Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 210

.२०६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
[ पा० १ सू० ११६ ]
निपातनम् । निश्चितं च प्रचितं चेति विग्रहः, निश्वयपि । गतप्रत्यागतादौ विशेषणसमासे पूर्वपदत्वानियमः स्यात्, प्रचमिति च समासः, अत्र पूर्वोत्तरपदयोः क्रमेण निश्च प्रच इष्यते च गतस्यैव पूर्वपदत्वम्, तदर्थमिहैतदुपादानम्, इत्यादेशनिपातनम् । निष्कुषितं च निरस्त्वचं चेति । तदाह - पषु व्यवस्थित पूर्वोत्तरपदः समासः इति - "तं विग्रहः, त्वचशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति निश्चत्वचमिति च । नञादिभिन्नैः" [३. १. १०५. ] इत्यत्रेषदसमाप्तिद्योतिनो b समासः अत्र पूर्वोत्तरपदयोः क्रमेण निश्च त्वच इत्यादेश - | नवादयो विज्ञायन्त इति न तेन समासो विज्ञायते । ननु 45 निपातनम् | 'न कचिदुपयुज्यते' इत्यर्थके 'न भवति विशेषणसमासे सति क्रयाक्रयिकादिषु दीर्घत्वं कथं भवेदिति किञ्चन' इति वाक्ये - अकिञ्चनमिति समासः, निष्प्रयो- चेत् ! एवं तर्हि दीर्घविधिष्वेव पयेरन्, कथमिह समासतया जनमिति तदर्थः नास्य कुतोऽपि भयमस्तीति वाक्ये निपातनमतः पूर्वोत्तर पदव्यवस्थार्थमिह निपातनम्, तदन्तर्गतअकुतोभयमिति समासः नञ् नाम्रा समस्यते, अत्र समुदा- तया दीर्घत्वादिकमपि ज्ञेयम् । 10 यस्यानामत्वात् नञ्समासाप्रवृत्तावनेन समासनिपातनमिति ।
गणसूत्रान्तरमाह--" शाकपार्थिवादयः" इति एते च 50 मयूरव्यंसकादयो वेदितव्याः | 'शाकपार्थिवादयः' इत्यत्र 'एषु व्यवस्थित पूर्वोत्तरपदः समासः इत्यस्यान्वयं कुर्वन्ति केचन,
›
1
अथ गणसूत्रान्तरमाह – गतप्रत्यागतादयः इति-गतप्रत्यागतादयश्च शब्दा मयूरव्यंसकादयो वेदितव्याः । गतं च प्रत्यागतं चेति विग्रहः, गतप्रत्यागतमिति च समासः, एकदेशस्य गतत्वमपरस्य प्रत्यागतत्वामिह ज्ञेयम्, यद्वा यदेव व्यवस्था - उत्तरपदलोपरूपा जाता यत्र तद् व्ययस्थितं तादृशं 15 गतं तदेव प्रत्यागतम्, पूर्वापरकालविवक्षा नास्ति, अतिदिशति पूर्वपदम् उत्तरपदं च प्रातिविकरूपेण व्यवस्थितम् नहि एवमिति, यातानुयातमिति समासः, यातं चानुयातं वेति । शाकत्राह्मणादयः स्वमत्या प्रयोक्तुं शक्यन्ते इति व्याख्यान्ति च । 55 विग्रहश्च । क्रयश्च स ऋयिका च सेति क्रयिका इति । अथ शाकपार्थिवसमासे त्रिधा विग्रहो भवति, पार्थिवशब्दश्च विज्ञायते, तत्र यथेमावुपपद्येते तथाह - महान् क्रयः इत्या- द्विधा सिध्यतीत्याह-शाकप्रियः इत्यादिना, शाकं प्रियं यस्य दिना, महान् ऋयः इति स इहाल्पार्थककयिकाशब्दसान्नि | शाकप्रियः, शाकप्रियश्वासौ पार्थिवश्चेति शाकपार्थिवः, अत्र 20 घ्यात् क्रयशब्देनोच्यत इत्यर्थः, अल्पः क्रयिकेति - अल्पो यः निपातनात् प्रियशब्दस्योत्तरपदस्य लोपः, शाकं भुङ्क्ते इति शाकभोजी, स चासौ पर्थिवश्चेति शाकपार्थिवः, अत्रापि भोजीत्युत्तर- 60 क्रयः स क्रयिकाशब्देनोच्यते, क्रयशब्दादल्पार्थे कः, तदन्तःस्वाभाव्यादेव स्त्रियां वर्तत इत्याप्, इत्थं च भिन्नार्थतायामुभय- पदस्य लोपः, शार्क प्रधानमस्य शाकप्रधानः, स चासौ प्रयोग:, पर्यायार्थतायामन्यतरेण कृतत्वादितरस्याप्रयोगः, यथा पार्थिवचेति शाकपार्थिवः, उत्तरपदस्य प्रधानस्य लोपः, पृथोरपयमिति पृथुशब्दादपत्यार्थेऽणि पार्थिवः, यद्वा पृथिव्यां ईश्वर चानयोः सामानाधिकरण्यं भवति तथाह-क्रयावयव25 योगात् क्रयः, क्रयिकावयवयोगात् क्रयिकेति इति पृथिवीशब्दात् “पृथिवी सर्वभूमे.” [ ६.४.१५६.] इत्यत्रि पार्थिवः । कुतपवस्त्रः सौश्रुतः इति विग्रहः, कुत्तिः सौत्रः, 65 ततः "भुजिकुति" [ उणा० ३०५ ] इति किति अपे - कुतपश्छागलोनां कम्बल आस्तरणं श्राद्धकालश्च स वनं कुतपवस्त्रः, “कुतपं मृगाजिनम्, गोरोममयं केचित् कम्बल कुतपं विदुः तद् वखं यस्य इति लघुन्यासः केचित्तु दीर्घत्वम् । अतिदिशति-एवमिति, पुटापुटिका इति समासः कुतपस्थाने कुतुपशब्दं वदन्ति, सौश्रुतशब्दसाधनामाह - 70 समुदायः, पुटखासौ पुटिका चेति च विग्रहः महान् पुटः, सुश्रुतोऽपत्यं सौश्रुतः इति, उत्तरपदस्य वस्त्रस्य लोपे अल्पः पुटिका, शेषं प्राग्वत् । फलाफलिका इति समासः, कुतपसौश्रुतः इति समासः, अजापण्यः तौल्वलिरिति समुदायः, फलं च तत् फलिका चेति विग्रहः, महत् फलम्, विग्रहः, अजा पण्यं यस्य सोऽजापण्यः, तुल्ललस्यापत्यं तौल्वलिः, 38 अल्पं फलिका, शेषं प्राग्वत् । मनोन्मानिका इति समासः, पण्यशब्दलोपे अजातौल्वलिरिति समासः, पण्यशब्दस्थाने समुदायः, मानं तत् मानिका चेति च विग्रहः, महत् मानम्, पुण्यशब्दं पठन्ति केचित् अवतौत्वलिरिति पुंवद्भाव इत्येके, 75 अल्पं मानिका, शेषं प्राग्वत् । अपरे त्वेवमाहुः- अल्पः क्रमः तत्र " पुंवत् कर्मधारये” [ ३.२.५७ ] इति पुंवद्भावः क्रयः, , महान क्रयः ऋयिकेति क्रयाकायिकेति भवतीति । अन्ये स्त्रीलिङ्गे उत्तरपदे उच्यमानो दुर्लभः, स यदीष्यते मृगक्षीरापुनरेवमाहुः-अल्पः क्रयः, महान् क्रयः, तयोः समासे ततः । दिल्वेन वेदितव्यः, “ड्यापो बहुलं०” [ २.४.९९.] इति वा 40 स्वार्थिके के समासः स्त्रीलिङ्ग इति तत आपू, एवं पुटापुटिका | ह्रस्वः । यष्टिप्रहरणो यो मौद्गल्यः इति विग्रहः, यष्टिः
कयऋयिका समुदायो यस्तत्रावयवेषु वृत्ताः शब्दाः समुदायेस्वपि वर्तन्त इति क्रयक्रयिकाशब्दयोर्वृत्तिरस्तीति सामानाधिकरण्योपपत्तिः, अत आह-क्रयश्चासौ ऋयिका चेति-अयं च विग्रहः, क्रयाक्रयिका इति च समासः, अनेन किमुच्यत 30 इति स्पष्टयति-समुदायः इति निपातनात् पूर्वपदस्य