Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 165

[पा. १, सू. ९५-९६ ]
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
15
भावः, एवं-मासे दातव्या भिक्षेति-अत्र दाधातोः , विशेषणविशेष्यभावस्य *प्रधानानुयाय्यप्रधानम्* इति "तव्यानीयौ” [५. १. २७.] इति तव्यप्रत्यये 'दातव्याः न्यायादप्रधानस्यैव प्रधानेन समासः,प्राधान्यं च द्रव्यशब्दाना-40 इति, अत्र यस्य निरर्थकत्वेन *अर्थवद्हणे नानर्थकस्य* इति । मेव, दन्यस्यैव साक्षात् क्रियाभिसंबन्धात्; यद्यपि चोत्पलान्यायात् न ग्रहणप्रसङ्गः, सूत्रे यग्रहणाभावेऽत्रापि समासः । दिशब्दा जातिशब्दास्तथाप्युत्पत्तेः अमृत्या विनाशाद द्रव्येण 5 प्रसज्येतेति भावः । एषु विभक्त्यलुपा स्वरूपतो मेदाभावेऽप्ये-जातेरभिसंबन्धाद् द्रव्यशब्दा उच्यन्ते गुणक्रिययोस्तु तथा कपदस्य पदभेदस्य च विशेषस्य यथास्थिति रक्षायै तत्तत्पद- ' द्रव्येण संबन्धाभावाल तन्निमित्ताः शब्दा द्रव्यशब्दा इति कृत्यमिति बोध्यम्, संवत्सरेऽवश्यं कर्तव्यमिति संवत्सरकर्तव्य- ! नीलोत्पलमित्याधेव भवति, न सूत्पलनीलादीति । यस्तु 45 मिति क्वचिदावश्यकेऽन्यप्रत्ययान्तेनापि समासो दृश्यते, तस्य : गुणादिशब्दानामेव समासस्तनोभयोरपि पदयोरप्रधानत्वात्
का गतिरित्याकाङ्कायामाह-संवत्सरकर्तव्यमिति तु कामचारेण पूर्वापरनिपातः-खाश्चासौ कुण्टश्च-खञ्जकुण्टः, 10 बहुलाधिकारादिति । पुनः पृच्छति-आवश्यक इति : एवं कुण्टखञ्जः, एवं शुक्लकृष्णः, कृष्णशुक्तः, एवं रोहितकिमिति, उत्तरयति-मासे देया भिक्षेति-भिक्षेति ग्रहणे- पाण्डः २, हरितबभ्रुः २; पूर्वा चासावुत्तरा च-पूर्वोत्तरा, नावश्यंभावाभावमाह, नहि भिक्षावश्यं दातव्या भवति, यथा : एवम्-उत्तरपूर्वा; दक्षिणपूर्वा, पूर्वदक्षिणा-विदिक; पाचक- 50 ऋणादीतीह समासो न भवति ॥ ३. १. ९५.
पाठकः, पाठकपाचकः-पुरुषः । 'कृष्णसारङ्गः, कृष्णशबलः, " ! कृष्णकल्माषः' इत्यादौ तु गुणशब्दत्वेऽपि सारङ्गादिशब्दानां
| समुदायवाचित्वात् प्राधान्यम् , कृष्णादिशब्दानां त्ववयवयश्च ।३।१।९६॥ ! वाचित्वेनाप्राधान्यमिति कृष्णादीनामेव पूर्वनिपातः । एकार्थत० प्र०—विशिष्यतेऽनेकप्रकारं वस्तु प्रकारान्तरेभ्यो मिति किम् ? वृद्धस्योक्षा-वृद्धोक्षा, कर्मधारये तु समासान्तः 55 म्यवच्छिद्यतेऽनेनेति विशेषणं, व्यवच्छेद्यं विशेष्यम् ; भिन्न- . स्वात् । बहुल
स्यात् । बहुलाधिकारात् कचित् समासो न भवति-रामो प्रवृत्तिनिमित्तयोः शब्दयोरेकस्मिन्नर्थे वृत्तिकायं सामाना- जाम
- जामदग्न्यः, अर्जुनः कार्तवीर्यः, दीर्घश्चारायणः; क्वचिन्नित्यः,धिकरण्यमिति यावत् , तद्वदेकार्थम् । विशेषणवाचि नामैकार्थे ।
। कृष्णसर्पः, लोहितशालिः, गौरखरः, लोहिताहिः, नरसिंहः, विशेष्यवाचिना नाना सह समस्यते, सच समासस्तत्पुरुष
। पुरुषमृगः, करिमकरः, बकटिटिभः, नकुलसर्पः, पक्षिसंज्ञः कर्मधारयसंज्ञश्च भवति ।
मार्जारः, कुकुटसर्पः; जातिविशेषवाचित्वान्नित्यसमासा एते, 60
नहि वाक्येन जातिर्गम्यते; जातिशब्दानां चावयवद्वारेण समनीलं च तदुत्पलं च-नीलोत्पलम्, कृष्णाश्व-ते तिलाश्च दायेऽपि वृत्तेः सामानाधिकरण्यम् ; भूयोऽवयवाभिधायिनश्च कृष्णतिलाः, पुमांश्चासौ गौश्च पुंगवः, मोषिका चासौ गौश्च प्राधान्याद् विशेष्यवमितरस्य तु विशेषणत्वम् । चकारस्त
मोषिकगवी । विशेषण-विशेष्ययोः संबन्धिशब्दत्वादेकतरो- (पुरुषकर्मधारयसंज्ञासमावेशार्थः । कर्मधारयप्रदेशा:-" कहा25 पादानेनैव द्वये लब्धे द्वयोरुपादानं परस्परमुभयोwचच्छेद्यम- रादयः कर्मधारये" [३.३. १५८.] इत्यादयः ॥ २६ ॥65
चच्छेदकत्वे समासो यथा स्थादित्येवमर्थम् , तेनेह न भवति, तक्षकः सर्पः, लोहितस्तक्षक इति, न हासर्पोऽन्यवर्णों वा..
। शा० म० न्यासानुसन्धानम्-विशेषणं । विशेषणं
' व्याख्याति-विशिष्यते इत्यादिना, विशिष्यतेऽनेनेति तक्षकोऽस्ति । कथं तर्हि 'आम्रवृक्षः, शिंशपावृक्षः, अस्तपर्वतः . इत्यादौ समासः ? नावृक्ष भाम्रः शिंशपा वा भवति; नात्रा।
विशेषणमित्यन्वयः, 'विशिष्यते' इत्यस्य कोऽर्थ इत्याह
अनेकप्रकारं वस्तु प्रकारान्तरेभ्यो व्यवच्छिद्यते 30 म्रादयः शब्दा वृक्षविशेषाणामेव वाचकाः, किंतर्हि ? फलादे।
इति-एकस्मिन् वस्तुनि द्रव्यादावनेके प्रकारा भवन्ति, यथा- 70 रपि तत्सहचरितमाधुर्यस्थैर्यादेर्गुणविशेषस्य च, एवं च तक्ष
उत्पलादी, तद्धि नीलं पीतं श्वेतं रक्तं च भवति रूपेण, एवकाहिः शेषाः, इरित्यादयोऽपि भवन्ति । यदिवा, भाम्राणां
माकारादिप्रकारैरपि तस्य मेदो भवति, तत्र प्रकृते किंप्रकार फलानां संबन्धी वृक्षः-भाम्रवृक्षः, एवं-शिंशपावृक्षः; मस्तस्य
वस्तु प्राथमित्यवधारणायान्यप्रकारनिरासाय च प्रकारबाचि पर्वतः-अस्तपर्वतः, एवम् उदयपर्वत इत्यादयः षष्ठीसमासा पदमुपादीयते, यत् सामान्यप्रकारेण प्रवृत्तमनेकप्रकारवद् इष्टन्याः । यचेवमुभयोर्विशेषणस्वे उभयो विशेष्यत्वे सति
प्यत्व सात वस्तु प्रकारान्तरेभ्यो व्यवच्छियैकत्र प्रकारे स्थापयति तद् 75 विशेष्यस्यापि विशेषणत्वमित्युत्पलशन्दस्यापि नीलादिना विशेषणमिति भावः । विशेष्यमपि सहैव व्याख्याति-व्यवच्छेद्यं समासप्रसङ्गः, तथा च "प्रथमोत प्राक्"[३.१.१४८]. विशेष्यमिति-विशेषणपदार्थस्य व्यवच्छेदकत्वरूपेणोक्तस्तस्य इति वचनादुत्पलनीलमित्यपि स्यात् , नैवम् अविशेषेऽपि यत् प्रति व्यवच्छेदकत्वं तद् व्यवच्छेद्यं, व्यवच्छ्यिते-व्याव
२१ सिद्धहेमचन्द्र