Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 91

[पा. १, सू. ३९]
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
८७
हुशब्दो लोके प्रकाशत इत्यर्थः इति, 'इति तद् अहो' | सहस्य सादेशः, "धुरोऽनक्षस्य" [५. ३. ४७.] इति समा- 40
यानि शब्दप्रथा द्योतयन्ति, ततः सिः, भद्रबाहुशब्दाच सान्तेऽति 'सधुरम्' इति । शब्दशक्तिखाभाव्यादन्यपदार्थेऽयं सिः, तयोः समासः, 'प्रथते [ प्रकाशते] भद्रबाहुः' इत्यस्वपद- समासः-सचक्रमित्यादि। विग्रहः, भद्रबाहुः-भद्रबाहुशब्द इत्यर्थः, स्वपदविग्रहो नास्ति
अथ सम्पत्पदार्थमाह-सहगर्थे इति, सव्रतमिति समासः, इनित्यसमासत्वात् ।
तदर्थमाह-व्रतस्य सदृशमित्यर्थः इति, अतिदिशति-पव___ अथवा 'भद्रबाहोः प्रथा' इति विग्रहः, अत्रापीह विग्रहवाक्य मिति, सशीलम, सकिखि, सदेवदत्तमिति-इमे 45 एव प्रथेत्येतत्वत्वजनितव्यतिरेके भयाही षष्टी, समासस्तु- समासाः, एषामयमर्थः-शीलस्य सदृशं, किख्याः सदृशं, देवइत्यादिभिर्भद्रबाहुशब्दस्य प्रथमान्तस्यैव, इत्यादयो हि द्योतकाः, ! दत्तस्य सदृशमिति, एषु किं कार्यान्तरं जातमित्याह-अव्ययी
न ते स्वसम्बन्धिनि व्यतिरेकं जनयन्ति, यथा प्लक्षश्च न्यग्रो- | भावे सहस्य सभावः इति-"अकालेऽव्ययीभावे"। ३.२. 10 धश्चति चशब्द इत्येके ।
| १४६. ] इति सूत्रेण सहशब्दस्थाने 'स' इत्यादेशः कर्तव्यो- अन्ये पुनराहुः-द्योतका अप्यन्यवृत्तौ वाचका भवन्ति, | ऽव्ययीभावे इत्यर्थः, कितिः-कालगोत्रविशेषः, शृगाली च, 50 यथा-निष्कोशाम्बिः, अतिखट्टः, प्रकटः, निकटः, तथात्वम्, तत्सद
मास्विः अतिखट प्रकट किट तशा तत्सदृशी 'लुंकडी' इत्यर्थः । अन्यथात्वमिति, अव्ययीभावेऽपि सत्ववृत्तिता दृश्यते, उपकु-- सहगर्थे उदाहर्तुमाह-सम्पत्-सिद्धिरिति- सम्पत्' शब्दः म्भादागतम् , उपकुन्भेन कृतम् , उपकुम्भे निधेहीति, नान्य- सिद्धौ निष्पतौ सम्पन्नार्थे वर्तते' इत्यवचूरिः, “सिद्धिरात्मभाव18थेयं सत्त्वविभक्तिरुपपद्यते, अतो वृत्तिशक्त्यनुसारेण भद्रबाहु- निष्पत्तिरिति सिद्धिः समृद्धेरन्या" इति लघुन्यासः, अत्र शब्दात् षष्टी, “पठ्ययत्ना." [ ३. १. ७६.] इति समासे प्राप्ते
प्रभाचन्द्रः- "किं सम्पत् समृद्धिरेव न भवति येन पृथगुपादी- 58 "तृतार्थपूरणाव्यया." [३. १. ८५.] इति प्रतिषिद्धेऽयं समासः, एवमन्यत्रापि प्रक्रियार्थ चिन्ता. अविभक्तिकस्यैव न यते ? इत्यत आह-सम्पद्-अन्यूनत्वमिति, अन्ये “सम्पत्
समासः, 'भद्रवाहुशब्दो लोके प्रकाशते' इत्यनेन शब्दप्रथा सम्पत्तिः संसिद्धिनिष्पत्तिः” इत्याहुः, अनुरूप आत्मभाव 20 ख्याति दर्शयति ।
इत्यपरे, खावस्थायाः प्रत्यासत्तिरिति केचित्" इति [शाकटायना'इतिभद्रबाहु, तद्भद्रबाहु' इति शब्दाभ्यास उच्यते, भद्- | मोघवृत्तिन्यासे ] । उदाहरति-सब्रह्म साधूनामिति-सत्रवाहुशब्दस्य ह्यतो लोके पुनः पुनर्जनरावृत्तिः प्रतीयत इति ह्मेति समासः, तदर्थमाह-सम्पन्नं ब्रह्मेत्यर्थः इति, सहशब्दो 60 केचित् , अत्रापि शब्दप्रथा विद्यत एव ।
यद्यप्यन्यत्र सम्पदि न दृष्टः, तथापीह वृत्तौ दृश्यते, यथा अथ 'युगपद्' इत्यस्यार्थमाह-युगपद-एककालार्थः। निष्कोशाम्पिरित्यादी निरादयः कान्ताद्यर्थे, इति सहशब्दस्य 25 इति-'युगपत् शब्द एककालार्थकः, एककालं समकालम् , ब्रह्मशब्देन समासः, सम्पन्नं ब्रह्म ब्रह्मणः सम्पदिति वा विग्रहः,
उदाहरति-सचक्र धेहीति-सचऋमिति समासः, अर्थप्रदर्श- | ननु 'पूर्वपदार्थे' इत्युच्चरिते तत्र कथं सम्पन्नं ब्रह्मेति विग्रह; ?, नाय विग्रहमाह-चक्रेण सहककालं चक्राणि वा अत्रापि-सम्पन्नम् , किम् ? ब्रह्मेति सम्पन्नार्थस्य विशेष्यत्वोपप-65 युगपद्धेहीत्यर्थः इति-चक्रेण सह एककालमन्यदपि वस्तु । त्तेरदोषः, सम्पन्नेऽपि वृत्तौ सम्पदुपसर्जस्य सम्पन्नत्वात् सोप
धारय, चक्राणि वा एककालं-समकालं धारयेति भावः, अत्र | सजेनवृत्तः सम्पदि वृत्तिः, ब्रह्मणः सम्पदिति वृत्ती प्रदर्शनमात्र30 प्रथमवाक्ये चक्रस्य तदन्यवस्तुनश्चैकस्मिन् काले धारणम् , | मनुपसर्जनत्वमविवक्षितम् , एवमन्यत्रापि । अतिदिशति-पव
द्वितीयवाक्ये चक्राणामेव प्रकृतानामेकस्मिन् काले धारणमिति मिति,सवृत्तं मुनीनामिति-सवृत्तमिति समासः, सम्पन्नं वृत्तं विशेषः, प्रथमवाक्ये 'चक्रेण सह' इति स्वपदविग्रहो नोचितो | वृत्तस्य सम्पदिति वा विग्रहः, सक्षत्रमिक्ष्वाकूणामिति-10 नित्यसमासत्वादिति द्वितीयवाक्यप्रदर्शनपित्ये के. अतिदिशति- | सक्षत्रमिति समासः, सम्पन्नं क्ष क्षत्रस्य सम्पदिति वा विग्रहः. एवमिति, सधुरं प्राज इति-सधुर मिति समासः, धुरा | क्षत्रशब्दः क्षत्रियोचितमपरः, सम्पदि सहयोगे: “सहाथै" सहककालं धरो वा यगपत् प्राजेति तदर्थः. प्रपूर्वात "अज | [ २. २.४५. इति तृतीया भवतीत्युत्तरपदेन तृतीयान्तेन. क्षेपणे' इत्यस्य पञ्चम्या मध्यमपुरुषैकवचने 'प्राज' इति रूपं, समासः, सम्पन्ने प्रथमान्तेन समासः प्राग्वत् सहस्य सभावः । वहनक्रियायां प्रेरयेति तदर्थः, शकटाक्षेण सहान्यद् वस्तु, | अथ साकल्यपदार्थमाह-साकल्यम्-अशेषतेति-कला 75 प्रकृतानि शकटाक्षाणि वा एककालं वहन क्रियायां प्रेरयेति | अवयवाः, कलाभिः सह वर्तत इति सकलं, तस्य भावः फलितार्थः, “अकालेऽव्ययीभावे" [ ३. २. १४६.] इति । साकल्यम् , अशेषतेति तत्पर्यायः, उदाहरति-सतृणमभ्यव.