Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 233

[पा० १, सू० १२६-१२७] कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
२२९
-----runner----rammarrrrrrrrrrrrrrrr
-rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr-inmrparmarriamara-r
.
.
wanawranaanamaramanarmawranewwwwww.nn
द्वन्दः, गौश्च वत्सश्चेति विग्रहः, वत्सो गोशिशुः, एषु किंकृतो [ महिष्य इमाः । ग्राम्येति किम् ? भारण्याना मा भूत्मेदो. येनैकशेषो न भवतीत्याह-पषु प्रकृत्यर्थयोर्मे रुरवशेमे रुरवश्वेमाः-इमे रुरवः, पृषताश्च पृषत्यश्च-पृषता 40 इति-अत्र हि द्विवचनं प्रकृतावर्थे च प्रत्येकं सम्बन्धविवक्षया, इमे । अशिशुग्रहण किम् ? वरसाश्चेमा वस्साश्चमे-इमे न तु शब्दद्वयसम्बन्धिवाच्यार्थगतसंख्याविवक्षया । अथ क्वचित् | वत्साः, बर्कर्यश्च वर्कराश्व-बर्कराः। द्विशफेति किम् अश्वा5 स्त्री प्रत्ययमात्रकृतभेदेऽपि नैकशेषस्तत्र किं कारणमित्याशङ्कते- | श्वेमे भश्वाश्वेमा:-इमेऽश्वाः, गर्दभाश्च गर्दभ्यश्च-गर्दभाः, कथं ब्राह्मणवत्ला च ब्राह्मणीवत्सश्व-ब्राह्मण-मनुष्यश्चमा मनुष्याश्चमे-इमे मनुष्याः, पक्षिण्यश्च पक्षिणश्चवत्सा-ब्राह्मणीवत्सौ? इति, शङ्काबीजमाह-नह्यत्र पक्षिणः ! संघग्रहणं किम् ? गौश्चायं गौश्यम्-इमौ गावौ, 45 स्त्री पुरुषमात्रमेदादन्यो मेदोऽस्तीति–पूर्वपदे यो एवम्-एतावजौ । प्राय इति किम् ? उष्ट्राश्च उष्ट्यश्च-उष्ट्राः, ब्राह्मण-ब्राह्मणीशब्दौ तावपि स्त्रीप्रत्ययमात्रभिन्नौ, उत्तरपदे च | छागाश्च छाग्यश्च-छागाः; व्यावृत्ती सर्वत्र पूर्वेण पुरुषशेष 10 वत्सा-वत्सशब्दो तावपि तथैवेति भेदकान्तराभावाद भवितव्य एवं भवति । तम्मानभेद इत्येव-गो-बलीवर्दम् । अजा
मेकशेषेणेति तदाशयः, शङ्का स्वीकृत्योत्तरयति-सत्यमित्या. दिकम् ।। १२७ ॥ दिना-'तन्मात्रभेदे इत्यत्र तदिति सर्वनाम, सर्वनाम्नां च / mmm प्रधानपरामर्शित्वमत्सर्गः तेन प्रधान यः पुरुषः प्रधान या च श०म०न्यासानुसन्धानम्-ग्राम्याग्राम्या इति 50
स्त्री तन्मात्रकृतो भेदो यत्र तत्रैवानेनेकशेष:, प्रकृते च ग्राम भवा इति "ग्रामादीन च" [ ६.३.९. ] इति ये ग्राम्या. 15 वत्सयाविशेषणभूतौ ब्राह्मण-ब्राह्मणीशब्दावप्रधानमिति तत्कृत- प्राम्यग्रहणमारण्यानां व्यावृत्त्यर्थम्, द्वौ शफी खुरौ येषां तेभेदसत्त्वेन नेकशेषप्राप्तिरिति भावः, यदि च ब्राह्मण वत्सव
द्विशफाः, खुर सम्बन्धश्च पशूनामेव, न ह्यन्यस्यावयवः खुरः ब्राह्मणवत्सा चेति विग्रहस्तदा भवत्येवैकशेषः, तत्राप्रधानं | सम्भवतीत्यन्यपदार्थतया पशव एव विज्ञायन्त इत्याह-अर्थात ब्राह्मणः पुंलिङ्ग एवेति न तस्कृतो भेदः, तदेव स्पष्टमवगमयति
पशव इति, अन्ये एतद्विषयकसूत्रे पशुग्रहणं कुर्वन्ति, किन्तु 53 अत्र तु विशेषणीभूतेत्यादिना । मतान्तरमाह-अन्ये | द्विशफशब्देनैवार्थतः पशव आक्षिप्यन्ते शफस्य तेष्वेव प्रसिद्धरिति 20 तु तन्मात्रमेदादित्यादिना, तन्मतेनोदाहरति-इन्द्रश्च | तगृहणं वृथैवेति ध्वनयति । संघे इति-संख्याविशेषविवक्षारहित
इन्द्राणी चेति विग्रहः, इन्द्रौ इति चैकशेषः, वरुणो | समूहविवक्षायामिति भावः । प्रायः इति बाहुल्येन तथा इत्येकशेषः, वरुणश्च वरुणानी चेति विग्रहः, इन्द्रौ इत्येकशेषः. प्रयोगस्य सूचक, तेन क्वचिन्न स्रोशेष इति नाव्याप्तिः सूत्रस्य । इन्टच इन्टमाननाय भार्या मानगिर आभासिएषु स्त्रीप्रत्ययमात्रकृतभेदसत्वात् पूर्वेण सिद्धेऽपि सत्रमिदं
पुनरुपादानात्, भवौ इत्ये कशेषः, भवश्व भवानी चेति विग्रहः, किमर्थमित्याशङ्कायामाह-पूर्वेण पुरुषशेषे प्राप्ते स्त्रीशेषार्थ 25 शवों इत्येकशेषः, शर्वश्च शर्वाणी चेति विग्रहः, रुद्रौ इत्येक-वचन मिति-"पुरुषः स्त्रिया" [३. १. १२६.] इति हि पूर्वसूत्रं
शेषः, रुद्रश्च रुद्राणी चेति विग्रहः, मृडौ इत्येकशेषः, मृडश्च | पुरुषस्यैव शेषमनुशास्ति, प्रकृते च स्त्रियाः शेषो विधेय इति न मृडायनी चेति विग्रहः, एषु धवयोगकृतोऽपि भेदः । न | तेन सूत्रेण गतार्थत्वमस्य, इत्थं च तदपवादोऽयं योग इति केवलमिहैतन्मतमपि तु पूर्वसूत्रेऽपि, तदाह-पूर्वसूत्रे भावः । गावश्च खियो, गावश्च पुरुषाः इति विग्रहः,68
ऽपीति, तत्रोदाहरति-भागवित्तिश्च भागवित्तिकश्चेति | गोशब्दो वृषमे पुंसि धेन्वा च स्त्रियां वर्तते, तत्र प्रथमः स्त्रियां 30 विग्रहः, भागवित्ती इत्येकशेषः, अत्र कुन्सा सौवीरदेशत्वं द्वितीयश्च पुंसीति स्पष्टावगतये प्रथमे स्त्रिय इत्यस्य द्वितीये पुरुषा चान्योऽर्थः ।। ३. १. १२६. ॥
इत्यस्यानुप्रयोगः, समूहरूपेण स्थिता गाव इति भावः, इमा
गावः इति-गावः इत्येकशेषः, स च स्त्रिया इति ज्ञापनाय ग्राम्याशिशुद्विशफसंघे स्त्री इमा इत्यनुप्रयोगः 1 अजाश्चमे अजाश्चेमाः इति विग्रहः,70
अजशब्दस्य अजाशब्दस्य बहुवचने 'अजाः' इति समानं रूपं प्रायः।३।१।१२७॥
भवतीति न तत्र स्त्री-पुरुषविवेको भवतीति प्रथमः पुंसि इति त० प्र०-प्राम्या भशिशवो ये द्विशफा-द्विखुरा अर्थात् | ज्ञापनाय ‘इमे' इति, द्वितीयः स्त्रियामिति ज्ञापनाय 'इमाः' इत्य. 35 पशवः, तेषां संघे स्त्रीपुरुषाणां सहोक्तौ प्रायः स्त्रीवाच्येकः | नुप्रयोगः, इमा अजाः इति-'अजाः' इत्येकशेषः, स च स्त्रिया शिष्यते, स्नीपुरुषमात्रभेदश्चेद् भवति; पूर्वेण पुरुषशेषे प्राप्ते | इति ज्ञापनाय 'इमाः' इत्यनुप्रयोगः । अतिदिशति-एवमिति, 75 मीशेषार्थ वचनम् । गावश्च त्रियः गावश्च पुरुषाः-इमा | मेष्यः इत्येकशेषः, इमाः इति स्त्रीशेषज्ञापनायानुप्रयोगः, गावः, अजाश्वेमे अजाश्चेमा:-इमा अजाः, एवं-मेष्य इमाः, | मेषाश्चमे मेष्यश्चमा इति विग्रहः, महिष्यः इत्यकशेषः, इमा