Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 38

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
[पा० १, सू० १८ ]
-
-
विशिष्टशक्तिसमवधानवशा विशिष्टार्थोपस्थितिरिति वैलक्षण्यम् । | भावानाकान्तत्वेनान्यादृशकार्यकारणभावरूपसामग्रीसत्त्वात् , प्राप्तोदकादावप्रयुज्यमानद्वितीयार्थः संसर्गश्चोभयं समुदायशक्ति- प्रकारतायां भेदसंसर्गण' इति विशेषणात् 'अभेदातिरिक्तसंसर्गेण' साध्यमनन्यलभ्यत्वात् । राजपुरुषादौ तु क्लप्तशक्त्यैव राजादेरुपः । इति विशेषणाद् वा 'राजा पुरुषः' इत्यादावभेदेन संसर्गेण स्थितिसम्भवेन तन्त्र समुदायशक्तिकल्पने गौरवम । 'नामार्थयो-शाब्दबोधो भवत्येव, कार्यताव्यावर्तकधर्मानाकान्तत्वात् । न 6 रभेदातिरिक्तः सम्बन्धोऽव्युत्पन्नः' इत्यादयश्च वाक्यजन्योपस्थिति- च समस्यमानातिरिक्तत्वेनापि नाम्रः संकोचादस्तु प्रकृतेऽप्यनुप-45 विषया व्युत्पतयः ।
पत्त्यभावः, गौरवात् , क्वचिदगत्या सक्कोचेऽपि सर्वत्र सोचे यच्च तार्किक-मीमांसकैरुच्यते-"संसृष्टार्थः समर्थः" इति | मानाभावात् । निपातानां द्योतकतापक्षे चन्द्रघटादिपदानां भाष्योतः संसर्गस्य पृथगुपस्थितिनिवन्धनत्वात् परस्परव्यपेक्षा- | चन्द्रप्रतियोगिकसादृश्याश्रये घटप्रतियोगिकाभावे च लक्षणा
ऽपि सामर्थ्यम् , अतो राजपुरुषादौ न समुदाये शक्तिः, राज- माश्रित्योपरत्तौ निपातातिरिकत्वस्य कार्यकारणभावेऽप्रवेशाच्च । 10 पदादेः सम्बन्धिनि लक्षणयैव 'राजसम्बन्ध्यभिन्नः पुरुषः' इति | अत एव 'चन्द्र इव मुम्बम्' 'हंसीव धवला कीर्तिः' इत्यादी 50
बोधसम्भवात्, राज्ञः पदार्थकदेशतया न 'ऋद्धस्य' इत्यादि-'नीलो घटः' इत्यादाविव समानविभक्त्युत्पत्तिः, नवा 'घनविशेषणान्वयः । “समर्थः पदविधिः"७.४. १२२. 1 इति | श्यामो, निष्कौशाम्बिः, गोरथः' इत्यादाविवादिप्रयोगप्रसक्तिः, सूत्रार्थोऽपि-पदसम्बन्धी विधिः समासादिविधिः, साक्षात् पर- |
उस्कार्थतयैव तेषामप्रयोगात् कान्तादिपदप्रयोगाप्रसकेः; नवा म्परया वा स्वप्रयोज्यविषयतानिरूपितविषयताप्रयोजकत्वरूप- समासप्रकरणे बहुलग्रहणस्य प्रयोजनम् 'राजसम्बन्ध्यभिन्नः 15 व्यपेक्षापरनामकसामर्थ्यवत्पदाश्रितो भवतीति. बहनीही चित्रादि- पुरुषः' इति बुबोधिषायां समासस्य, राजसम्बन्धवानिति 55 विषयतायाः स्वामिनि साक्षात्प्रयोजकताया अभावात् 'परम्परया | बोधेच्छाया च 'राज्ञः पुरुषः' इति व्यस्तवाक्यस्य च न्यायावा' इत्युक्तम् । वृत्तित्वसामान्यधर्मेणैकार्थीभाववादिनोऽपि स्वा. | देवोपपत्तेः नापि पङ्कजपदप्रतिबन्दी विशिष्टशक्तिसाधिका. वयवार्थातिरिक्तार्थाभिधायकत्वरूपवृत्तित्वलक्षणस्य कर्मधारया- | तत्रावयवशक्तिमजानतोऽपि बोधोदयात् । न च शक्त्यग्रहे दावव्याप्तळपक्षयव निर्वोढव्यत्वादवयवार्थातिरिकस्य कस्यचि.लक्षणया तेभ्यो विशिष्टार्थप्रत्ययः सम्भवति, अत एव लक्षणायाः 20 दर्थस्य तत्राभावात्वृत्तित्वसामानाधिकरम्येनैकार्थीभावम्य | शक्यसम्बन्धरूपत्वात् तत्पदनिष्ठलक्षणाज्ञानस्य तत्पदनिष्ठशक्ति-60 त्वस्माभिरपि रथन्तरादी पहजादौ च कोशादिप्रामाण्यात खीका- | ज्ञानं विनाऽसम्भवाद् विशेषण ज्ञानस्य विशिष्टज्ञानहेतुत्वाच्च राजारेण सिद्धसाधनात् , शुद्धयोगिके चित्रम्वादिसमुदाये विशिष्ट- दिपदशक्यग्रहे 'राजपुरुषः, चित्रगुः' इत्यादितो बोधाऽसम्भवः । शक्त्यभ्युपगमस्तु कोशाद्यनुक्तेः समासघटकप्रत्येकपदवृत्त्येवोपप- न च चित्रवादी लक्षणया निर्वाहेऽप्यषष्टयर्थ्यबहुवीही प्राप्तोदतेरनुपादेय इति तेषामभिसन्धिः ।
कादौ तदसम्भवो बहुव्युत्पत्तिभङ्गश्चेति वाच्यम् , प्राप्तपदस्य 26 न च सम्बन्धे एव लक्षणाऽस्तु, तथा सति समास-विग्रह- | यौगिकत्वेन तत्र लक्षणाया धातु-प्रत्ययतदर्थज्ञानसापेक्षत्वेन 65
वाक्ययोः समानाकारबोधजनकत्वप्रवादोऽप्युपपत्स्यते, राजा-| विलम्बात् प्रत्ययानां सनिहितपदार्थान्वितस्वार्थबोधकत्वनियदिसम्बन्धरूपलक्ष्यार्थस्याश्रयतासंसर्गेणोसरपदायेंऽन्वयेनोपपत्ती | माञ्चोदकपदे एव लक्षणाझीकारात् । 'दण्डिनमानय' इत्यादिषु सम्बन्धिनि लक्षणाभ्युपगमे प्रयोजनाभावश्चति वाच्यम् , 'राजा व्यवहितदण्डादौ कर्मत्वाद्यन्वयवारणाय नियमे खसन्निहितेति पुरुषः' इत्यादी राजादिपदार्थस्य वखामिभावसम्बन्धेन पुरुषा- निवेश्यम्, 'अणुरपि विशेषोऽध्यवसायकरः' इति न्यायेनोत्तर30 दावन्वयं निराकर्तुं निपातातिरिक्वार्थनिष्टभेदसंसर्गकप्रकारतानि- पदलक्षणार्या बोधावृत्तिरूपदोषाभावः, घटादिपदे च कल्य-70
रूपितविशेष्यतासम्बन्धेन शाब्दबुद्धित्वावच्छिन्न प्रति विशेष्यता-। मानाऽप्यतिरिका शक्तिर्दिशिष्टे एव, तस्यैव सङ्केतितत्वात् , सम्बन्धेन प्रत्यय-निपातान्यतरजन्योपस्थिते तुतेति कार्यकारण- बोधकतापर्याः प्रत्येकवर्णेष्वसत्त्वात् , समासे चात्यन्तसान्निभावाशीकारेण प्रकृते राजसम्बन्धरूपनामार्थस्य निपातप्रत्यया-ध्यात् प्रत्ययार्थान्वयसौलभ्यमुत्तरपदलक्षणायामेवेति विशेषः ।
न्यतराजन्योपस्थितिविषये पुरुषपदार्थेऽन्वयाऽसम्भवात् ; निपा-! तथा चोपकुम्भाधव्ययीभावे समीपाद्यर्थे उत्तरपदमेव लाक्षणिकम् , 35 तातिरिक्तत्वविशेषणाच 'चन्द्र इव मुखं, घटो नास्ति' इत्यादा- । उपादि पूर्वपदं तात्पर्यग्राहकतया सप्रयोजनम्, अर्धपिप्प-15 विवार्थ-नजर्थयोः सादृश्या-भावयोः प्रतियोगित्वात्मकभेदसंसर्गेण | ल्यायेकदेशितत्पुरुषेऽप्येवम्, 'नीलोत्पलम्' इत्यादिकर्मधारये न चन्द्रपदार्थस्य घटपदार्थस्य च कमेण सादृश्येऽभावे चान्वयवोध । कुत्रापि लक्षणा, प्रत्येकपदनिराशक्तिप्रयोज्योपस्थितयोरभेदेनान्वये उपपद्यते। प्रतियोगितासंसर्गेण चन्द्रनिष्टप्रकारतानिरपितविशेष्य-बाधाभावात् , पाणिपादादिद्वन्देऽप्युत्तरपदस्य पाणिपादसमाहारे तावत् सादृश्यम्, प्रतियोगितासंसर्गेण घटनिष्ठप्रकारतानिरूपित-| लक्षणा, पदान्तरं द्योतक, तत्रैव परम्परया कर्मतान्वयः, एव. 40विशेष्यतावानभाव इति बोधे न कापि क्षतिः, प्रकृतकार्यकारण- | मितरेतरयोगेऽपि साहित्यापक्षप्रत्येकपदार्थयोरुत्तरपदस्यैव लक्षणा,80