Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 216

२१२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः। [पा० १, सू० ११७]
६. अत्र विरुद्धानां शीतोष्णादीनां सहावस्थानं न सम्भवति, ततश्च | कार्थत्वं सहोक्तिश्च स्वीक्रियतामिति । सा चेयं सहोतिर्महाभाष्ये
तेषां युगपदनुभवो न घटते, तदभावाच सहोत्यभावः सुतरा- युगपदधिकरणवचनता कथ्यते, एकैफेन समासघटकेन पदेन मिति कथं तत्र समासः, यतः शीताभावे एवोष्णम् , उष्णाभावे | [शब्देन ] अधिकरणमभिधेयं द्वन्द्वसमासवाच्यं समुदायरूपं
एवं शीतम् , तथा सुखप्रतिघातेनैव दुःखम् , दुःखप्रतिघातेनैव यत्रोच्यते सेति तदर्थः । । 5सुखम् , एवं जननविरुद्धं मरणं मरणविरुद्ध च जननमिति ।
| अथ पुनरस्याः सहोर्युगपदधिकरणवचनताया अनुपपति 45 यद्यपि आरात्-पुरादयो निपाताः समीपदूर-चिरातीतभविष्य
शकते-एवमपि "शब्दपौर्वापर्यप्रयोगादर्थपौर्वापर्याभिधानम्" दासनादिविरुद्धार्थवाचकाः सन्ति, किन्तु ते युगपदुभयार्थ
[वा०], शब्दपौर्वापर्यप्रयोगादर्थपौर्वापर्याभिधानं प्राप्नोति, नाभिदधत इत्यदोषः । इत्थं सहोतो समासखीकारे दोषद्वये
| अतः किम् ? युगपदधिकरणवचनताया अनुपपत्तिः, प्लक्ष-न्यग्रोधौ प्रसक्त प्रतिविधान वक्तव्यम्, तञ्च "चार्थे द्वन्द्वः" [पा. सू. पूक्ष-न्यग्रोधा इति । यथैव हि शब्दानां पौर्वापर्य तदर्थानामपि 10२. २. २९.] इति सूत्रे भाष्ये यथा दर्शितं तथा सभावार्थ
भवितव्यम्" इति।
50 दर्यते-“यत् तावदुच्यते" 'तत्र पुंवद्भावप्रतिषेधः' इति, इदं
। अयमाशयः-यथा शब्दानामुच्चारणे पौर्वापर्य तथार्थबोधेऽपि तावदयं प्रष्टव्यः-अथेह पुंवद्भावः कस्मान्न भवति-दर्शनीया माता दर्शनीया मातेति? अथ मतमेतत्-प्राक् समासाद् यत्र
पौर्वापर्य प्रतीयते, यथा वृद्धिगुणी, गुणवृद्धी इति, पूर्व वृद्धिसामानाधिकरण्यं तत्र पुंवृद्धाको भवतीति, इहापि न दोषो ।
शब्दोच्चारणे तदर्थः पूर्वमेव बुद्धावधिरोहति गुणार्थश्च पश्चात् ,
विपरीते च विपरीतमित्येकैकेन शब्देन युगपदेवार्थोऽभिधीयते 16 भवति । यदप्युच्यते-विप्रतिषिद्धेषु चानुपपत्तिः' इति, सर्व एव शब्दा विप्रतिषिद्धाः । इहापि प्रक्षन्यग्रोधाविति, प्लक्षशब्दः
55
इति नोपपद्यते । प्रयुज्यमानः प्लक्षार्थ संप्रत्याययति, न्यग्रोधार्थ निवर्तयति,
__अथानुपपत्तिबीजे दोषमाह-"शब्दपौर्वापर्यप्रयोगादर्थपौर्वान्यप्रोधशब्दः प्रयुज्यमानो न्यग्रोधार्थ सम्प्रत्याययति. पक्षापयोभिधानं चेद् द्विवचनबहुवचनानुपपत्तिः" [वा०], शब्द. निवर्तयति । अथात्र चेद् युक्ता युगपदधिकरणवचनता दृश्यते । पोवोपयोदर्थपौवोपयोभिधानं चेद् द्विवचनबहुवचनयोरनुप20 इहापि युका दृश्यताम्" इति।
पत्तिः-पक्ष-ज्यमोधी प्लक्ष-न्यग्रोधा इति । सक्षशब्दः सार्थको : अयमाशयः-सामान्येन समानाधिकरणस्य पूर्वपदस्य पुंव- निवृत्तो न्यग्रोधशब्द उपस्थितः, एक एकार्थस्तस्यैकार्थत्वादेक- 60 द्भाव इत्याश्रयणे दर्शनीया या माता दर्शनीया मातेति षत्रीसमासे । वचन प्रामाति।" इति । वृत्तावेकार्थाभावेन दर्शनीयाशब्दस्य मात्रर्थवाचकत्वेन सामाना- अयमाशयः- यस्मिन् काले योऽर्थः प्रतीयते तदनुसारमेव धिकरण्यमस्तीति पुंवद्भावः कुतो न भवति, यतः सामानाधि
बचनेन भवितव्यम्, यदि भवता शन्दपौर्वापर्येणार्थपौर्वापर्य 26 करण्यं नाम विशेष्यतयैकद्रव्योपस्थापकत्वम् , अत्रापि चैकार्थी
स्वीक्रियते तहिं प्लक्षन्यग्रोधावुभावप्येकार्थी, लक्षशब्द उच्चाभावेन पूर्वपदस्य पृथक् स्वार्थानुपस्थापकत्वेनोत्तरपदेन सह
रितः, अर्थेन सह च निवृत्तः साम्प्रतं च न्यग्रोधशब्द उच्चार्यते 65 सामानाधिकरण्यमस्त्येव । अयैतदोषपरिजिहीर्षया यद्येवमुच्यते स चैकार्थ इत्येकवचनमेव प्रामोति, न तु द्विवचन-बहुवचने यत् वृत्तौ तु सर्वत्र सामानाधिकरण्यमुपपद्यत एवेति वाक्य- इति पक्ष-न्यप्रोधी प्लक्ष-न्यग्रोधा इति द्विवचन बहुवचनान्तविषय सामानाधिकरण्यमाधीयते, इह च दर्शनीया या मातेति । प्रयोगो ने प्राप्नोति तस्माद् द्विवचन बहुवचनान्तप्रयोगानुप30 वाक्ये नास्त्युभयोः सामानाधिकरम्यमिति दोषाभाव इति, ।
पत्या प्लक्षन्यग्रोधावित्यादावेकैोऽनेकार्थाभिधायीति मन्तव्यम. तदात्रापि न दोषः, अत्र हि लौकिक वाक्यं वदी च भूदी चेति | विनिगमनाविरहादुभयोरप्यनेकार्थत्वस्यचिस्यात् ।
70 तत्र नोभयोः सामानाधिकरण्यम् , अलौकिक च वाक्यं [ सहो- पुनरपि युगपदधिकरणवचनताया अनुपपत्तिं द्रढयतिकेरीदृशार्यबोधकत्वपक्षे ] पव्यौ च मृदयौ चेति, तत्र च वृत्ति- | "समुदायात् सिद्धम्" [वा०], समुदायात् सिद्धमेतत्, समानार्थकत्वमेवेति वाक्यविषयसामानाधिकरण्याभावात् दोषा- | किमेतत् समुदायात् सिद्धमिति ! द्विवचनबहुचनताऽप्रसिद्धिरिति 36 भाव इति। अथ द्वितीयदोषपरिहारमाह भाष्ये--यदप्युच्यते चोदितम् , तस्यायं परिहारः ।" इति । इति, तस्यायमाशयः-विप्रतिषिद्धत्वं नाम परस्परनिवर्तकत्वम् , द्वन्द्वेन समुदायरूपोऽयोऽभिधीयत इति द्विवचनबहुवचन-15 सर्वे एव शब्दा उच्चार्यमाणा अन्यशब्दार्थनिवर्तका एव, लक्षा- | सिद्धिरित्यर्थः, द्वन्द्वरूपसमुदायेनोद्भूतावयवमेदः समूहरूपोऽर्थः
ऽवगतेऽर्थादेव न्यग्रोधार्थों निवर्तत इति प्रक्षन्यग्रोधयोरपि प्लक्षादिशब्दक्रमोचारणेन यद्यपि क्रमेण बुध्यते, तथापि द्वन्द्व. समासो न स्यात् । अयात्र समासायकान्दाभिधेयत्वमुभयोरा- रूपैकनामजन्यबोधविषयतायाः द्वयोः सत्त्वेन द्विवचनाद्युपपत्ती 40 श्रीयते तहि शीतोष्णो इत्यादावपि द्वन्दूसमासस्पैक्संज्ञावलादे- । युगपदचने मानाभाव इति भावः ।