Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 44

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः । [पा० १, सू० १८]
'वनस्पतिवृक्षः शिंशपाः, प्रत्ययस्तद्धितो द्रिः' इति च, येन यन्त्र बहुव्रीहि-तत्पुरुषाद्यधिकारान्तर्गतसमाससूत्राणां न नाप्राप्तिन्यायेन विध्यन्तरेषु बहुव्रीह्यादिसंज्ञासु पश्चादिहापि कश्चित् | प्राप्तिः, यत्र चैकार्थतया विशेष्यविशेषणभावावगाहिनी बुद्धिर्न तदा मन्येत-बहुव्रीधादिसंज्ञाभिः समाससंज्ञा बाध्येतेति, समास- दृश्यते तत्र प्रकृतसूत्रेण समास इति लक्षण[विधिसूत्राझीकारसंज्ञः सन् बहुव्रीह्यादिसंज्ञो भवतीत्यतः समास इत्यधिक्रियते, । फलम् , अधिकारत्वफलमपि पूर्वमुक्तमेव । तानि फलानि दर्श5 अथवा 'नाम नाम्नैकार्थ्ये बहुलम्' इति शेषापेक्षमेवेदमुच्यते- यति-विस्पष्टं पटुरित्यादिना । विस्पष्टं पटुरिति-इत्थं-45 अधिकारश्चेति, न 'समास' इत्येतदपेक्षमिति । तथा च- रूपानुगते योगे 'विस्पष्टपटुः' इति समास इति दर्शयति ।
"संज्ञा च परिभाषा च विधिनियम एव च । विस्पष्टशब्दात् पटुशब्दाच सौ *अन्तरज्ञानपि विधीन् बहिरङ्गा - अतिदेशोऽधिकारश्च षड्विधं सूत्रलक्षणम् ॥" लुम् बाधते इति “ऐकायें” [ ३. २. २८.] इति लुस्विषये इत्युक्तदिशा षट्विधसूत्रेषु मध्ये सूत्रमिदं वैविध्यमाश्रयतीति भावः । कार्यान्तरप्रतिबन्धात् 'विस्पष्ट सि पटु सि' इति स्थिते 'स्याद्यन्तं 10 ननु नैतद् युक्तम्-षड्विधमिति विधापदस्य मिथोविरुद्धनाना- स्याद्यन्तेन' इति मते समाससंज्ञा प्रवर्तते, 'नाम नाम्ना' इति 50
धर्मवृत्तिसंख्याप्रकारकर्मिविशेष्यकबोधप्रयोजकवाक्ये क्रियायोग स्वमते तु "ऐकायें" [ ३. २. २८.] इति स्यादेर्लोपे समासएव प्रयोगो दृश्यते, यत्र विभाजकधर्माणा वैयधिकरण्यमिति संज्ञा प्रवर्तते, प्रवृत्ते वान्तरङ्गे विधौ परिनिष्पन्नयोरपि पदयोः सकलतात्रिकसम्मतः पन्थाः, यथा-स्यादिविभक्तिः सप्तविधेति | समाससंज्ञायां कृतायां तत एव *अन्तरमान्० * इति कार्य
प्रथमादयः पृथगेव विभक्तित्वेन विज्ञायन्ते, न तत्रैकत्र प्रथमा-निवृत्त्या "विस्पष्ट सि पटुसि' इति निवेश्यैव बहिरङ्गापि स्यादेखेंब 16 त्वादीनामेकाधिकस्य समावेशो भवति, यतः स्यादिविभक्तित्व- भवति, अन्यथा 'राज्ञः पुरुषः-राजपुरुषः' इत्यादि न सिध्येत् 1 56
समनियतं वस्तविशिष्टान्यत् सप्तत्वं सप्तविधपदार्थः, एवमेव सत्र- नन चेह "विस्पष्टस' इति पटः' इत्यस्य विशेषणं. तत्र त्वसमनियतवस्तुविशिष्टान्यषट्त्वं षद्विधशब्दार्थः, वस्तुवैशिष्टयं । “विशेषणं विशेष्येणैकार्थ." [३. १. ९६.1 इति किं न च. खवृत्तित्व-स्खेतरवसमानाधिकरणवस्तुवृत्तित्वोभयसम्बन्धेन, सिध्यति. यत इदमिहोदाहरणं स्यात् ? उच्यते-सामानाधिवस्तुविशिष्टं यत् तदन्यत्वं वस्तुविशिष्टान्यशब्दार्थः । अत्र प्रथमा- करण्याभावात् , तथाहि-पटुशब्द इह पटुत्व विशिष्टे द्रव्ये वर्तते, 20 त्वाकधर्म परित्यज्य षट्त्वसंख्यया, एवं सित्वप्रथमात्वादिधर्मा-विस्पष्टशब्दस्तु पशब्दप्रवृत्तिनिमित्ते पटुत्वे उपाधी वर्तते,60
नादायाष्टत्वसंख्यया स्यादिविभक्तिर्विभाजयितुं न शक्यते, षट्त्वे | अतोन सामानाधिकरण्यम्, तदभावात् सत्यपि विशेषणविशेष्यस्यादिविभफिसमनियतत्वाभावः, त्यक्तविभको खाश्रयत्वसम्ब-भावे न समासः, स हि विशेषणविशेष्यभावं सामानाधिन्धेन षट्त्वस्यासत्त्वात्, स्यादिविभक्तित्वस्य सत्त्वेनासमनियत- करण्यं च समुदितमपेक्षत इति तेनासिद्धेरुदाहरणम् ।
त्वात् ;नाप्यष्टत्वसंख्यया, तत्र समनियतत्वे सत्यपि वस्तुवैशिष्टय- विपूर्वात् "स्पशिण ग्रहण-ग्लेषणयोः” इत्यंतः के “णी 25 स्यापि सत्त्वेन तदन्यत्वाभावात्, तथाहि-वस्तु सित्वधर्मः, । शान्त-दान्त."[४.४, ७४.1 इति निपातनाद् 'विस्पष्ट' 65
तदितरत्वमष्टत्वे, एवं वस्तु सित्वं, तदितरत् तत्समानाधिकरणं | इति, "पट गतौ” परति दाक्ष्यमिति "भृ-म-तृ." [ उणा. प्रथमारवं, तवृत्तित्वमपीति न दोषः। सप्तत्वं कथमपि वस्तुविशिष्ट ७१६.1 इत्यप्रत्यये-'पटु' इति, पटुशब्दः पटुत्वगुणविशिष्टं न स्यात् प्रथमात्वादिसप्तधर्माणा वैयधिकरण्यात्, इतरेषां गुणिनमाह, तदेकदेशे पटुत्वे प्रकटरूपस्य विस्पष्टशब्दार्थस्यान्वयः, सित्वादीनां चस्तुपदेन ग्रहणे तदतित्वमेव प्रथमात्वादिनिष्ठसप्त- अत एव पटुत्वान्वयि क्लोवत्वं प्रथमान्तेन नपुंसकेन "विस्पष्टम्' 30 त्वस्य नेति ताशसप्तत्वं संख्यादीनामिति सप्तत्वसंख्याविभाज- इत्यनेन योतितम. विस्पष्टं यत् पटुत्वं तद्वानिति विस्पष्टपटु-70
कोपाधिः। सूत्रनिष्ठसंख्यात्वादिधर्मवृत्तिषट्वं तु सूत्रत्वसमनियत- | शब्दस्याओं भवति । मपि वस्तुविशिष्टमेव, वस्तु अधिकारत्वं तदृत्तित्वम् , अधिकार
भावकार। ननु पटुशब्दो यथा मुख्यतया गुणिनमाह तथा गौणतया त्वेतराऽधिकारत्वसमानाधिकरणं प्रकृतसूत्रगतत्वाद् विधित्वं, । गुणमप्याह. विस्पष्टशब्दश्चाभेदेन गुणविशेषणमिति विशेषण
सतित्वमेव घटत्वस्य न तु तदन्यत्वमिति षट्त्वसंख्या 'षधि विशेष्यभावात सामानाधिकरण्याच कार्य न कर्मधारय इति चेत् ? 35 सूत्रलक्षणम्' इति रूपेण विभाजिका न स्यात्, एकस्यास्य उच्यते-गाणे विशेषणस्यान्वयादु विशेषणविशेष्यभावस्यापि 76
सूत्रस्योभयसूत्रत्वामीकारे, इति चेत् , न-*प्रत्युच्चारणं शब्दो | गौणतया मुख्यस्य सामानाधिकरण्यस्य विरहात् "विशेषणे भिद्यते इति पक्षमनुसृत्य "नाम नाम्नेकार्ये समासो बहुलम्" विशेष्येणे. ३.१.५ इति कर्मधारयाप्राप्तिरिति प्रक्त[३. १.१८.] इति सूत्रमावलैक विधिसूत्रमपरमधिकारसूत्रमिति | सूत्रोदाहरणत्वमस्य, एवमप्रेऽपि, समासस्यापि “अधातुविभक्ति
प्रकल्पनात् , भेदानीकारादेव सूत्रस्य षट्त्वसंख्या विभाजिकेति वाक्यमर्थवन्नाम"१.१.२७.1 इति नामत्वाद् यथायथं 40 सिद्धम्।
स्थादयो झेयाः सर्वत्र, प्रकृते सौ विस्पष्टपटुरिति ।
80