Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 188

१८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने, तृतीयोऽध्यायः । [पा० १, सू. १०२-१०३ ]
-
Arrivarw
"भाष्याब्धिः कातिगम्भीरः, क्वाहं मन्दमतिस्ततः। सिद्ध एवेति पुनरनेन समासविधानस्य वैयर्थ्यमाशङ्कर
छात्राणामुपहास्यत्वं यास्यामि पिशुनात्मनाम्" इति निषेधति-विशेषणं विशेष्येणेत्येव सिद्धे इत्यादिना, पद्ये 'अतिगम्भीर' इति सामान्यवाचकपदोपादानेऽपि भाषाधि- स्पर्धे परमिति पूर्वनिपातस्य विषयप्रदर्श-40 रिति समासो नोचित इति नव्याः; इह गाम्भीर्येण सादृश्यं न विव- नार्थमिति यत्र सूत्रोपाताचामेव मध्ये द्वयोः परस्परं
| समासस्तन्त्र परपठितस्य पूर्वनिपातो यथा स्यादित्येवमर्थमित्यर्थः । क्षितं, किन्तु विततदुरवगाहस्वादिनेति तस्य शब्दानुक्तत्वेन समास उचित एवेति दीक्षितः; परे तु नेहोपमेयसमासः किन्तु भाष्य
तदेव स्पष्टयति-अद्रव्यवाचिनोरनियमेन पूर्वापरभाव
प्रसक्ती पूर्वनिपातनियमार्थवचन मिति, अयमाशयःमेवान्धिरीतिरूपकालङ्कारविवक्षया मयूरव्यंसकादित्वात् समास
द्रव्यवाचकं प्रत्यद्रव्यवाचकस्य विशेषणत्वमेवेति तस्यैव पूर्व-45 इत्याहुः, स्थितस्य गतेरवश्यचिन्तनीयत्वादिति ।। ३. १. १०२.॥
निपातः, किन्तु यत्रोभावप्यद्रव्यवाचको तत्रानियमेन पर्यायेणोपूर्वा-ऽपर-प्रथम-चरम-जघन्य-समान-म
| भयोः पूर्वनिपातापत्ती एकरूपप्रयोगव्यवस्था न स्यादिति पूर्वादी
नामेव पूर्वनिपातः, तत्रापि यः परत्वेनेह सूत्रे पठितस्तस्यैव पूर्व10 ध्य-मध्यम-वीरम् । ३।१।१०३ ॥ निपातो यथा स्यादित्येवमर्थमपि, अन्यथोभयोर्विशेषणत्वेन सूत्र
त० प्र०-पूर्वादीनि नामान्येकार्थानि परेण नाना सह पठितत्वेन वा प्रथमोक्तत्वात् कस्य पूर्वनिपात इति नियमो न 50 समस्यन्ते, स च समासस्तत्पुरुषसंज्ञः कर्मधारयसंज्ञा भवति। स्यात्, पाठे कृते च परत्वेन पूर्वनिपातव्यवस्था सिध्यति । पूर्व पूर्वश्चासौ पुरुषश्च-पूर्वपुरुषः,एवम्-अपरपुरुषः, प्रथमपुरुषः, जरन् इति अत्रैकः प्रकृतसूत्रपठितः, अपरश्च "पूर्वकालैकसर्व
चरमपुरुषः, जघन्य पुरुषः, समानपुरुषः, मध्यपुरुषः, जरतू."[३. १. ९७.] इति पूर्वसूत्रपठितः, तत्रेतत्सूत्रपठित15 मध्यमपुरुषः, वीरपुरुषः । “विशेषण विशेष्येणै०" [३...। स्यैव पूर्वनिपातः परत्वात्, “विशेषणं." [३. १. ९६.] इति
९६.] इत्यादिनैव सिद्धे 'स्पर्धे परम्' इति पूर्वनिपातस्य सूत्रापेक्षं हि तत्र परत्वं ग्राह्यम्, एतदपेक्ष्यं तु पूर्वत्वमेव 155 विषयप्रदर्शनार्थमन्यवाचिनोरनियमेन पूर्वापरभावप्रसक्ती | वीरपूर्वः इति-अत्रोभयोरेतत्सूत्रपठितयोः समासे वीरशब्दस्य पूर्वनिपात नियमार्थ च वचनम्, तेन पूर्वजरन् , वीरपूर्व सूत्रे परतया पाठात् तस्यैव पूर्वनिपातः । पूर्वपटुरिति
पूर्वपटुः । कथमेकवीर इत्यादी वीरादेः परस्य स्पर्धे पूर्वनिपातो अत्रोभयोर्विशेषणत्वसम्भवः पूर्वशब्दस्य दिग्वाचित्वेन पटुशब्दस्य 20 न भवति ? बहुलाधिकारात् ॥ १.३॥
च गुणवाचित्वेन; पूर्वनिपातनियमार्थत्वे तु प्रकृतसूत्रस्याश्रीयमाणे ~rrrrrrrrrrrrrr ............ ...... पूर्वशब्दस्य सूत्रोपात्तत्वेन तस्यैव पूर्वनिपातः । कथमेकवीर 60 श० म० न्यासानुसन्धानम्-पूर्वापर० | इत्यादौ वीरादेः परस्य स्पर्धे पूर्वनिपातो न भवति? पूर्वादीनां समाहारः । सुगमः सूत्रार्थः । पूर्वश्चासौ इति, अयमाशयः-इह वीरशब्दः पठितः “पूर्वकालैक." पुरुषश्चेति विग्रहः, पूर्वपुरुषः इति समासः । पूर्वादि-१३. १. ९१.] इति सूत्रे चैकशब्दः, तस्य पूर्वत्वादेतत्सूत्र
शब्दानां केचिद् दिग्वाचकत्वमप्यस्ति, दिवाचकानां च पठितवीरशब्दस्यैव पूर्वनिपातो युक्तः पूर्वोकरीत्येति स कुतो न 26 संज्ञातद्धितोत्तरपदेष्वेव समास इति पुराभिहितं, तथापि भवतीति प्रश्नाशयः, उत्तरयति-बहुलाधिकारादिति-बहु-65 विशिष्येह गृहीतानां संज्ञातिरिक्तस्थलेष्वपि समास इति लभ्यते। लमित्येतस्याधिकृतत्वेनैतत् सूत्रमत्र न प्रवर्तते, ततश्च पूर्वसूत्रेण अतिदिशति-एवमिति, अपरपुरुषः इति समासः, अपर- | समासे एकशब्दस्यैव पूर्वप्रयोग उचित इति भावः । केचित् तु श्वासौ पुरुषश्चेति विग्रहः, प्रथमपुरुषः इति समासः, प्रथम- | नात्राय समासोऽपि तु एकेषु मुख्येषु वीरयते इत्येकवीर इति
थासौ पुरुषश्चेति विग्रहः; चरमपुरुषः इति समासः, साधयन्ति, तदपि बाहुलकवदिति न कोऽपि विशेषः । न च 30 चरमश्वासो पुरुषश्चति विप्रहः, जघन्यपुरुषः इति समासः, विशेषणसमासेनेव पूनोदीनां सर्वेषां समासः स्यादेव, पूर्वनिपात-70
जघन्यश्वासौ पुरुषश्चेति विप्रहः, समानपुरुषः इति । नियमोऽपि वाहलकादेव प्राप्त इति विशेष्यैषां समासविधायकानि समासः, समानश्चासौ पुरुषश्चेति विप्रहः, मध्यपुरुषः इति सूत्राणि व्यर्थीनीति शनीयम्, बहुलवचनमात्रेण न सर्वे प्रतिसमासः, मध्यश्वासौ पुरुषश्चेति विग्रहः, मध्यमपुरुषः इति पत्तारो यथोचितं लक्ष्याणि ज्ञातुं शक्नुवन्ति, ये किल सूक्ष्मबुद्धयस्ते
समासः, मध्यमश्वासी पुरुषश्चेति विग्रहः; वीरपुरुषः इति शास्यन्त्यपि, किन्तु मन्दबुद्धीनां कृते प्रपन्न आवश्यकः, तथा च 35 समासः, वीरश्वासौ पुरुषश्चेति विग्रहः ।
सामान्यं व्यापकं लक्षणमारभ्यते उदाहरणभ्यस्त्वेन, सर्वथा 75 इह पठ्यमानाः शब्दाः प्रायो विशेषणान्येव, तेषां च विशिष्य सूत्रकरणे गौरवप्रसङ्गात् ; मन्दमतिविनेयावबोधाय च "विशेषणं विशेष्येण ." [३. १. ९६.1 इत्येव समासः क्वचित् प्रपञ्चोऽपि समाश्रीयते ॥ ३. १. १०३. ॥