Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 186

१८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः । [पा० १, सू० १०१-१०२ ]
मेयायां वर्तते, श्यामाशब्दोऽपि तस्यामेवेत्यभयोरेकार्थवान्चित्वा
उपमेयं व्याघाद्यैः ।। देकार्थ भवति, 'यदोपमेये वर्तन्ते', इत्युक्त्या भूतपूर्वगत्योपमानत्वमावेदितं भवति, एवं च उभयोरेकार्थत्वे स्वीकृते च, पंव साम्यानुक्तौ । ३।१।१०२॥ .
द्भावोऽपि सिद्धो भवति-प्रकृतसूत्रेण समासे सति | त०प्र०-उपमेयवाचि नासैकाथै सामर्थ्यादुपमानवाचि5 'पुंवत् कर्मधारये" [ ३. २. ५७ } इति सूत्रेण मृगचपलादिधु, | भिर्व्याघ्राद्यैर्नामभिः सह समस्यते, साम्यानुक्तौ-न चेदुपपुंवद्भावो निराबाधं सिध्यतीत्यर्थः।
मानोपमेययोः साधारणधर्मवाची शब्दः प्रयुज्यते; स च 45 - पदकृत्यं पृच्छति-उपमानमिति किमिति-सामान्य- समासस्तत्पुरुषसंज्ञः कर्मधारयसंज्ञश्च भवति । व्याघ्र वाचिन उपमानेन सहवैकार्थ्यमिति तेनैव समासो भविष्यतीति / इव व्याघ्रः, पुरुषः स चासो व्याघ्रश्च-पुरुषव्याघ्रः,
प्रश्नाशयः, उारयति-देवदत्ता श्यामेति-अत्र हि देवदत्त-एवं-पुरुषसिंहः, पुरुषवृषभः, वृषभसिंहः, राज्ञी चासो 10 मुद्दिश्य श्यामात्वं विधीयत इति समासो नेष्टः, उद्देश्यविधेयवाच- व्याधी च-राजव्याघ्री, शुनी चासौ सिंही च-श्वसिंही;
कत्वे समासाभावात् , श्यामत्वस्य सामान्यवाचित्वमन्यत्र दृष्ट- अत्रापि कर्मधारयात् पुंवदावः । साम्यानुक्ताविति किम् ? 50 मादाय तत्प्राप्तिरिति तद्वारणायोपमानमित्यावश्यकमिति भावः । पुरुषव्याघ्रः शूर इति मा भूत्, इदमेव च प्रतिषेधवचनं पुनः पृच्छति-सामान्यैरिति किमिति-उपमानवाचिनः | ज्ञापकम् -प्रधानस्य सापेक्षत्वेऽपि समासो भवति, तेन
सामान्यवाचिनैवैकार्थ्यमित्यभिमानेन प्रश्नः, प्रत्यदाहरणद्वारो- राजपुरुषो दर्शनीय इत्यादि सिद्धम् । व्याघ, सिंह, ऋषभ, 15त्तरयति-अग्निर्माणवक इति-माणवको बालकः, अग्नि- वृषभ, महिष, चन्दन, वृक, वराह, हस्तिन, कुञ्जर, रुरु,
शब्दो लक्षणयाग्निसदृशपदः, सादृश्यमूलकोऽमेदाध्यवसायः, अत्र पृषत, पुण्डरीक, पलाविका, कञ्चा १५ । बहुवचनमाकृति- 55 माणवकशब्दस्य मेयवाचित्वेऽपि सामान्यधर्मवाचकत्वाभावान्न | गणार्थम् , तेन-वाग्वज्रः, मुखपद्म, पाणिपलवं, करकिसलय, समासः, एवमुत्तरत्रापि, गौर्वाहीकः इति गोशब्दोऽत्र गोसदृशे वदनेन्दुः, पार्थिवचन्द्रः, वानरवा, कुचकुम्भः, स्तनकलशावर्तते, सादृश्यं च जाड्येन, वाहीको मनुष्यजातिविशेषवाचकः,दयोऽपि भवन्ति । उपमान सामान्यैरेवेत्यवधारणेन विशेषण30(जाट इति प्रसिद्धः) शेषं प्राग्वत् । फालास्तंदला: इति फाल- समासे प्रतिषिद्ध समासविधानार्थं वचनम् ॥ १०२ ॥
शब्दो हलमुखगतलोहविशेष भूमिदारणसाधने, स चेह स्वसदृशे वर्तते, सादृश्यं च तैक्ष्ण्यादिना, शेष प्राग्वत् । पर्वता पला- | श० म०न्यासानुसन्धानम्-उपमेयं०। उपमेय-60 हकाः इति बलाहको मेघः, पर्वतशब्दः स्वसदृशे वर्तते, सादृश्यं मिति न खरूपग्रहणं, किन्तु अर्थपरम्, अर्थे च कार्यासम्भवात्
चोचैस्वरत्वादिना, शेषं प्राम्वत् । ननु 'सामान्यैः' इति वचनादनेन | तदाचिनि प्रतिपत्तिः, अनेनानुवर्तमानं 'नाम' इति विशिष्यत 25 मा भवतु समासः, विशेषगसमासस्तु केन निवार्यतामिति चेत् ? | इत्याह-उपमेयवाचि नामैकार्थमिति । यद्यपि सूत्रे 'उप
अत्राह-विशेषणं विशेष्येणेत्येवेत्यादि, अयमाशयः-शस्त्री | मानैः' इति नोपात्त, तथाप्युपमेयमुपमानसाकासमित्युपमेयशब्दः श्यामेत्सादावपि श्यामायाः शस्त्री प्रति विशेषणत्वस्यापि सम्भवाद- सम्बन्धिशब्दादादुपमानत्वं व्याघ्रादीनां गमयति, तेन विशेषा-65 समासः “विशेषणं विशेष्येण." [३. १. ८-१.] इत्यनेनैव नंभिधानेऽपि सामथ्यादुपमानैस्तैः समासो विज्ञायत इत्याहसिद्ध एव, न च तेन समासे श्यामशस्त्रीति स्यात्, श्यामाशब्दस्य सामर्थ्यादुपमानवाचिभिर्व्याघ्रादिभिर्नामभिरिति । 30 गुणवाचकत्वेन विशेषणत्वध्रौव्यादिति तद्वारणाय सूत्रमिद-न चेदुपमानोपमेययोः साधारणधर्मवाची शब्दः मावश्यकमिति वाच्यम्, उपमानोपमेययोः साधारणधर्मप्रतीतेर्वि- प्रयुज्यते इति-उपमानोपमेययोः साधारणधर्मः शौर्यादिवक्षितत्वात् श्यामशस्त्रीति प्रयोगे तद्भावात्,
सामान्यं, यदि तद्वाची शब्दो न प्रयुज्यते, एवं सति समासो 70 “अन्यथानुपपत्तिश्चेदस्ति वस्तुप्रसाधिका।
भवति, नान्यथा । अयमाशयः-उपमानोपमेयभावस्थले सामान्य। धुनोति दृष्टवैमत्यं सेव सर्ववलाधिका ॥ १॥" धर्मप्रतीतिरावश्यक्येव, तथा चानुक्तेऽपि साधारणधर्मे तत्प्रती35 इति श्रीहर्षोकरीत्या “प्रथमोकं प्राक्' [ ३.१.१४८.] इति | तिरस्तु, किन्तु यत्रोपमानगतगुणान्तरव्यक् छेदाय कश्चिद् विशेषशास्त्रबाधेन पूर्वनिपातसिद्धेः। एवं च सिद्धे सति लक्षणस्य विध्य- |
गुणं प्रतिपादयितुं शब्दप्रयोगस्तत्र समासो न भवति, 'साम्यार्थत्वासम्भवेन नियमार्थत्वमेव स्यात्, नियमाकारक्ष-उपमानस्य
नुत्तौ” इति विशेष्योक्तत्वात् । समासश्चेत् सामान्यवाचकैरेवेति, एवं चामिर्माणवक इत्यादाव- अथोदाहरणावसरे विग्रहं दशयितुं व्याघ्रशब्दस्योपमानवाच. रन्यादीनामुपमानत्वेन माणवकादीनां च सामान्यवाचकत्वाभा- | कस्य स्वसदृशपरत्वं प्रतिपादयति-व्याघ्र इव व्याघ्रः पुरुषः 40 वेन समासो न भवतीति ।। ३. १. १०१. ॥
| इति स चासौ पुरुषश्चेति विग्रहः, पुरुषव्याघ्रः इति