Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 273

[पा० १, सू० १५९-१६० ] कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
२६९
warmirmirmirmwarriamraparma
त्वात् तेषामेव नित्यं पूर्वनिपाते प्राप्त विकल्पार्थ प्रकृतं वचनम् । रुद्रेन्द्रौ, वासुदेवा-ऽर्जुनौ । लघ्वादिग्रहणं किम् ? कुकुट-40 पूर्वोक्तेषु सर्वेषूदाहरणेषु "लध्वक्षरा." [३. १. १६०.] इति | मयूरो, मयूरकुक्कुटो, अध्येतृवेदितारौ, वेदिव्रध्येतारौ अश्वानित्य पूर्वनिपाते प्राप्ते प्रकृतसूत्रेण विकल्पेन विधीयत इति वृक्षौ, वृक्षावे । एकमिति किम् ? युगपदनेकस्य पूर्वनिपाते
भावः । ब्राह्मणश्च क्षत्रियश्च विट् च शूद्रश्चेति-ब्राह्मणक्षत्रिय- प्राप्त एकस्यैव यथाप्राप्त पूर्व निपातः, शेषाणां तु कामचार 6 विट्शदाः, शूद्रविट्क्षत्रियविप्राः, अन्न वर्णलक्षणेऽनुपूर्व |
इति प्रदर्शनार्थम्-शङ्खदुन्दुभिवीणाः, वीणादुन्दुभिशङ्खाः, निपाते प्राप्ते, भीमसेनश्वार्जुनश्चेति-भीमसेनार्जुनौ, अर्जुन
शङ्खवीणादुन्दुभयः; अश्वरथेन्द्राः, इन्द्राश्वरथाः इन्द्ररथाश्वाः; 45 भीमसेनौ, अत्र भ्रातृलक्षणेऽनुपूर्व निपाते प्राप्ते, देवापिश्च
दुन्दुभिशसवीणा इति रथेन्द्राश्वा इति च न भवति । कथं शन्तनुश्चेति-देवापिशन्तनू, शन्तनुदेवापी, अत्रापि
धनपतिरामकेशवाः, मृदङ्गशङ्खपणवाः ? रामशङ्खशब्दयोरुभ्रातृलक्षणेऽनुपूर्व निपाते “मासवर्गभ्रात्रनुपूर्व" [३. १. १६१.]
तराभ्यां समासे सति पूर्वेण समासः । द्वन्द्व इत्येव-विस्पष्टं 10 इति सूत्रेण प्राप्ते विक-शर्थ प्रकृतं वचनम् । बहुवचननिर्देशस्य
| पटुः-विस्पष्टपटुः ॥ १६ ॥ फलमाह-आकृतिगणार्थ मिति, आकृतिगणत्वेनात्रापठितानामपि संग्रह इत्याह-तेन वसन्तग्रीष्मावित्यादि, वसन्तश्च श० म० न्यासानुसन्धानम्-लध्वक्षर०1 अस्य 50 ग्रीष्मश्चेति-चसन्तग्रीष्मी, ग्रीष्मवसन्तौ, यद्यपीह वसन्त- नित्यविधित्वमित्याह-पृथग्योगाद वेति निवृत्तमिति-यदि
ग्रीष्मशब्दौ ऋनुवाचिनी तथापि “भर्तुतुल्यस्वरम्" [३. १. | विकल्पसम्बन्ध इहापीष्टो भवेत् तर्हि पूर्वसूत्रेण सहैवास्यापि 15 १६२.] इत्यनेन नानुपूर्व निपातः प्रामोति, तुल्यखरमित्युक्तत्वात् , | सूत्रस्य पाठः कृतः स्यादिति, तथा पाठाभावादिह विकल्प
अतोऽल्पस्वरनिमित्तक एव पूर्वनिपातो ग्रीष्मशब्दस्य प्राप्तोऽनेन सम्बन्धाभावः सूचितः । किश्चापेक्षाकृत एवाधिकार इति विकल्प्यते । शुक्रो ज्येष्ठमासः, शुचिराषाढमासः, शुक्रश्च शुचि- *अपेक्षातोऽधिकारः* इति न्यायेन सूचितमिति पृथग्योगाद् 55 येति-शुमशुची, शुचिशुक्रौ, अत्र मासवाचित्वात् “मास- | विकल्पापेक्षाभावसूचनादिह वेति नाधिकियत इति व्याख्येयम् । वर्णभ्रात्रनुपूर्वम्" [३. १. ५६१.] इति नित्यमनुपूर्व निपाते लाघवेन शब्दानुशासने प्रवराः सूत्रकृतः सूत्रं संक्षिप्तमारभन्ते, 20 प्राप्तेऽनेन विकल्प्यत इति इत्येवमादयोऽपि प्रयोगाः शिष्टसम्मता ततश्च समाहारेण निटेंशे कृतेऽपि नानाविधोद्देश्यघटितत्वेन धर्मार्थादिश्वेव गणनीया इति भावः ॥३. १. १५९.॥ प्रागिति विधेयबोधकपदस्य प्रत्येकमेव सम्बन्धो न तु समुदाये,
यद्यपि प्राथमिको बोधः समुदायसम्बन्धेनैव स्यात्-लघ्वक्षरादि-60 लघ्वक्षरा-ऽसखीदुत्-खराद्यदल्पस्वरा
समुदायः पूर्व निपततीति, किन्तु तादृशसमुदायस्य वापि ऽयमेकम् । ३।१।१६०॥ लक्ष्ये प्रयोगाभावात् प्रत्येकमवयवेषु विधेयान्वयेन लक्ष्यसंस्कारको त० प्र०--पृथग्योगाद् 'वा' इति निवृत्तम् , लध्वक्षरं वाक्यार्थबोधः क्रियते, तथा च विभज्य प्रदर्शयति वृत्तिकृत्25 सविवर्जितेकारोकारान्तं स्वराद्यकारान्तमल्पस्वरमय॑वाचि च लध्वक्षरमिति-अत्राक्षरशन्देन खरो बोध्यते, तत्रैव लघुत्व
शब्दरूपं द्वन्द्व समासे पूर्व निपतति, यत्र चानेकसंभवस्तत्रै- दीर्घत्वसम्भवात् , तथा च लघुस्वरमित्यर्थः । 'असखि' इत्यस्य 65 कमेव लध्वक्षर-शर-सीर्यम्, तृण-काष्ठम् , तिल-माषम्, सखिवर्जितार्थकस्य. 'इकारान्त' इत्यस्यैव विशेषणत्वं न शैलौ मलय-दर्दुरौ । असखीदुत् भग्नी-पोमो, अग्नि- तुकारान्तस्य, 'सम्भवव्यभिचाराभ्यां स्याद् विशेषणमर्थवत्' धूमम् , पति-सुवो, वायु-तोयम्, स्वादु-तिक्तौ । सखिव- | इति न्यायात् । इदुदिति वर्णबोधके पदे, तत्र केवलेदुदूपस्य 30 जैनं किम् ! सुतसखायौ, सखिसुतौ; *ग्रहणवता नाम्ना न | वर्णस्य नामत्वासम्भवात् , एकाक्षरस्य इकारस्य उकारस्य .
तदन्तविधिः* इति तदन्तस्य प्रतिषेधो न भवति-बहुसखि- | वाऽर्थविशेषे रूढत्वेऽपि तावतेष्टः संग्रहाभावात् , वर्णग्रहणे 70 बहुधनौ; स्पर्धे परमेव-बीहि-यवौ, मसखीदुदित्यैकपद्या- | तदन्तग्रहणस्य न्यायसिद्धत्वादित्याह-इकारान्तोकारान्तदिद्रुतोः स्पर्धे कामचारः-पतिवसू, वसुपती । स्वराद्यत्- मिति, एवं खराद्यदिति पदमपि तदन्तबोधकं "विशेषणमन्तः"
अस्त्र-शस्त्रम् इन्द्र-चन्द्रौ, उष्ट्र-मेषम् , अश्व-रथम् , ऋश्य- [७. ४. ११३.] इति परिभाषया चेत्याह-स्वराद्यदन्त35 रोहितो; स्पर्धे परमेव-उष्ट्र-सरम् , उष्ट्र-शशम्, इन्द्र-वायू, | मिति । सूत्रस्थमेकपदं विवृणोति-यत्र चानेकसम्भवस्तनै
इन्द्रा-विष्णू, भन्दू । अल्पस्वर-लक्ष-न्यग्रोधी, स्पर्धे कमेवेति-द्वन्द्वे बहूनामपि समस्यमानत्वेन यत्राने पदमुक्त-75 परमेव-धव-खदिरी, वागग्नी, वाग्वायू, वागर्थों, धवा-श्व- पञ्चप्रकारान्तर्गतं तत्रैकस्यैव पूर्वनिपातो न त्वनेकम्यासम्भवात् , कर्णी । भर्य-श्रद्धा-मेधे, स्पर्धे परम्-दीक्षा-तपसी, श्रद्धा- किच्चावशिष्टपदेषु कामचार एवेत्युदाहरणे स्पष्टीभविष्यति । क्रमश तपसी, मेधा-तपसी, माता-पितरौ, वधू-वरो, रुद्रा-ऽप्नी, | उदाहर्तुमाह-लघ्वक्षरेति । शराश्च सीर्याश्चेति-शरसीर्यम् ,