Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 125

[पा० १, सू० ६३-६४ ] कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते'
१२१
anamairan.
तया द्वितीयान्तेन नाम्नेति, तत्सन्नियोगे च तत्पुरुष- द्वितीयायाः प्राप्तापन्नशब्दाभ्यां पक्षे परत्वार्थमिदं वचनम् ॥ संज्ञासन्नियोगे पुनः, एष चार्थः, अनयोरन्तस्य प्राप्तापन्नशब्द- | ३. १. ६३. ॥ योरन्तस्य, अत अकारो भवति. अथ 'प्राप्त आपन्न
amernmnmamimmmmmmmminni इत्येतयोरन्तेऽकारोऽस्त्येव किमकारविधानेनेति न शङ्कयं,
१।६४॥ 15*नाममहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम् इति न्यायेन 'प्राप्ता आपन्ना' इत्यावन्तयोरपि प्रहगात् तत्र च नाकारोऽपि तु
| त० प्र०-'ईषद्' इत्येतदव्ययं गुणवचनैर्नामभिः सह आकार इति तदर्थमकारविधानमावश्यकम् , एतदेव सविग्रह
समस्यते, तत्पुरुषश्च समालो भवति, ये गुणे चर्तित्वा तद्योगे 45 मुदाहरणमुखेन सूचयति-प्राता जीविकामिति विग्रहः,
गुणिनि वर्तन्ते ते गुणमुक्तवन्तो गुणवचनाः । ईषद् अल्पं प्राप्तजीविकेति समासः, प्रथमोक्तत्वात् प्राप्ताशब्दस्य प्राग् ।
| पिङ्गल:-ईषत्पिङ्गलः, एवम्-ईषत्कडारः, ईषद्विकटः, ईषदु10निपातोऽन्तस्य चादादेशः, एवम्-आपन्ना जीविकामिति ।
अतः, ईषद्क्तः । गुणवचनैरिति किम् ? ईषत्कारकः, .
ईपदार्यः, गणैः क्रियया वा हीनो गार्य एवमुच्यते । विग्रहः, आपन्नजीविकेति च समासः, यत्र तत्पुरुषसंज्ञाया ।
| समासे तद्धित-काम्य-समासान्तराणि च वसाधादेशाभावा- 50 विशेषतः फलं तदुदाहरति-प्राप्तगवी, आपनगवीति
दयश्च प्रयोजनम्-ईपत्पिङ्गलस्येदम्-ऐषत्पिङ्गलम् , ऐषत्पिनसमासाविमौ, प्राप्ता गाम् , आपन्ना गामिति विग्रही, स्त्रीति
लकाम्यत् ; कोपेनेषद् रक्तः कोपेषद्क्तः, ईषरिपङ्गल ! युष्माविशेष्यम् , अत्र "गोस्तत्पुरुषाद् [५. ३. १०५.] इति
कमथो पुत्र इति ॥ ६४॥ 15 समासान्तोऽद, स्त्रीविशेषणत्वात् टित्त्वात् “अणजे." [२. |
४.२०.] इति हीश्च । प्रकृतसूत्रस्य न केवलं स्त्रियामेव प्रवृत्तिः, | श० म० अनुसन्धानम्-ईषद्गुण० इति । ईषदिति किन्तु पुंसि फ्लीबे चापीति तत्रोदाहरति-प्राप्तो जीविकामिति । गुणवचनैरिति च विशेषोपादानाद् द्वितीयेति श्रितादिभिरिति 55 विग्रहः, प्राप्तजीविकः इति च समासः, अत्र “गोश्चान्ते." | च निवर्तते, नामेति नाम्नेति चानुवर्तते, तत्र 'ईषद्' इति
[२. ४. ९६. ] इत्यन्तस्य हस्वः, एवम्-आपनो जीविका- ! नामेल्यस्य 'गुणवचनैः' इति च नाम्नेत्यस्य विशेषणम् । ईषदि. 20मिति विग्रहे-आपन्नजीविकः इति समासः, प्राप्तगवः इति ! त्येतदव्ययमिति-अनेन गुणवचनैर्योज्यमानं प्रतिपदोक्तम-. समासः, प्राप्तो गामिति विग्रहः, अत्र प्राग्वदट् समासान्तः, पुंसि व्ययं दर्शयति, न तु “ईषत् उच्छे” इत्यस्य शत्रन्तं विपरीतं उदाहृत्य क्लीबे उदाहरति-प्राप्तं जीविकामिति विग्रहः, प्राप्त- | गृह्यते । गुणवचना इत्यस्य द्विधा व्याख्यानं-ये गुणमुक्तवन्तस्ते 60 जीविकमिति समासश्च, अत्रान्तस्य प्रागिव हस्तः, एवम्-आपन्नं | गुणवचनाः' इति ‘यैर्गुण उक्तस्त गुणवचनाः' इति च, तत्र
जीविकामिति विग्रहे-आपन्नजीविकमिति समासः,कुलमिति प्राचां प्रसिद्धिमनुरुध्याह-गुणमुक्तवन्तो गुणवचनाः इति, 25 नपुंसकार्थाभिव्यक्तये तद्विशेष्यमिति । अद्वचनं स्त्रीलिङ्गार्थ- | एतदर्थ स्पष्टयति-ये गुणे वर्तित्वा तद्योगाद् गुणिनि मिति-प्राप्ता आपन्ना' इति यो स्त्रीलिङ्गी प्राप्तापनशब्दौ तदर्थम् | वर्तन्ते इति-ये शब्दाः कदाचिद् गुणे वर्तन्ते कदाचिच "अच' इत्यद्वचनम्, तत्र ह्यद्वचनामावे आकारः भूयेत, पुंन- गुणयोगाद् गुणिनि द्रव्ये वर्तन्ते, यथा-पटस्य शुको गुणः,65
सकयोस्त्वकारान्तावेव ताविति न तदर्थमद्वचनं कर्तव्यम् , शुफ़ रूपम् , शुक्ल: पटो द्रव्यमिति, तत्र यदा गुणिनि द्रव्ये तकारोऽकारनिर्देशाभिव्यक्त्यर्थः, असति तकारे 'तया च' इत्यु- वर्तन्ते तदा गुणवचना उच्यन्ते; गुणे वर्ति स्वेति गुणमात्रे या 30 च्यमानेऽकारः संदिह्येत; अथ सविभक्तो निर्देशः 'तयाच' इति वृत्तिः ‘पटस्य शुकः इति सोच्यते, या वानागृहीतविशेषणा
तदा तत्रात्र को विशेषः । ननु तत्पुरुषः समासः पूर्वेण सिद्धः, विशेष्ये बुद्धिरिति द्रव्यवृत्तावपि गुणे वृत्तिरपाद्रियते सा वा । श्रितादिषु हि प्राप्तापन्नशब्दौ पठ्येते, किमर्थमिदं वचनमित्यत | "बहुलम्" [५. १. २.] इति कर्तयनटि 'वचन' इति, ततः 70 आह-श्रितादित्वादनयोरित्यादि-पूर्वेण सिद्धस्तत्पुरुषः, किन्तु षष्ठीसमासे 'गुणवचनाः' इति भवति, यद्यप्यनटा भूतार्थता
तत्र द्वितीयेति द्वितीयान्तं प्रथमोक्तं भवतीति "प्रथमोक्तं प्राक" | नोच्यते तथापि वचनग्रहणसामात् भूतप्रतिपत्तिः, यदि हि 35 [ ३. १. १४८.] इति पूर्वनिपातः स्यात्-जीविकाप्राप्तः, जीवि- | गुणवचना इति गुणवत्ता उच्येरन् तदा गुणवचनम नर्थकं,
कापन्न इति, न च परनिपातः, इप्यते च परनिपातः, न स गुणेनैवेत्येपोच्येत, तत्र गुणे कार्यासम्भवात् तत्र वर्तमाने विनानेन सिध्यति, सति त्वस्मिन् वचने प्राप्तापनाविति प्राप्ता- | शब्दे संप्रत्ययः स्यात्, 'गुणमुक्तवन्तो गुणवचनाः' इति च 75 पन्नशब्दो प्रथमोक्ती भवतः, तत्र तयोः पूर्वनिपातः स्यात् , ! पूर्वाचार्य प्रसिद्धिः, तत्प्रसिझ्या चेहोपादानमित्ययमों लभ्यते । द्वितीयान्तस्य परनिपातः, सं च पक्ष एव भवति, पूर्वेण हि अपरा व्याख्या-'यैर्गुण उक्तस्ते गुणवचनाः' इति यैरिति कर्तरि 40 समासे विपर्यासः, अन्यथा तयोः धितादिपाठानर्थक्यादिति । तृतीया, शब्दा हि स्वव्यापारमुक्ति प्रति कर्तारो भवन्ति,
१६ सिद्धहेमचन्द्र