamAre pApa-puNyarUpa karmoM kA phala dene vAlA, ho satya hai aura uma paramabrahma kA mAyArUpa Izvara hai, jo jIvo para anugrahAdi karane vAlA, sarvezvaryazAlI, anAdi paramasatya nahIM hai| mukta, sarvazaktisampanna, ananta a.nanda me lavalIna, vyApaka yogadarzana-yogadarzana sAMkhyadarzana kA pUraka darzana tathA caitanya guNayukta eka prabhu hai jisakI icchA ke binA hai| isameM prakRti (acetana) aura puruSa (cetana) ye do mukhya isa jagat kA pattA bhI nahIM hila sakatA hai| yaha AtmA tattva haiM / puruSa cetana AtmA) saMkhyA me aneka haiN| eka se pRthaka tattva hai| aisA Izvara bhAratIya darzana meM kevala puruSa-vizeSa ko Izvara kahA hai jo anAdimukta, klezAdi nyAya darzana hI svIkAra karatA hai| anya bhAratIya dArza- (zubhAzubha karmoM) se sarvathA mukta, vipAka (koM ke phalopanika jinhone Izvara ko svIkAra kiyA hai unakI mAnyatA bhoga) tathA (nAnA prakAra ke saskAra) me marvathA aspRSTa kucha bhinna hai| hai| yaha prANiyo para anugrahAdi karatA hai| isa taraha IzvaravAdo aura anIzvaravAdo darzana-paramparAyeM: isa darzana kA Izvara eka puruSavizeSa hai aura vaha satya bhAratIya darzana meM cArvAka, bauddha, jaina, sAkhya, vaize- rUpa hai| Sika aura mImAMsA mUlata: anIzvaravAdI darzana mAne jAte sAMkhyadarzana--- isa darzana meM prakRti aura puruSa ye do haiM parantu paravartIkAla meM cArvAka ko chor3akara ye darzana bhI hI tattva hai| prakRti aura puruSa kA sayoga hone para prakRti kisI na kisI rUpa meM IzvaravAdI bana gae / inakA me kSobha paidA hotA hai aura mahadAdikrama se prakRti se isa Izvara vaimA nahI hai jaisA ki Upara Izvara kA svarUpa bata- jagat kI sRSTi hotI hai| isama Izvara (puruSavizeSa) ko lAyA gayA hai| mUlataH IzvaravAdI vedAnta aura yogadarzana koI AvazyakatA nahIM hai| sRSTi svAbhAvika prakriyA se kA Izvara bhI vaisA nahIM hai jaisA ki nyAyadarzana kA hotI hai| jaise vatsavivRddhi ke lie dUdha kI pravRtti svata: Izvara hai| hotI hai| vedAnta-isa darzana me nitya, anAdi, ananta tathA jainadarzana-janadarzana me cha dravyoM kI sattA mAnI gaI zuddha saccidAnandasvarUpa ekamAtra nirguNa brahmatattva ko hai-pudgala rUpI (acetana), jIva (cetana = AtmA), dharma svIkAra kiyA gayA hai| isake atirikta samasta jagat (gati-hetu), adharma (sthiti-hetu), AkAza (ayagAha heta) isI kA vivarta (bhrama) hai / arthAt samasta jagat meM eka- aura kAla (vartanA yA parivartana hetu) / inase hI svAmAtra brahma tattva hai vaha jaba mAyopAdhi se yukta hokara bhAvika rUpa se sRSTi hotI hai| isakA saMcAlaka koI saguNarUpa ko dhAraNa karatA hai taba vaha kathacita nyAya. Izvara nahI hai| itanA avazya hai ki jIva-mukto aura darzana ke Izvara ke tulya ho jAtA hai| nyAyadadarzana kA videhamuktoM ko (Izvara) paramAtmA zabda se sambodhita Izvara to mAtra jagat kA nimitta kAraNa hai jabaki kiyA gayA hai| parantu ve vItarAgI hona se anugrahAdi vedAnta kA saguNa brahmarUpa Izvara jagat kA nimina aura kucha bhI kArya nahIM krte| ve kevala Adarza puruSa mAtra haiN| upAdAna donoM kAraNa hai| nyAya kI dRSTi se jagata samIkSA:-sAkhyadarzana aura jainadarzana donoM hI Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 45, ki03 anekAnta mUlataH anIzvaravAdI darzana haiM, parantu paravartI kAla meM abhAva meM vaha sRSTi kara hI nahIM sktaa| isI taraha sAMkhyadarzana IzvaravAdI darzana bana gyaa| sAMkhyadarzana ko anya tarkoM ke dvArA aniruddha sAMkhyasUtroM kI vRtti karate IzvaravAdI darzana banAne me sarvapramukha bhUmikA AcArya hae sAMkhya ko anIzvaravAdI siddha karate haiN| jainadarzana me vijJAnabhikSu kI hai| sAMkhyadarzana ke upalabdha sarvaprAcIna bhI kucha isI taraha kI yuktiyoM ke dvArA jagatkartA Izvara prantha sAMkhyakArikA tathA usakI sabhI prAcIna TIkAoM meM kA khaNDana kiyA gayA hai| kahI bhI Izvara ke astitva ko svIkAra nahI kiyA gayA isake viparIta AcArya vijJAnabhikSu ne saaNkhyprvcnhai| gauDapAdabhASya Adi TIkAoM meM sRSTikartA Izvara ke bhASya meM sAMkhya zAstra ke upadeza kapilamuni ko Izvara astitva kA khaNDana avazya milatA hai| zrIbAlagaGgAdhara kA avatAra tathA Izvara ko mokSa pradAtA batalAyA hai" tilaka kA vicAra hai ki Izvara kRSNa kI 61vIM kArikA isa taraha inhoMne sAMkhya ko nirIzvaravAdI-paramparA meM lupta ho gaI hai jisakI racanA unhone gauDapAdabhASya ke nayA moDa diyA aura kahA ki var miti sATi AdhAra para karate hae anIzvaravAda kI sthApanA kI hai| pramANoM se na hone ke kAraNa usakA abhAva nahI mAnA ___ sAMkhyakArikA kI prasiddha TIkA yuktidopikA me jA sktaa| isIlie sAMkhyasUtra me 'IzvarAsiddhe.' (1/ spaSTa zabdoM meM prakRti kI pravRtti meM IzvarapreraNA kA niSedha 62) kahA hai| 'IzvarAbhAvAt (sA0pra0bhA0) 1/62) kiyA gayA hai| gauDapAdakAra bhI Izvara ko sRSTi kA nahIM, parantu vijJAnabhikSa kA yaha tarka anucita hai / kiJca kAraNa mAnane ke mata ko asvIkAra karate hue kahate haiM sAMkhyasUtra paravartI racanA hai / abhI taka usake kapilamuni ki Izvara jaba nirguNa hai to usase satva Adi guNoM vAlI praNIta hone kI siddhi nahIM ho sakI hai| vastuta: vijJAna(saguNa) prajA kI sRSTi kaise ho sakatI hai ? vAcaspati bhikSa kA Izvara vedAnta aura yogadarzana kA milA-julA mizra kA kahanA hai ki jagat kI sRSTi yA to svArthavaza rUpa hai| sambhava hai yA karuNAvaza / Izvara jaba AptakAma hai to pahale batalAyA jA cukA hai ki sAMkhya darzana kA anuusake svArtha kA koI prazna ho upasthita nahIM hotaa| gAmI yogadarzana kanezAdi se aparAmaSTa puruSatizeSa ko karuNAvaza bhI sRSTi sambhava nahIM hai, kyoki sRSTi se pUrva Izvara mAnatA hai| yogadarzana kA yaha Izvara saba prakAra zarIra indriyAdi ke prabhAva hone se duHkhabhAva hogA phira ke bandhanoM se sarvathA achatA hai| isame niratizaya utkRSTa Izvara kI karuNA kaisI? karuNAbhAva to dUsaro ke duHkho tattvazAlI buddhi rahatI hai jisase yaha aizvaryasampanna mAnA ke nivAraNa kI icchA hai / sRSTi ke pazcAt prANiyoM ko jatA hai| jJAna aura aizvarya kA prakRSTatama rUpa jisame duHkhI dekhakara karuNA mAnane para anyonyAzraya doSa hogaa| dekhA jAtA hai vahI nitya Izvara hai| prakRti puruSa ke kiJca, karuNA se sRSTi mAnane para use sabhI ko sukhI ho vivekajJAnapUrvaka mukta hose vAle jIvanmukta aura videhautpanna karanA cAhie, duHkhI nhiiN| ata: acetana prakRti mukta Izvara nahI hai kyoki ve pUrva me bandhanayukta rahe hai / kI svataH pravRtti mAnanA hI ucita hai| kiJca, yaha Izvara anya puruSoM (AtmAo) se viziSTa vRttikAra aniruddha ne IzvarakartRtva kA khaNDana karate hai| sAmAnyapuruSa akartA hai, parantu Izvara akartA nahI hai| hue kahA hai ki Izvara kI siddhi karane vAlA koI pramANa isa taraha yogadarzana sAMkhyAnugAmI hokara bhI puruSavizeSa nahI hai| Izvara ke jagatkartRtva meM nimittakAraNatA kA ke rUpa meM Izvara ko svIkAra karatA hai| vastutaH buddhi khaNDana karate hue ve kahate haiM ki Izvara ke na to sazarIro Adi prakRti ke dharma haiM tathA buDhyAdi ke rahane para rahane hone para aura na azarIrI hone para sRSTi sambhava hai"| vAle aizvaryAdi guNo kA dhAraka puruSavizeSa Izvara aizvarya yadi Izvara svatantra hokara bhI jIvo ke karmAnusAra unakI sampanna kaise ho sakatA hai? suSTi karatA hai to usakI AvazyakatA hI kyA hai? nyAyakUmadacandra" Adi jaina grantho me yogAnusArI kyoMki vaha kArya karma se hI ho jaayegaa| kiJca rAga ke sAMkhyadarzana ke isI IzvaravAda kA khaNDana kiyA gayA hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya aura na darzana meM zvira vastutaH jaisA ki pahale kahA jA cukA hai-sAMkhyadarzana sAra hI mAnI jAtI hai| jainadarzana kA kama-siddhAnta mUlataH jainadarzana kI taraha anIzvaravAdI hai / DA0 umilA itanA vyavasthita hai ki usake rahate sRSTikartA Izvara kI caturvedI ne sAMkhyadarzana aura visAnabhikSu nAmaka zodhaprabaMdha AvazyakatA nahIM anubhava me aatii| isake atirikta meM vijJAnabhikSa kA pakSa lete hue mAMkhaNa ko IzvaravAdI dharmadravya, adhamaMdravya, AkAzadravya aura kAladravya ke rahate siddha kiyA hai| vastutaH sAMkhyadarzana ke vikAsakrama ko Izvara ko koI kArya nahI bacatA jisake lie sRSTikartA dekhane se unake tIna rUpa dRSTigocara hote haiN| Izvara mAnA jaae| dravya kA svarUpa utpAda, vyaya aura (1) upaniSadoM", mahAbhArata", gItA" aura purANoM nanItA aura parANoM dhrauvyAtmaka hone se bhI kisI preraka Izvara kI AvazyakatA meM pratipAdita sAMkhya darzana / nahIM hai| isI prakAra sAMkhyadarzana meM bhI prakRti ko sva rUpataH satva, rajas aura tamas (Avaraka) rUpa" mAnane se (2) kapilamuni, vArSagaNya, aniruddha, IzvarakRSNa Izvara kI koI AvazyakatA nahIM hai| satva, rajas aura kI sAMkhyakArikA aura usake TIkAkAroM kA saaNkhydrshn| tamas ye tIna guNa prakRtirUpa hai, bhinna nhiiN| karmoM se sarvathA aspRSTa sarvadRSTA Izvara kathamapi sambhava nahIM hai (3) paravartI sAMkhyadarzana jisakA pratinidhitva vijJAna jaisA ki AptaparIkSA me kahA haibhikSu kahate haiN| jaba hama kapila ke sAMkhyadarzana se jainadarzana kI tulanA nAspRSTaH karmabhiH zazvad vizvadazvAsti kazcana / karate haiM to dekhate haiM ki donoM meM bahata sAmya hai| dono meM tasyAnupAyasiddhasya sarvathA'nupapattitaH // 8 // kahIM bhI sarvazaktimampanna anAdi Izvara kI AvazyakatA isa taraha hama dekhate haiM ki arhat pada athavA siddhapada nahIM anubhava kI gaI hai paravartI kAla me jisa prakAra (jIvanmukta yA videhamukta) ko prApta jIva hI jainadarzana sAMkhyadarzana meM Izvarakatatva kA samAveza hugrA hai usa meM Izvara hai| yadyapi pratyeka jIva me yaha Izvaratva zakti prakAra jainadarzana meM nahIM huA hai| yadyapi jainadarzana meM hai parantu anAdikAla se karmabandha ke kAraNa vaha zakti DhakI IzvaropAsanA milatI hai parantu jainadarzana kA Izvara koI huI hai| isa taraha puruSavizeSa Izvara to hai parantu vaha kabhI anAdimukta puruSa vizeSa nahI hai apitu sabhI puruSa (AtmA) bandhana me nahI thA aisA jainadarzana ko svIkArya nahIM hai| paramAtmA rUpa haiM, unameM se jo jIvanmukta" (arhat yA kiJca, vaha puruSavizeSa jisane karmabandhanoM ko naSTa karake tIrthakara) aura videhamukta (siddha) hai unhI ko Izvara- anantacatuSTaya (anantadarzana, anantajJAna, ananta Ananda rUpa se upAsanA kI jAtI hai| jainoM ke ye muktapuruSa yA ora ananta zakti) ko prApta kiyA hai, Izvara to hai, Izvara upAsaka para na kRpA karate haiM aura na nindaka para parantu AptakAma aura vItarAgI hona se sRSTi ke kisI krodha / upAsanA ke dvArA bhakta apane Atma pariNAmoM kI bhI kArya meM ruci nahI letA hai / isa dRSTi se vaha kathacita nirmalatA se yajJa Adi ko prApta karatA hai / vastuta: jaino sA~cyoM ke mukto kI taraha sAkSI dRSTA mAtra hai| anantake mukta to sAMkhyadarzana kI taraha sAkSI evaM taTastha haiN| jJAna, ananta Ananda Adi mAnane se kathaMcit vedAnta ke vaha zaddha caitanyarUpa aura sAkSI hone ke sAtha-sAtha sarvaja, Izvara tulya hai| jaina granthoM meM sAMkhyadarzana ke Izvara kA anantazakti tathA ananta atIndriya Ananda se bhI sahita hai jo khaNDana milatA hai vaha yogavazaMna kI dRSTi se hai kyoki jo sAMkhyadarzana ke muktapuruSa meM nahIM hai / aise muktAtmAoM sAkhyadarzana mUlata: anIzvaravAdI hai / janadarzana meM Izvaratva meM Izvaratva kA Aropa nirAdhAra nahIM hai / yadyapi nizcaya athavA mahAnatA kA dyotana bhotiko athavA mahAnatA kA dyotana bhautika aizvayoM se nahIM kiyA naya se IzvarakRpA nahIM hai phira bhI vyavahAra se usakI gayA hai kyoMki vaha aizvarya anyo ke bhI sambhava hai| unakI kapA kA ullekha milatA hai| vastuta: phala-prApti kAnu- IzvaratA kA mApadaNDa karmamala se rahita AsmA kI zuddha Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 varSa 45, ki03 banekAnta pariNati hai| jaisA ki AptamImAMmA meM AcArya samanta- doSAvaraNayohAnini: shessaasytishaaynaat| bhadra ne kahA hai kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // 4 // adhyakSa, saMskRta vibhAga, devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / kAzI hindU vizvavidyAlaya, mAyAvippapi dRSyante nAtastvamasi no mahAn / ,1 // vArANasI sandarbha-sUcI 1. ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / 14. nyAyakumudacandra, pR0 111-114. bazvaraprerito gaccheta svarga narakameva // 15. zvetAzvataropaniSad, 1/6. -uddhRta, gauDapAda TIkA 61 16. mahAbhArata, 12/306/36. AptaparIkSA TIkA padya 23, syAdvAdamajarI, 17. mayAdhyakSeNaM prakRti: sUyate sacarAcaram / pR0 413-417. -gItA, 9/10. 2. klezakarmavipAkAzayaraparAmaSTa: puruSavizeSa. IzvaraH / aha kRtsnamya jagataH prabhavaH prala ystthaa| gItA 7/6. ---- yogasUtra, 1, 24. 18. brahmapurANa, 1/33, viSNu purANa, 1/2/26. 3. sAM0 kA0 57. 16. tathA ca vArSagaNAH paThanti pradhAnapravRttipratyayA puru4. tattvArthasUtra, 5, 1-3, 36 tathA 5, 17-22. SeNAparigRhyamANAdisarga vartate / pukti0 16. 5. utpAdyayadhopayukta sat / tatvArthasUtra 5, 30. 20. pUrvasiddhamIzvarAsatvam / ani0, 5/2. 6. bAlagaMgA paratilakakRta kArikA - yadIzvarasiddhI pramANamasti, tadA tatpratyakSacintA kAraNamIzvara meke bravate kAla pare svabhAva vA / upadyate / tadeva tu nAsti / ani0, 1/62. kathaM nirgaNato vyaktaH kAlaH svabhAvazca / / sAMkhyakArikA me mUlana: upalabdha kArikA 21. sAMkhyakArikA, 57 tathA usakI ttokaaye| prakRteH sUkumArataraM na kiJcidamtIti me mtirbhvti| 22. kevlgaanndivaayr-kirnnklaauppnnaaminnnnaanno| yA dRSTA'mmIti punarnadarzanamupaiti puruSasya / / NavakevaladhuggamasujaNiya prmppvbeso|| -sAM0 kA0,61. -go. jIva0 63. 7 tasmAdyuktametatpuruSavimokSArthA prakRteH pravRttirna cainanya- asahAyaNANadaMsaNasahio idi kevalI hu jogeNa / prasaga iti / yukti0 57. juttoti sajogijiNo aNAiNihaNArise utto| 8. atra sAkhyAcAryA AhuH---nirguNa Izvara: saguNAnAM ... go. jIva0 64. lokAnAM tasmAdutpattirayukteti / goDa061. 23. aTThavihakammaviyalA sIdIbhUdA NiraMjaNA NiccA / 6. sAMkhyatattakaumudI, 57. aTaguNA kidakiccA loyagaNivAsiNo siyaa|| 10 yatIzvarasiddhI pramANamasti, tadA tatpratyakSacintA -go. jIva0, 68. upapadyate / tadeva tu nAsti / ani0, 1/92 tathA 24. siddhi me disNtu| tIrtharabhakti 8, titthayarA me 5/10-11. pasIyantu / / tIrtha0, bhakti 6. 11. ani0, 1/62. 25. sattvaM laghu prakAzakamiSTa mupaSTambhakaM calaJca rajaH / 12. nArAyaNaH kapilamUrtiH / sAM0pra0bhA0, maMgalAcaraNa 2. guru varaNakameva tamaH pradIpavaccA'to vttiH|| 13. dIyatAM mokSado dahiH / vahI 6. -sA0 kA0, 13. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgadeva jaina mandira nagapurA 0 zrI nareza kumAra pAThaka madhyapradeza ke durga jile meM rAjanAMdagAMva mArga para mauli banI huI hai| vitAna meM vidyAdhara gandharva, abhiSeka zivanAtha nadI ke dUsare taTa para 16 ki0mI0 kI dUrI para karate hue gaNarAja, trichatra, dundubhika kA aMkana hai| donoM nagapurA grAma sthita hai| gAMva ke bIca eka navIna kamarA hAtha kI hatheliyAM eka-dUsare para rakhI hai aura paira ke numA maDhiyA banI hai, jisame bIca meM pIpala ke peDa kA taluoM se TikI huI haiN| dhyAna meM lIna isa pratimA kA cabUtarA banA hai, usameM kucha pratimA sthApita hai, jisakI kAla lagabhaga 7vIM-8vIM zatI I0 pratIta hotA hai / sampUrNa sthAnIya logoM dvArA pUjA kI jAtI hai| isa mandira meM pratimA kAphI AkarSaka evaM mAMsalatA lie hai', pratimA sabase acchI hAlata meM sundara pratimA teisaveM tIrthaGkara kA AkAra 80460430 se.mI. hai| pArzvanAtha kI hai, purAtatvavida zrI vedaprakAza nagAvaca kA tIrthaDara-yahAM se do lAMchana vihIna tIrthaGkara mata hai, ki sambhavataH isake Upara nAgaphaNa hone ke kAraNa pratimA prApta huI haiN| prathama pratimA tIrthaGkara pratimA kA hI grAmavAsI ise nAgadeva mandira kahate haiN| yaha bhI ardhabhAga jisameM tIrthahara kuntalita keza, lambe karNacApa se sambhava hai ki isa pratimA ke kAraNa grAma kA nAma bhI alaMkRta hai| bitAna me trichatra, dundabhika abhiSeka karate nagapurA huA hai| durga jilA gajeTiyara me ise kalacuri hue gajarAja, Upara padmAsana meM tIrthakara pratimA baiThI huI kAlIna jaina mandira likhA hai| mandira me prApta purAva- hai| jinake Upara mAlAdhArI vidyAdhara evaM pIche prabhAmaMDala zeSo se spaSTa hotA hai ki, yahA~ eka jaina mandira rahA hai| donoM pAzvaM me eka-eka kAyotsarga mudrA meM jina pratimA hogaa| mandira dhvasta ho jAne ke bAda me zraddhAluo ne kA akana hai| pratimA kA AkAra 4243047 me.mI. isI ke Upara navIna mandira kA nirmANa karavA diyaa| hai| dUsarI tIrthakara pratimA para do padmAsana me tIrthaGkara yahAM mandira ke dono dvAra zAkhA rakhI hai| jina para nadI baiThe hae aMkita hai / pratimA kA AkAra 40425415 deviyo kA akana kiyA gayA hai| devI eka hAtha meM kalaza se.mI. hai| kAlakrama kI dRSTi se donoM pratimA 7vIMlie hue hai evaM mukuTa, cakra, kuNDala, hAra, keyUra, balaya, vI zatI I. kI pratIta hotI hai| mekhalA va nupura pahane hue hai| nadI devI ke pArzva me eka tIrthaDara pratimA vitAna-yahAM se do tIrthaGkara puruSa pratimA khaDI hai| nadI deviyoM ke atirikta caturmukhI pratimA vitAna prApta hue hai| prathama pratimA tIrthakara Asanastha gaNeza, sarpa phaNa yukta nAga pratimA para yukta pratimA kA vitAna hai, jisa para chatra, gaNarAja, vidyAdhara pratimA pAdapITha rakhe hue hai| yahAM para jaina pratimAo kI yugala, prabhAmaNDala, AMzika rUpa se surakSita hai| Upara sakhyA adhika hai jisakA vivaraNa nimnAnusAra hai :- stambha yukta gavAkSa ke andara tIna padmAsana me tIna papA pArzvanAtha-teisaveM tIrthaGkara pArzvanAtha padmAsana me sana me tIrthaGkara pratimA baiThI hai| madhya ke tIrthaGkara ke zeSa Asana para dhyAnastha baiThe haiN| ardha unmIlita netra, nIce pAca kAyotsarga me jina pratimA khar3I haiN| dAyeM ora sira para kuntalisa keza, lamde karNa cApa, kaMdhe taka phailI ke tIrthaGkara ke nIce do padmAsana me eva cAra kAyotsarga meM huI jaTAye haiN| vakSa para zrIvatsa cihna kA sAnupAtika jina pratimA akita hai| bAyo aura tIrthaGkara pratimA ke aMkana hamA hai| pAdapITha se sarpa kA ghumAvadAra akana nIce eka papAsana me evaM do kAyotsarga meM tIrthakara pratimA tIrthakara ke pIche hotA huA sira ke Upara saptaphaNa kI (zeSa pR0 18 para) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda aura jaina dArzanika pramANa vyavasthA DaoN. kamaleza jaina, vArANasI jJAna evaM pramANaviSayaka cintana bhAratIya darzanoM kA paddhati para kiyA jAne lgaa| isa prakAra jJAnamImAMsA kA pramukha pratipAdya viSaya hai| bhAratIya dArzanika itihAsa kramazaH vikAsa huA jo ki tAkika yuga meM pramANamImAMsA ko dekhane se spaSTa hotA hai ki jJAna aura pramANamImAMsIya kA pramukha AdhAra bnaa| cintana uttarottara vikasita humA hai| prArambha meM jJAna AcArya kundakunda racita sAhitya meM pramANaviSayaka mImAMsA para hI adhika bala diyA gayA aura jJAna samyak vivecana nahIM hai| 'pramANa' zabda kA prayoga kundakunda ke (pramANa) hai yA mithyA (apramANa), isake nirNaya para sAhitya meM mAtra pAMca sthaloM para bhinna-bhinna prasago me vistAra se vicAra kiyA gyaa| parantu tAkika zailI ke huA hai, parantu una pAMca sthaloM meM prayukta pramANa zabda vikAsa ke sAtha jJAna / (pramANaviSayaka) cintana tArkika kahI bhI pramANamImAMsIya sandarbha se sambaddha nahIM hai, apitu (pR0 17 kA zeSAza) pAMcoM sthAnoM para pramANa kA artha parimANa (parimApa yA baiThI haiM, pratimA kA AkAra 3443247 semI. hai| samAnatA) se hai| samayasAra gAthA 4, pravacanasAra gAthA dvitIya pratimA tIrthaGkara pratimA vitAna kA bAyAM bhAga hai, 1/23-24, mokSaprAbhUta gAthA 66 / isa para stambha yukta gavAkSa ke andara padmAsana meM tIrthakara kundakunda ke prAyaH sabhI granthoM meM jJAnasAmAnya kI baiThe haiN| tIrthaMkara ke bAyeM ora eka padhAmana meM evaM do carcA kI gayI hai / aura Aminibodhika/mata, zrati Adi kAyotsarga meM jina pratimA baiThI haiN| isake atirikta isa ke bheda se jJAna kI pAMca avasthAo kA vivecana hai| unake khaNDa para vibhinna prakAra kI latA ballariyoM kA Alekhana pravacanasAra meM jJAnAdhikAra nAma se eka svataMtra adhikAra hai| pratimA kA prAkAra 32433420 se. mI. hai| bhI likhA hai / yahAM para jJAna kA pratyakSa aura parokSa rUpa tithikrama kI dRSTi se donoM pratimA 7vIM-8vI zatI I0 meM vibhAjana hai| isa vibhAjana kA AdhAra loka vyavahAra kI pratIta hotI hai| evaM janetara dhArmika-dArzanika paramparAoM se sarvathA bhinna yadyapi yaha mandira apane prAcIna astitva me nahI hai. hai| yaha AdhAra hai-aatmsaapeksstaa| jo jJAna atIndriya parantu yaha durga jile ke jaina kalA ke vikAsa meM apanA eva AtmasApekSa hai, vaha pratyakSa hai| aura jisa jJAna meM mahatvapUrNa sthAna rakhatA hai| -purAtatva saMgrahAlaya indriya, mana Adi kI sahAyatA apekSita hotI hai, vaha indriya, mana Adi kA sahAyatA apAkSa rAyapura (ma0pra0) parokSa hai| yahA~ para dono kA antara samajhanA Avazyaka 1. nagAyaca vedaprakAza 'nAgadeva mandira' nagapurA kA pratyakSa jJAna-yahIM para 'akSa' zabda kA artha hainirIkSaNa prativedana dinAMka 14-10-87. 'AtmA/akSaNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA / '2. durga DisTrika gajeTiyara pR. 182 evaM zarmA rAja- sarvArthasiddhi 1/12 / kevalajJAna AtmA ko yogpatA se kumAra 'madhya pradeza ke purAtatva kA saMdarbha gratha' bhopAla prakaTa hotA hai| yaha jJAna atIndriya, AtmamAtrasApekSa aura 1974 pR. 283 kramAMka 1234. svAvalambI hai / isake prakaTa hone para dUsare kisI jJAna kI 3. zarmA sItArAma 'bhoramadeva kSetra pazcima-dakSiraNa sthiti nahIM rahatI, ata: akelA rahane se 'kebala' kahalAtA kosala kI kalA' ajamera 1960 pR. 162-163. hai| isake hone meM indriyAdika paradravyoM kI sahAyatA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya kavakanda aura janavArzanika pramANavyavasthA Avazyaka nahIM hotii| ata: AtmA kI svazakti ke AdhAra yogI haiM, ve apramANya (mithyA) haiMse prakaTa hone se, yaha jJAna pratyakSa mAnA gayA hai| paramA- AbhiNisudodhimaNakevalANi NANANi paMcabheyANi / rthata: jainadarzana meM yahI pratyakSajJAna hai kumadisudavibhaMgANi ya tiNi vi NANehi sNjute|| -jadi kevaleNa NAda havadi hi jIveNa paccakkha / / -paMcAstikAya, gAtha 41 pravacanasAra, gAthA 1/58. ataeka samyagdRSTi ke sabhI jJAna samyak (pramANa) parokSa jJAna-prakRta meM akSa kA artha hai- cakSu / ' aura mithyAdRSTi ke samasta jJAna mithyA (apramANa) kahe upalakSaNa se yahAM para catru, karNa Adi pAMcoM indriyoM tathA gaye / AcArya samantabhadra ne bhI tattvajJAna (kevalajJAna) ko anindriya mana kA grahaNa hotA hai| cakSu Adi indriyAM hI pramANa kahA hai, kyoki vaha eka sAtha sabakA zAna paradravya haiM, ye AtmA kA svabhAva nahIM hai / ata: paradravyo karAne vAlA hotA haiindriyAdika kI sahAyatA se utpanna hone vAlA padArthoM tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / kA vizeSajJAna, parajanita hone se parAdhIna hai, isalie kramabhAvI ca yajjJAna syAdvAdanayasaskRtam / / parokSa hai| yaha indriyoM ke dvArA utpanna jJAna podgalika -AptamImAMsA, kArikA 101 indriyoM dvArA hotA hai, unake AdhIna hokara padArtha ko uparyukta vivecana se spaSTa hai ki lokavyavahAra me jise jAnatA hai, indriyAM parAdhIna haiM, ata: yaha jJAna bhI parokSa pratyakSajJAna kahA jAtA hai / athavA, janetara nyAya-vaizeSihai, kyoki parAdhIna jJAna pratyakSa nahIM ho sktaa| kahA kAdi dArzanika paramparAo me jina indriyajanya jJAno ko bhI gayA haiparadavvaM te akkhA va sahAvo tti appaNo bhaNidA / pratyakSa mAnA gayA, ve sabhI jJAna kundakunda taka jaina paraparA me-parokSajJAna ke hI antargata the| mUlata: yahI prAcIna uvaladdha tehi kadha paccakkhaM appaNo hodi / / Agama saramparA hai, parantu bAda meM isakA kramazaH vikAsa ja parado viNNANaM taM tu parokkha tti bhaNidamaDhesu / huA hai| pramANa-nyAya yuga me jainadArzaniko me bhI pramANa-pravacanasAra, gAthA 1/57-58 mImAsA ke anurUpa aneka naye zabdo ko samAhita kiyA jJAna jIva kA nija guNa hai, aura guNa guNI se pRthak nahI raha sktaa| karmabandha se pUrNatayA mukta eva zuddha isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki pramANayuga me uparyukta svarUpa ko prApta jIva ko yaha jJAna guNa pUrNa rUpa se prakaTa ho jAtA hai / jJAna svasavedya tathA sva-para prakAzaka bhI hai, pratyakSa ora parokSa jJAno ko hI pramANa mAnA gyaa| isalie vaha jJAtA aura jJeya donoM hai / sasArI avasthA me tattvArthasUtrakAra ne mati, zruta Adi jJAna ke pAMca bhedoM karmabaddha jIva ke jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se jJAna kA vivecana kiyA aura unhI pAca ko pratyakSa aura parokSa rUpa do pramANoM ke nAma se vibhakta kiyaa| yahI se jaina kA AvaraNa jaise-jaise kama hotA hai, vaise-vaise jJAna kA paramparA me jJAnamImAsA kA pramANamImAMsIya vivecana kramika vikAsa hotA jAtA hai| jainaparamparA jJAna ko hI pramANa mAnatI hai, parantu prArambha huA hai| parantu, yahA para bhI jJAna kI pramANatA yahAM yaha vizeSa dhyAnadena yogya hai ki AcArya kundakunda (sarayatA) Ara a (satyatA) ora apramANatA (asatyatA) kA AdhAra pUrvavat ke anusAra jJAna kI pramANatA (satyatA-samyaktva) aura rahA / laukika pratyakSa kA parokSa mAnane kI paramparA mI apramANatA (asatyatA-mithyAtva) bAhya padArthoM ko yathArtha pahale kI taraha sthira rhii| jAnane athavA ayathArtha jAnane para AdhArita nahIM hai, isa prakAra kundakunda ne jo jJAna kA pratyakSa evaM apitu jo jJAna Atma-sazodhana me kAraNa haiM, aura antataH parokSa rUpa me vibhAjana kiyA thA, use hI bAda meM eka mokSamArga meM upayogI-sahAyaka siddha hote haiM, ve jJAna nayI vyavasthA dI gayI, aura use pramANarUpa se vivecita pramANa (samyaka) haiN| eva jo jJAna mokSamArga meM anupa- kiyA gyaa| ___ (zeSa pR0 23 para) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kh a a a "kasAyapAhur3a sutta" [sampAdaka-paM0 horAlAla si0 zAstro] -zuddhi-patranirmAtA-70 sva. ratanacanda evaM paM. nemicanda mukhtAra, sahAranapura preSaka-javAharalAla jana/motIlAla jaina, bhINDara paMkti azuddha dravyamrayanikSepa dravyapreyanikSepa upAghAta upadhAta jisa prakAra vizeSArtha-jisa prakAra jIva alpa haiN| isI krama se jIva alpa hai aura rAgabhAva ke dhAraka unase vizeSAdhika hai| isI krama se [dekho ja.dha.11358-56] ho jAne pazcAt ho jAne ke pazcAt nAkaSAyoM ke no kaSAyo ke uvddhpogglpriytttt| uvaDDhapoggalapariyaTTa / Adi-sAnta sAdi-sAnta gayA hai, sthitibandha kA sthiti sattva kA anutkRSTa bandhaprarUpaNA anutkRSTa vibhakti prarUpaNA ajaghanya bandhaprarUpaNA ajaghanyavibhakti prarUpaNA bandha prarUpaNA vibhakti prarUpaNA bandha-kAla prarUpaNA vibhaktikAlaprarUpaNA hotI hai ajaghanyabandha hotI hai aura jaghanyasthitibandha navamaguNasthAna ke antasamaya meM hotA hai / ajaghanyabandha sthitibandha ke sthitivibhakti ke sthiti ke bandhaka sthitivibhakti vAle [dekho ja.dha. 3356-60] sthiti bandha kA sthiti vibhakti kA bandhakAla vibhaktikAla utkRSTa bandha utkRSTa vibhakti sthitibandha vAle sthiti vibhakti vAle zela samanA zaila samAna 16 dArusthanIya dArusthAnIya arthapada use use arthapada l l l l l l l l l l l o e 156 24 166 183 188 12 suttANNa jjahA anupAsa kara suttANa jahA anupAlana kara 192 14 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyapAhA sutta 21 paMkti 23 246 248 252 259 azuddha udaharaNa nigAdiyA utkaSTa 'kadi cANa-sUtra aMkamo samyagmidhyAtva se sabake kama bandhasthAnoM me sesasu pramAraNa eka samaya xvd WWK 313 2 m. merry 9mN . .xmurrxur armmsx udAharaNa nigodiyA utkRSTa 'kadi cUrNisUtra asaMkamo samyaglyiAtva ke sabase kama bandhasthAna me sesesu pramANa to vahI rahatA hai, kintu atisthApanA ke pramANa me eka samaya apavartita sakramo samAna saMkAmayA jaghanya anubhAga saMkramaNa kA antara kahate haiM // 123 // aba jahaNNANubhAga ko hoi? sammattassa anantakAla DDhidUNa saMkrama udIraNA kahA gayA hai) marakara eka samaya kama tetIsa ka 374 avartita saMkamoM samaya saMkAsayA anubhAga saMkramaNa kA jaghanya antara kahate hai // 223 // jaba jahaNNANamAga hoi? sammatta antarakAla vaDhipUNa sakrasa udAraNA kahA gayA hai marakara tetIsa yA vargagAe asaMkhyAta hote haiM / vivakSita 415 435 458 471 482 463 .MMM. vargaNAe asakhyAta hote haiM / krodha ke asakhyAta atirikta apakarSa ho jAne para eka bAra mAna apakarSa adhika hotA hai / lobha, mAyA, krodha va mAna se upayoga hone ke pazcAt lobha se upayukta hotA hai| phira mAyA se upayukta na hokara punaH loTakara mAna se upayukta hotA hai| phira lobha kA ullaghana kara mAyA se upayukta hotA hai| vivakSita Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, 45, ki. 3 anekAnta pRSTha 562 602 xxxwww .. - mm pakti asuddha 27 // 287-288 // // 287-286 // seDhAo seDhoo dvArA dvArA saMdhIdA saMdhIdo kahakamma kohakamma jAge joge upazamama upazama sutta supta prathamopazama samyaktva ko samyaktva ko [yahAM anuvAda me anuvAda-kartA ko bar3I bhUla huI hai|] 27 prathamopazama samyaktva samyaktva noTa-gAthA 105 [pR. 135-36] kA artha va vizeSArtha galata hai| [dekho ja, dha. pu. 12 pR. 317-18] 24 vahAM yahA~ aise 632 635 0 sese vaha yaha 703 706 726 742 743 752 28 20 , 13 25-28 caDhamANassa mAraNassa koTizatasahasra koTi pRthaktva zatasahasra palyopama ke jaghanya ke aura saMjvalana kI aura krodha saMjvalana kI cAra tIna mUlaNAhAe mUlagAhAe yaha pAMcavIM bhASA gAthA yaha gAthA athavA usase pUrva saMsArAvasthA me vartamAna x x x x x x yahAM para paThita 'vA' zabda samuccayArthaka x x x x x x ................."gayA hai| ataeva bhI badhyamAna badhyamAna // 143 // // 142 // aNinantaguta anantaguNita spardhakavargaNA spardhaka ko AdivargaNA 767 768 788 760 pUrva pUrva 000 27 ke antara samama se vekakakAla 964 ke kRSTi antara samaya se vedaka kAla 665 838 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxx pRSTha paMkti azuddha 843 yavamadhyapaprarUpaNA yavamadhya prarUpaNA vegassa vedagassa aMtomuttaNA aMtomuhattaNA 23 prathama kRSTi ko prathama saMgraha kRSTi ko mANa mAyaM badhagiyarANaM baMdhagiyarANaM 3 pacchimakkhadho pacchimakkhaMdho noTa :-(1) pRSTha 767 1ra likhita vizeSArtha ke antargata nimna 11 paMktiyAM punaH dekha leM--"samasthiti meM pravartamAna para prakRtirUpa sakramaNa"......... . . (dRSTAnta diyA / isI prakAra" noTa :-(i) pRSTha 398 para pakti 18-16 me "pazcAt niyama se giratA hai aura mithyAtvI ho jAtA hai|" ima vAkya kA bhI isa prakAra sudhAra karanA cAhie- pazcAt vedaka samyaktvI, samyagmidhyAtvI ho athavA mithyAtvI ho jAtA hai| [kAraNa dekho-gA. 103 pR. 634-35 tathA~ isako jayadha. TIkA] 22 dmdar pR0 16 kA zeSAMza) isake bAda tAkika paddhati se vikasita hone para ne AtmamImAMsA aura jJAnamImAMsA kI vistata evaM mama pratyakSa kI uparyukta paribhASA me bhI parivartana kiye gye| tama vivecanA kI hai, jisase sarvajJatA kA siddhAnta sthApita lokavyavahAra tathA janetara dhArmika-dArzanika paramparAoM huaa| se sAmaJjasya baiThAne ke lie AcArya akalaGka, jinabhadra uparyukta se yaha bhI spaSTa hotA hai ki jaina paramparA me Arambha me jJAnamImAMsA para adhika jora diyA gyaa| Adi dArzanikoM ne pratyakSa ke punaH do bheda kie-1. sAM jJAna samyaka hai yA midhyA, athavA, jJAna pramANa hai yA vyavahArika pratyakSa aura 2. pAramArthika pratyakSa / aura apramANa, isa viSaya para vistAra se cintana kiyA gayA, dUsarA indriyajanya jJAna ko parokSa se pratyakSa meM sthApita aura yahI mUla Agamika paramparA hai|| kiyaa| parantu pAramArthika aura sAMkhyavyavahArika pratyakSa me vyApta pratyakSalakSaNa vicAraNIya rahA? tArkika yuga kI parantu, tAkika zailI ke vikAsa ke sAtha-sAtha pramANa viSayaka cintana kramaza: tarka paddhati para kiyA jAne lgaa| carama avasthA meM vizada aura nizcayAtmaka jJAna ko bhI bhinna-bhinna dArzanika siddhAnto kI samIkSA evaM svapakSa pratyakSa mAna liyA gyaa| kI sthApanA ke phalasvarUpa pramAraNamImAMsA kA uttarottara niSkarSa rUpa meM kahA jA sakatA hai ki kundakunda mUlataH vikAsa bhI huaa| dUsare zabdoM me, jJAnaviSayaka prAcIna prAdhyAtmika tathA AgAmaka AcAya hai, pramANazAstrayugani cintana ko hI pramANamImAMsIya vyAkhyA prastuta kI yA naiyAyika nhii| unake sAhitya me pramANa viSayaka kA carcA nahIM hai| dUsare zabdoM meM, jaina paramparA me AcArya -prAkRta evaM jainAgama vibhAga kundakunda taka pramANamImAMsA kA praveza nahIM hai| kundakunda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI-2 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-municaryA zrI bAbUlAla jaina, kalakattA vAle siMha sA parAkramI:-agara parAkrama sIkhanA ho to jisane apane bhItara kI kIla ko, kendra ko pahacAna liyA siMha se sIkhanA hogaa| siMha kaisA hai ? jise kisI sahAre hai isalie bAhara meM, bhItara me parivartana AtA hai parantu kI darakAra nahI-jisane saba sahAre chor3a diye haiM- vaha kIla hamezA meru kI taraha nizcala hai| sAdhu bhojana besahArA, vanoM aura pahADoM meM virnaa| karatA hai, bolatA hai, janma letA hai, maratA hai, parantu vaha hAthI-sA svAbhimAnI:--hAthI me eka svAbhi- kIla hamezA nizcala hai, bolate hue bhI nahI bolatA / mAna hai, ahaMkAra nhii| apane bana para bharosA hai parantu calate hue bhI nahIM cltaa| sabhI duHkha-sukha, proti-aprIti bala kA dikhAvA nhii| sabhI cakke para hai, kIla sabase bAhara hai| sAdhu kI mArI baSabha-sA bhadra :-baila jaisA bhadra pariNAmI-kabhI ceSTA yahI hai ki apanI kola ko, jJAyaka bhAva ko pakaDe jhagar3A nahIM karatA, usakA vyavahAra sajjanocita hai| rahe / dhyAna meM, samAdhi meM yahI eka hai / jisane kIla kA maga-sA sarala :-maga ko A~kho me jhAMka kara dekho, sahArA liyA vaha janma-maraNa, duHkha-sukha sabase achUtA saralatA-bharosA dikhatA hai, jisane kabhI pApa nahI jaanaa| raha jAtA hai| jisakI AMkho me pApa kI rekhA hI nahIM hai / kvArI kanyA candramA-sA zItala : - candramA meM tApa nahI hai mAtra jaisA niSpApa / maga svabhAva se hI sarala hotA hai| usakI prakAza hai| sAdhu kA sAnidhya jalAtA nahI hai zItala karatA hai / jahA~ jAkara AzvAsana mile, bala mile, saralatA sAdhI huI nahI hai svAbhAvika hai| sIdhA choTe himmata mile, AzA baMdhe ki mujhe bhI mila sakatA hai| dikhAvA-mAtra sahaja / maNi-sA kAMtimAna :-jaise kisI maNi ko dekhapaza-sA niroha:-asahAya avasthA, samasta upa kara sammohita ho jAte hai-usI kI tarapha dekhate raha dravoM se pre| jAte haiM, najara vahA~ se haTatI hI nahI, vaimA / vAya-sA niHsaMga:-havA bahatI rahatI hai parantu pRthvI-sA sahiSNu :-kucha bhI ho jAe sAdhu nahI ni:saMga - nadiyo se gujaratI hai, phalo ke Upara se gujaratI DagamagAtA / roga meM, niroga avasthA me, sammAna me, apahai parantu ruka nahI jAtI, ni.saga bhaav| mAna meM, jIvana meM, maraNa me, hara hAlata me eka samAna / sarya-sA tejasvI:-kapaTa meM, pAkhaMDa meM jyoti bujha sarpa-sA aniyata-Azramo:-sarpa apanA para nahI jAtI hai| jaise hI vyakiA sarala hotA hai, ni:saMga hotA banAtA / jahA~ jagaha mila gayI vahI vizrAma kara letA hai| hai, bhadra hotA hai, nirIha hotA hai, akelA hotA hai, vaise ho isakA artha hai ki koI surakSA kA upAya nahI krtaa| umake bhItara eka agAdha jyoti jalane lagatI hai| bhojana ke lie cauke calAnA, baseM sAtha rakhanA, rupiyAsAgara-sA gaMbhIra:-gaharA gambhIra jisakI thAha / paisA rakhanA, kisI anya ke pAsa rakhanA, yaha saba surakSA nhiiN| ke sAdhana nahI krtaa| meha-sA nizcala:-gAr3I kA cAka ghUmatA hai parantu AkAza-sA nirAvalaMba:--koI sahArA nahI, kIla thira rahatI hai, cAka ghUmatA hai parantu kola thira hai| AkAza jaisA binA AdhAra, binA khabhe / digambara kA agara kIla bhI ghUmane lage to gAr3I gira jaayegii| aise hI (zeSa pR0 32 para) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAMtinAtha carita sambandhI sAhitya 0 ku0 mRdula kumArI, vijanaura 'zrI zAntinAtha purANa' jaina vAGmaya kA anupama graMtha (650 I.) meM kannar3a kavitA meM apane ko (kannar3a kvihai| isa grantha me mahAkavi 'asaga' ne jaina dharma ke solahave teyola asagama) vAkya dvArA asaga ke samAna honA batatIrthaMkara bhagavAna zAntinAtha kA caritra vaNita kiyA lAyA hai| yaha mahAkavi rASTrakuTa nareza kRSNa tRtIya (I. 636bhagavAna zAntinAtha kA caritra jana sAhityakAroM kA 968) ke darabArI kavi the| inakI racanA kA kAla I0 priya tathA preraka viSaya rahA hai| dasavI zatAbdI me mahA- san 150 ke AsapAsa kA rahA hogaa| yaha vegimaNDalAkavi asaga ne 'zrI zAntinAtha purANa' kI racanA kii| ntargata paMganara ke nivAsI the| vegimaNDala ke paMganara meM jisame bhagavAn zAntinAtha ke pUrva bhavo kA vistRta vaNana nAgamayya nAma kA eka jaina brAhmaNa thaa| mallapayya aura milatA hai| unake garbha, janma, dIkSA, kevalajJAna, nirvANa pannamaya usake do putra the| vANiyavADi ke jinacandra deva Adi paJcakalyANako kA varNana bhI milatA hai| inhoMne inake guru the aura apane guru ke gauravArtha vinayapUrvaka ina AcArya guNabhadra ke uttara purANa ke bAsaTha-saThaveM parva me donoM bhAiyo ne 16veM tIrthakara zAntinAtha kI jIvanI para ullikhita bhagavAn zAntinAtha ke carita ko zAntinAtha AdhArita mahAkavi paunna ke dvArA zAntinAtha purANa kI purANa ke rUpa me prastuta kiyA hai| isa purANa me 16 sarga racanA kraaii| isakA dUsarA nAma 'purANa cUr3AmaNi' hai| hai jiname kula milAkara 2350 zloka hai| isakI racanA mallapayya kI eka beTI thI attimabbe / 'dAna cintAmaNi' zaka savat 610 ke lagabhaga huI hai| zAntinAtha purANa ke isa mahilA kI upAdhi thii| isakI dAnazIlatA sarvatra kavi prazasti padyo se spaSTa hotA hai ki asaga ne sAdhujano vikhyAta rhii| isa devI ne mahAkavi paunna ke zAntipurANa kA prakRSTa moha zAta karane ke lie zAnti jinendra kA ko eka hajAra pratiyAM likhavAkara ratna evaM svarNa kI jina yaha 'zAntinAtha purANa' racA thaa| pratimAoM ke sAtha unakA sampUrNa karnATaka me dAna kiyaa| prAkRta, saskRta, kannaDa, tamila, marAThI Adi bhAratIya zAntinAtha purANa ke prArambha meM 8veM AzvAsa taka bhASAoM meM isa carita ko prAdhAra banAkara likhe gaye tIrthakara zAntinAtha ke 11 pUrvabhavo kA varNana hai| kevala aneka kaviyoM ke gratha upalabdha hote hai jinakA sakSipta antima tIna AzvAso me zAntinAtha kA caritra prativivaraNa isa prakAra hai pAdita hai / paunna kI isa zAntinAtha purANa kathA meM aura 1. zAntinAtha purANa : kannar3a kavi paunna- kamalabhava (I. 1235) ke zAtipurANa kI kathA meM aneka paunna kannaDa bhASA ke prasiddha kavi hue haiM / kavi cakravartI, sthalo para antara dRSTigocara hotA hai, isakA kyA kAraNa ubhaya cakravartI, sarvadeva kavIndra aura saujanya kundAMkura hai ? yaha spaSTa rUpa se jJAta nahI hai / zAMtipurANa me lokAAdi inakI upAdhiyAM thii| inake guru kA nAma indranadi kAra dezAnivezana, caturgatisvarUpa Adi jaina pUrANa ke thaa| paunna to bANa kI barAbarI karate haiN| nayasena ne lakSaNoM ke sAtha mahAkAvyo ke 68 lakSaNa bhI maujada / apane dharmAmata ke 36veM padya ke nimna vAkya 'asagana desi jahAM tahAM vividha rasotpatti kI anupama racanAeM bhI vartaponnata mahottena tivetta deDaguM' me asaga aura paunna kA mAna haiM phira bhI yaha kahanA par3egA ki papa aura ratna ko nAmollekha kiyA hai| ponna ne svayaM zAntinAtha purANa racanAo me upalabdha varNana-sauMdarya aura pAtra racanA kauzala Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 45, ki0 3 anekAnta pona ko kRtiyoM meM nahI hai| hA~, paunna kA bandha praur3ha hai| zAMtinAtha kA yaha carita vIra jinezvara ne gautama ko kahA, vastata: pAribhASika zabda tathA saskata bhASA kA vyAmoha, use hI jinasena aura puSpadata ne kahA vahI maiMne bhI kahA hai| ina dono ne mahAkavi paunna kI kRtiyoM kI zailI ko 3. zAntinAtha carita: kavi mahAcandra-kavi kliSTa banA diyA hai tathApi kavitA me svAbhAvikatA aura mahAcandra illarAja ke putra the| prazasti me kASThA saMgha pAMDitya vidyamAna hai| kavi ne isame 16 chando kA upayoga mAthuragaccha puSkaragaNa me bhaTrAraka yazaHkIti aura unake kiyA hai| kAvya meM campU kAvya ke anukUla suprasiddha akSara- ziSya guNabhadra sUri the| vRtta evaM kanda adhika hai unama bhI zAntarasAbhivyakti ke kavi kI eka mAtra kRti 'zAMtinAtha carita' hai jisame meM kala 1636 13 saMdhiyAM athavA pariccheda aura 260 kar3avaka haiM jinako padA. 2 gATha eva tripAdiyA~ bhI hai| isameM yatra tatra sundara AnumAnika zloka saMkhyA pAMca hajAra hai| graMtha kI prathama kahAvateM bhI maujUda hai| paunna ke anusAra asaga kannar3a saMdhi ke 12 kar3avakoM meM magadha deza ke zAsaka rAjA zraNika kaviyo me sau gune pratibhAzAlI the| aura rAnI celanA kA varNana, zreNika kA mahAvIra ke ___2. zAntinAtha carita : zubhakoti - zubhakIti samavasaraNa me jAnA aura mahAvIra ko vaMdana kara gautama se AcArya kA racanAkAla sadat 1436 hai| inhone apanI dharma kathA kA sunnaa| guru paramparA kA ullekha nahI kiyA hai| prastuta zAMtinAtha dUsarI saMdhi ke 21 kar3avakoM meM vijayAdhaM parvata kA carita 16 sadhiyoM me pUrNa huA hai| isakI eka mAtra kRti varNana, akalaMka koti kI muktisAdhanA aura vijayAMka ke nAgaura ke zAstra bhaDAra me surakSita hai| isa gratha meM jainiyo upasarga nivAraNa karane kA kathana hai / tIsarI sadhi ke 23 ke 16veM tIrthakara bhagavAn zAtinAtha kA jIvana paricaya kar3avako me bhagavAn zAMtinAtha kI pUrva bhavAvalI kA kathana aMkita hai| bhagavAn zAMtinAtha 5ve cakravartI the unhoMne hai| cauthI sadhi ke 26 kar3avakoM me zAMtinAtha ke bhavAntara SaTakhaNDo ko jItakara cakravartI pada prApta kiyA thaa| balabhadra ke janma kA bar3A sundara varNana kiyA hai| pAcavI agta me avinAzI pada prApta kiyaa| kavi ne isa gratha ko saMdhi ke 16 kar3avakoM meM vAyudha cakravartI kA savistAra mahAkAvya ke rUpa me banAne kA prayatna kiyA hai| kAvya kathana hai aura chaThI saMdhi ke 26 kar3avakoM meM megharatha kI kalA kI dRSTi se yaha bhale hI mahAkAvya na mAnA jAe, solaha kAraNa bhAvanAoM kI ArAdhanA aura sarvArthasiddhi parantu athakartA kI dRSTi use mahAkAvya banAne kI rahI gamana hai| hai| 15vI zatAbdI ke vidvAna kavi zubhakoti ne ata me sAtavI saMdhi ke 25 kar3avako me mukhyataH bhagavAna graMtha kA racanAkAla sa. 1436 diyA hai jo eka padya se zAMtinAtha ke janma-abhiSeka kA varNana hai| AThavIM saMdhi spaSTa hotA hai| ke 26 kaDavako meM bhagavAna zAMtinAtha kI kaivalya prApti kavi ne pratha nirmANa meM preraka rUpacandra kA paricaya dete aura samavasaraNa vibhUti kA vistRta varNana hai| navI saMdhi hue kahA hai ki ve ikSvAkuva zo kula me AzAdhara hue, jo ke 26 kar3avako me bhagavAn zAtinAtha kI divya dhvani eva Thakkura nAma se prasiddha the aura jina zAsana ke bhakta the pravacano kA kathana hai| inake dhanavau Thakkura nAma kA putra huaa| unakI patnI kA dasavI sadhi ke 20 kar3avakoM meM presaTha zalAkA puruSo nAma lonAvatI thA, jisakA zarIra samyaktva se vibhUSita kA carita sakSipta varNita hai| 11vI saMdhi ke 34 kar3avako thA, usase rUpacanda nAma kA putra huA, jisane ukta zAti- meM bhaugolika AyAmo kA varNana hai| bharata kSetra kA hI nAtha carita kA nirmANa kraayaa| kavi ne pratyeka sadhi ke nahI, tInoM lokoM kA sAmAnya kathana hai| 12vI sadhi ke ata me rUpacanda kI prazasA me AzIvAdAtbhaka aneka padya 18 kar3avakoM meM bhagavAnazAMtinAtha dvArA Nita sadAcAra die hai| kA kathana hai| aura antima 13vI sadhi ke 17 kar3avako kavi ne zAMtinAtha carita ke viSaya me likhA hai ki me zAMtinAtha kA nirvANagamana hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAntinAbaparita sambandhI sAhitya 27 yadyapi isa graMtha meM kathAvastu kI dRSTi se koI navI- bIca-bIca meM apabhraza bhASA bhI prayukta huI hai| isakI natA nahIM hai, kintu kAvya kalA aura zilpa kI dRSTi se racanA khambhAta meM kI gii| graMtha kI prastAvanA meM kucha racanA mahatvapUrNa hai| graMtha kA varNya viSaya paurANika hai AcAryoM ke nAmoM kA ullekha hai-indrabhUti (kavirAja isI se use paurANikatA ke sAMce meM DhAlA gayA hai| cakravartI) bhadrabAha-jinhoMne vAsudeva carita likhA (savAya AlocyamAna racanA apabhraMza ke carita kAvyo ko koTi lakkhaM bahakahAkaliyama) haribhadra samaNAditya kathA ke praNetA kI hai| carita kAvyoM ke sabhI lakSaNa haiN| pratyeka sadhi ke dAkSiNyacihna sUri kuvalayamAlA ke kaI tathA siddhaSi Arama me kavi ne agravAla zrAvaka sAdhAraNa ko zAMti- upamitibhavaprapacA ka kartA (yaha aba taka aprakAzita hai)| nAtha se maMgala kAmanA kI hai| ___ inakI epha kRti 'mUla zuddhi prakaraNa TIkA' hai| isake atha racanA meM preraka joyaNipura (dillI) nivAsI cauthe aura chaThe sthAnaka me Ane vAle candanA kathAnaka tathA agravAla kulabhUSaNa garga gotrIya sAhU bhojarAja ke pAMca brahmadatta kathAnaka ko dekhane se jJAta hotA hai ki putro me se dvitIya putra jJAnacandra kA putra sAdhAraNa thA, inameM Ane vAlI adhikAMza gAthAeM tathA katipaya choTejisako preraNA se gratha kI racanA kI gaI hai| kavi ne baDe gadA sandarbha zIlAkAcArya ke 'ca upannamahApurisacariya' prazasti me sAdhAraNa ke parivAra kA vistRta paricaya me Ane vAle 'vasumaisavihANaya' ke avaziSTa bhAgoM meM se karAyA hai| usane hastinApura kI yAtrArtha sagha calAyA thA kitanA hI bhAga alpAdhika zAbdika parivartana ke sAtha aura nija mandira kA nirmANa karAkara usakI pratiSThA caupannamahApurimacagyi kA hI jJAta hotA hai / anumAna hai sampanna kara puNyArjana kiyA thA / jJAnacandra kI patnI kA sAMtinAhacariya para bhI cauppanna kA prabhAva ho| caki nAma saurAjahI thA jo aneka guNoM se vibhUSita thii| aprakAzita hone se kahanA kaThina hai| zAtinAtha para isa usase tIna putra hue the| pahalA putra sAraMga sAhu thA, jisana vizAla racanA ke atirikta prAkRta meM eka ladhu racanA 33 sammeda zikhara ko yAtrA kI thii| usakI patnI kA nAma gAthAoM meM bhI jina ballabha mUri racita tathA anya somatilokAhI thaa| dUsarA putra sAdhAraNa bar3A vidvAn aura prabha mUri ravita kA ullekha milatA hai| guNI thaa| usane zatrujaya kI yAtrA kI, usakI patnI 5. zAMtinAtha carita : dulocandra-ima meM 163 sovAhI thI usase cAra putra hue the-abhayacandra, malli- tIrthaMkara zAtinAtha kA caritra vaNita hai"| bhagavAn zAMtidAsa, jitamalla aura sohill| unakI cAra patniyoM ke nAtha tIrthaGkara ke sAtha cakravartI tathA kAmadeva bhI the| ina nAma caMdaNahI, bhadAsahI, samado aura bhiikhnnhii| ye cAro sabhI vizeSatAo kA ima kAvya me varNana hai| kAvya me hI pativratA, sAdhvI aura dharmaniSThA thii| isa taraha sAha 16 adhikAra haiM tathA granthAna 4375 zloka pramANa hai| sAdhAraNa ne samasta parivAra ke sAtha 'zAMtinAtha carita' imakI bhASA alakArika tathA varNana rocaka evaM prabhAvokA nirmANa kraayaa| tpAdaka hai / prArambha meM zrRMgAra rasa ke sAtha-sAtha zAta rasa kavi ne isa graMtha kI racanA vi. saM. 1587 kI kI ora pravRtti para kavi ne acchA prakAza DAlA hai| kArtika kRSNa paMcamI ke dina mugala bAdazAha bAbara ke 6. zAntinAtha carita : zrIdhara-11vI-12vI rAjyakAla me yoginIpura meM banAkara samApta kI thii"| zatAbdo ke AcAryoM meM zrIdhara ne sabhavata: maM0 1166 me 4. zAMtinAha cariyaM : devacandrAcArya-AcArya zAMtinAtha carita kI rc-| ko"| guNasena ke ziSya aura hemacandrAcArya ke guru pUrNatalla- 7. zAMtinAtha carita : mANikyacandra sarigacchIya devacandrAcArya kRta 16 / tIkara zAMtinAtha kA mammaTa kRta kAvya prakAra ke TIkAkAra mANikyacandra sari carita likhA gyaa"| kI dUsarI racanA 'zAMtinAtha carita hai| isakI eka tADaisakA pariNAma granthAna 12000 hai| isakI racanA patrIya prati milatI hai| isame ATha marga haiN| isakI racanA saMvata 116. meM huii| yaha prAkRta bhASA meM gadya padyamaya hai| vistAra 5574 zloka pramANa hai jo kavi ne svaya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, varSa 45, ki03 anekAnta nirdiSTa kiyA hai / isakA AdhAra haribhadra sUri kA anuSTupa chanda kA prayoga huA hai| parantu sarga ke anta meM samarAiJcakahA mAnA jAtA hai| chanda badala diyA gayA hai| mAlinI, zArdUlavikrIDita Adi isameM vaise mahAkavya ke sabhI bAhya lakSaNa samAviSTa kucha chandoM kA prayoga huA hai / zAMtinAtha carita kI racanA haiM parantu bhASA zaithilya sarvAMgINa jIvana ke citra vikrama kI terahavIM zatAbdI kA uttarArddha mAnane meM Apatti upasthita karane kI akSamatA evaM mArmika sthaloM kI kamI na honI caahie| anumAna kiyA jAtA hai ki yaha kavi ise pramukha mahAkAvya mAnane meM bAdhaka hai| sagoM ke nAma kI vRddha avasthA hogI kyoMki isa kRti meM kavi apane vaNita ghaTanAoM ke AdhAra para rakhe gaye haiN| saptama sarga pAMDitya pradarzana ke prati udAsIna hai jabaki kAvya prakAza to jaina dharma ke siddhAntoM se hI paripUrNa hai| kAvya vairAgya saMketa meM unake praur3ha pAMDitya ke darzana hote haiN"| mUlaka aura zAntarasa paryavasAyI hai| isakA kathAnaka 8. zAntinAtha carita : jJAna sAgara-vahattapAzithila hai aura isame prabandha rUr3hiyo kA pAlana huA hai| gaccha ke ratnasiMha ke ziSya jJAna sAgara ne saMvat 1Na17 maMgalAcaraNa paramabrahma kI stuti se prArambha hotA hai| meM zAMtinAtha carita kI racanA kii| chaThe. sAtaveM aura AThave sarga me vividha AkhyAnoM kA samA- zAntinAtha carita: mani bhadra sUri-muniveza hai| kaI sthalo para svamataprazasA aura paramatakhaDana bhadra sUri ke zAMtinAtha carita mahAkAvya kI kathAvastu kA kiyA hai| isa kAvya me stotroM aura mahAtmya varNanoM kI AdhAra munideva sUri kA zAMtinAtha carita hai| pracuratA bhI dikhAI detI hai| chaThe aura AThaveM sarga meM mUla kathA ke sAtha-sAtha isameM avAntara kathAoM ko tIrthakara zAMtinAtha ke stotra tathA kaI tIrthoM ke mahAtmya bharamAra hai yathAmaMgala kuMbha kathAnaka, dhanada, putra kathA, kA varNana hai| isa zAtinAtha carita kA kathAnaka ThIka amaradatta nUpa kathA, vaNika dvaya kathA, parivAra kathA, vahI hai jo munibhadra sUri ke zAMtinAtha mahAkAvya kA hai, parantu isame kathAnaka kA vibhAjana navIna DhaMga se kiyA amRtAmrabhUpati kathA, skandila putra kathA, guNa vamaM kathA, agni zarmA dvijakathA, bhAnudatta kathA, mAdhava kathA aadi| gayA hai| isame prathama sarga me zAMtinAtha ke prathama bhava, isame dhanadatta kI kathA 5, 6, 7 sarga ghere hue hai| isa dvitIya, tRtIya bhava kA varNana hai| dvitIya sarga me caturtha pacama bhava, tRtIya sarga meM SaSTha aura saptama bhava kA, caturtha avAntara kathAoM ke cayana meM bhI prastuta kAvya ke racayitA sarga meM aSTama aura navama bhava kA, paMcama sarga me dazama munibhadra ne munideva kA anukaraNa kiyA hai| isa taraha aura ekAdaza bhava kA, SaSTha sarga meM zAMtinAtha ke janma, prastuta kAvya me jaina dharma ke tattvo kA anukaraNa bhI munirAjyAbhiSeka, dIkSA, kevalotpatti tathA dezanA kA varNana hai bhadra ne kiyA hai| isameM munibhadra ne maulika sRjana zakti saptama sarga meM dezanA ke anta dvAdaza bhava tathA zIla kI kA paricaya nahIM diyA phira bhI yaha kAvya apanI prauDha mahimA kA varNana hai aura aSTama sarga meM zrI zAMtinAtha kaa| bhASA zailI aura udAtta abhivyaMjanA zakti se apanA pRthaka nirvANa kA varNana hai| kathAnaka vibhAjana kI dRSTi se naka vibhAjana kI dRSTi se sthAna rakhatA hai| nahIM apitu navIna avAntara kathAoM kI yojanA meM bhI yaha kAvya 16 sargoM meM vibhakta hai| anuSTapa mAna se mANikyacandra sUri ne apanI maulikatA pradarzita kI hai| racanA parimANa 6272 zloka pramANa hai / bhavAntara tathA isakI bhASA sarala aura prasAda guNa yukta hai| adhika- avAntara kathAnakoM ke prAcarya ke sAtha isa kAvya meM stotrI tara isameM choTe samAsoM vAlI yA samAsa rahita padAvalI aura mahAtmyoM kA samAveza bhI adhika mAtrA meM huA hai| kA prayoga huA hai| isame zabdAlaMkAra ke camaka aura pratyeka sarga kA Arambha zAMtinAtha stavana se haA hai aura anuprAsa ke prayoga se bhASA meM pravAha aura mAdhurya A gayA bIca-bIca me devatAoM aura kathAnaka ke pAtroM dvArA jinendra hai| arthAlaMkAroM meM upamA, utprekSA, rUpaka evaM virodhA- stuti, megharatha Adi satpuruSoM kI devoM dvArA stuti kI bhAsa Adi alaMkAra kI sundara yojanA huI hai / isame prAyaH gaI hai| zatrujaya mahAtmya Adi eka do mahAtmya bhI haiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAntinAtha carita sambandhI sAhitya isa kAvya meM aneka strI-puruSa pAtra haiM kintu caritra milatA hai| alaMkAroM meM yamaka ke atirikta bhASA ko kI dRSTi se zAMtinAtha, cakrAyudha, azanighoSa sutArA saralatA akSata hai| upamA, utprekSA, arthAntaranyAsa ko Adi pramukha hai| prakRti citraNa kama hai, kahI-kahIM sakSepa yatra tatra svAbhAvika yojanA hai|| meM prAtaH saMdhyA, sara, upavana, Rtu varNana hai / saundaryacitraNa pratyeka sarga meM eka chanda tathA aMta meM chanda parivartana bhI hai kintu paramparAgata upamAnoM dvArA hI molika hai| 14veM sarga meM vividha chandoM ko prayoga hai| kula milA kalpanAeM kavi kI sundara hai| isa kAvya me sAmayika kara 16 chanda haiN| upajAti chanda sarvAdhika hai| sAmAjika vyavasthA sundara hai / apane yuga meM janma, vivAha kavi ne kAvya paMcaka (raghuvaMza, kumAra sabhava, kirAAdi avasara para sAmAjika dhArmika kAryoM kA vivaraNa tArjunIyam, zizupAlavagha, naiSadha) ke samakakSa jaina sAhitya dekara kavi ne rIti-rivAjoM para acchA prakAza DAlA hai| meM kAvya ke prabhAva kI pUrti ke lie ukta kAvya racanA kAvya kalA kI dRSTi se vividha rasa hai| zAMta rasa kI hai| isa kAvya kA saMzodhana rAjazekhara sari ne kiyA pradhAna parantu vIra raudra, zRMgAra vAtsalya kI chaTA bhI hai| thaa| kavi kA racanA kAla bhI prazasti me saMvat 1410 kAvya kI bhASA meM praur3hatA, lAlitya evaM aneka rUpatA ke diyA gayA hai| darzana hote hai| alakAro me yamaka kaI sthaloM para prayoga (kramazaH) sandarbha-sUcI 1. sa purANamidaM vyadhatta zAnterasagaH sAdhujana pramoha kattiya paDhama pakkhi paMcamidiNi, zAntyaH // huu paripuNNa vi uggaMtai iNi / / kavi prazasti padya, zrIzAMtinAtha purANa pR. 257. -kavi mahAcandra : zAMtinAtha carita prazasti 2. zrI paramAnaMda AcArya : jainadharma kA prAcIna itihAsa, 12. jina ratnakoza, pR. 376. bhAga 2 pR 215-16. 13. DA0 gulAbacandra caudharI : jaina sAhitya kA vahada 3. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa (bhAga 7), pArzvanAtha itihAsa, bhAga 6, pR. 86. vidyAzrama prakAzana, pR. 16. 14. dulIcandra pannAlAla devarI 1923, hindI anuvAda4. jaina sAhitya kA vRsat itihAsa bhAga 7, pR. 16-20 jinavANI pra0 kA0 kalakattA 1936. (isakA anuvAda sUrata se paM0 lAlArAma zAstrIkRta 5. vahI-pR. 10. bhI upalabdha hai|) 6. AsI vikramabhapateH kaliyuge zAMtottare saMgate / 15. jana mAhitya kA vRhad itihAsa bhAga 6, pR. 106. satyaM krodhananAmadheyavipule saMvacchare sNmte| 16. ja.dha. prA. i. bhAga 2, pR. 357. datte tatra caturdazetu paramo SaTtriMzake svAMzake / 17. catuH saptati saMyukte paJca paJcAzatA shto| mAse phAlguNi pUrva pakSakabudhe samyak tRtIyAM titho / pratyakSara gaNanayA granthamAnaM bhavediha // -jainadharma kA prAcIna itihAsa, bhAga 2, pR. 485. -granthAgra 5574 prazasti zloka 20. 7. vahI-pR. 485. 18. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 6, pR.105-6. 8. zubhakIti : zAMtinAtha carita 10vI saMdhi / 16. vahI-pR. 103. 6. jainadharma kA prAcIna itihAsa, bhAga 2, pR. 525. 20. zAMtinAtha carita : munibhadra sUri--sarga 1/54, 10. vahI-pR. 525. 3/113, 116-128, 4/26, 6-60. 11. vikramarAyahu vavagaya kAlahu, 21. jaina sAhitya kA vRhat itihAsa bhAga 6, pR. 510. risivsu-sr-bhviaNkaali| 22. prazasti padya 11-14 zAMtinAtha carita : munibhadra sari Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dila kI bAta dila se kahI-aura ro lie! [] padmacandra zAstrI saM0 'anekAnta' jayantI : eka galata paramparA : (janmadina Adi) ke rUpa meM manAte dekhe jAte haiM aura aisI tIrthakara bhagavAna tadbhava mokSagAmI jIva hote haiM aura jayantiyA~ sAMsArika sukha samRddhi kI kAmanA meM manAI unake kalyANakoM ke manAye jAne kA zAstroM meM vidhAna hai| jAtI haiM, jo zrAvaka ke lie manAnA-manavAnA upayukta hai| jinako pUrva ke kimI bhava meM tothaMkara prakRti kA bandha / mAdhu to sAMsArika bandhana kATa kara parampa yA mokSa pAne hotA hai unake pAMca kalyANaka hote haiM tathA carama (cAlU) na ke uddezya me banA jAtA hai aura isIlie mAdhuo ko bhava meM hI cauthe-pA~ca guNasthAna me tIrthakara prakRti bA~dhane vairAgya aura tapa jaise saMsAra chedaka upakramoM mAtra kA vAloM ke tapa, jJAna, mokSa ye tIna aura chaThe-sAtaveM guNa- vidhAna hai-'jJAna-dhyAna tporktH| yAda sa sthAna meM nokara prati prane vAloM ke jAna aura mola cAhanAmoM kI hI pUrti karanA ho to sAdhu bananA hI ye do kalyANaka hote haiM-"tIrthabandhaprArambhazcaramAMgANA. nirarthaka hai| mapramattasaMyata dezasaMyatayostadA kalyANAni niSkramaNA- ukta tathya ke hote hue bhI paMcaparameSThiyoM me isa yuga dInitrINi pramattApramattayostadA jJAnanirvANe de|"-go. ke tIrthaMkara mahAvIra ke batAe siddhAnto ko pracAra meM ka./jI. pra. 381/546/5 kalyANaka tadbhavamokSagAmI ke lAne kI daSTi se (Agama meM ullekha ke abhAva meM bhI) hI manAye jAte hai| dillI kI jaina mitra maNDala saMsthA ne mahAvIra jayantI NamokAra maMtra gabhita kisI parameSThI kI jayaMtI manAne manAnA Arambha kiyA aura dhIre-dhIre yaha bhArata me pracakA zAstroM meM kahI vidhAna nahIM hai na kabhI kisI pUrva parameSThI lana pA gaI / bAda ko katipaya anya tIrthakaro kI jayakI jayantI manAI hI gii| yadi kahIM jayantI manAne kA ntiyAM manAnA bhI cAla ho gyaa| aura kisI apekSA ullekha ho to Agama meM dekheN| vaise to eka-eka tIrthakara dharma pracAra ko dRSTi se mokSaprApta AtmAo ke jAmake samaya me kor3A-kor3iyo muniyo ke mokSa jAne kA varNana kalyANaka kA yaha sama-rUpa logo me dharma pracAra kA sAdhaka hai-unameM AcArya, upAdhyAyaaura sAdhu sabhI rahe-kisI siddha huaa| cUki mahAvIra Adi kRtyakRtya (mokSa prApta) ko koI jayantI nahI manAI gii| hama to dekha rahe haiM ki the, unheM isase kucha lenA denA nahIM thaa| tIthaMkaroM kI hame kahIM, paramparita pUrvAcAryoM meM hI kisI eka kI ho, mokSaprApti se pUrva bhI unake kalyANaka unheM svaya koI kisI jayantI manAye jAne kA ullekha mila jaay| AkarSaNa paMdA nahI karate, ja ka Aja sabhI me AkarSaNa hI Akhira, dharasena, guNadhara, yativRSabha, bhUtavali, puSpadanta, AkarSaNa zeSa haiN| kundakunda prabhRti sabhI to hue aura ye vartamAna AcArya vartamAna meM tyAgo-sAdhuoM kI jayantiyAM manAne kI aura muniyoM se apanI zreSThatA meM nyUna nahI kahe jA skte| bADha-sI A gaI hai| janma aura dIkSA ko jayantiyAM to astu, kahIM bhI kisI kI janma, dIkSA jaisI jayaMtiyoM dara kinAra rahA / aba to AcAryoM meM sarvajJa bhI hone athavA kalyANakoM kA ullekha nahI hai| jaisA calana ki lage, taba bhaviSya meM kevalajJAna kI jayantI kI sambhAvanA aba cala paDA hai / honAbhI koI Azcarya nho| sunA hai , kucha samaya pUrvahI logoM saMskAroM meM solaha saMskAra zrAvaka dharma meM hai aura ne eka AcArya ko 'kalikAla-sarvajJa' kI upAdhi se bhUSita zrAvaka gaNa janma, vivAha Adi jaise saskAroM ko jayantI kiyA hai| socanA yaha hai ki logoM ko kyA ho gayA hai ? Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dila kI gAta dila bekahI-aura ro lie! jaba isa kAla me yahA~ se mokSa nahI, taba kevalajJAna kI mAtra kisI eka pakSa ko lekara hI na calA kareM-AcAryoM sambhAvanA kaise ? aura kevalajJAna ke daza-atizaya unameM ke mUla zabdArtha para cintana kara hI bolA kre| kisane kaba aura kahA~ dekhe ? Adi / ina viDambanAoM ko ve bole-hama to koI apanA pakSa nahI lete, hama to dekhane se aisA bhI sandeha hone lagA hai ki bhaviSya meM kahIM jinavANI ke anusAra hI vyAkhyAna karate haiN| muniyoM kI cAra yA pA~ca jayantiyAM taka manAnA bhI cAlU hamane kahA-yadi aisA hai to Apa kundakunda svAmI na ho jAyaM? logo kA to kahanA hai---ina jayantiyoM me ke samayasAra kI usa dUsare nambara kI gAthA ko dvitIya prabhUta-dravya kA apavyaya hotA hai| para hama isase ulTA pakti kI vyAkhyA kIjie, jo unhone 'para-samaya' kI vicAra kara calate haiM-hameM dravya ke Aya-vyaya kI cintA vyAkhyA me kahI hai-'pugalakammapadesaTiThaya ca jANa paranahIM hotii| dravya to pAnI jAnI cIja hai, vaha to jaise samayaM / ' AyA hai vaise hI jAyagA, usakA kyA gama ? hame to duHkha unhone kahA-jo jIva (vyakti) pudagala karma pradezoM taba hotA hai jaba hama Agama-rakSA kA lopa aura zrAvaka va me-unake phaloM meM, AparA mAnanA hai vaha para-samaya (paramaniyo dvArA Agama-a.jJA kA ulaghana dekhate-sunate hai| samayI) hai| sambhava hai ki parigraha-saMgrahI ko Atma-darzana karAne kI hamane kahA-'jina khojA tina pAiyA~, gahare pAnI bhAti yaha bhI koI dharma-mArga ke dhAna kA viDambanA haa| paiTha'-kucha pAne ke lie, gahare pAnI meM gotA lagAnA vaise bhI Aja to aneka zodhaka kundakundAdyAcAryoM kI par3atA paDatA hai-usame ghusanA paDatA hai| samudra se moto nikalatA kathanI ke zuddha rUpo kI khoja taka meM lage haiN| isalie hai, gahare pAnI me paiThane se---kevala pAnI ke Upara tairane kaI logo ko to Agama-rUpo para sandeha taka hone lagA se motI nahI nikltaa| hame AcAryoM ke mala-zabdArtha ke ke ki Aja jo Agama-rUpa mAnA jAtA hai, kahI vaha panasAra vartata at vikata rUpa to nahI hai? ve isI pratIkSA meM hai ki jaba Upara kI gAthA kI zabdAvalI se to karma yA karmazuddha-rUpa samakSa Ae, taba usa para calane kA vicAra kiyA phalo me ApA mAnane yA ApA jAnane jaisA bhAvAtmaka jAya / sarvajJa jAne, ye zodhaka hai yA aura kucha kriyArUpa artha prakaTa nahI hotaa| vahA~ to spaSTa rUpa me sva-samaya aura para-samaya ? dravyarUpa-pudagalakarma pradezo me sthitimAtra kI hI bAta prakaTa ___ hama aura Apa dono hI isa mAyane me sadA bhAgya- hotI hai| vahA~ 'puggalakammapadesaTTiya' zabda pudagalarUpa zAlI rahe ki hame aura Apako kabhI koI ajJAnI nahI dravya kamo ko lakSya kara rahA hai aura jahadravya karmoM me TakarAyA--jo bhI milA vaha buddhimAna hI milaa| kabhI sthita mAtra honA, ApA-para mAnane jaise vikalpo se sarvathA kisI ne apane ko nAsamajha rahI smjhaa| cAhe loga use viparIta hai| ApA-para mAnane jaisI kriyA ho to sthiti rakamasale kahA~ ? sthita honA aura kriyA honA dono paraspara ajJAnI bhale hI samajhate rahe ho| para, kisI ke samajhane se to koI mUrkha nahI ho jAtA; jaba taka ki use apanI virodhI haiN| ata: vahA~ to jIva yAvatkAla para dravya ko se ba~dhA hai tAvatkAla jIva para-samaya hai| jaba ajJAnatA kA anubhava svayaM na ho| hamArI satahattara varSa kI umra meM hame bhu| se jAna- yaha rodhaka-dravya kamI se chuTakArA pAe saba sva-samaya hove| kAra mile| unameM kaI aise mile jinhone apane ko gAthA kA bhAva spaSTa aimA jAna par3atA hai ki jaba vividha granthoM kA gahana svAdhyAyo hone kA dAvA taka taka yaha jIva AtmaguNa ghAtaka (ghAtiyA) podgalika kiyaa| hAlAMki aise vibhinna vidvAno me bhI AgamoM ke dravyakarma pradezoM meM sthita hai-unase badhA hai, taba taka yaha mUlArtha karane ke viSaya meM bhArI mata-bheda rhe| jIva pUrNakAla para-samayarUpa hai| moha kSaya ke bAdahamane eka svAdhyAyI aura vAcaka se kahA-ki hama kevalajJAnI meM hI sva-samaya jaisA vyapadeza kiyA jA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, varSa 45, ki03 anekAnta sakatA hai / aura vaha avasthA cAritra ke dhAraNa kiye binA AcAryoM ne yaha bhI kahA hai-'aNiyadaguNapajjaodha para nahI hotii| jaba ki Aja paripATI aisI banAyI jA samao........' / pudgalakarma pradezasthitatvAtparamekatvena rahI hai ki kucha ekantI binA cAritra pAlana kie, yugapajjAnan gacchazca para-samaya iti pratIyate'-"pudgalaparigraha kI bar3havArI me rasa lete hue, caturtha-guNa sthAna meM karmodayenajanitA ye nArakAdhupadezA vyapadezA, saMjJA pUrvoktahI pUrNa sva-samaya meM Ane ke svapna dekha, kundakunda ke nizcayaratnatrayAbhAvAt tatra yadA sthito bhavatyayaM jIvastadA 'puggalakammapadesaTThiya' jaise kathana kI avahelanA kara rahe ta jIvaM para-samayaM jAnIhi iti / " haiN| unheM kundakunda ke 'carittadaMsapaNANaTThiya jaisI trimUrti isa prakAra hama donoM kI bAta adhurI aura cintana kA bhI kicit dhyAna nhii| inheM pAMcave-chaThe guNasthAna kA viSaya hI banI raha gii| vijJo ko isa carcA me se bhI koI prayojana nahI / kheda hai, ki jisa manuSyagati meM hamArI madada karanI cAhie ki hama korI carcA meM hI saMyama kI vizeSatA honI cAhie usa sayama (cAritra) se sva-samaya kI bAta kareM yA sva-samaya ko prApta tIrthaMkaraye muMha mor3a rahe haiN| jaba ki isame AcAryoM ne zrAvaka ke arhanto vat saMyamAcaraNa ke sAtha usa aura bar3hane kA prayatna vrata, pratimAoM aura mahAvatAdi dhAraNa karane kA krama bhI kareM? jaba ki AcAryoM ne samudita ratnatraya ko ho nirdhArita kiyA hai| mokSamArga kahA hai / taba ye kore samyagdarzana dha AtmA dekha ve bole-apekSA dRSTi se yaha kathana bhI ThIka hai| rahe haiN| -sampAdaka (pR. 24 kA zeSAMza) artha hai AkAza jaisA-khAlI / nagna hI nahIM apane ko parigraha kI vAsanA hai usakA bAhya tyAga niSphala hai| nagna banA liyA, sabase rahita / agara bAhara kA tyAga kiyA bhI jAe to bhI yahI dhyAna aisA jaina sAdhu hotA hai jo mokSa mArga para gamana rakhakara kiyA jAe ki vaha bhItara ke tyAga ke lie karatA hai| prabuddha aura upazAMta hokara-eka sAtha zAta nimitta bane / parantu loga bAhara se to chor3a dete hai bhI aura jAge hae bhii| jitanA jAgaraNa utanA zAMta, se chor3ate nhiiN| chor3ane taka ko pakar3a lete hai aura tyAga sAtha-sAtha haiN| kSaNamAtra bhI pramAda nhiiN| kA ahaMkAra A jAtA hai / vAstava me bhAva hI mukhya liMga hai| dravyaliMga paramArtha jo deha Adi kI mamatA me rahita hai, mAna Adi kaSAyoM se pUrI taraha mukta hai tathA jo apanI AtmA me nahIM hai kyoki bhAva hI guNa-doSo kA kAraNa hotA hai| bhAva hI asalI bAta hai| kriyA to usakI chAyA hai| lAna hai vahI sAdhu bhAvaligI hai| bhAvaliMgI vahI hai jo bhAva me prApta huA vaha kriyA me AvegA parantu jo jisana dhana chAr3A kyoki pakaDa ho nahI rhii| dravyaliMgI Ate hI nhii| vaha hai jisane dhana chodd'| parantu pakar3anA na chodd'aa| aura jo bhAva meM hai vaha kriyA me AvegA, isalie ki bhAva jisane bAhara se bhI nahIM chor3A vaha to kuliMgI hai| pradhAna hai| loga bhAva kI ciMtA nahI karate dravya kI citA dhyAna kA diyA jalAnA hai| agara AtmadhyAna kA diyA karate haiN| aba to dravya kI bhI citA na rahI mAtra dravya jala gayA to saba kucha mila gayA anyathA jaise the vaise raha (dhana) kI citA raha gyii| bhAvoM ko vizuddhi ke lie gye| 28 mUla guNoM kA pAlana to vaha lakSaNa rekhA hai hI bAhya parigraha kA tyAga kiyA jAtA hai jisake bhItara jisako lAMgha gaye to vyavahAra munipanA bhI nahI rhegaa| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMcayita-jJAnakaNa -maiM svabhAvata: eka hUM, caitanya hUM, rAgAdika zUnya hUM, yaha jo sAmagrI dekha rahA hUM para-janya hai, heya hai, upAdeya to nija hI hai| -rAgAdika gae binA zAnti kI udbhati nhiiN| prataH sarva vyApAra usI ke nivAraNa meM lagA denA hI zAnti kA upAya hai| -maiM usI ko samyagjJAnI mAnatA hUM jisakI zraddhA meM mAna-apamAna se koI harSa-viSAda nahIM hotaa| -gRhastha avasthA meM nAnA prakAra ke upadravoM kA sadbhAva hone para bhI nirmala avasthA kA lAbha azakya yA asambhava nhiiN| -isa sasAra-vana meM hamane ananta duHkha paae| dukha kA mUla kAraNa hamArA hI doSa hai| hama 'para' ko aparAdhI mAnate haiM, isI se duHkhI hote haiN| -antaraga kI zAnti puruSArtha adhIna hai, jaba zubha avasara AvegA, svayameva kArya bana jaavegaa| -hamane kevala 'para' ko hI upakAra kA kSetra banA rakhA hai| maiM to use manuSya hI nahIM mAnatA jo svopakAra se vaMcita hai| -kevala bAhya padArthoM ke tyAga se hI zAnti kA lAbha nahI, jaba taka mUrchA kI sattA na httegii| bataH mUrchA ghaTAnA hI puruSArtha hai / --abhilASA anAtmIya vastu hai| isakA tyAga hI Atma-svarUpa kA zodhaka hai| -moha ko durbalatA bhojana kI nyUnatA se nahIM hogI, kintu rAgAdika ke tyAgane se hogii| -UparI livAsa se antaraga kI camaka nahI aatii| -karmodaya kI prabalatA dekhakara azAta na honaa| ajita kama kA bhoganA aura samatA-bhAva se bhoganA yahI prazasta hai| -audayika bhAva hI karmabandha ke janaka haiM aura ve bhAva hI jo kevala mohanIya ke udaya meM hote haiM, zeSa kucha nahI kara skte| -para-padArtha ke sAtha yAvat sabaMdha hai, tAvat hI saMsAra hai / -jitanI zAnti tyAga karate samaya rahegI, utanI hI jaldI saMsAra se chuTakArA hogaa| -varNI jI saujanya : zrI zAntolAla jaina kAgajI AjIvana sadasyatA zulka : 101.0.10 vAdhika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha mAvazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala __ lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| kAgaja prApti :-zrImatI aMgUro devo jaina, dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI, naI dillI-2 ke saujanya se Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana nAmya-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta pora prAkRta ke 171 aprakAzita prasthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita prapUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM mora paM. paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se pralaMkRta, sjild| ... namanma-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita pranyoM ko prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana panyakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya mora pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15... pavaNabelagola aura dakSiNa ke pramya jaina tIrtha: zrI rAjakRSNa na ... ma sAhitya aura itihAsa para vizA prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / ana lalanAvalI (tIna bhAgoM meM): saM05. bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI padmacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jain References.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume II contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 600-00 . sampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI pacandra zAstro prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie madita, gItA priTiMga ejensI, DI0.105, nyUsIlamapura, dillI-53 prinTeDa patrikA baka-paMkiTa Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandirakA traimAsika anakAnta baba 45 ki. (patra pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugabIra') __ akTUbara-disambara 1992 isa aMka meM viSaya 1. aisA mohI kyoM na adhogati jAve 2. jaina evaM bauddha sAhitya meM zramaNa paramparA | -hA. ramezacandra jaina 3. pAzrvanAtha aura papAvatI -zrI rAjamala jaina 4. asaMyana-samakita sat-AcaraNa rahita nahIM hotA -javAhara lAla motIlAla jaina bhINDara 5. jayaghavalA pu. 16 kA zuddhi-patra -zrI javAharalAla motIlAla ana, bhIDara 6. zrI zAMtinAtha carita saMbaMdhI sAhitya -ku. mRdulA kumArI, bijanaura 7. binA sugandha phUla kA mUlya nahIM -zrI premacanda jaina 8. jo hameM pasanda nahIM AyA -pacandra zAstrI sAdika | ..dira kI bAta dila se kahI-aura ro lie -zrI pacandra zAstrI 'saMpAdaka' 10. taba sudhAra kaise ho? aba.. kavara pR. 2 11. sacina jJAna-kaNa-zrI sAmDIlAla jaina kAgajI , 3 - prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba sudhAra kaise ho ? jaba : 0 nitAnta aparigrahI kahalAne ke adhikArI katipaya veSadhArI baika-belainsa aura bhavya bhavanAdi meM lIna hoN| x X 0 samasta samAja ko eka sUtra meM bAMdhane kI bAteM karane vAle svayaM apane sImita-parikara ko hI ekatA meM rakhane meM asamartha hoN| x x samAja ko saccaritra banAne meM udyamI svayaM madya pAna, ghamrapAna, rAtri bhojana Adi meM lIna hoN| deva-darzana Adi dainika kartavya to saMyoga se yadA-kadA hI karate hoN| UMcI UMco tattvacarcA kA rasa-pAna karAne meM udyamo svayaM ho visaMvAdoM ko janma dete hoN| 0 zuddha khAna-pAna kA upadeza dene vAle luka-chapa kara bAjAra meM cATa pakor3e, mevA miSThAnna ur3Ate hoM aura vivAha-zAdiyoM meM paMcatArA hoTaloM taka meM bhAga lete hoN| AtmA ko ajara-amara, pUrNa zuddha batAne va zarIrAdi ke nazvara hone kA udghoSa karane vAle zArIrika-vyAdhigrasta hone para DAkTaroM ke cakara meM par3a, azuddha davAiyoM ke sevana aura aspatAloM meM bhartI hote phireN| x 0 prasiddha tIrthakSetra para kamare khAlI hone para bho sAdhAraNa yAtriyoM ko baNTita na hoM ora aparicita-paricita nagara vAsiyoM ko rijarva rakhe jAte hoN| x 0 binA rAzi li. paMcakalyANaka Adi karAne kI ghoSaNA karane vAlo saMsthAe~ anya kaI bahAnoM se dravya saMcaya karatI hoN| x x x paMcakalyANaka pratiSThAeM dhArmika-bhAvanA se achUtI-kevala dravya-saMcaya ke lie hone lgeN| D samAja ko mArga-darzana dene vAle (kathita) netA svaya dharma-viruddha madya-mAMsa, tambAkU, khaNDasArI jaise heya vyavasAyoM meM lIna hoN| mahAsaciva vIra sevA mandira, 21dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DuratioKIRA ITNIR paramAgamasya bIja niSiddhajAsyandhasimpuravidhAnam / sakalanayavilAsitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // varSa 45 kiraNa 4 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2518, vi0 saM0 2046 akTUbara-disambara 1962 aisA mohI kyoM na adhogati jAvaM ? aisA mohI kyoM na madhogati jAve, jAko jinavANI na suhAvai // vItarAga so veva chor3a kara, deva-kubeva manAve / kalpalatA, dayAlatA taji, hiMsA indrAsana bAvai ||aisaa0|| race na guru nirgrantha meSa bahu, parigrahI guru bhaav| para-dhana para-tiya ko abhilASa, azana azodhita khAve ||aisaa0|| para ko vimava dekha dukha hoI, para dukha harakha lhaavN| dharma hetu ika dAma na kharaca, upavana lakSa bahAvai ||aisaa0|| jyoM gRha meM saMce bahu maMdha, tyoM bana hU meM upjaav| ambara tyAga kahAya digambara, bAghambara tana chAvai ||aisaa0|| AraMbha taja zaTha yaMtra-maMtra kari janapaM pUjya khaavN| dhAma-vAma taja dAsI rAkhe, bAhara mar3ho banAvai ||aisaa0|| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM bauddha sAhitya meM zramaNa paramparA D DaoN ramezacanda jaina, bijanaura prAcIna bhArata ko do paramparAye-bhArata varSa me 2. jisakA citta rAga dveSa se abAdhita hotA hai| prAcIna kAla se hI do paramparAeM calI A rahI haiM- 3. samatAyukta jisakA mana hai, vaha zramaNa hai| 1. zramaNa aura 2. brAhmaNa / donoM paramparAyeM apane Apako 4. zramaNa dharma rUpa ho sakatA hai| jo Agama meM kuzala sabase prAcIna siddha karane kA prayAsa karatI haiN| jaina prathoM hai, jisakI mohadRSTi hata gaI hai aura jo vItarAga ke anusAra bhagavAna RSama ke putra bharata ne brAhmaNa varNa cAritra meM ArUr3ha haiM / usa mahAtmA zramaNa ko dharma kI sthApanA kii| pacarita me brAhmaNa kI utpatti brahma (moha kSobha vihIna prAtma pariNAma rUpa") kahA hai| ke mukha se honA nirhetuka siddha karate hue kahA gayA hai ki 5. jo niHsaMga, nirArambha, bhikSAcaryA meM zuddhabhAva, samasta guNoM ke vRddhiMgata hone ke kAraNa RSabhadeva brahma ekAMkI, dhyAnalIna aura savaguNo se yukta ho, vahI kahalAe aura jo jana unake bhakta haiM, ve brAhmaNa kahe jAte zramaNa hotA hai"| haiN| isa prakAra brAhmaNoM kI paramparA kA sambandha bhaga- 6. pavitra mana vAlA zramaNa hai"| vAna RSabhadeva ke putra bharata se hai| paravartI kAla meM 7. jo anizrita, anidAna- phalAzaMsA se rahita, brAhmaNoM kA AcAra zramaNoM se bhinna hotA gayA aura isa AdAna rahita, prANAtipAta, maSAvAda, adattAdAna, prakAra do dhArAoM ne janma liyaa| yahI kAraNa hai ki maithuna parigraha, krodha, mAna, mAyA lobha, preya, dveSa brAhmaNatva ke prati AdarabhAva hote hue bhI jo karma se aura sabhI AsravoM se virata, dAnta, dravyamukta hone brAhmaNa nahIM haiM, unakI jaina granthakAroM ne bhartsanA kI hai| ke yogya aura vyutsRSTa kAya-zarIra ke anAsakta hai| AcArya raviSeNa ke anusAra brAhmaNa ve haiM, jo ahiMsAvata vaha zramaNa hai"| dhAraNa karate hai, mahAvrata rUpI coTI dhAraNa karate haiM, dhyAna dhamaNa ke lie brahmacarya kI AvazyakatA-zramaNa rUpI agni me homa karate haiM; zAnta haiM aura mukti ko ke lie brahmacarya Avazya hai| brahmacarya se vicalita hone siddha karane meM tatpara rahate haiN| isake viparIta jo saba vAlA zrAmaNya ko naSTa kara detA hai / prakAra ke Arambha meM pravRta haiM, nirantara kuzIla meM lIna bandanIya zramaNa-jo jJAna, darzana, caritra, tapa aura rahate haiM tathA kriyAhIna haiM, ve kevala brAhmaNa nAmadhArI haiM, vIrya ina pAMca AcAro kA pAlana karatA hai, vaha zreSTha vAstavika brAhmaNatva unameM nahI hai| RSi, saMyata, dhIra, zramaNa hai, vahI vandanIya hai| (pravacanasAra-2), (aSTa pAhuDa pR071)| zAnta, dAnta aura jitendriya muni ho vAstavika brAhmaNa ___antarAtmA aura bahirAtmA zramaNa-Avazyaka sahita haiM" / brAhmaNa kA sambandha brahmacarya se hai| brahmacarya dhAraNa zramaNa antarAtmA hai aura Avazyaka rahita zramaNa bahikarane vAlA brAhmaNa kahalAtA hai| pataMjali ne brAhmaNa rAtmA hai / (niymsaar-146)| aura zramaNa ina donoM meM zAzvatika virodha batalAyA hai| mahAzramaraNa-sarvajJa, vItarAga mahAzramaNa hai| pacAstizramaNa zabda kA artha-zramaNa zabda ko aneka kAya-samayavyAkhyA-2 / vyutpattiyAM kI gaI haiM : praznabhamaraNa-vaiyA vRtya me kuzala, vinayI, sarvasagha kA 1. jo zrama-tapa karate haiM (sUtrakRtAMga 1.16.1 prA0 pAlaka, vairAgI aura jitendriya zramaNa praznazramaNa hai| zIlakakRta TIkA patra 263) / -(anagAra dharmAmRta 166 zAnadIpikA) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM bauddha sAhitya meM zramaNa paramparA dhamaNoM ke vibhAga--pravacanasAroddhAra meM zramaNoM ke lie mayUra ke paMkhoM se nirmita picchikA aura dUsarA pAMca vimAga batalAe gaye haiM : zaucAdi ke lie kamaNDalu / zarIra se bilakula nagna rahate 1. nirgrantha - jaina muni haiM aura zrAvaka ke ghara para hI dina me eka bAra khar3e hokara 2. zAkya bauddha bhikSu hAthoM kI aMjuli ko pAtra kA rUpa dekara bhojana karate haiM, 3. tApasa jaTAdhArI, vanavAsI, tapasvI kintu zvetAmbara paramparA ke anagAra pAMca mahAvatoM kA 4. gerUka tridaNDI parivrAjaka pAlana karate e bhI vastra, pAtra rakhate haiN| anagAroM kI 5. AjIvaka gozAla ke ziSya / isa pravRttibheda ke kAraNa hI jaina sampradAya do bhAgoM meM cAritra kSadhamaNa-pAzvastha, avasanna, saMsakta, vibhAjita ho gayA aura ve vibhAga digambara aura zvetAkuzIla aura magacaritra zramaNa cAritra kSudra zramaNa haiM151 mbara khlaae"| mavanta-sarva kalyANoM ko prApta hue bhadanta kahalAte nAmAdi kI apekSA zramaNa ke bheda-nAma, sthApanna, dravya aura bhAvanikSepa kI apekSA zramaNa cAra prakAra hai dAnta-pAca indriyoM ko nigraha karane vAle dAnta ke hote he"|-naam-shrmnn mAtra ko nAmaSamaNa kahate haiM lepa Adi pratimAo me zramaNa ko AkRti sthApanA SamaNa kahalAte hai| pati-upazamaka aura kSapaka zreNI para ArohaNa hai| guNarahita vaiSagrahaNa karane vAle dravya zramaNa haiM aura karane vAle yati kahalAte hai"| mUla guNa -uttaraguNoM ke anuSThAna meM kuzala bhAvayukta digambara-dizAyeM hI jinake ambara-vastra hai| bhAvazramaNa hai"| zramaNa ke paryAyavAco zabda-jaina granthoM meM zramaNa acelaka-vasunandI siddhAnta cakravartI ne "acelakatva ke aneka paryAyavAcI nAma milate haiM, jo unakI bhinna-2 nAgnyamiti yAvat" kahakara nagna avasthA kA nAma acevizeSatAo ko sUcita karate haiN| inakA sakSipta lakSaNa lakatva batalAyA hai" / zvetAmbara paramparA meM acelakya ke isa prakAra hai viSaya meM vivAda hai, kyoki unake yahAM sAdhu vastra dhAraNa saMyata-asayata rUpa hiMsA Adi ko jAnakara aura karate haiN| zraddhA na karake unase jo alaga hotA hai arthAt unakA nirgrantha-vastra Adi parigraha se rahita / tyAga karatA hai, usa samyak yuta ko sayata kahate hai| maNDa-jo kezalucana karatA hai aura jo indriyo ke RSi-jo saba pApo ko naSTa karate haiM athavA sAta / viSaya kA apanayana karatA hai, unheM jIta letA hai, use prakAra kI RddhiyoM ko prApta karate haiM, ve RSi hai| muNDa kahA jAtA hai| bahata-samasta zAstra kA pAragAmI / mani-jo sva-para ke artha kI siddhi ko mAnate haiM mikSa-bhikSAzIla sAdhu / pacAstikAya meM kahA hai jAnate haiM, ve muni haiN"| jise sarva dravyoM ke prati rAga, dveSa yA moha nahIM hai, usa sAdhu-samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI jo sama sukha-duHkha bhikSu ko zubha aura azubhakarma AsrAvata sAdhanA karate hai, ve sAdhu hai"| padmaprabhamaladhArideva ne sAdhu ko Asannabhavya jIva tathA atyAsanna bhavya jIva kahA hai| nahI hote"| sUtrakRtAMga me bhikSu ke 14 nAma kahe hue haiM-samaNa mAhana, kSAnta, dAnta gupta, muta, RSi, muni, vItarAga-jinakA rAga vinaSTa ho gayA hai"| kRtI (paramArtha paNDita), vidvAna, bhikSu, rUkSa, tIrArthI anagAra-nahI hai agAra gRha Adi jinake sarva- aura caraNakaraNa pAravida" / parigraha se rahita manuSya anagAra hai| anagAra pAMca mahA. asaMyama jagapsaka-prANI saMyama aura indriya saMyama vratoM kA pAlaka hotA hai| digambara paramparA ke anagAra meM lage hue shrmnn"| apane pAsa kevala do upakaraNa rakhate haiM- eka jIvarakSA ke yathAjAtarUpadhara-vyavahAra se nagnatva, nizcaya se Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, varSa 45, ki04 anekAnta svAtma rUpa yathAjAta rUpa hotA hai| isa prakAra ke rUpa pANitalamojI-hAtha meM hAra karane vAle" / ko jo dhAraNa karate haiM, ve yathAjAtarUpadhara nirgrantha hote niryApaka-zikSA gurU aura zrutagurU", garU--liGga grahaNa ke samaya jo pravrajyAdAyaka haiM, ve yogI-yoga sAdhanA karane vaalaa| mUlAcAra meM tapasviyoM ke gurU hai| kahA hai ki pazcima, pUrva, uttara aura dakSiNa dizAoM kI sthAvara-bahuta kAna se prvjit'| vAyu se jisa prakAra sumeru calAyamAna nahIM hotA, usI amama-sneha pAza se nikale hue| prakAra acalita yogI satata dhyAna karate haiN| nirmama-nirmohI / gaNI-nindA, prazaMsAdi meM samacita hone ke kAraNa brAhmaNa-papacarita me kahA gayA hai ki brAhmaNa ve nizcaya, vyavahAra rUpa pacAcAra ke AcaraNa meM pravINa" haiM jo ahiMsAvata dhAraNa karate hai, mahAvrata rUpI lambI hone ke kAraNa athavA AcaraNa karane meM aura AcaraNa coTI dhAraNa karate hai| dhyAna rUpI agni me homa karate karAne meM Ane vAlI samasta virati kI pravRti ke samAna haiM, zAnta haiM aura mukti ke siddha karane me tatpara rahate hai| AtmarUpa-aise zrAmaNyapane ke kAraNa jo zramaNa hai|" guNADhya hai, kula, rUpa tathA vaya se viziSTa haiM aura naja bAtavasana-vAyurUpI vstrdhaarii| zramaNA: digambarA: paramAtmatatva kI bhAvanA sahita jo samacita zramaNo ko zramaNAvAtavasannAH iti nighaNTu / vivasama-vastra rahita muni / vedAntasUtra kI TIkA ati iSTa haiM, ve gaNI hote haiM / AcArya amRtacandra ne inheM meM digambara jaina muni "vivasana" aura "visic' kahe zUddhAtmatatva ke sAdhaka AcArya tathA jayasenAcArya ne para. mAtmabhAvanA ke sAdhaka dIkSA dAyaka AcArya kahA hai| gaye haiN| tapodhana-AcArya jayasena ne "zramaNastapodhana" kaha vAtarazanA-jinasenAcArya ne digvAsA vAtarazanoM nigraMnthezme nirambaraH kahakara tIrthaMkara RSabhadeva ko vAtakara zramaNa aura tapodhana meM aikya sthApita kiyA hai| razanA basalAyA hai / vAtarazanA kA artha hai-jisakI vAyu samita-jo zuddhAtmasvarUpa me bhale prakAra se pariNata mekhalA hai / taittirIya AraNyaka ke anusAra "vAta razanA" huA hai athavA (vyavahAra) se jo IryA Adi pAMca sami zabda kA artha nagna hotA hai| tiyoM se yukta haiM, vaha samita haiN| nagna-prAcArya kundakunda ne eka nagnapane ko hI mokSa tapasvI-zivArya ne tapasvI kI mahimA ke viSaya meM kA mArga kahA hai. zeSa saba unmArga hai| kahA hai ki asavata arthAt azubhayoga kA nirodha na karane vAlA yati mahAna kAla ke dvArA bhI jisa karma kI bAhya siddhAyatana-jina muni ke samIcIna artha (AtmA) tapa ke dvArA nirjarA nahIM karatA, usa karma kI saMvat arthAt siddha ho gayA hai, jo vizuddha dhyAna aura jJAna se yukta hai, gupti, samiti, dharma, anuprekSA aura pariSahajaya ko karane muniyoM meM pradhAna haiM tathA samasta padArthoM ko jAnate hai / vAlA tapasvI ati svalpakAla meM kSaya karatA hai"| caityagaha-jo muni buddha (jJAnamayI AtmA) ko ni:saGkaH-aparigrahI zramaNa / zivArya ne kahA hai ki jAnatA ho, Apa jJAnamayI ho aura pAMca mahAvratoM se zuddha jitane bhI parigraha (saga) rAga-dveSa ko utpanna karate haiM, ho, vaha caityagaha hai"| una parigrahoM ko chor3ane vAlA aparigrahI sAdhu rAga aura ahaMnmudrA-jo tapa, vrata aura guNo se zuddha ho, zuddha deSa ko nizcaya se jItatA hai| samyaktva ko jAnate hoM, isa prakAra dIkSA aura zikSA dene kSapaka-jo apane aparAdha aura zarIra ko tyAgane vAle AcArya ahanmudrA hai| ke lie pravRtta huA hai"| jinamatrA-jo sayamasahita ho| jisake indriyAvaMza kSapaNaka-AcArya hemacandra ne apane koSa meM nagna meM hoM, kaSAyoM kI pravRtti na hotI ho aura jJAna ko svarUpa kA paryAyavAcI zabda kSapaNaka diyA hai"| me lagAtA ho, aisA muni hI jinamudrA hai"| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM bauddha sAhitya meM zramaNa paramparA bauddha sAhitya meM zramaNa paramparA maiMne eka ghara se bhojana kiyA, so bhI eka grAsa liyA yA zramaNa saMskRti kI nigaNTha (jaina). sabaka (zAkya-boda) mane do gharoM se liyA so do grAsa liyaa| isa taraha maiMne tAvasa (tApasa). gesya (geruka) aura AjIva (AjIvaka) sAta gharoM se liyA, mo bhI sAta prAsa, eka ghara se eka ye pAMca pradhAna zAkhAyeM mAnI jAtI haiN| iname se prathama grAsa liyaa| maiMne kabhI eka dina meM eka bAra, kabhI do do zAkhAyeM Aja jIvita haiN| anya zAkhAoM kA antarbhAva dina meM eka bAra, kabhI sAta dina meM eka bAra liyA, kamI inhI meM ho gyaa| pAli sAhitya me zramaNoM ke cAra prakAra pandraha dina bhojana nahI kiyA / maiMne mastaka, dADhI va machoM batalAe gae haiM -maggajina, maggajIvina, maggadezina, aura ke kezoM kA loMca kiyaa| isa kezaloMca kI kriyA ko mgduusin"| iname pArasparika matabheda ke kAraNa aneka jArI rkhaa| maiM eka bUMda pAnI para bhI dayAvAna thaa| dArzanika sampradAyoM ne janma liyaa| buddha inheM "diTiTha" bhuda prANI kI bhI hiMsA mujha se na ho, itanA sAvadhAna zabda se abhihita karate hai"| jaina sAhitya me ina matoM thaa| isa taraha kabhI taptAyamAna kabhI zIta ko sahatA kI saMkhyA 363 batalAI gaI hai| zramaNa paramparA kI bauda huA bhayAnaka vana me nagna rahatA thaa| Aga nahI tapatA zAkhA kI apekSA jaina zAkhA nizcita rUpa se bahata prAcIna thaa| muni avasthA meM dhyAna lIna rahatA thaa| hai, vidvAno ne ise prAgaitihAsika mAnA hai| bhagavAna brahmacArI zItalaprasAda jI ne upayukta kriyAoM kI mahAvIra ke samaya se lekara jaina aura bauddha dhamoM kA gaharA tulanA mUlAcAra me pratipAdita sAdhu ke AcAra se kI sambandha rhaa| zramaNa paramparA ke pratinidhi dharma hone ke hai"| isase spaSTa hai ki buddha ne jaina AcAra kA bhI kAraNa vaidika dharma se zAstrArtha ke samaya donoM ke mantavya abhyAsa kiyA thaa| bAda meM isa kaThora caryA ko unhoMne eka rahate the, koki hiMsAmaya pajJoM meM vizvAsa, sRSTikartA anArya aura anoM kI jar3a mAnakara chor3a diyA aura Izvara kI mAnyatA Adi aneka vaidika bAtoM ke viruddha madhyama mArga grahaNa kiyA jo unI dRSTi meM kAmasukhoM meM dono dhamoM ko lohA lenA pdd'aa| aisA hone para bhI donoM Asakti aura AtmaklezoM me Asakti ke bIca kA thaa| dharmoM ko dArzanika mAnyatAyeM bhinna bhI thii| naumI zatAbdI ke 'jainAcArya devasena' ne darzanasAra meM gautamabuddha ke ghara se nikalane ke bAda 6 varSa taka likhA hai ki gautamabuddha jaino ke 23ve tIrthaMkara zrI pArvavibhinna prakAra sAdhanAmArga agIkAra kie, jinameM se eka nAya ke sampradAya me Ae hue zrI pihitAzrava muni ke acelaka mArga bhI thA aura yaha jaina muni kI caryA kA aga ziSya hae the| pihitAzrava ne sarayU nadI para sthita paralAza thA / 'majjhimanikAya' ke mahAsohanAdasutta me sAriputta se nAmaka grAma meM unheM pArzva ke sagha meM dIkSA dI thii| apane purAne jIvana ke viSaya meM buddha svayaM kahate haiM-maiM 'zrImatI rAisa DeviDsa' kA mata hai ki buddha apane gurU kI vastrarahita rahA, maiMne AhAra apane hAtha se kiyaa| na khoja me vaizAlI pahuMce / vahA AlAra aura udraka se unakI lAyA huA bhojana kiyA, ne apane uddezya se banA huA bheTa haI, phira bAda meM unhoMne jaina dharma kI tapa-vidhi kA kiyA, na nimatraNa se bhojana kiyA, na bartana meM khAyA, abhyAsa kiyA" 'hA. rAdhAkumuda mukurjI' ke abhimata me na thAlI meM khAyA, na ghara kI Dyor3hI me khAyA, na khir3akI buddha ne pahale AtmAnubhava ke lie usa kAla me pracalita se liyA, na mUsala se kUTane ke sthAna para liyA, na do donoM sAdhanAoM kA abhyAsa kiyA / 'AlAra aura udraka' Adamiyo ke eka sAtha khA rahe sthAna se liyA, na gabhiNI ke nirdezAnusAra brAhmaNa mArga kA, taba jaina mArga kA aura strI se liyA, na bacce ko dUdha pilAne vAlI se liyA, bAda meM apane svatantra sAdhanA mArga kA vikAsa kiyA / na bhoga karane vAlI se liyA, na malina sthAna se liyA, 'zrI dharmAnanda kozAmbI' ne likhA hai ki nirgranthoM ke na vahA~ se liyA jahA~ kuttA pAsa bar3A thA, na vahA~ se, 'zrAvaka vappa zAkya' ke ullekha se prakaTa hai ki nirgranthoM jahA~ makkhiyA~ bhinabhinA rahI thiiN| na machalI, na mAMsa, na kA cAturmAsa dharma zAkya deza meM pracalita thaa| buddha ke madirA, na sar3A mAMsa khAyA, na tuSa kA mailA pAnI piyaa| dvArA boje gae ASTAMgika mArga kA samAveza cAturyAma meM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, varSa 45, ki04 anekAnta ho jAtA hai"| dIghanikAya ke pAsadika sutta meM buddha canda samaNa kA sambandha zama upazama se bhI hai| jo choTe se kahate haiM-cunda ! aisA ho sakatA hai ki dUsare mata vAle bar3e pApoM kA sarvathA zamana karane vAlA hai, vaha pApa ke parivrAjaka aisA kaheM-zAkyaputrIya zramaNa ArAma pasanda zamita hone ke kAraNa zramaNa kahA jAtA hai| ho vihAra karate haiM "canada, ye cAra prakAra kI ArAma zramaNa ke dUsare paryAyavAcI muNDa muni aura bhikSa bhI pasandagI anarthayukta haiM-koI murkha jIvo kA vadha karake haiM / dhammapada me kahA haiAnandita hotA hai, prasanna hotA hai| yaha pahalI ArAma na muNDakena samaNo abbato alika maNaM / pasandagI hai| koI corI karake Anandita hotA hai, yaha icchAloma samApanno samaNo ki bhavissati ||dhmmpdduusrii ArAma pasandagI hai, koI jhUTha bolakara prasanna hotA (dhammaTaNThavaggo) hai, yaha tIsarI ArAma pasandagI hai, koI pAMcoM bhogoM kA arthAt vratarahita, jhUTha bolane vAlA vyakti muNDana sevana karake Anandita hotA hai, ye cauthI pArAma pasandagI karA lene se zramaNa nahIM honA / icchA aura loma se bharA hai / ye cAroM sukhopabhoga nikRSTa haiN| ho sakatA hai cunda, manuSya kyA zramaNa hotA hai ? dUsare mata vAle sAdhu aisA kaheM-ina cAra sukhopabhoga na tena bhikSu so hoti yAvatA bhikkhate pre| ArAma pasandagI se yukta ho zAkyaputrIya zramaNa vihAra vissaM dharma samAdAya bhikkha hoti na tAvatA / / karate haiN| unheM kahanA cAhie-aisI bAta nahI hai| dhammapada-12 dhammaTThavaggo unake viSaya meM aisA mata kaho, una para jhUThA doSAropaNa yaha manuSya kevala itane mAtra se bhikSu nahI ho jADa na kro| isase spaSTa hai ki buddha ke mata meM cAra yAmoM kA hai ki vaha dUsaroM se bhikSA mAMgatA hai| samasta dharmoM ko pAlana karanA ho tapazcaryA mAnI jAtI thii| ata: buddha ne grahaNa karake manuSya bhikSu nahIM ho jaataa| pAzrvanAtha ke cAtaryAma dharma ko svIkAra kiyA thaa| yogha punnaM ca pApa ca bAhetvA brhmprivaa| pArzvanAtha zramaNa paramparA ke the| ata: unakI ramparA saMkhAya loke caratisa ve bhikkhati buJcati / / ko apanAne vAle buddha bhI zramaNa athavA mahAzramaNa kaha dhammapada-12 dhammaTThavaggo lAe / dazavakAlika niyukti meM kahA hai jo yahAM puNya aura pApa ko choDakara brahmacaryavAna hai jaha mama na piyaM dukkha jANiya emeva savva jIvANaM / tathA loka me jJAnapUrvaka vicaraNa karatA hai| vahI bhikSa na haNai na haNAvei ya samamaNaI teNa so smnnoN"| kahA jAtA hai| arthAt jaise mujhe duHkha priya nahIM hai, isI prakAra sabhI na monena munI hoti mUlaharUpo aviddasu / jIvoM ko nahI hai| ata: jo jIvo ko na to svaya mAratA yo ca tulaM va pagaThaha varamAdAya paNDitA / / hai, na dUsare se maravAtA hai, samamana vAlA vaha zramaNa hotA pApAni parivajjati, sa munitaina so munI / hai| suttanipAta me gautama buddha ne kahA hai yo munAti ubhe loke munI tana pavuccati / / samitAvi pahAya punnapApa virajontvA ima para ca loka / dhammapada-dhammabaggo 13-14 jAtimaraNaM upAtivatte, samaNotAdi pavucyate tathatte // mauna dhAraNa karane se sAkSAt markha aura avidvAna sutta nipAta 32/11 vyakti mani nahIM ho jAtA kintu jo tulA ke samAna grahaNa jo puNya aura pApa ko dUra kara zAnta ho gayA hai, karake bhale-bure ko totA hai aura acche ko grahaNa karatA isa loka aura paraloka ko jAnakara raMjarahita ho gayA hai, hai, vaha paNDita hai| jo pApoM kA parityAga karatA hai, vaha jo janma ke pare ho gayA hai, sthira, sthitAtmA vaha zramaNa mani hai aura isIlie vaha mani hai| jo isa saMsAra me kahalAtA hai| paramapada me samatA kA AcaraNa karane vAle (pApa aura puNya) donoM kA mAna karatA hai vaha isIlie ko zramaNa kahA gayA hai-samacariyA samaNAti vuccati, muni kahA jAtA hai| dhammapada-brAhmaNavaggo / muNDa zabda kA aneka sthAnoM para bauddha zramaNa ke rUpa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana evaM bauddha sAhiAya meM zramaNa paramparA meM bhI aneka bAra prayoga huA hai| isake aneka prakaraNa khaNDAkhaNDI karake calate haiM, sunate haiM zramaNa gautama amuka bauddha sAhitya meM vidyamAna haiM grAma yA nigama me aavegaa| ve prazna taiyAra karate haiM, ina jaba sAvatthI meM aggika bhAradvAja yajJAgni ko prajva- praznoM ko hama zramaNa gotama ke pAsa jAkara pUchege, yadi lita kara usame AhutiyA de rahe the, usI samaya buddha vaha aisA uttara degA to hama isa prakAra vAda ropeNge"| bhikSATana karate hue usake yajJasthala ke nikaTa phuNce| uli gRhapati ne kahA thA-jaise balavAna puruSa lambe aggika bhAradvAja unheM dUra se hI dekara cillAyA--are bAla vAlI bheDa ko bAloM se pakaDa kara nikAle DulAve, maDie ! bhikSa, vRSala, vahI khaDA raha (tatra eva muNDaka, usI prakAra meM zramaNa gautama ke vAda ko nikAlUMgA, ghumAtatra eva samaNaka, tatra eva vamalaka tahIti), buddha ne UgA, ilaauuNgaa| zAnta bhAva me use samajhAyA ki basalaka vaha duSTa manuSya gatama buddha ke samaya vauddha bhikSu apanA paricaya pUchA hai jo dharma aura sadAcAra ke niyamo kA pAlana nahIM karatA, jAne 7 apane ko zramaNa" karate the athavA adhika spaSTatA mere jaisA sAdhu basalaka nahIM hotaa| bhAradvAja brAhmaNa ke liA "zAvakpapUtrIya" zabda usake pahale aura joDa dete yajJa meM AhutiyAM dene ke bAda Aiti kA avaziSTaghRna dene the| jisase anya sampradAyo meM bheda ho ske| buddha ko ke lie ki pI vyakti ko DhUMDha rahA thA, uma samaya buddha aneka bAra mahAzramaNa kahA gayA hai| apane sira ko Dhake hae eka vakSa ke nIce baiThe the| pairoM jina aura vIra zabda bhI jo maulika rUpa meM bhagavAna ko AhaTa sunakara unhoMne sira para se vastra haTA liyA mahAvIra yA pUrvakAlIna jaina mahAtmAo ke lie prayoga aura brAhmaNa ko jAte dekhA / brAhmaNa usakA muNDita sira kie jAte the, pAli sAhitya me buddha ke vizeSaNa bana ge| dekhate hI ati Rddha hugA aura cillA par3A-are tU muMDiyA gautamabaddha ke samakAlIna zramaNa-buddha ke smhai| vaha lauTane hI vAlA thA, para phira vaha socakara ki kAlIna cha: pramukha sampradAya the"-pUraNa kassapa, makkhali kabhI-kabhI brAhmaNa bhI sira mur3A lete haiM, buddha kI ora gosAla, pakUdha kaccAyana, ajitakeza kambala, nigaNThanAtamaDA aura unakI jAti puuchii| buddha ne uttara diyA-meMna pata aura sNjyvelttitthpt| inakI mAnyatAoM kA vivaraNa brAhmaNa hUM na kSatriya hUM, na vaizya hUM, maiM eka saMnyAsI hU, boddha sAhitya meM aneka prasago me haA hai| dIghanikAya ke jo kucha nahIM caahtaa| mujha dAna dene kA mahAn phala mAmannaphalasutta me bAmaNya ke phala kA nirUpaNa hai| vahAM hogaa| ina cha zramaNoM se paricaya prApta hotA hai, jo isa prakAra eka bAra zAkyoM ke deza me brAhmaNo kI eka sabhA ho hairahI thI, usa samaya buddha sabhAgRha kI ora jAne lge| 1. pUraNa kassapa-pUraNakassapa ke dvArA puNya-pApa brAhmaNoM ne kahA- kauna hai ye muDiya zramaNa ? ye kyA kA khaMDana kiyA gayA hai| kisI acche kArya ko karane se jAne sabhA ke niyama (ke ca muNDakA samaNakA ke ghe sabhA puNya hotA hai aura bure kArya se pApa hotA hai, ve aisA nahI dhamma jAnissanti") parantu buddha cupacApa sabhA bhavana meM mAnate haiN| dAna, dama, sayama, tapa, paropakAra Adi kAryoM cale ge| meM koI puNya nahI hai, himA, aTha, corI, parastrIgamana meM buddha ke sAtha prAyaH zramaNavizeSaNa lagatA thaa| unake koI pApa nahIM hai| koI vyakti apane Apa koI kriyA samaya zramaNa aura brAhmaNoM me aneka sampradAya the, jo Apasa nahIM karatA, ataH akriya hone se use pApa-puNya bhI nahIM me vAda kiyA karate the| buddha ke samakAlika vAtasyAyana hotA / yaha pUraNakassa kA mata akriyAvAda hai| nAmaka parivAjaka ne apane samaya ke ta.kikoM ko sambandha 2. makkhali gosAla-makkhali gosAla devavAdI se kahA thA-maiM dekhatA haM, bAla kI khAla nikAlane vAle the| karma karane meM unakA vizvAsa nahIM thaa| ve akarmaNyadUsaroM se vAda-vivAda karane me saphala, nipuNa koI koI tAvAdI the, usakI zuddhi kA koI kAraNa nahI hai| prANI kSatriya paMDita mAnoM prajA meM sthita tatva se dRSTigata ko svayaM yA dUsare kI zakti se kucha nahI kara sakatA, usameM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8, 45, ki04 bala nahIM hai, vIrya aura parAkrama nahIM hai| sabhI prANI the-1. jala ke vyavahAra kA vAraNa krnaa| 2 sabhI nibaMla aura asahAya haiN| bhAgya aura saMyoga ke phera meM pApoM kA vAraNa karanA, 3. sabha pApoM kA vAraNa karane se par3akara sakha yA dukha kA anubhava karate haiN| yahI makkha li- pApa rahita honaa| 4. sabhI pApo ke vAraNa karane me lagA gosAla kA niyativAda hai / rhnaa| 3. prakudha kaccAyana-ye ghora akRtavAdI the| bhagavAna pArzvanAtha ke cAturyAma kA yaha prArUpa hai, inake anusAra pRthavI, jala, teja, vAyu, sukha, dukha aura jo nigrantha nAtaputta kI mAnyatA se joDA gayA hai| isakA jIvana ye maba akRta, anirmita aura ala hai / ye kabhI na tAtparya yaha hai ki buddha ke samaya bhagavAna pArzvanAtha ka vikAra ko prApta hote hai aura na paraspara hAni pahucAte anuyAyI the| haiN| yahAM na koI mArane vAlA hai, na koI marane vAlA, na 6. saMjayavelaTTiputta-sajaya kA mata sandeha bAda kA koI sunane vAlA hai, na koI sunAne vaalaa| yahI inakA pratipAdana karatA hai ye kisI bhI tatva jaise -paralAka, akRtavAda hai| devatA, puNyApuNya ke viSaya meM koI nidhivata mata kA prati4. ajita keza kambala-ye bhautikavAdI the| pAdana nahIM krte| unakA kahanA hai ki maiMne na paraloka inake matAnusAra ima sasAra me kisI vastu kA astitva dekhA hai, na devatA Adi ko, taba kaise kaha dUM ki unakA nahIM hai| pApa-punya kA na koI phala hai, na svargAda kI astitva hai? ho sakatA hai, unakA astitva ho bhii| isake koI racanA hai| marane ke bAda jina cAra mahAbhUto se bAra mahAbhUtA sa viSaya meM maiM kucha nahIM kaha sakatA / tathAgata marane ke bAda vyakti nirmita huA hai, unhI meM vilIna ho jAtA hai| 1 ho jAtA hai| hote haiM, yaha bhI maiM nahIM jAnatA / AtmA kI sattA mAnanA vyartha hai| uparyukta zramaNo me Aja nigaMThanAtaputta kA hI mata 5. nigaNThanAtaputta-ve vicAraka jaina dharma ke / baca pAyA hai| antima tIrthakara the| ve cAra prakAra ke saMvara ko mAnate __ sandarbha-sUcI 1. padmacarita 4/91-1.2. 2. vahI, 11/166-201 15. bhagavatI ArAdhanA-vijayodayA TIkA-341. 3. vahI, 106/80-83. 4. vahI, 1.6/84. 16. mUlAcAra 1003. 17. vaho 1003 tAtparyavatti / 5. brAhmaNe brahmacaryataH / vahI 6/06. 18. bhagavatI ArAdhanA-vijayAdayA-154. 6. yeSAM ca virodha: zAzvatiH (aSTAdhyAyI 2/4/6) para 16. mUlAcAra-AcAravRtti-567. 20. vahI 888. mahAbhASya-yeSAM ca ityasyAvakAza: mArjAramUSaNaM zramaNa 21. vahI, 22. niyamasAra-tAtparyavatti-6. zramaNamAhmaNa mityAdau, jJeyaH / 23. mUlAcAra 888 (aacaarvRtti)| 7. rAgakopAnupatlu citta: samaNa ityucyate-- bhagavatI 24 dharmAmRta (anagAra)-50 kailAzacandra zAstrI eva ___ ArAdhanA (vijayodayA TIkA 134) / ___DA, jyotiprasAda jaina dvArA likhita pradhAna sampA0 / 8. nerUktakAvadanti samamaNo samaNo iti / samaNassabhAvo 25. mandatAH sarva kalyANa prAptavantaH / malAcAra 888 sAmaNNaM tacca ki? samAnatA cAritraM / (aacaarvRtti)| 9. pravacanasAra-92. 26. dAntA:pacendriyANAM nigrahaparA.-vahI 888 (AcA0) 10. vahI, tatvadIpikA ttiikaa| 11. mulAcAra, 1.02. 27. yataya upazamaka kSapaka zraNyArUr3hA: / / pravacanasAra12. sahamanasAzobhanena nidAna pariNAma-pAparahitena ca 50 (taatpryvRtti)| caitasA varcata iti samanasaH / sthAnAMga TIkA pra. 268. 28. mUlAcAra-pAcAravRtti-30. 13. sUtra kAMga 1/16/2. 26. vastrAdipUrigraharahitatvena nirgranthaH / pravacanasAra-- 14. dazavaikalika (jinadAsacUNi)pR. 151, utta.16/1. tAtparyatti-266. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM baura sAhitya meM zramaNa paramparA 30. muMDe iMdiya kesAvaNAyaNesa muMge-dazavakAlika- mikkhakA saMDa saMha cArinI, na maccha, ma mAMsaM na suraM, ___ agastyasiMha-cUNi-pR. 65. na meraya, thusodaka pivAmi so ekAgAriko vA homi, 31. bahuzruta sarvaramandra pAraMga-mUlAcAra prAcAravRtti-181 ekAlopikA, vAgAriko homi dvAlopiko sattA32. paMcAstikAya-2/1/15. 33. sUtrakRtAMga-2/1/15 gAriko vA homi sattAlopikA, ekAhaM va AhAraM34. mUlAcAra-567 (aavaarvRtti)| AhAremi dvIhika va ahAra AhAremi sattAhikammi 35. vyavahAreNa nagnatva yathAjAtarUpaM nizcayena ta svAtma- AhAraM pAhAremi / iti eyarUpaM addhamAsika pi rUpa tadityabhataM yayAjAtarUpa dharatIti yathA ati pariyAma mattamojanAnuyogaM anuyuto viharAmi ... sphudharaH nirgranyojAna iti / pravacanacAra-204 tAtparya, kessa massulocako vi homi kasamassu locanAnuyogaM 36. mUlAcAra 886. 37. pravacanasAra-tAtparyavRtti-303. anuyuyo-yAvaudavindumhi pi me dayA vacca paTiTha38. vahI, 203 (taatprdiipikaa)| tAhoti / mahA khudada ke pANe visamagate saghAtaM AyA36. vahI, tAtparyavRtti (268) / dessaMti / so tatto so sIno eko misanake vane / 40. vahI, tasvapradIpikA-206. 41. vahI, tAtparyavRtti naggona ca aggi AsIno esanApasutomunIti // 42. vahI-206. 43. prvcnsaar-taatpryvRti| 66. ba0 zItalaprasAda : jaina bauddha tattvajJAna, pR. 20244. bhagavatI ArAdhanA-236. 45. vahI-266. 204 / 67. mahAvagga -1//7 / / 46 vahI 463 (vijyodyaa)| 68. siripAsaNAhatitthe sarayUtIre plaasrnnyrttho| 47. nagno vivAsasi mAgadhe ca kSapaNake / pihitAsavasya sisso, mahAsudo buDDharkakatti muNI // 48. bhagavatI ArAdhanA-2100 / 66. gautama, dI maina, 22/5 / 46. pravacanasAra-tAtparyavRtti-210 / 70. hindU sabhyatA pR0 239 / 50. pravacanamAra-210. 51. mUlAcAra-181. 71. pAzrvanAtha kA cAturyAma dharma, pR0 24 / 12. vahI-AcAravRtti (783) 53. vahI-786 72. yA ca sameti pApani aNu dhUlAni smbso| 54. vhii-aacaarvRtti| 55. padmacarita 106/80. samitattA hi pApAnaM samaNAti pavuccati / / 56. vahI- 106/81. __ dhammapada-10 (dhammaTThavaggo) 57. digambaratva aura digambara muni, pR. 70 / 58. bodhapAhuka-7. 56. vahI-8. 73. suttanipAta-pR0 21 / 60. vahI-18. 61. vahI-16.. 74. vahI, pR0 76, saMyuttanikAya 1, pR0 167 / 62. ThANAMga-pR. 646 / 63. suttanipAta 1/5/2. 75. saMyuttanikAya 1, pR0 184 / 64. vhii-4/12| 76. cUlahasthipadIpama sutta (majjhimanikAya 1/3/7) / 65. acelako homi" hatthApalekhano nAbhihata na uhi 77. upAlisutta (majjhimanikAya 2/1/6) / ssakata na nimaMtaNa sAdiyAgI, so na kubhImukhA paTi. 78. mahA assapura suttanta (majjhimanikAya 1/4/9) gaNhAmi na kalopi mukhA paTi gaNhAmi, na elaka mataraM 76. vinayapiTaka cuttavagbha / na daMDamaMtaraM na musalamatara, na dinna bhujamAnAna na na dinna bhajamAnAna na 80.vinayapiTaka-mahAvagga / gabamaniyA, na pAyamAnayA, na purisataragatAm, na 81. bharatasiMha upAdhyAya : bauddha darzana tathA anya bhArasaMkitisu, na yatha sA upaTTito hoti, na yathA tIya darzana pR0 834 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citana ke lie: 8. pAzrvanAtha aura padmAvatI 7 zrI rAjamala jaina kerala ke jaina mandiroM meM pAzvanAtha kI pratimAeM hara pAzvaM kA janma vArANasI meM huA thaa| unakA janmasthAna para pAI jAtI haiN| jahAM pratimA ukerI gaI haiM vahAM sthAna Ajakala kI vArANasI ke bhelapura nAmaka muhalle meM bhI pArzvanAtha kI pratimA avazya akita pAI jaaegii| vidyamAna hai| jaina yAnI Aja bhI usa sthAna kI vaMdanA isI prakAra khudAI me prApta mUrtiyoM meM pArzvanAtha kI prati- karate haiN| unake pitA vArANasI ke rAjA azvasena the| mAyeM hI adhika prApta huI haiN| padmAvatI devI pArzvanAtha unakI kAMtA kA nAma vAmAdevI thaa| kucha lekhaka yA kI yamI yA zAsanadevI haiN| pArzvanAtha kI mUrti ke sAtha AkhyAna unake pitA kA nAma vizvasena aura mAtA kA yA alaga pratimA ke rUpa meM padmAvatI kA aMkana bhI nAma brAhmIdevI bhI batAte haiM kintu sabase adhika jJAta sAmAnyatayA pAyA jAtA hai| kerala me ve aba bhagavatI ke aura pracalita nAma azvasena aura dAmAdevI hI hai| bauddha rUpa meM pUjI jAtI haiN| unake mandira bhagavatI ke mandiroM sAhitya me bhI rAjA azvasena kA ullekha milatA hai / ke rUpa meM parivartita kara die gae haiM aisA kucha vidvAnoM unakA gotra kAzyapa aura vaza uraga thaa| uraga kA artha kA mata hai / jaise kallila aura tiruccAraNaTTamala ke bhaga- hai-ura arthAt peTa ke bala para gamana karane vAlA yAnI vatI mandira / nAga / isakA artha yaha hai ki ve nAgavaMzI the yA nAga jAti pArzvanAtha jainoM ke teIsaveM tIrthaMkara haiN| ve kevala meM utpanna hue the| unake paira me sarpa kA cihna bhI jaina paurANika devatA nahI haiN| ve isa bhUtala para sacamuca janme kathAo me vaNita hai| unake vaza kI rAjakIya dhvajA para the| unhoMne satya, ahiMsA prAdi kA upadeza diyA thaa| bhI nAga kA aMkana thaa| pAvaM kA zarIra nau hAtha UMcA unakI smRti meM Aja bhI bihAra kA eka parvata 'pArasanAtha thaa| unake jIvana kI eka nimnalikhita ghaTanA kI smRti hila' kahalAtA hai| isI nAma kA eka relave sTezana bhI me sarpa phaNAvalo unakI pratimAo ke sAtha juDa gii| hai| unakI vAstavikatA kA isase bar3A aura kyA pramANa tIrthakara pArzvanAtha kA jIvana aneka kAvyo, purANoM ho sakatA hai| isake atirikta, bauddha sAhitya meM unase Adi kA viSaya hai| digambara grAmnAya ke grantho meM saMbaMdhita ullekhoM Adi ke AdhAra para haramana yAkobI ne tiloyapaNNatti aura AcArya guNabhadra kA uttarapurANa iname unakI aitihAsikatA siddha kI hai| rA. rAdhAkRSNana ne pramukha haiN| yaha purANa karnATaka ke bakApura nAmaka sthAna me bhI unheM aitihAsika vyaktitva mAnA hai| IsvI san 868 me pUrNa huprA thA jaba ki rASTrakUTa rAjA tIrthakara pArzva kA janma Aja 1961 se 2868 varSa akAlavarSa rAjya kara rahA thaa| zvetAmbara granthoM me kalpapUrva huA thaa| isa gaNanA kA AdhAra isa prakAra hai- sUtra aura AcArya hemacandra kA triSaSTizalAkApuruSacaritra antima aura caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra kA nirvANa IsA pramukha hai jisame ki saTha zreSTha puruSo kA caritra vaNita se 527 varSa pUrva huaa| unase 250 varSa pUrva pArasanAtha hai| dono sapradAyoM meM mukhya atara pAvaM ke vivAha kA hila para pArzvanAtha kA nirvANa jaina paramparA me mAnya hai| lekara hai| digambaroM ke anusAra pAvaM ke vivAha kA unakI Ayu 100 varSa thii| isa prakAra--.66 +527+ prastAva to AyA thA kintu unhone use asvIkAra kara 250+1002868 varSa kA yoga AtA hai| diyA thaa| zvetAMbara mAnyatA isake viparIta hai| usake x lekhaka kI aprakAzita pustaka 'kerala meM jaina mam' kA eka adhyAya / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvanAtha aura padmAvatI anusAra unakA vivAha rAjA prasenajita kI putrI prabhAvatI pAkara dhyAnastha hue| hAthI mada meM thA aura vaha unheM se huA thaa| kiMtu prAcIna zvetAMbara graMtha kalpasUtra se mArane ke lie lapakA kiMtu jaise hI usane unake vakSasthala isakA samarthana nahIM hotA hai| kerala meM bhI isI prakAra kI para zrIvatsa cihna dekhA, use muni se apane pUrva janma ke eka bhrAMti hai| vahAM nAgarakovila nAmaka eka sthAna para saMbaMdha kA smaraNa ho aayaa| muni se usane dharma zravaNa nAgarAja mandira yA kovila hai| usameM pArzvanAtha ko kiyA aura lauTa gyaa| aba vaha dUsaroM ke dvArA tor3I gaI pItala kI mati zeSazAyI viSNa ke rUpa me pUjita hai (phaNA- pattiyoM aura zAkhAmoM ko khAkara hI apanA jIvana-nirvAha valI ke kAraNa yaha mambhava huA hogA) yaha mandira 16vIM karane lgaa| vaha kamajora ho gyaa| eka dina vaha pAnI zatAbdI taka jaina mandira thA vahAM yaha batAyA jAtA hai pIne ke lie vegavatI nadI ke kinAre gayA vahA~ vaha daladala ki pArzvanAya kA vivAha huA thA aura aura unakI tIna meM phaMsa gyaa| kamaTha usI vana meM marakara kukkuTa sarpa ke phaNoM kA chatra dhAraNa karane vAlI do patnI hai| yaha galata rUpa meM janmA thaa| usane hAthI ko isa liyaa| hAthI para dhAraNA isalie banI jAna par3atI hai ki isa maMdira ke kara sahasAra nAmaka svarga meM deva ke rUpa me utpanna huaa| praveza dvAra para tIna-cAra phuTa UMcI dharaNendra aura padmAvatI svarga meM apanI Ayu pUrNa karane ke bAda marubhUti kA kI pratimAeM banI huI hai jinakI AkRti Upara kI ora janma puSkalAvatI deza meM rAjA vidyunmati ke yahA~ raNa memAnavIya hai aura nIce kA bhAga sakAra hai| donoM ke vega nAmaka putra haa| nAja-sukha bhogane ke bAda jaba use Upara tIna phaNoM kI chAyA hai| jaina AkhyAna kI jAnakArI apanI AyU alpa jAna par3I, to usane muni-dIkSA le lii| ke abhAva me yaha dhAraNA bana gaI aisA jAna par3atA hai| vaha himagiri kI eka guphA meM dhyAna me lIna huA / udhara ye pArzva ke yakSa-yakSI haiN| kamaTha kA jIva dhUmaprabhA nAmaka naraka kI bhayaMkara yAtapAparva ko jIvana gAthA aneka pichale janmoM se calI nAeM bhogane ke bAda usI sthAna para ajagara ke rUpa meM A rahI zatrutA aura amAdhAraNa kSamA ko anokhI kahAnI janmA thaa| usane muni ko nigala liyA / ve acyuta svarga hai jo Aja bhI itanI hI rocaka banI huI hai| isake me deva hue| atirikta, apane upakArI pArzvanAtha ke prati dharaNeMdra aura svarga ke sukhI jIvana ke bAda muni ke jIva ne papa padmAvatI ne kRtajJatA kA jo udAharaNa pAva ke hI jIvana- deza ke azvapara nagara ke rAjA vacavIrya ke ghara vajanAbhi kAla meM prastuta kiyA aura jisa prakAra pArTsa ke anu- nAmaka pUtra ke rUpa meM janma liyaa| usane cakravartI ke sukha yAyiyoM kA Aja bhI upakAra karate cale A rahe haiM, vaha bhoge aura aMta me mani jIvana apanA liyaa| ajagara chaThe bhI eka anUThA satya hai / yaha kahAnI uttarapurANa ke AdhAra bhayaMkara naraka meM gayA thaa| vahA~ asahya yAtanAyeM bhogane para yahA~ dI jA rahI hai| ke bAda vaha kuraMga nAmaka bhIla huA / saMyoga se vajanAbhi suramya deza meM podanapura nAma ke eka magara meM paraviMda mani bhI usake sthAna ke samIpa yoga mudrA meM lIna hue| nAma kA eka rAjA rAjya karatA thaa| usakI nagarI meM mola ne vairavaza unako aneka prakAra ke kaSTa die jinake vizdabhUti nAmaka eka zrutijJa brAhmaNa bhI nivAsa karatA kAraNa unakA prANAMta ho gyaa| ve greveyaka nAmaka svarga thA / usake do putra the / eka kA nAma kamaTha thA aura dUsare vimAna meM zreSTha ahamiMdra deva hue| kA nAma marubhUti thaa| marubhUti kI strI vasuMdharI atyanta ahamida pada kA atizaya sukhamaya dIrgha jIvana jIne ke sundara thii| usako pAne ke lie kamaTha ne marubhUti ko bAda marubhUti kA jIva kozala deza kI ayodhyA navarI meM mAra ddaalaa| rAjA bajvabAhu ke yahA~ Ananda nAmaka putra ke rUpa meM marubhati mara kara malaya deza ke eka vana meM vajraghoSa utpanna huA / baDA hone para usane aSTAhnikA pUjA kara. nAmaka hAthI huA / isI bIca rAjA araviMda rAjya tyAga vAu jisameM vipulamati nAmaka muni zAmila hue| rAjA kara muni ho gae the aura ve bhramaNa karate hue usI vana me Ananda ne muni se prazna kiyA-"jitendra pratimA to Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 45, ki04 anekAnta acetana hai, usameM bhalA-burA karane kI kSamatA nahIM hai, vaha unhone dekhA ki unakI mAtA kA pitA (nAnA) apanI patnI puNya phala kaise pradAna kara sakatI hai ?" muni ne uttara ke viyoga me dukhI hokara pacAgni tapa kara rahA hai| usake diyA-"pratimA acetana avazya hai kiMtu rAga-dveSa se rahita cAro ora Aga jala rahI thI aura Upara se teja sUraja ko hai, zastra-alaMkAra Adi se bhI rahita hai aura zubha bhAvo dhUpa camaka rahI thii| pArzva ne use namaskAra nahIM kiyaa| ko darzAtI hai / usakA darzana karane vAle ke bhAva zuddha hote isase vaha kur3ha gyaa| bagmatI Aga me lakar3I DAlane ke haiM tathA zubha bhAvoM ke kAraNa puNya hotA hI hai|" rAjA lie jaise hI usane pharasA uThAyA ki pArzva bola uTheko isa uttara se bar3A saMtoSa huaa| usane aneka jina- "ise mata kATo, isameM jIva hai| Aga tapane se puNya nahI mandiroM aura mUrtiyoM kA nirmANa kraayaa| eka dina usane hotA hai / usase jIva hiMsA hotI hai|" tApasa nahI maanaa| apane mastaka para eka sapheda bAla dekhA, use dekha use usane lakar3I kATa DAlI aura usame praviSTa nAga-nAgina vairAgya ho gyaa| putra ko rAjya dekara usane tapa kI rAha ke do Tukar3e ho ge| pArzvanAtha ne usa jor3e ko dharma kA apanAI / tIrthaMkara karmabaMdha meM sahAyaka solahakAraNa bhAva- upadeza diyA (NamokAra matra sunAyA) tAki unako AtmA nAoM kA ciMtana karate hue usane ghora tapa kiyaa| anta ko zAMti mile / isa dRSya ke kAraNa kamaTha ke jIva tApasa meM, Ananda muni eka vana me dhyAnastha hue| usI vana meM mahIpAla ko vahA~ ekatra jana-samudAya ke sAmane bahuta nIcA kamaTha kA jIva siMha ke rUpa me jammA thaa| vaha prakaTa hugrA dekhanA pdd'aa| usane mana hI mana pAzvaM se badalA lene kI aura usane muni kA kaMTha pakar3a kara usakA prANAMta kara ThAna lii| AcArya guNabhadra ne pArvanAtha kA eka aura nAma diyaa| AnaMda muni acyUta svarga ke prANata nAma me vimAna subhomakUmAra bhI diyA hai| meM ahamiMdra deva hue| pArzvanAtha jaba tIsa varSa ke hue, taba ayodhyA ke rAjA svarga kI atizaya sukhapUrNa dIrgha Ayu pUrNa karane ke jayasena ne eka dUta ko bheMTa Adi ke mApa aznasena aura bAda prANata vimAna ke indra vArANasI ke kAzyapagotrI pArzvanAtha ke pAsa yaha sadeza dekara bhejA ki kumAra kA rAjA vizvasena kI rAnI brAhmIdevI ke garbha meM aae| vivAha usakI putrI ke sAtha kara dene kA usakA prastAva rAnI ne usa samaya solaha svapna dekhe jina kA phala rAjA svIkAra kara liyA jaae| dUta ne prathama tIrthaMkara RSabhadeva ne yaha batAyA ki ve pUjanIya putra ko janma degii| samaya kI janmabhUmi ayodhyA kI mahimA kA varNana kiyA / para rAnI ne putra ko janma diyA jisakA nAma pAzvanAtha AdinAtha kA nAma sunakara pArvanAtha ke sAmane prathama rakhA gyaa| ve ugravaMza meM janme the| prasiddha itihAsakAra tIrthakara kI mahAna tapasyA, adbhuta tyAga aura yazasvI DA. jyotiprasAda jaina ne vibhinna srotoM ke AdhAra para jIvana kA citra sAmane A gyaa| unhoMne avadhijJAna se yaha mata vyakta kiyA hai ki pArzvanAtha uragavazI the| unhoMne yaha jAnA ki ve to tIrthakara hone kI kSamatA prApta kara likhA hai ki mahAbhArata yuddha ke bAda koravo aura pAMDavoM cuke haiN| isalie unhoMne vivAha kA prastAva asvIkAra ke rAjya naSTa ho gae aura unake sthAna para nAga jAti ke kara diyaa| vairAgya ho jAne ke kAraNa ve muni bana gaye / rAjAoM ke rAjya udita hue| vArANasI kA uragavazI eka dama nagna, hAtha me lakar3I kA kamaDalu aura mora ke rAjya bhI isI prakAra ke zaktizAlI rAjyoM meM se eka thaa| sukomala paMkhoM ko eka picchii| unhoMne upadeza dene se vaidika dhArA ke graMthoM me ina sattAoM kA ullekha zAyada pahale cAra mAsa taka kaThora tapasyA kii| isalie nahIM milatA ki ve isa dhArA kI anuyAyI nahIM eka dina pArzvanAtha devadAru ke eka vRkSa ke nIce dhyaanthiiN| kerala me bhI usa samaya nAga jAti prabala thii| usako magna the ki usa samaya tApasa mahIpAla, jo marakara aba apanI zAsana vyavasthA thii| zambara deva ke rUpa meM utpanna huA thA, udhara se apane pArzvanAtha jaba solaha barSa ke hue taba eka dina ve vimAna se kahI jA rahA thaa| jaise hI usakA vimAna krIr3A ke lie apanI senA ke sAtha nagara ke bAhara nikle| pArzvanAtha ke Upara AyA ki vaha ruka gyaa| zambara ne Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzrvanAtha aura padmAvatI " jyoM hI pAparva ko nIce dekhA, tyoMhI pUrva janma kA vara pArzvanAtha ko aDiga dekha kamaTha ne bhI unase kSamA maaNgii| usake mana me umaDa aayaa| usane bAdaloM kI ghora garjanA jisa samaya yaha ghaTita ho rahA thA, usI samaya pArzvanAtha kI, bijalI kI bhayakara kar3akaDAhaTa ke mAtha ganadhora varSA ko kevalajJAna ho gyaa| aba ve itane U~ce stara para the kI, patthara pheMke tathA anya prakAra se pArzvanAtha ko kaSTa ki unheM na to kamaTha se koI dveSa thA aura na hI dharaNeMdra pahaMcAtA rahA kiMtu pAvaM apane dhyAna se nahIM ddige| se koI raag| usa samaya ve uttama kSamA ke sarvottama zambara ke ye upadrava "kamaTha ke upamarga" ke nAma se jaina sAkSAta udAharaNa the| paramparA me jAne jAte haiM aura bahusaMkhya jaina mandiroM meM jisa sthAna para yaha ghaTanA ghaTI, vaha sthAna una dinoM inake citra yA utkIrNana pAe jAte haiN| kalAkAro ne inakA saMkhyAvatI ke nAma se jAnA jAtA thA kiMtu isa abhUtapUrva citraNa bhI aneka prakAra meM kiyA hai| karnATaka ke zimogA ghaTanA kI yAda me usakA nAma badala kara ahicchatra arthAt jile ke hombajA nAmaka eka sthAna meM pArzvanAtha kI 7vI vaha sthAna jahA~ ahi (sarpa) ne chatra tAnA thA, kara diyA zatAbdI ko eka sAna phuTa UMcI sundara pASANa pratimA hai| gyaa| Aja bhI vaha imI nAma se jAnA jAtA hai| vaha usake dono ora kamaTha aura usakI patnI ko pAzrva para uttarapradeza ke barelI jile ke AMvalA tahasIla ke rAmaupasarga karate dikhAyA gayA hai| pahale dRzya meM kamaTha patthara nagara gAMva kA eka bhAga hai / yaha kaisA saMyoga hai ki kerala pheka rahA hai, to usakI patnI ke hAtha me churikA hai / dUsare napUniri brAhmaNa ahicchatra se kerala me A base / kyA me kamaTha dhanuSa bANa tAne hue hai, to usakI patnI hAtha me pArzvanAtha ke dharma ke atyadhika prabhAva ke kAraNa unhe aimA talavAra lie hue hai| tIsare me dono ne siMha kA rUpa karanA par3A ? kerala me bhI unhe nAga jAti ke logo dhAraNa kiyA hai| cauthe me ve dono madamatta hAthI ke rUpa (nAyara jAti) se melajola bar3hAnA Avazyaka huaa| yaha me pradazita hai| sabase nIce unhe hAtha jor3akara pArzvanAtha bAta dUsarI hai ki Age calakara ve una para hAvI ho ge| se kSamA mAgate hue dikhAyA gayA hai / sambhava hai ki sAtavI tIrthakara pArzvanAtha ne 66 varSa aura 8 mAsa taka paidala sadI meM upalabdha kiMtu uttarapurANa (novI zatAbdI) ko dhUma-ghama kara ahiMsA, satya, aparigraha arthAt AvazyakatA anupalabdha kisI pugaNa me yaha dRzyAvalI vaNita ho| se adhika saMgraha Adi nahI karanA Adi siddhAMtoM aura ghanaghora varSA, oloM kI barasAta kA pariNAma yaha AcAra-vicAra kA upadeza bhArata aura dezo meM diyA thA huA ki pAnI pArzvanAtha ko nAsikA se Upara uThane ko yaha bAta aneka kathAo se pramANita hotI hai| unakA haA / ThIka usI samaya adholoka meM nAgakumAra jAti ke vihAra, tibbata, nepAla se lekara kokaNa, karnATaka, pallava devo ke indra gharaNendra kA Asana kaMpita ho uThA / dharaNedra Adi dravir3a dezo meM bhI huA thaa| Aja unake upadeza ne avadhijJAna se yaha jAnA ki unake upakArI pArzvanAtha likhita rUpa meM upalabdha nahI hai| ve mahAvIra se pahale para sATa AyA hai| vaha apanI indrANI pAvatI sahita hue the aura unake upadeza mahAvIra ke pramukha ziSya gautama sarpa kA rUpa dhAraNa kara vahA~ Aga aura pAzvanAtha para gaNadhara ne caudaha graMtho ke rUpa me sakalita kie the jinheM phaNo kA maNDapa tAna diyaa| indrANI pAvatI ne usake bhI "pUrva" kahA jAtA thaa| inake sampUrNa jJAtA AcArya bhadraUpara eka vajramayI chatra lagA diyaa| kucha ke matAnusAra bAhu the| isa prakAra mahAvIra svAmI ke nirvANa ke 162 padyAvatI ne pArzva ko kamala ke Asana para virAjamAna varSa bAda ye smRti se lupta ho ge| yaha smaraNIya hai ki kara diyaa| ye indra-indrANI paura koI nahIM apitu pUrva pahale samasta jJAna maukhika thaa| veda bhI to 14vI sadI janma ke ve hI sarpa-sapiNI the jinakI sadgati ke lie meM jAkara lipibaddha kie gae / lupta ho jAne para bhI pUrva pArzvanAtha ne unake aMta samaya me NamokAra maMtra sunAyA thaa| prathoM kA patA kucha pratho me unake ullekha se calatA hai| AcArya guNabhadra kahate hai ki dekho sarpa svabhAva se krUra hote isI prakAra kA eka ullekha kezo-gautama saMvAda hai jo ki hai kiMtu unhone bhI apane upakArI ko nahIM bhulaayaa| pArzvanAtha aura mahAvIra ke ziSyoM ke bIca huA mAnA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 45, ki0 4 anekAnta jAtA hai| kevala isa saMvAda ke AdhAra para kucha vidvAna darzana to kevala unhIM jaise zuddha AcAra evaM vicAra ko yaha mata vyakta karate hai ki pArzvanAtha ne cAturyAma dharma kA sAdhanA aura umake pariNAmasvarUpa mokSa-lAbha ke lie arthAt ahiMsA, satya, acaurya tathA aparigraha kA hI upadeza kiyA jAtA hai| to phira itanI camatkAritA pArzvanAtha meM diyA thaa| kiMtu yaha mata ekAMgI mAnA jA sakatA hai kaise A gaI? isakA sama dhAna yaha hai ki dharaNendra aura kyoki isakA dUsarA pramANa upalabdha nahIM hai / aise vidvAna padmAvatI ne apane upakArI pArzvanAtha kA upamarga to dUra yaha kathana karate haiM ki mahAvIra ne brahmacarya nAmaka pAMcavA kiyA hI, ve pArzva ke bhakto ke kaSToM kA bhI nivAraNa vrata aura jor3a diyaa| jaina paramparA yaha mAnatI hai ki karate haiN| aisA ve dharmavatsalatA ke kAraNa karate hai / AcArya sabhI tIrtharo kA upadeza pAMcoM vratoM kA hI rahA yadyapi guNabhadra kahate hai ki-"dekho, ye dharaNendra aura padmAvatI kucha samaya dharma kA uccheda huA thaa| likhita mAhitya ke bar3e kRtajJa aura bar3e dhamAtmA hai isa prakAra kI stuti ko abhAva ke saMbaMdha me yaha bhI smaraNIya hai ki pUrvo ke jAna- ve saMsAra meM prApta haha hai parantu tInoM loko ke kalyANa kAra AcAryoM ko "zrutagharAcArya" kahA jAtA thA aura ko bhUmisvarUha aApakA hI yaha upakAra hai aisA samajhanA pArzva evaM mahAvIra ke anuyAyiyoM ko Aja bhI zrAvaka cAhie / niSkarSa yaha hai ki pArzvanAtha kI mUrtiyo athavA (sunane vAlA) kahA jAtA hai| pAzvaM ko apanA iSTa deva bhakti ke jo camatkAra dekhe jAte haiM, unake kartA ye donoM hI mAnane vAlI vihAra-baMgAla kI "sarAka" jAti zrAvaka hI hote hai| ye pArzva ke yakSa-yakSI athavA zAsanadevatA kahahai / aba yaha jAti ajaina hai| lAte hai / camatkAroM ke kSetra meM mahAdevI patrAvatI ne asAapanI Ayu nikaTa jAnakara pArzvanAtha vihAra kI varta- dhAraNa khyAti prApta kI hai| AcArya malliSeNa ne apanI mAna pArasanAtha hila, jise jaina loga sammedazikhara kahate racanA "bhairava padmAvatIkalpa" me unheM 'zrImatpAvajinezahai, jisakI sabase U~cI coTI "suvarNabhadra kUTa" para dhyAnastha zAmanasarI pAvatI devatA" kahA hai / padmAvatI ke svatatra hue| vahI para zrAvaNa zuklA saptamI ke dina unakA mandira bhI hombujA, nAgadA, bagherA Adi sthAno para nirvANa huaa| nimita hue haiN| kerala meM vAyanADa jile ke cuDela nAmaka pArzvanAtha kI khyAti eka camatkArika tIrthaGkara ke sthAna ke pAsa karamaNDA grAma kI padmAmbA isTeTa me eka rUpa meM sarvAdhika hai| novI zatAbdI meM uttarapurA kI darpaNa mandira (Mirror Temple) hai jisameM pAzrvanAtha racanA karane vAle AcArya guNabhadra ne pAvaM kA stuti me aura padmAvatI devI ko vividha chabiyA~ darpaNa aura bijalI kahA hai ki he bhagavAna, guNoM Adi ke vicAra se sabhI kI sahAyatA se dikhAI jAtI hai (ise pichale cAlIsa varSoM tIrthahara samAna hai kiMtu ApakA mAhAtmya adhika hI prakaTa me hajAro jaina-ajaina logoM ne dekhA hai| kerala sarakAra ne huA hai| isakA kAraNa unhoMne kamaTha dvArA kie gae upa- ise kAlIkaTa-vAyanAr3a ke paryaTaka dendroM me ginAyA hai) sarga ko batAte hae yaha mata prakaTa kiyA hai ki usase bhaga- kerala ke jainoM ko bar3I zraddhApUrvaka padmAvatI kI AratI vAna kI asAdhAraNa sahanazIlatA aura mAhAtmya prakaTa Adi karate dekhA jA sakatA hai| dillI ke digambara jaina Aja bIsavI sadI me to pArzvanAtha kI mahimA kaI gunA lAla mandira meM padmAvatI kI AratI Adi karatI bhIr3a adhika bar3ha gaI hai| aneka purANa-prasaga aura hajAro bhakta dekhI jA sakatI hai| dillI meM hI zvetAMbara samAja dvArA yaha kahate mila jAyeMge ki pAvaM kI kRpA se yaha phala kacha karoDa kI lAgata se vallabha smAraka kA nirmANa milaa| jaina mAnyatA ke anusAra to nirvANa ke bAda karAyA jA : karAyA jA rahA hai| usame mUrti ke lie sthAna nahIM hai tIrthakara Urvaloka meM sizilA para nirAkAra virAjate kitu usake nirmANa se pahale padmAvatI kA eka svatatra maMdira hai| ve sabhI prakAra ke sAMsArika kA-baMdhanoM se mukta ho banavAyA gayA / pAlItAnA meM bhI isI samAja kA eka vItarAga ho jAte hai| ve na to kisI kA hita karate haiM bhavya samavasaraNa mandira banA hai jisameM pArzvanAtha kI aura nahI kisI kA ahita / unakA guNagAna smaraNa yA 108 pratimAeM hai aura dharaNendra tathA papAvatI kI bhI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvanAtha aura papAvatI isa prakAra ye donoM hI samAjoM me mAnya haiN| khela meM kisI ke abhiSeka kA manohArI dRzya mana ko mAnaMda detA hai| bhImati yA mandira kI pratiSThA yA paMcakalyANaka mahotsava kalAkAro para kauna roka lagA sakatA hai? ke samaya inakA AhvAna avazya kiyA jAtA hai| tInoM loka saMbaMdhI jaina vivaraNa meM nAgakumAra devoM padmAvato jainoM meM hI lokapriya nahIM hai, apitu anya kA vivaraNa upalabdha hai| jisa pRthvI para hama rahate haiM, matoM meM bhI ve mAnya hai| ve nirupati ke bAlAjI ko priyA usake nIce sAta bhUmiyA~ aura haiN| iname se pahalI pRthvI haiN| kazmIrI kola saMpradAya ke grantha zAradAtilaka me unakI ke ratanaprabhA nAmaka bhAga me ina devoM kA nivAsa hai| upAsanA vidhi dI gaI hai| yaha ullekhanIya hai ki kazmIra gharaNendra aura padmAvatI inake svAmI yA indra aura iMdrANI meM azoka ne jainadharma kA pracAra kiyA thA aisA kathana hai| padmAvatI dharaNendra kI agramahiSI hai| ye eka hI samaya kazmIra ke itihAsa se sabadhita racanA rAjataragiNI meM hai| meM anaka sthAnoM para aneka rUpa dhAraNa kara sakate haiM / isa jaina mAnyatA ke anusAra dharaNendra aura papAvatI nAga kSamatA ko vikriyARddhi kahA gayA hai| yahI kAraNa hai ki kumAra jAti ke devo ke indra aura indrANI hai| isako ve aneka bhakto kA kaSTa nivAraNa kara sakate haiN| socate sucita karane ke lie une kI mUrti AdhI mAnava zarIra ke hI ye kahIM bhI prakaTa yA adRzya rUpa meM A sakate haiN| ye rUpa meM to thAdhI sarpa ko deha ke AkAra kI banAI jAtI eka sAtha so logo kA poSaNa yA maraNa kara sakate haiN| hai| isa prakAra kA aMkana nAgarakovila ke nAgarAja madira dhaNendra to eka senA ko mAra gagAne meM samartha hai| dakSiNa ke praveza dvAra para hai| yaha madira kisI samaya jaina thaa| bhArata kI eka rAnI dvArA AhvAna kie jAne para usake pArzvanAtha kI dhAtu mUni Aja bhI viSNu ke rUpa meM pUjI pati kI rakSA ke lie unhoMne eka mAyAmayI senA hI khaDI jAtI hai| jaina mandiroM meM ina zAsana devo ko pArzva ke kara do tho aisA eka prasaMga milatA hai| inako Ayu dasa Asana ke nIce yA alaga kimI sthAna para athavA mandira hajAra varSa batAI gaI hai| amI ge aura sAta hajAra varSoM ke bAhara sthApita kiyA jAtA hai| inake Uce mu.Ta meM taka jaga kalyANa karate rheNge| inake bhavana madA sagaMdhita ifra kI jAtI hai| pratimA makaTa rahate hai / zAyada yahI kAraNa hai ki inakA AhvAna gulAba, ke Ura bhI ho sakatI hai| ina para tIna phaNo kI chAyA cadana Adi sugadhita padArthoM dvArA kiyA jAtA hai| matrabhI pradarzita prAyaH hotI hai| dharaNendra aura padmAvatI se zAstra ke jJAtA isa bAta ko bhalIbhAti jAnate haiM ki binA zraddhA ke inheM prasanna kara pAnA kaThina hai| inase bhinna phNAvalI pArzvanAtha kI mati para akita kI jAtI sabadhina aneka stotra, stu tayA yA bhavana saskRta, hindI, hai| sAmAnya niyama yaha hai ki pArzva kI mUrti para sAta kannara Adi bhASAoM meM vizeSa rUpa sa padmAvatI ke sabadha phaNa hone caahie| kiMtu kahIM-kahI pAMca phaNa bhI dekhe meM pAe jAte haiN| devI padmAvatI ko "triphaNA" aura jAte hai jo ki vAsa va me sAtave tIrthadUra supArzvanAtha kI "trinetrA" kahA gayA hai / ve tIsare netra se yaha jAna letI pratimA para pradazita kie jAte hai| dono tIrthadUro kI hai ki kahAM kyA ho rahA hai| isa kSamatA ko janadharma ma pratimAo ko pahinAna unake pAdAsana para bane cihno se avadhijJAna kI sajJA dI gaI hai| adhikAzataH ve svapna hotI hai| pArza vA lAMchana sapaM hai bahi supAcaM kA dekara mArgadarzana karatI haiM aisA matravido kA anubhava hai| nadyAvarta / purANa me to itanA hI maMketa hai ki dharaNendra ne unase jur3e matro kI sakhyA bhI yahata adhik| ve raktavarNa phaNAmaMDapa tAna diyA thA kiMtu kaviyo, kalAkAroM, bhakto haiM jaba ki dharaNendra zyAmavaNaM hai| bhavanavAmI devI padmAvatI Adi ne apane-a.ne raMga bhara diye / kahI-kahI no, yAraha aura pAnAtha kA sabadha prAcInakAla se hai / ise hidU yA yA hajAra phaNa) kI yojanA bhI pAI jAtA hai| kanATaka baiDa tAMtrika prabhAva batAnA anucita hai| usakI prabalatA kebIjApara nagara ke pAsa daragAna nAma ke eka sthAna ke to IsA ke lagabhaga eka hajAra varSa bAda huI thii| jaina ke pArzvanAtha mandira me sahasaphaNo sundara pArza pratimA hai| ye rAgI hai aura jaina meM vItarAga kI pUjA kA vidhAna hai| unake phaNoM se dUdha isa taraha nikalatA hai ki pArzvanAtha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMyata-samakita sat-AcaraNa rahita nahIM hotA D zrI javAharalAla motolAla jaina, bhoNDara prazna-abhakSya bhoktA ke samyaktva ho sakatA hai yA vyasana tyAga aniyamata: (niyama lie binA hI) tathA nahIM ? isI taraha asayata samakitI ke kucha AcaraNa hote sAticAra (sadoSa) palate haiM / mAticAra va aniyamata: bhI haiM yA nahIM? pAlatA isalie hai ki samyaktvI to sadA Age bar3hane kI uttara-yadyapi prAyaH sabhI gRhasthAcAra pratipAdaka caTApaTI se yukta rahatA hai| ataH sadA vaha Age ke abhyAsa zAstroM meM abhakSya kA tyAga pacama guNasthAna meM hI batAyA meM pravRtti kI buddhi rakhatA hai kahA bhI hai-- hai| itanA taka bhI dekhie --prAyaH sabhI zAstro me aSTa- he avrata pari jagata teM, virakita rUpa rahAta // 1816 malaguNa kA pAlana tathA saptavya na kA tyAga karane ke dohA-nahiM cAhaiM avrata dazA, cAhe vana-vidhAna / lie bho prathama pratimAdhArI ko hI (yAnI paMcama guNasthA- mana meM munivara kI lagana, so nara samyakavAna // 1817 do. vartI ko hI) kahA hai| [daulatarAmakRta kriyAkoza] yahAM itanA vizeSa hai ki jaise rAtri bhojana tyAga avratI to hai, para jagata se virakta rahatA hai| vaha chaThI pratimA meM vihita hai, yahA taka ki chaThI pratimA kA avata hotA huA bhI avrata dazA nahIM cAhatA, vaha vratanAma bhI rAtri mukti tyAga hai| tathApi isase pUrva bhI vidhAna cAhatA hai| usameM munivrata pAne kI lagana banI prathama pratimA vAlA bhI rAtribhojana kA tyAgI hotA hai| rahatI hai| aisA jIva samyagdRSTi hotA hai / usake malaguNo [kArtikeyAnuprekSA gA0 328 TIkA tathA va0 zrA0 314 va vyasana tyAga kA pAlana sAticAra-sadoSa hone se hI vaha tathA sAvayadhammadohA gA0 37 tabolosahi jalu ... ... prathama pratimA kA dhArI nahIM kahalA sktaa| jaise ki ityAdi zabda vAlI gAthA] vameva sAmAyika pratimA meM pahalI pratimA meM pAMca aNuvratoM kI pravRtti to sambhavatI sAmAyika ko bAta hai, para dvitIya pratimAdhArI bhI sAmA- hai, para inake aticAra dUra karatA nahIM, isalie vrata yika karatA hai| proSadhopavAsa cauthI pratimA kA nAma tathA pratimA nAma nahI paataa| [rA0 vA0 7/20/558 tathA kAma kahA, parantu vrata pratimA vAlA bhI "parNa catuSTaya cAritra hAhur3a (jayacanda jI 231] / mAhi pApa taji proSadha dhariye" (chaha DhAlA) isa kathana aba asaMyata samakitI ke sAticAra aSTamUla pAlana ke anusAra proSadha yathA-zakti karatA hI hai| isI prakAra va saptabyasana tyAga ko kyA dazA kvacit kadAcita ho yadyapi prAyaH prathama pratimA me hI aSTamUla pAlana va sapta sakatI hai ? usake lie nimna prakaraNa draSTavya haiM.-prathama vyasana tyAga tathA evameva abhakSya-bhakSaNa-tyAga zAstro meM pratimA ke prakaraNa meM kahA hai kilikhA hai tathApi sAticAra va aniyamata: ye saba samyaktvI nanu sAkSAnmakArAditrayaM jainoM na bhakSayet / bhI pAlatA hai| prathama pratimA me saptavyamana tyAga nirati- tasya kiM varjanaM na syAdasiddha siDasAdhanAt // pAra va aSTamUlaguNa pAlana niraticAra Avazyaka hai maivaM yasmAdaticArAH santi tatrApi kecana / [sA0 dha0 3/7-8] va niyamataH pAlana Avazyaka hai| anAcArasamAH nUnaM tyAjyAH dharmAthibhiH sphuTam / / itanA hI nahIM prathama pratimA vAlA ina donoM kA mana tabhevA: santi bahavaH mAdRzAM vAgagocarAH / ....... vacana kAya se pAlana karatA hai| [kriyAkoSa 1832] lATI saMhitA 1/parantu asaMyata samyaktvo ke aSTamUlaguNa pAlana va sapta artha-"kadAcit yahAM para koI yaha zaMkA kare ki Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMyata-samakita sat-pAcaraNa rahita nahIM hotA koI bhI jainI madya, mAMsa, zahada kA sAkSAt bhakSaNa nahIM kArtikeyAnuprekSA TIkA me TIkAkAra ne asayata samyakaratA isalie kyA jainI mAtra ke usa kA tyAga nahIM huA? ktvo ke kula 63 guNa banAye haiN| jinameM 48 ko mUlaguNa avazya huvaa| isalie siddha sAdhana hone se Apake tyAga kahA tathA 15 ko uttara guNa kahA / yathA 3 mUr3hatA, ATha karAne kA upadeza nirarthaka hai? mada, 6 anAyatana, 8 zamA Adi; inake tyAga rUpa 25 uttara-yaha bAta nahIM hai, kyoMki yadyapi jaina guNa / saMvega, nirveda, nindA, gaho, upazama, bhakti, anukampA inakA sAkSAt bhakSaNa nahIM karate hai tathApi unake tathA vAtsalya ye 8 tathA 5 aticAra tyAga, zakA Avi, kitane hI aticAra haiM aura ve anicAra anAcAroM ke sAta bhaya tyAga, 3 zalya tyAga isa taraha kula 8 hue| samAna haiN| isalie dharmAtmA jIvoM ko (yAnI prathama tathA uttara guNo me 8 mUlaguNa va sAta vyasana li! / yathApratimA vAloM ko) una aticAroM kA bhI tyAga avazya aSTau mUlaguNA sapta vya manAni va iti pacadazasaMkhyopetA: kara denA caahie| usa aticAro ke bahuta se bheda to jaghanyapAtrasya sampagdaSTeruta ragaNA: bhavanti / mujha jaise puruSa se kahe bho nahIM jA skte|" [326 kI TIkA] mAge kahA hai-- nisargAdvA kunAmnAyAdAya'tAste guNA: sphuTam / guNabhUSaNa zrAvakAcAra 1/46 [zrA0 saM0 2/44.] tadvinApi vrata yAvatsamyaktvaM ca guNo'GginAm / / meM prazama, savega, nirvega, nindA, gahIM, bhakti, Astikya aura anukampA; ina ATha ko samyaktva ke anumApaka guNa -lA0 sa. 1/155 batAyA hai / yAnI ina 8 dvArA jIva me samyaktva ko pahiartha-isa jIva ke jaba taka samyagdarzana guNa rahatA cAna hotI hai| [See Also vasunandi thAvakAcAra] tathA hai taba taka madya, mAMsa madhu kA tyAga tathA 5 udumbaroM kA pacAdhyAyI unarArdha0 467] ukta 8 sahita samyaktva ke tyAga rUpa guNa, cAhe to svabhAva se ho yA cAhe kula 25 gaNa milAne se kula 33 guNa samyaktvI ke ho jAte paramparA kI paripATI se cale A rahe hoM, niyama rUpa se , ma se haiN| [guNabhuSaNa* 1/68 yA vrata rUpa se dhAraNa na kiye hoM, to bhI ve guNa hI kaha mahAna kavivara banArasI ne apane nATaka samayasAra lAte hai // 15 // arthAt samyaktvI ke ye hote hI haiN| 14 guNasthAna adhikAra meM likhA hai - tathApi prathama pratimA rUpa tyAga ke pariNAma binA sadoSa satya pratIti avasthA jAkI / sAticAra hI palate haiN| isakA atyanna spaSTa khulAsA dina dina rIti gahe mamatA kii| lATI saMhitA prathama sarga se jAnanA caahie| zivakATI vira china.: karai satya ko saako| cita ratnamAlA 19 me kahA hai - [zrAvakA0 saM0/411] ___ sarmAkata nAma kahAvai tAkau // 27 // madyamAMsamadhutyAgasayuktANuvratAni nuH / Atma svarUpa kI satya pratIta honA, dina pratidina aNTo malaguNAH paMcodambarairacArbhavapi // 16 // samatA bhAva meM unnati honA aura kSaNa-2 matya kA sAkha(?) artha-madya, mAMsa, madhu ke tyAga se sayukta aNuvata karatA hai usakA nAma samakitI hai| manuSyo ke 8 mUlaguNa kahe gae hai| 5 udumbara phaloM ke karuNA vacchala sujanatA, Anama nindA pATha / sAtha madya, mAMsa, madhu ke tyAgarUpa 8 mUlaguNa to bAlako samatA bhagati virAgalA, gharamarAga guna ATha // 30 // aura makhoM me bhI hote hai| [to phira samvatvI jaise eka deza jina (badra0sa) ke mAMsa nAdi abhakSya padArtha tyAga- karuNA, vAtsalya, sajjanatA, AtmanindA, samatA, rUpa kaise nahIM hoge ?] ghaddhA, udAsInatA aura dharmAnurAga; ye samyaktva ke 8 guNa hai| [kundakunda ta rayaNasAra gA0 5 va 1 me samyagdRSTi citta prabhAvanA bhAva juta, haiya upAda vAni / ke sapta vyasana tathA sAta bhayo kA abhAva batAyA hai|] dhIraja harakha pravInatA, bhUSaNa paca bakha ni / 11 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, varSa 45 ki. 4 jainadharma kI prabhAvanA karane kA abhiprAya heya upAdeya samyaktva kA malIna honA batAyA hai| ajanagiri ke saMga kA viveka dhIraja, samyaktva kI prApti kA harSa aura tatva se candra kI dhavala kiraNe bhI kAlI ho jAtI hai| Age vicAra meM caturAI; ye 5 samyaktva ke bhUNaNa haiM / kahA haigpAna garaba mati-mandatA, niThura vacana udga ra / vedalamIsiu dahi mahiu jutta Na sAvaya hoi / rudra bhAva Alasa dazA, nAsa paMca parakAra // 37 // cvai dasaNa bhagu, para sammatta vi gailei // 36 // jJAna kA abhimAna, buddhi kI hInatA, nirdaya vacanoM [zrA0 sa. 1/486] kA bhASaNa, krodhI pariNAma aura pramAda; ye 5 samyaktva artha-dvidalamizrita dahI aura mahI bhI zrAvaka ke ke nAzaka bhAva haiN| daulatarAma ne apane kriyAkoNa meM khAre yogya nahIM hai / inake khAne se darzana [darzana pratimA] aSTamUlaguNa, mAta DAsana tyAga Adi saba Avazya batAye kA maMga to hotA (hI) hai, parantu samyagdarzana bhI malina aura kula 63 gaNoM vAle ko samakitI kahA / yathA- ho jAtA hai| [zrA0 saM0 5/370-71] gAthA 1813 se 16 :- avratI samyaktvI sarvathA avratI nahI honA [jai0 si. aga nizaMkita Adi bahu aTha gaNa svegaadi| ko0 4/379] samyaktvI svaya kA buga karane vAle ke aSTa madaniko tyAga puni ara vasu mUla guNAdi // 13 // prati bhI pratizodha kA bhAva nahIM rkhtaa| [paM0 dha02/ sAta vyasana ko tyAginI ara tajivo bhaya saat| 427/386] jisake bhogAbhilASA bhAva hai, vaha nizcaya tIna mUr3hatA tyAgivo tIna zalya puni bhrAta // 14 // ho mithyAdRSTi hai| [paM0 0 2/551 pUrvAdhaM arthakAraSaT anAyatana tyAgivI ara pAcoM aticAra / paM0 makkhanalAla jI gA0] / zudAtmA bhAvanA se utpanna e vesaTha tyAge ju koU so samavRSTi sAra // 15 // nivikAra yathArtha sukharUpI amRna ko upAdeya karake saMsAra, cauthe guNathAne tanI kahI bAta e prAta / zarIra pora bhogoM meM jo heya-buddhi vAlA hai vaha samyaghai avrata pari jagata me, birakita rUpa rahAta // 16 // darzana se zuddha caturthaguNasthAna vAlA vratarahita dArzanika puruSArtha sidayupAya TI0 pR0 117 (kucAmana siTo) hai| [10 dra0 saM0 45] samyagdRSTi ko sarva prakAra ke meM likhA hai ki 8 mUlaguNa pAlana va sAta vyasana tyAga bhogo me pratyakSa roga kI taraha aruci hotI hai| [paMcA0 Adi 63 guNa samyaktvI ke anivArya haiN| u0 26/271] / yadi yaha kahA jAya ki nahI, hama to nahIM mAnate, isa prakAra aise-aise mahAguNoM se sampanna samyaktvI mamyaktvI mAMsa bhakSaNa pratyakSataH karatA hai to unakA pratyakSa dazyamAna aise abhakSya padArthoM ko kaise khA sakatA uttara upAmakAdhyayana meM II AzvAsa meM kahA hai ki hai? nahIM khA sakatA hai| kahA bhI hai-vaha mithyAtva, mAMma bhakSiyoM ko dayA nahIM hotii| tathA madhu va udumbara anyAya va abhakSya kA tyAgI ho jAtA hai| [pR0 38, phala seviyoM me nRzaMsatA kA abhAva nahIM hotaa| jaba ki (mamyaktva prakaraNa) "samyaktva cintAmaNi", pa. pannAsamyaktvI meM anukampA guNa Avazyaka hotA hai "aura mAsa la na jI sAhi0 tathA cAritra nirmANa pR05 viduSI A. bhakSaNa meM tIvra nirdayapanA hai|" [raznakaraNDa zrA0 pR. 66 jinamati jI 68 sastI granthamAlA] pAvayadhamkadohA [A0 devasena] isa prakAra eka deza jina svarUpa nirmala asayata meM bhI kahA hai--sage majjAmima rayahaM mahalijjai mmmtu| mamyaktvI vi. dra0 saM0; pa0 kA0 Adi] ke yadyapi majaNagirisage sasihi kiraNaha kAlA iMti / / 26 abhakSya bhakSaNa nahIM krtaa| para abhakSya bhakSaNa kA tyAga artha-madya aura mAM ke sevana meM nirata puruSoM ke saMga se yahAM sadoSa, sAtimAra ho pAlatA hai| abhakSya bhakSaNa samyaktva malina ho jAtA hai| svayaM khAne kI bAta to tyAga kA nirdoSa va niraticAra pAlana darzana Adi pratidUra rahI, mAtra mAMsa bhakSI va madyapAyI ke saga-mAtra se mAoM meM hI samaya hai| bhakSyasvarUpa bhI anna pAna khAdya Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 asaMpata-samakita sat-pAcaraNa rahita nahIM hotA svAdya kA maryAdA ke [kAla maryAdA ke ] bAhara abhakSyapanA dii| dhanya ho, aise hote haiM saddaSTi puruSa / yahI saba dekha ho jAtA hai| aise abhakSyoM kA tyAga usa asayata ke nahI kara zrImad rAjacandra ne banArasIdAsa ko samyaktvI kahA hotaa| ata: kathaMcit isa avratI ke ina abhakSyoM kA [zrImad pR0 480] daulatarAma jI ne ThIka hI kahA hai bhakSaNa bana jAtA hai-inakA to isake tyAga nahIM hotaa| ki gehI 4 graha meM na race, jyoM jala te bhinna kamala hai| isa prakAra sthUlata: isa caturtha guNasthAnI ke abhakSya bhakSaNa yadi yahAM yaha prazna kiyA jAe ki aSTa mUlaguNa kA nahI hotA, tathApi sUkSmata: dekhA jAya to yaha avatI pAlana tathA sapta-vyasana-tyAga devoM ke kahA hotA hai, jaba kathaMcita abhakSya bhakSaNa se yukta ho jAtA hai| (isake lie ki unameM bhI samyak bI to hote haiM ? isakA uttara yaha hai draSTavya hai lATIsahitA 1) maiM mandabuddhi hUM ukta nirNaya meM ki devo ke mAsa Adi kA AhAra hI jaba nahI hai [devoM kahI doSa ho to vidvAn sUcita kreN| mAMsa-AhAra tathA madya pAna mAnanA devo kA avaNaMvAda hai isa prakAra ina udAharaNo/prakathano se yaha spaSTa [sa0 si06/13] taba phira mAsa Adi ke tyAgarUpa kiyA gayA hai ki avirata samyagdRSTi yadyapi ekadeza sayama mUlaguNa dhAraNa karane kI unheM jarUrata hI kahA par3atI hai ? (Azika) cAritra se bhI yukta nahI hotA [cAritta tyi isI taraha devo me zikAra karanA, vezyA sevana Adi kI jado avirada-atesu ThANesu go0 jI0] tathApi vaha mithyA- bhI bAta nahI hai| unakA zarIra bhI kAlAhAra-rahita dRSTi kI kaSAyo se anantaguNo hIna kaSAyo se yukta hotA tathA saptadhAtu se rahita pavitra hotA hai, vaha vaikiyika hai [dhavalA pu. 11vedanAkSetra vidhAna anuyoga dvAra] tathA zarIra hotA hai jabaki hamArA zarIra apavitra tathA kavalA. samasta kula kriyAoM kA pAlana karatA hai| vaha nizA- hArI aisA audArika zarIra hai| phira devo ke to vaise bhI bhakSI nahI hotA, pratidina jinabimba darzana karatA hai| hajAroM varSoM taka bhUkha bhI nahI [ra0va0 zrA0 gA0 128 jala anachanA vaha nahI potaa| vyasana sapta sevana nahIM kI TIkA sadAsukha jI kRta] jaba hajAroM vaSo bAda bhUkha karatA / kvacit kadAcit paristhiti (vivazatA) vaza lagatI hai tathA khAne kA bhAva AtA hai to gale se hI amata ekAdha bAra kA juA vyamanarUpa nahI kahalAtA [pa. ratana0 bhara jAtA hai; jihvA jhUThI taka nahIM ho paatii| ata: mu0 vya0 kRti [ caraNAnu.] tathA aSTamUla pAlana karatA unakI vyavasthA meM hamArI vyavasthA milAnA ThIka nhii| hai| pratizodha bhAva nahIM rkhtaa| yathA-rAvaNa ke dvArA unake (devoM ke) madhu, mAMsa, madya ke AhAra yA sevana kA sItA haraNa kie jAne ke pazcAt bhI, aneka bAdhAoM kA prazna hI nahI uThatA, cAhe ve vidhyAtvA ho yA smyktvii| sAmanA karate hue rAma laMkA pahuMca kara bhI apane gunAha- yathAyogya nArakI ke bhI yahI bAta hai / ata: vahA~ aSTamUla gAra aise rAvaNa ke prati yuddha yA vidroha ke lie nahI pAlana tathA sapta vya mana tyAga ke vikalpa nahIM hai| tiyaMcoM lalakArate, apitu aisA kahate haiM ki "he dazAnana ! merI ke bhI hamAre se tulanA karanA ucita nhii| kyoki pacama jAnakI mujhe de do, yaha rAma svayaM mAMgatA hai|" [dehi guNasthAnavartI tithaMca bhI channe se jala chAna kara pIne se dazAnana ! janakAtmajAM rAmo yAcate svayam] dhanya hai to rahA (hAthigana Doyo pAnI, so pIve gajAti jnyaanii| samyaktva satpuruSa rAma ko kSamA ko| vaha to uttara meM "pArzvapurANa" bhUdharadAsa) tathApi samyaktvI tithaMca bhI rAvaNa nahI mAnA taba yuddha kI vivazatA-vaza anivAryatA anya jIvo kI zikAra kara mAra kara nahI khaataa| vaha bnii| isa prakAra asaMyata samyaktvI atimandakaSAyI hotA dayA bhAva rakhatA hai, jinendra-vacano para zraddhAna karatA hai| hai| usakI kriyAe~ dUsaroM ke lie prAya: Adarza-sI hotI pratizodha bhAva nahIM rakhatA, anyAya nahI karatA; ityAdi haiM / avirata samyaktvI banArasIdAsa ke ghara cora pahuce to svaparyAya-sambhava pAlanAeM karatA hai| isa prakAra manuSyoM corI kA mAla gaTharI me bhara kara jaba cora le jAne lagA me asaMyata sampadavI sarvayA AcAra (AcaraNa) rahita nahIM to usase gaTharI uThI nahIM to svayaM banArasIdAsa (jisake hotaa| vaha AcAravAna hotA hai| ghara meM corI ho rahI hai) ne uThakara svaya gaTharI uThavA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadhavalA pu0 16 kA zuddhipatra -javAharalAla jana/motIlAla jaina, bhINDara paMkti 23 28 puNo vi 0 " . , M azuddha saMkhgAtaveM saMkhyAtaveM NviAmoha NivAmohavizesAhiyaM visesAhiya ataH yahA~ kyoMki yahA~ isase prAyaH yahAM se lekara puNe vi hokara sUkSmasAmpagathika hokara sIdhA sUkSmasAmparAyika samayAhiya mettapaDhamaTTidIe samapAhiya AliyamettapaDhamaTThidIe adhika prathama adhika AvalI pramANa prathama saMSahi saMpahi pradezavinyAsavaza pradezavinyAsavizeSa se guNao guragAo ThidikhaDaya ThidikhaMDaya utkINa utkIrNa asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe hIna pradezapuMja palyopama pradezaja ke palyopama jo dA mUna AkRSTisvarupa akRSTisvarUpa pratyavihAsaNa pratyavihAsaNaM gavesaNaTTha gavesaTTha aNu, bhAgodayo aNubhAgodayo saru, vaNedassa saruveNedassa avassaM, bhAvi avassa-bhAvi kyoMki 'aladdI ya' ye karma kSayopazama sandhi kSayopazama landhi kA viraha (abhAva) se rahita haiM / alabdhi kA artha hai ki yataH alabdhi kahalAtA hai| yataH ina karmoM ina ko laddhisAmANa laddhisAmaNNaM desAbhAsaya bhUdeNa desAmAsaya bhUdeNa ke vIcAro ke vIcArA ke vIvAro ke vIcArA huaa| isame huA, ata: isameM kyoMki bAdara kyoki carama bAdara jo do mUla 26 Uoor.1 . 17-18 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 45 46 46 42 52 52 52 52 57 58 60 67 66 66 71 72 74 77 78 76 80 80 84 86 86 86 86 86 paMkti xx u mm x 16 14 23 25 10.15 12 16 25 13 30 26 23-24 22 x 15 ( carama ) 16-18 5 16 20 21 21 azuddha dohi mi sapahi antima samaya se japalA 16 kA zuddhipatra anta meM jo do hAdi hotA hai kyoMki vahA~ isakA vibhASA grantha isakI gAthA 206 tti edaM puNa pucchAsuta / niyama se sthiti vIrasena anantara kRSTi taviruddha atyanta viruddha Age isakA liye vibhASA grantha asaMjaguNata niyama udaya me prApta hue mANAsaveNa Avilaya savis cAhige / jo niyama se udayAvali me ... rUpa se pariNamatI hai pavimANAtaviTTIga eka kRSTi sadRza dhanarupa hokara pariNamatI hai / taraha se karane ke lie udaya sampatti zuddha dohihi pahi prathama samaya se bAda me jo do hodi, hotA hai, aura sUkSmasAmparAyika kRSTiyoM kA abandhaka hotA hai, kyoMki vahA~ yaha vibhASA grantha isake pUrva gAthA 206 si eda pada vAparaNamukta ti edaM puNa pucchAmRta niyama se sarvasthiti jinasena ananta kRSTi tabiruddha viruddha Age isI kA lie Age ke vibhASA grantha asakhejjaguNattaniyama udaya meM pati 21 mAgAsa se bAvaliya savvisse cAhie / jo pUrva praviSTa arthAt udayAvalI ko praviSTa ananta avedya mAnakRSTiye haiM; jo ki vivakSita samaSTi ke adhastana va urima asaMkhyAta bhAga pramANa hai aisI jo hai, unameM se pratyeka karake sabakI saba eeka baMdamAna madhyamakRSTi rUpa se pariNamatI hai| pavisamASANakiTTIma eka kRSTi ke sadRza dhana pariNamate haiM / taraha se spaSTa karane ke lie udaya samprApti Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, 45, ki.4 anekAnta pRSTha pakti 89 102 28 107 25 111 114 114 114 117 116 116 . 20 18 18-19 zuddha azuddha pazcima AvalI ko pazcima AvalI ke, viSaya ke sthAna ke kadhaM ? ezya kadhamattha kyA usase udaya kA grahaNa usase udaya kA grahaNa kaise udayAvali kSapaka udaya vAle kSapaka payadaNANatta vihANaM payadaNANatta vihadAvaNaM isalie isa apekSA prakRta meM bheda kA kathana isa bAta kA sahArA lekara prakRta meM bheda rUpa kathana kA bahiSkAra kodha saMjvalana aura mAna mAyA saMjvalana aura lobha eka sUtra me isa sUtra meM azvakarNakaraNa kI azvakarNakaraNa kAla kI uddezya uddeza (sthAna) kyoMki yahA~ para parantu yahA~ para kAraNa nahI hai kAraNa yaha hai| sasaya samaya ko pratisamaya ko jo ki prati samaya sakSama sAmparAyika svarUpa anubhAgA kRSTiyoM sUkSma kRSTisvarUpa anubhAga ke sAtha hai ke sAtha galAne vAle unheM galAne vAle kaSAye hi kaSAyo hi asakhyataveM bhAga pramANa asaMkhyAta bahubhAga pramANa kAlapramANa zeSa kAla ko kAla ke zeSa bhAga ko artha ke artha kA artha kA sambhava udaya sambhava eva udaya cAritra mohanIya kI pahale cAritra mohanIya ko kSapaNA kA pahale pajjateSu pajjatesu 'kAmaraNa' saMkAmaNa dupayogavadupayogasyApi / dupayogasyApi bhAva me grahaNa karane meM pravRtta rUpa upakAra meM pravRtta paryAya vRddhi ko prApta huI hai paryAya prakaTita (khilI) huI hai pIra samApti parisamApti prakRtiyo ke bAda hI prakRtiyo kI ATha kaSAyo kI kSapaNA prAraMbha kara kSapaNA kara karane ke bAda hI ATha karane ke pUrva hI ATha 1 (60) 143 bhAga 15 1 (60) 143 bhAga 14 pR. 261 2 (61) 144 bhAga 015 2 (61) 144 bhAga 14 pR. 263 2 FG 122 127 128 27-28 24 20 128 129 126 132 132 134 27-28 24-25 136 140 16 140 20 21 142 142 27 27 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayaSavalA pu0 16 kA zuddhipatra paMkti prazuddha pRSTha 142 143 145 147 146 146 3 (62) 145 bhAga 15 lie sayogI ke valI lohAryA tathA ayogI kevalI svasthAna sayogI kevalI dvArA rahate hue nikSipta prakRti kriyA ke bhedarUpa sAdhana sthiti satkarma kI tatkAla upalabhyabhAna sthiti ke apekSA vRddhi jAte haiN| kitane hI AcArya kahate haiM:anubhAga ke vaza se kapATa samudghAta meM Thahara kara 3 (62) 145 bhAga 14 pR. 265 lie tathA sayogakevalI lohArya tathA sayoga kevalI xxx rahate hue svasthAsayoga kevalI dvArA nikSipta pravRtti rUpa bhinna kriyA ke sAdhana tatkAla upalabhyamAna sthiti satkarma ke 150 151 153 154 158 156 160 20.21 apekSA athavA vRddhi jAte haiM aimA kitane hI AcArya kahate hai| anubhAgaghAta ke vaza se svasthAna kevalipane meM (yAni mUla zarIra me) Thahara kara samudghAta meM grahaNakara anubhAga ghAta jogaNiroha suhamaNigoda 22 22-23 160 161 162 164 165 167 isalie samudghAta meM ekasamaya dvArA anubhAga ghAta jIgaNiroha suhamaNigAda hAivyapUrva spardhakoM kA) asaMkhyAtaguNahIna 370 kyo ka 170 173 174 samayapura asaMkhejjaguNAe seddhiie| pUrvaspardhakoM kA) asaMkhyAtaguNe 370 zaMkA-isakA kyA kAraNa hai? samAdhAna-kyoMki samayAputva asakhejjagaNahINAe seDhIe / kAraNa dekho--dhavala 13/85, ka. pA. su. pR. 905 tathA ja. gha. 16/174 kA yahIM para prathama perA] samaya kI antima apUrva kRSTi se vizeSa mAtra hIna hai| asaMkhyAtagaNI hIna zreNI rUpa se asaMkhyAtaguNI hIna-zreNI palyopama 15 174 16-20 174 174 samaya me pahale kI atima kRSTi se vizeSa mAtra nikSipta karatA hai / asakhyAtaguNI zreNirUpa se asaMkhyAtagaNI zreNi pAlyopama Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 varSa 45, ki04 pranekAnta pRSTha pakti 175 177 182 186 187 186 186 190 191 161 azuddha 28 cAhie, uparima cAhie, kyoMki uparima hodi / gayatthamedaM suttaM / hodi / 383 saMpahi $ 383 gayatthamedaM suttaM / saMpahi isalie iSTa hone se dhyAna kI utpatti nahIM ata. dhyAna kI utpatti nahIM ho sakatI, ho sktii| aisA abhISTa hai| dvArA yoga nirodha rUpa dvArA tayA yoganirodharUpa mokSa kA abhAva mAnane para mokSaprakriyA kA paha mokSa prakriyA kA avatAra asamaMjasa avatAra karanA asamaMjasa nahIM tthhregaa| (asagata yA anucita) nahI hai| bhI bhraSTa puruSArtha ko bhI puruSArtha se bhraSTa hone yAnI puruSArtha se bhaTakane ko nAnA rUpa sthiti nAnA rUpa prakRti, sthiti carimottama caramottamauttama caritra aura uttama tathA carama uttama nitIti nirvAtIti mohanIya-kSayaM mohanIye kSayaM tathA yathokta karmoM ke kSaya meM hetubhUta kAraNoM __tathA karmoM ke kSaya me hetu rUpa yathokta ke dvArA saMsAra kAraNoM dvArA pUrvopAjita karmoM kA kSapaNa karane vAle ke saMsAra 24 pugdaloM pudgaloM kahI jAtI hai| mAnI jAtI hai| 22-24 kyoki sAMsArika sukha kI prApti meM ....." kyoMki mukta jIva kriyAvAn hai jabaki AkulatA se rahita hai // 32 // susuptAvasthA meM koI kriyA nahIM hotii| tathaiva mukta jIva ke sukha kA atizaya (adhikatA) hai| jabaki suSuptAvasthA meM sukha kA atizaya nahI hai suSuptAvasthA me to lepAmAtra bhI sukha kA anubhava nahI hotaa| [yahA~ saMsAra sukha tathA mokSasukha kI tulanA na hokara nidrAvasthA va mokSA vasthA ko tulanA hai| ukta saMzodhano me se vijJa sudhIjana jo ucita lage use grahaNa kara leN| -javAharalAla jaina 162 162 124 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age: zrI zAMtinAtha carita sambandhI sAhitya ku0 mRdula kumArI, bijanaura 10. zAntinAtha carita : bhAva candra sUri- nAoM kA ullekha aMkita hai aura usake pratyeka padya ke zrI bhAvacandra sUri ne isa zAntinAtha carita kI racanA antima caraNa meM 'digbAsasAM zAsanam' vAkya dvArA digaMbara saMvat 1535 me sarala saskRta gadya meM kI thii| zAsana kA jayaghoSa kiyA hai| bhAvacandra sUri pUrNimA gaccha ke pAvaM candra ke praziSya 12. zAntinAtha stotra : bhaTTAraka pacanandievama jayacanda meM ziSya the| grantha kA pramANa 6500 15vI zatAbdI ke mu ipapanandI bhaTTAraka prabhAcandra ke prlok| hama grantha ko granpakAra dvArA likhI gaI savat paTTadhara vidvAna the / inakI jAti brAhmaNa thii| inake pada .535 kI eka prati lAla bAga bambaI me eka bhaDAra se para pratiSThiA hone kA samaya paTTAvalI meM saMvat 1385 milI hai| pauSa zuklA batalAyA gayA hai| ve usa paTTa para savat 1473 isake chaha prastAvoM meM bhagavAn zAMtinAtha tIrthaMkara ke taka AsIna rhe| bhaTTAraka zubhacanda inake ziSya the| 12 bhavo ko varNana hai| varNana krama meM aneka upadezAtmaka papranandI kI aneka racanAyeM haiN| jiname zAntinAtha stotra kahAniyA~ bhI A gaI hai jisase grantha kA AkAra bahuta pramukha hai| isa stotra me devapUjA, guru tathA siddhapUjA kA bar3ha gayA hai| bIca-bIca meM prasaMgavaza granthAntaroM se lekara ullekha hai| prAkRta aura saskRta padyo kA upayoga kiyA gayA hai| pratha 13. zAntinAtha stuti : brahma zrutasAgara-brahma ke samAna hote-hote rattacUr3a kI sakSipta kathA dI zruta sAgara mUlasagha sarasvatI gaccha aura balAtkAragaNa ke vidvAna the| inake guru kA nAma vidyAnandI thA jo bhaTTAraka 11. zAsanacastrizatikA : madanakoti arha- padmanandI ke praziSya aura devendra kIti ke bAda ye sarata ke dAsa-madanako ta vAdIndra vizAlakIti ke ziSya the aura paTTa para AsIna hue the| bahuta vidvAna the / inakI 'zAsana catustrizatikA' nAma kI brahma zruta sAgara ne apanI racanAoM me unakA racanAchoTI-sI racanA hai jisakI para sakhyA 35 hai| jo eka kAla nahIM diyA, jisase yaha nizcita nahIM ki unhoMne prakAra se tIrtha kSetroM kA stavana hai, uname podanapura ke granthoM kI racanA kisa krama se kI hai| parantu yaha nizcita bAhabalI, zrIpura ke pArzvanAtha zakha jinezvara, dhArA ke kahA jA sakatA hai ki ve vikrama kI 16vI zatI ke pArzva jina, dakSiNa ke gommaTa jina, nAgadraha jina vidvAna hai| inake guru bhaTTAraka vidyAnandI ke vi0 saM0 medapAra (mevAr3a) ke, nAgaphaNi grAma ke mallijinezvara, mAlavA ke magalapura ke abhinandana jina, puSpapura (paTanA) 1466 se 1523 taka aise mUrtilekha pAye jAte haiM jinako ke pUSpadanta, pazcima samudra ke candraprabha jina, narmadA nadI pratiSThA bhaTTAraka vidyAnandI ne svaya kI hai| isase FIES ke jala se abhiSikta zAntijina, pAvApura ke vIra jina, hai ki vidyAnandI ke priya ziSya brahazratasAgara kAhI giranAra ke neminAtha, campA ke vAsupUjya, Adi tIrthoM kA yahA samaya hai / stavana kiyA gayA hai| stavanoM meM aneka aitihAsika ghaTa- brahmazrata sAgara dvArA racita 'zAntinAtha stuti' meM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 45, ki04 anekA nau padya haiM yaha stavana 'anekAnta' varSa 12 kiraNa : pRSTha bhaTTAraka zrI bhUSaNa ne 'zAntinAtha purANa' meM bhagavAna 251 meM mudrita huA hai| zAntinAtha kA jIvana akita kiyA hai jisakI padya saMkhyA 4025 batalAI gaI hai| prazasti meM kavi ne apanI padra 14. zAntinAtha purANa : kavi zAha ThAkura paramparA ke bhaTTArakoM kA ullekha kiyA hai| kavi zrI khaMDelavAla jAti aura luhADhiyA gotra ke deva zAstra, guru bhaSaNa ne isa grantha ko saMvat 1656 meM mRgazirA ke mahIne bhakta, vidyA vinodI vidvAna the| mala saMgha sarasvatI gaccha kI trayodazI ko saujitra meM neminAtha ke samIpa pUrA kiyA ke bhaTTAraka prabhAcandra, padmanandI, zubhacandra, jinacandra, ". prabhAcandra candrakIti aura vizAlakIti ke ziSya the| isake atirikta zAntinAtha viSayaka anya racanAe~, kavi ne 'zAntinAtha purANa' grantha kI racanA kI, jo jJAnasAgara (saMvat 6517) acela gaccha ke udaya sAgara (graMthAna 7200) vatsarAja (hIrA0 hasa0 jAmanagara 1614 kavi ne unameM zAntinAtha kA jIvana paricaya akita kiyA prakAzita) harSa bhaSaNa gaNi, kanakaprabha granthAna 405) hai| jo cakravartI kAmadeva aura tIrthaGkara the| kavi ne yaha ratnazekhara sUri (granthAna 7000) bhaTTAraka zAntikIrti, vikrama saMvat 1652 bhAdra zuklA paMcamI ke dina cakattA guNasena, brahmadeva, brahma jayasAgara aura ajitaprabha sUri kI baMza jalAluddIna akabara bAdazAha ke zAsanakAla meM, dUDhA milatI hai| hara deza ke kacchapa vaMzI rAjA mAnasiMha ke rAjya meM dharmacandra gaNi ne 'zAntinAtha rAjyAbhiSeka' aura luvAiNapura meM samApta kiyaa| usa samaya mAnasiMha kI harSapramoda ke ziSya Anandapramoda ne 'zAntinAtha vivAha' rAjadhAnI prAmera thii| nAmaka racanAe~ bhI likhI haiN| meghavijaya gaNi (18vIM 15. zAntinAtha purANa : bhaTTAraka zrI bhUSaNa- zatI) kA zAMtinAtha carita kAvya upalabdha hai jo naiSadhIya yaha kASThA saMgha nandi, taTagaccha aura vidyAgaNa meM prasiddha carita ke pAdoM ke AdhAra para zAntinAtha kA jIvana hone vAle rAmasena, nemisena, lakSmIsena, dharmamena, vimala- carita prastuta karanA hai"| sena, vizAlakIti aura vizvasena Adi bhaTTArakoM kI mahAkavi asaga kI anya kRti 'laghu zAntinAtha purANa' paramparA meM hone vAle bhaTTAraka vidyAbhUSaNa ke paTTadhara bhI milatI hai jisameM 12 sarga hai| yaha lagatA hai ki kavi the / ke 16 satmika zAntipurANa kA laghurUpa hai"| sandarbha 1. nija ratna koza-pRSTha 316 / 1544 kI eka mUrti jo sUrata ke bar3e mandira me virAjamAna hai| 2.jaina sAhitya kA vRhat itihAsa bhAga 6, pR. 110 / 7. jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga 2, pR. 537 / 3. jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga 2, pR. 404 / 8. vahI-pR0 539 / 4. zrI matprabhAcanda munIndra paTTe, 6. vahI-pR0 536 / zazvata pratiSThA prtibhaagrisstthH| 10. zAntinAtha pugaNa : zrI bhUSaNa (kavi prazasti padya vizuddha siddhAMta rahasya ratnaratnAkarAnandatu pdmndii|| 462-463) / -zubhacanda paTTAvalI 11. jina ratnakoza pR0 380.381 / 5. jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga 2, pR. 508-506 12. jaina sAhitya kA vRhad itihAla pR. 110 bhAga 6 / 6. mallibhUSaNa ke dvArA pratiSThita padmAvatI kI savat 13. jina ratnakoza pR0 336 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "binA sugaMdhi phUla kA mUlya nahIM" "zrI premacanda jaina sundara se sundara puSpa ko manuSya dekhatA hai, toDatA hai, jarA hama bhI soceM ki hama kisa zreNI meM Ate haiM, pheMka detA haiN| agara usame sugandhi ho to jitanI adhika hamameM bhI ye vikAra chupe to nahIM haiN| kyA hama niSkapaTa khuzabU hogI utanA adhika pyAra puSpa ko milatA hai. usI bhAva se bhagavAna ke darzana karake apane meM una guNoM kI prakAra hamAre jIvana meM cAturya, rUpa, dhana, aizvarya maba hone jhalaka dekhate haiM yA dekhane kA prayAsa karate haiM, aura vItapara bhI Antarika pyAra nahIM milatA, agara svayaM meM caritra rAgI banakara AtmakalyANa karate haiN| kI sugandhi na ho| Aja bhI mahAvratI sAdhu ko saMsAra "tuma nirakhata-2 mujhako milIM, merI sampati Aja mastaka jhukAkara namana karatA hai, caritrahIna doSI manuSya kahA~ cakrI kI sampadA kahA~ svarga saamraajy|" ghaNA kA pAtra banatA hai cAhe vaha rAjA bhI kyoM na ho| soceM! kyA hamane apanI nAzavAna sampatti kA dUsare "rAjA puje rAjya me, paNDita puje jahAna / " ke kalyANa meM vyaya karake apane ko parigraha ke pApa se mukta dhana, bala, vaibhava ke mada meM cara madonmatta manuSya ko kiyA? yA ahaMkAra ke vazIbhUta hokara mAnakaSAya ke kiyA? yA ahakAra ka vazAbhUta hAkara bhaya va lAbha ke kAraNa, usame Azraya prApta jana UparI pahAr3a para car3hakara, tApagrasita hote rhe| sammAna bhale hI pradarzita karate hoM magara andara se usake "hota tIna gati dravya kI dAna, bhoga pora nAza, prati ghRNA kA bhAva hI rahatA hai| svArthavaza usakA guNa dAna bhoga jo na kareM, to nizcaya hoya vinAza / " gAna bhale hI kare magara phira bhI antaraga meM usakI nindA kyA hama zuddha prAsuka, svAsthyavardhaka AhAra grahaNa hI karate haiN| use yahA~ bhI AtmIya sammAna prApta nahIM karate haiM yA mAMsAhArI, zarAbI, hona cAritra, doSI vyakti hotA, marakara bhI sugati prApta na kara pApa kI bhaTrI meM ke samparka meM AyA bhojana khAte haiM yA svayaM isa doSI hI jalatA hai / naraka kI yAtanA bhoganI par3atI hai| krodha, pravRti meM lipta hai| "jaisA khAve anna, vaisA hove mana / mAna, mAyA, lobha se rahita vivekavAna zrAvaka kA choTe jaisA poye pAnI, vaisI bole vANI // " bar3e sabhI janamAnasa Adara va prazaMsA karate haiM aura usake jhaThe dikhAve meM, vivAha Adi ke avasara para, dharma sadguNoM se zikSA lekara usI mArga para agrasara hote haiN| kA dikhAvA karake dAna ke nAma para apAra dhana vyaya "jJAnI magana viSaya sukhamAhIM, ye viparIta sambhave naahiiN|" karake apanA bar3appana pradazita karate haiM yA kabhI dIna-dukhI phira bhI na jAne kyo moha ke vazIbhUta ye prANI madAMdha piTA janAoM para atA hokara unmatta ko bhAMti kriyAe~ karatA hai, bhogo meM lipta karake unakA kaSTa nivAraNa kara antaraMga zAnti prApta hokara apane ko mahAna pradarzita karane kA chala karatA hai, kara, manuSya janma sArthaka karate hai| dAnavIra kA mukhauTA lagAkara, lobha kaSAya se na bacakara kyA hamane kisI jINaM mandira kA jIrNoddhAra, yA ulTA mAnakaSAya se grasita hokara pathabhraSTa hotA hai / apane duHkhI beTI kA vivAha saMskAra yA sAdhanavihIna abhAvarUpa, phana, vidyA, kula, sampadA ke muThe bhrama meM apanI grasta bhAI ko pyAra se usake kaSTa nivAraNa hetu bhI kucha netAgIrI, apanA pratApa siddha karane kI vathA ceSTA karatA hai. jisake pariNAmasvarUpa sabake dvArA ghRNA kA pAtra kyA hamane apane netAgIrI pradarzita karane ko, kisI banatA hai| Upara se usakI prazaMsA karane vAle bhI usase pada kI prApti ke lie, pApa ke sAdhana apanA kara, prANI napharata karate haiM, aura usake vyavahAra se apane ko sAva. hiMsA, samAja kA vighaTana, rASTra kI hAni, vizva kA dhAna rakhate haiN| (zeSa pR0 26 para) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo hameM pasanda na AyA - papracandra zAstro saM0 'anekAnta' mAsika patrikA 'tIrthakara' agasta 62 ke aMka ko bAgamika-prasaMga se bhASA kI kAmottejaka azlIlatA hamane bar3e karAha me paDhA aura kaI pAThakoM ne bhI hamArA bhI vicAraNIya bana rahI hai| bhale hI kAmI logoM kA dhyAna isameM chapI 'anuttara yogI tIrthaMkara mahAvIra' mAnanA ho sakatA hai ki- "jaba sinemA dUradarzana aura (upanyAsa) ke khaNDa 5 ke lie likhita sAmagrI kI ora bIDiyo Adi aneka taMtra khule rUpa meM vyabhicAra ko sabhyAkhIMcA / unhone kahA-isakI azlIlatA-poSaka bhASA cAra siddha karane meM lage hai, sarakAra bhI brahmacarya kA pracAra kA 'tIrthakara' jaisI patrikA meM prakAzana sarvathA ayogya hai| na karake kAmAsakti-pUraka nirodha, mAlA aura Aprezana kaiyo ne to patrikA ke azlIla pejoM ko hI phAr3a pheNkaa| Adi sevana para jora de vyabhicAra ko sabhyAcAra banAne kA nArI jAti ke prati to unakI svAbhAvika lajjA ko mArga khola rahI hai, taba yadi koI upanyAsa lekhaka apane benakAba karanA nArI-jAti ke prati nArI jAti kA ghora upanyAsa meM kisI tathya ke tala taka pahucane kA prayatna apamAna hai| nAriyo ko isa prasaMga se pIDA aura ghaNA karatA hai to vaha kyA burA karatA hai| vibhinna sroto se huI hai| 'tIrthakara' ke agasta 62 ke aMkame chapI ukta sAmagrI sva-anubhUta aura ananubhUta ko sAkSAt me upasthita karanA zvetAmbara sampradAya se sabaMdhita hai| to lekhaka kI siddha-lekhana kalA hai| use sanmAna hI / ukta viSaya ko zvetAmbara sampradAya dekhe ki milanA caahie|" para hama kisI upanyAsa Adi ko tIrthakara meM pRSTha 30 para chape bhagavan ke kathanAnu- kendra mAnakara usa para vicAra karane me abhyasta nhii| sAra-kyA, mahAzataka zramaNopAsaka revatI kA pyAra, hama to Agama-prasaMga ko AgamarUpa meM upasthita karane aura AliMgana aura cambana pAne ke lie ratnaprabhA pRthvI dhArmikatA, naitikatA-poSaka taMtro ko zlAghanIya sthiti me ke loluccaya naraka me 84,000 varSa taka revato kI nAra- rakhane ke pakSapAtI haiN| hameM azlIla-mAhitya se aruci hai| kIya yAtanA kA sahabhAgI banA aura revatI ne vaitaraNI ke yadi ukta upanyAsa me revatI dvArA prakaTa kI gaI, vAttaTa para milakara use apane cumbana aura AliMgana se tAra syAyana-kAmasUtra vaNita jaisI ghRNita kAmaceSTAe~ AgamadiyA yA bhagavAna ke vacana jhUThe hue ? jaba ki gaNadhara zrI bariNata hoM to unheM sanmAna dene, na dene para vicAra ho sudharmA jI ne 'uvAsagadasAmao' sUtra (Agama) meM mahAzataka sakatA ho| para, hamane Agama me aisA par3hA nhii| vahIM ke saudharma kalpa ke aruNAvatasaka vimAna me deva hone kI to sAdhAraNa taura para aMkita hai kibAta kahI hai-naraka meM jAne yA cumbana Adi kI bAta nahI kahI / kyA svarga naraka me koI bheda nahI ? "kAma ke vaza huI vaha revatI gRhapatnI apane kezoM "taeNaM se mahAsayae samaNovAsae vahahiM sIla jAva ko vakhera kara uttarIya (dupaTTA) ko utAra kara jahA~ bhAvettA bIsaM bAsAi samaNovAsaga pariyAya pAuNittA poSadhazAlA thI vahA~ mahAzataka zramaNopAsaka ke pAsa gaI ekkArasa uvAsaga paDimAo samma kAraNa phAsittA mAsi- aura moha tathA unmAdavardhaka strI bhAvoM ko dikhAtI haI yAe salehaNAe appANaM jhusittA saddhi bhattAI aNasaNAe bolI-he mahAzataka zramaNopAsaka dharma, puNya svarga, mokSa chedetA Aloiya paDikkate samAhipatte kAlamAse kAla icchuka, dharmakAMkSaka, dharmapipAsu, yadi tU mere sAtha udAra kiccA sohamme kappe aruNava Disae vimANe devattAe viSayarUpI sukha nahI bhogatA hai to tujhe dharma puNya, svarga uvavanne / "-7/8/266 mokSa se kyA lAbha hogaa|" Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo hameM pasambana AyA 26 "tae NaM sA revaI gAhAvaiNI mattA luliyA viiNa- taraha loka-priya hogaa|' AcArya zrI tulasI ne kahA thA kesI uttarijjayaM vikaDDhamAraNI 2 jeNeva posahasAlA ki 'sthAyImalya prApta karegA....... aura paM0 jaganmohana jeNeva mahAsavae samaNovAsae teraNeba uvAgacchA, 2 tA lAla zAstrI ne imame 'jaina-mAnyatAoM kA paga-paga para mohammAya jaNaNAI sigarihAI itthibhAvAI uvavaMsemAraNo darzana kiyaa| * mahAsayayaM samaNovAsayaM evaM vyaasii| 'haM bho mahAsayayA so hameM isameM aitarAja na hogaa| yadi ukta AcAryoM samaNovAsayA, dhammakAmayA puNNakAmayA saggakAmayA mokkha- va manISiyo ko mammatiyA~ (ukta tIrthakara ke mAtra pRSTha kAmayA dhammakaMkhiyA 4, dhammapivAsiyA 4, kiNaM tamaM. 24-25 kI hI) bhASA, bhAvabhagimA, ceSTA Adi ke devANuppiyA dhammeNa vA puNNega vA saggeNa vA mokkheNa vA prAMjala hone kI puSTi me livakara maMgA, tothaMGkara me chApa jaNaM tuma mae saddhi urAlAi jAva bhujamAraNe no viharasi?" dI jAya-hama una para bhI vicAra karege / -2/8/246 hamArI samajha se to ukta mahAmanISI ho kyA ? koI hamAre cAryoM ne nAriyoM ke viSaya me vairAgya bhI digambara, zvetAmbara sAdhu-sAdhvI zrAvaka aura zrAvikA utpanna karAne he| vastusthiti darzAne nimitta unake Agama pariprekSya meM hI nahIM, apitu sAdhAraNa rUpa meM bhI niMdya aMgo kA varNana mAtra kiyA hai, jise paramparita aiso sabhoga ceSTA darzaka pRNita bhASA ko kahI, kabhI bhI jainAcAryoM dvArA vairAgya utpAdana kI dRSTi se mAnya kiyA prazasta nahI kaheMge / kyA, unhe apane nirmala brahmacarya meM jAtA rahA hai uname kahI bhI khule aura bIbhatsa rUpa meM doSa lagAnA hai jo aimI mahanI bhala kre| hA~, tIrthaGkara sabhoga-ceSTA ko nahIM darzAyA gayA jamA tIrthaMkara ke ukta nAmaka jaimI patrikA meM isakA prakAzana lajjAspada aura aka me / ise par3hakara to viSayalolupayo ko vairAgya aura akIti kA sUcaka avazya hai| mahAzataka ke dRDhatva ke pATha ke sthAna para sabhoga ke nA. isa upanyAsa ke 'rAmacarita mAnasa' sama lokapriya nae AyAma hI mileMge aura unakI kAmottejanA baDhane kI hone kI kalpanA 'mAnama' kA gho' apamAna karanA hogA, kisAna mAnana kahA~ vaha dhArmika apUrva grantha aura kahA~ mithyA kalpanAoM bhASA nahI 'lIthaMkara' kA apamAna hai| kI azlIla yaha uDAna? isame jana-mAnyatAoM ke pagaprArambha me sapAdaka tIrthaMkara ne likhA hai-'khala paga darzana hone kI kalpanA bhI bhrAnta hai| hA~, yaha azlIla rahe : yaha vahI upanyAsa hai, jise lekara AcArya muni zrI jagata me sthAyI mUlya prApta karane kI kSamatA rakhatA ho to vidyAnanda jI ne kahA thA-yaha 'rAmavarita-mAnasa' ko bAta dUsarI hai / pAThaka ukta 'tIrtha dUra par3heM aura vicaareN| pR0 28 kA zeSAza) akalyANa kara bhayakara pApa kA sacaya to nahIM kara liyaa| nindA, svayaM kI prazaMsA se bceN| deva, zAstra, gUru kI jarA soce-vicAreM, apane bhaviSya kI ciMtA kareM kahIM aisA vinaya kare, apanI nAzavAna cacalA lakSmI ko paropakAra na ho "bAsI TakaDe khAne hai, kala upavAsa kareMge" pUrva vidyA pracAra, zAstrI ke uddhAra, samAja aura rASTra ke hita sacita paNya se prApta sAmagrI kA upabhoga kara aAgAmI me vyaya kara, apane caratra ko samAnakara vorocita, jIvana me puNya vihIna hokara vipadA aura daridratA kA kSatriyovita, doSoM kA nivAraNa kara, utthAna kA mArga bhAra Dhone kI taiyArI meM hai| "jaisI karanI vaisI bharanI, apanAeM va apane ko Adarza banAkara vIra prabhu kI saMtAna nizcaya nahI to karakara dekha / " kahalAne kA gaurava prApta kara samAja va rASTra kA kalyANa hamArA kartavya hai ki samaya rahate cena jAyeM, jhUThe kreN| hama bhI sugandhita puSpa kI apanI sugAndha phailAkara prazamA ke prapaca me apane aizvarya, zakti ko luTAkara daridrI vizva ko sugandhita kareM, prabhu hame sanmati pradAna kreN| banane kI apekSA, vItarAga jinendra bhagavAna ke mArga para - bhagavAna mahAvIra ahiMsA kendra calakara sva va para ke kalyANa kI ora agrasara ho, para kI __ ahiMsA sthala, maharaulI Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAraNArya: dila kI bAta dila se kahI aura ro lie! pacandra zAstrI saM0 anekAnta 1. hama koro carcA nahIM, cintana cAhate haiM : upayogoM meM se kevaladarzanopayoga aura kevalajJAnopayoga ye do hI aise haiM jinakI pradezo me gati hai-chamastha ke zeSa samyagdarzana, Atmadarzana aura AtmAnubhava kI carcA sabhI upayoga pradeza grAhaka nhii| etAvatA prasaga meM 'padesa' mAtra me jaisA sukha hai vaisA sukha aura kahA~ ? isa carcA me zabda kI sArthakatA samajha-para me upayoga lagAne vAlA bolane yA sunane ke sivAya anya kucha karanA-dharanA nahI mAtra, para-samaya hai aisA artha na lekara 'kamaMpradezo me badhe hotA / bolane vAlA bolatA hai aura sunane vAlA sunanA AtmA ko para-samaya kahA hai, aisA artha lenA caahie| hai-lenA denA kucha nhii| bhalA, bhavya hone kA isase yaha bAta dUsarI hai ki para se upayoga haTAnA kramaza: mokSasarala aura sabala pramANa anya kyA ho sakatA hai jahAM AtmA dikha jAya aura jisame parigraha-saMcaya to ho aura mArga hai| tapa-syAga aura cAritra-dhAraNa karane jaisA anya koI vyA- rayaNasAra gAthA 140 me spaSTa kahA hai ki bahigayAma na karanA paDe aura sva-samaya meM Ane ke lie kunda- tmA aura antarAtmA donoM para-samaya haiM aura parama-AtmA kunda ke batAe mArga-carittadasaNaNANaui taM hi sa- sva-samaya hai-'bahiraMtarappabheyaM para samayaM bhaNNae jiNisamayaM jANa'-se bhI chuTakArA milA rahe-yAnI mAtra dehi / paramappo sagasamaya tambheyaM jANa guNaThANe ||'isii ko samyagdarzana me hI sva-samaya simiTa baitthe| ThIka hI hai- paMcAstikAya me aise kahA hai-'jIvo sahAvaNiyado aNi'tatprati prIticittena yena vArtApi hi shrutaa| nizcitaM sa yadaguNa pajjaodha para-pamao // 155 / / ukta dono uddharaNa bhavedbhavya: bhAvinivaNi bhAjanam / '-. kA isase sarala mAnya AcArya ke hai| yadi jIva guNa aura paryAya donoM meM aura sIdhA kyA upayoga hogA? niyata nahI-aniyata hai taba bhI vaha para-samaya hI hai| Aja ____ gata aMka meM hamane sva-samaya aura para-samaya ke antargata jo loga mAtra guNoM kI bAta kara paryAya ko svabhAva na AcArya kundakunda ke 'puggala kammapadesaTThiya ca jANa para mAna usa kA tiraskAra karane kA upadeza de rahe hai kyA ve samaya' isa mUla ko uddhRta karate hue likhA thA ki 'jaba 'guNaparyayavadravyaM' ko jhuThalA nahI rahe ? kyA, yaha sambhava taka yaha jIva AtmaguNaghAtaka (dhAniyA) podgalika dravya aura jaina ko mAnya hai ki kevala guNa hI dravya ho aura karmapradezo meM sthita hai-- unase baMdhA hai, taba taka yaha jIva paryAya kA lopa ho jAya ? yadi unakI mAnyatA ikatarphI pUrNakAla para-samayarUpa hai| moha-kSaya ke bAda kevalajJAnI hai to hameM 'pajjayamaDho hi para-samaoM' kA artha bhI yahI me hI sva-samaya jaisA vyapadeza kiyA jA sakatA hai aura i. iSTa hogA ki jo paryAya ke viSaya meM mUr3ha hai--usako vaha avasthA cAritra ke dhAraNa kiye binA nahI hotii|' nahIM jAnatA-sahI nahIM mAnatA, vaha para-samaya hai| yadi paryAya sarvathA vinAzIka hai to "siddha' bhI to eka paryAya ukta gAthA ke 'kampapadesaTThiya' zabda se ghAtiyA karma hai| kyA, kisI jaina ko yaha mAnya hogA ki vaha paryAya pradezoM se badha ko prapta-unameM sthita aisA artha lenA bhI nAza ho jAtI hai? phira korA nizcaya cAhie mAtra upayoga ke lagAne jaisA artha hI nahIM lenA to yaha bhI socanA hogA ki nizcaya se zuddha meM (sarvathA caahie| kyoMki sthUla rIti se upayoga ke bAraha bheda asambhava) azuddha paryAya kaise sambhava huI jo usase mukti hai-cAra darzanopayoga aura ATha jJAnopayoga / ina bAraha kA mArga batAne kA mithyA calana cala par3A? kyA, yaha Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dila kI bAta dila se kahI-aura ro lie! jana logoM ko korI carcAoM meM phaMsA kara, khAo- dara asala bAta aisI honI cAhie ki samyagdaSTIko pio aura mauja karo jaisA nahI? jo anubhava hotA haiM vaha AtmAnubhava nahIM, apitu vaha sehI jaba hama AtmAnubhava para vicAra karate haiM taba anubhava, mAtra tattvArtha zraddhAna se utpanna sva-para bheda vijJAna sAre citana me samyagdarzana ke do bheda Ate hai--sarAga- (hone) rUpa hotA hai---samyagdaSTi bhinna-bhinna taravoM meM Mena aura bIrAga samyagdarzana / vicAra AtA hai pApA yA ekatvarUpa zraddhAna nahIM karatA yahI usakA tatvAki jina samyagdaSTI jIvoM ko AtmAnubhava hotA hai unake nubhavarUpa zraddhAna samyagdarzana hai aura isI ke sahAre vaha noM meM kauna-sA samyagdarzana hatA hai? rAgI meM Age bar3hatA hai| ise AtmAnubhava ke nAma se pracArita pa ni ho isame to bAdhA nahI para,rAgI ke AtmAnu- karane se to mokSamArga aura cAritra dhAraNa kA saphAyA hI bhava ho yaha nahI jaMcatA / (Aja to so bho AtmAnubhava hotA jA rahA hai-ghara me hI AtmA dikha jAya to cAritra prazana nanA hai ki yadi giI ko AtmAnu- kI avazyakatA hI kahA~ ? jaisA ki aba ho rahA hai| bhava hotA hai to vaha akhaNDa AtmA ke sI khaNDa kA yA akhaNDa AtmA kA? akhaNDa kA khaNTa ho nahIM sktaa| eka bAta aura ! smaraNa rahe ki janetara anya AtmA ke Takar3e mAnanA paDe ge, jo ko iSTa nhii| manusmRti' ke chaThaveM adhyAya meM ya ha hA~, akhaNDa AtmA kA janubhava hotA hAba bAta duusrii| eka zloka AyA hai- 'myagdarzana sampanaH kA malA, jaba sasArI gaga avasthA meM hompUrNa AtmA kA badhyate / darzanenavihInastu sasAra pratipadyate / / 74 // ' isameM anubhava hone lage taba kauna mUr3ha hogAo mokSa ke lie samyagdarzana kA artha 'brhmmaakssaatkaarvaanaa| cAritra dhAraNa kA kaSTa utthaayegaa| meM raho. parigraha hindu ko zruti bhI -kSIyate cAra ikaTThA karo, majA-mauja karo aura Anubhava kA Anada dRSTa parAvare'-phalataH brahma-sAkSAkAra lo| zAyada Aja mAtra samyagdarzana mAtmAnubhava ho Thoka ro sakatA hai| kyoki vahAM brahma ko sarvavyApAra jAnA se pracAra kA lakSya bhI yahI hai kundAkumpacArya prANI ko brahma kA aMza svIkAra kiyA gayA hai-vahI rittadasaNaNANa TiThau' me cAritra AtIno ma sthiti brahma jakhaNDa hote hue bhI khaNDo meM ba~TA hai aura brahma kA ko sva-samaya kaha rahe haiM aura loga ansamyagdarzana mAtra aMza hAne va brahma ka khaNDoM meM baMTA hone se jIva kobarA me AtmAnubhava ho jAne kA upadeza de hai| kA sAkSAtkAra ho sakanA sambhava hai para, jainiyo meM to jo loga dhyAna se AtmAnubhava batalAte hai ve arUpA ora akhaNDa AtmA kA sAkSAtkAra yA anabhava cAro dhyAno me se kisa se AtmAnubhava kevala jJAna gamya hI hai| ise vicAra, hame koI Agraha sAdharma dhyAna ke to sabhI bhedakalpAtmaka haiM so nahI / hama to jainiyo meM pracArita kI jAne vAlI vikalAtmaka se nirvikalpa naAtma-pa kA anubhava chadmastha meM AtmAnubhava hone kI bAta ko ajaino kI dena mAnava hai| zakla dhyAno me Adi ke pAna zrutakevalI hone para vicAra kara rahe hai| ke hote hai| kyA chadmastha me anta ne zukla dhyAna sambhava hai jo arUpI AtmA kA anubharA skeN| phira 2. ubhaya-parigraha kA tyAga prAvazyaka: ye bhI soceM ki AtmAnubhava pratyakSa ho yA parokSa ? saMmArI jIva kI anAdi kAlIna pravRtti bahirmukhI hone se parokSa jJAna kI to vahAM honA hai-yaha bAhya padArthoM kI ora daur3a rahA hai uname / Atma-pratyakSa to jAna mAtra kA mohita ho rahA hai| phalata:- usakA saMsAra (bhramaNa) sAmAnabhava honA chavaM me kaise mAnA bar3hatA jA rahA hai| jaba yaha apane svarUpa ko pahicAnejAne lagA? phira AtmAnubhava tA-cAritra kA bAhamukhapane ko tyAga kara antarmakha ho-apane meM praka viSaya hai| aura zuddha-azuddha paryAyo ko nizcaya-vyavahAra donoM nayoM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, barSa 45, ki04 anekAnta me tole taba isakA uddhAra sambhava ho-kore eka naya ko aura jaba bAhya se moha chUTegA taba andara sahaja meM AtA samyak aura dUsare ko asamyaka mAnanA bhrAnti hai| naya jAegA / aura isa andara Ane ko pahicAna kA paimAnA donoM hI apanI-apanI apekSA lie samyaka haiM yadi samyaka hogA bAhara kA chUTa jaanaa| aisA honA sambhava nahIM ki nahIM to naya hI nahIM-kunaya hai| antarmukha aura bahirmukha koI andara hokara bhI bAhara kA joDatA rhe| jisakI kI puSTi ko loga kachue ke dRSTAnta se karate haiN| arthAt bAhara kI joDane kI tamannA pratyakSa dRSTigocara ho aura jaba taka kachuA apanA mukha bAhara nikAle rahatA hai taba vaha kahe ki maiM bhItara jhAMka rahA hUM-parvathA dhokA hai / taka use kauvoM kI cocoM ke prahAra kA bhaya rahatA hai aura hA~, yaha bhI ThIka hai ki bAhara kI kriyA hone para bhI jaba apane ko khola meM sameTa letA hai taba use koo kA yadA-kadA aMtaraMga bhAva nirmala na bhI ho| imIlie to bhaya nahI rhtaa| ThIka aise hI jaba yaha jIva apanI pravRtti kahA hai-'bAhara-bhItara ek|' bAhya (jo apane nahIM haiM, una) meM karatA hai taba una parigraha ke bAhya aura aMtaraMga bheda hI isIlie kiye padArthoM ke saMyoga-viyoga me sukhI-dukhI jaisI donoM avasthAoM meM jhUlatA hai aura jaba bAhya ko choDa apane meM A haiM ki donoM kA tyAga kiyA jAya / yAde antaraMga bhAva mAtra hI parigraha hotA to ve bAhma ko parigraha na kahate jAtA hai taba svabhAva meM hone se isako jharana miTa jAtI aura na bAhya digamba ratva kA nirdeza dete / phalata:hai-sukhI ho jAtA hai| ata: bahirmukhapana ko chor3a phalita hai ki moha kA abhAva karanA cAhie para, yaha bhI antarmukha hone kA prayatna karanA caahie| sambhava nahI ki bAhya digambaratva ke binA mukti ho / hamane dekhA hai, sunA hai ki kaI loga antarmukha hone kI Apa yaha to kahate haiM--'bharata jI ghara hI me vairAgI' para, preraNA dete haiM, para bahirmukhatA se mur3ane ko mukhyatA nahI Apa yaha nahIM kahate ki bharata mahArAja chaha khaNDoM ke dete| unakA aisA karanA galata hai| mAno, jaise Apa bhoga bhogate vairAgI bhAva mAtra se--binA digambara veSa kamare ke bAhara khar3e hai aura Apako bhItara AnA hai to dhAraNa ke hI mukti pA ge| kahate yahI hai ki-ubhaya kyA, Apa bAhara ko binA chor3e bhItara praveza pA sakege? parigraha tyAga se hI mukti hotI hai / bahirmukha se muha mor3e kadApi nhiiN| praveza tabhI sambhava hai jaba bAhara kA chUTanA binA antarmukha hone jaisI bAta korA svapna hai| ata: aura andara kA AnA dono sAtha sAtha cleN| jitanA dono kI sAtha-sAtha saMbhAla karanI caahie| kheda hai ki bAhara chuTatA jAyagA utanA andara najadIka AtA jaaegaa| loga bAhya ko chor3e binA antarmula ke svapna dekhane meM prasaMga me bAhara chor3ane kA artha bhI moha ko chor3anA hai| lage haiN| XXXXX*XXXXxxxxxxxxxxxxxxxx jIvo carittadaMsaNaNANaTThiu taM hi sasamayaM jANa / puggalakammapadesaTThiyaM dujANa para-samayaM ||s0 sAra 2 // bahiraMtarappabheyaM para-samayaM maNNae jinnidehi| paramappo saga-samayaM tambheyaM jANa gaNaThANe ||rynn0 140 // ************************** ********** Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMcayita-jJAnakaNa -para-padArtha ke sAtha yAvat saMbaMdha hai tAvat hI saMsAra hai| apanI bhUla hI se to yaha jagat hai| bhUla miTAnA dharma hai| -hamArI to sammati yaha hai jo aisA abhyAsa karo jo yaha bAhya padArtha jJeyarUpa ho pratibhAse / anya kI kathA to chor3o, jisane mokSa mArga dikhAyA hai vaha bhI jJeya rUpa se jJAna meM Ave / -parigraha lene meM duHkha, dene meM duHkha, bhogane meM duHkha, rakSA meM duHkha, dharane meM duHkha, rulane meM duHkha / dhika isa duHkhamaya parigraha ko| -karma kI gati vicitra hai yaha mAnanA ThIka nhiiN| yaha saba vikArI Atmadravya kA hI vikAra hai / sva-pariNAmoM dvArA ajita saMsAra ko para kA batAnA mahAna anyAya hai| -saMsAra kA anta karane ke lie Atmadravya ko pRthaka karane kI ceSTA karanI hI ucita hai| - saMkalpa vikalpa ko paramparA hI to hameM jagat meM bhramaNa karA rahI hai| jaba taka isakA prabhutva rahegA, hameM inakI prajA hokara hI nirvAha karanA hogaa| -vizva kI azAnti dekha azAnta na honA / yahA~ yahI hotA hai / lavaNa sarvAGga kSAramaya hotA hai| -jahA~ rAga hai vahIM roga hai / una mahApuruSoM kA samAgama karo jinakA rAga-dveSa kama ho gayA hai| -nirantara rAga-dveSa kI pariNati dUra karane meM prayatnazIla rho| lobhI-tyAgI se nirlobhagrahastha acchA hai| -- udaya kAla meM ajJAnI ke rAga-buddhi hoto hai aura jAno ke virAga-buddhi hotI hai| -- jJAnI ke icchA nahIM hai. soI niSparigrahI hai-udaya Ae kU anAsakta bhayA bhoge haiM / -jJAniyoM ke vacana (saujanya : zrI zAntolAla jaina kAgajI) AjIvana sadasyatA zulka / 1.1..... vASika mUlya : 1).0, isa aMka kA malya : 1 rupayA 50 pase vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha mAvazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lakhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| kAgaja prApti:-zrImatI aMgarI devo jaina, dharmapatnI zrI zAntilAla jaina kAgajI, naI dillA-2 ke saujanya se Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana are saMgraha, bhAga 1: saMskRta mora prAkRta ke 171 prakAzita granthoM kI prazastiyo kA maMgalAcaraNa mAhita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM mora paM. paramAnamma zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya. paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / .. canasamba-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyo kA mahatvapUrNa sagraha / pacapana prayakAroM ke aitihAsika paMca-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda zAstrI / sajilda / 15.. pavaNabelagola aura dakSiNa ke pramya jana tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... ... jaina sAhitya aura itihAsa para viza prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / na samapAvalI (tIna bhAgoM meM):sa.paM.bAlapada siddhAnta zAstrI pratyeka bhaag| Basic Tenents of Jainijm : By Shri Dashrath Jain Advocate. Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jain References.) In two Vol. Volume I contains 1 to 1044 pages, volume II contains 1045 to 1918 pages size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made available only in 600/- for one set of 2 volume. 600-00 sampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : pro pAcandra zAstro prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie mudrita, gItA priTiMga ejensI, DI.-105, nyUsolamapura, dillI-53 - prinTeDa pavikA ka-paikiTa