Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 157

[पा० १, सू० ८९-९०] कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
opanaPAPAPAANUARYAnnnnnnnurune
AAAAAAmarAmAhAAIAN
१८.] इति नाम्नि सप्तम्या अलुप् । ऋणे अधमः इति गुणाः, गुणोद्भावनं च पूजेति पूजार्थावगतिरिति । केचित् विग्रहः, अधमर्ण इति समासः, ग्राहक इत्यर्थः, ऋणे उत्तमः स्वीदृशं सूत्रमनारभमाणाः शौण्डादेराकृतिगणत्वेन समरे 40 इति विग्रहः, उत्तमर्ण इति समासः, दायक इत्यर्थः, राज- | सिंह इति विग्रहे समासं विधाय सिंहादिशब्दार्थस्य विशेषे दन्तादित्वात् परनिपातः इति-ऋणशब्दस्य राजदन्तादि- | बाधात तस्य सादृश्ये लक्षणामाश्रित्य पूजार्थावगतिं मन्यन्ते5गणे पाठात् परनिपातः, अन्यथा सप्तम्यन्तस्य प्रथमोक्तत्वात् । सिंहो माणवक इत्यादाविव । वस्तुतस्तु-शौण्डादिषु सादृश्यगर्भिपूर्व एव' निपातः स्यादित्यर्थः ॥ ३. १. ८८.॥
तार्थकाक्षपदोपादानेन प्रकृते तथोपपादनेऽपि समरसिंहादीनां न पूजार्थनियम मत्यर्थविशेषाभिव्यक्तये पृथक् सूत्रारम्भ उचित 45
एव, किश्चान्यथा काकादीनामपि शौण्डादिगणे पाठकल्पनया त० प्र०-सप्तम्यन्तं नाम सिंहाचैर्नामभिः सह सम- “काकाद्यैः क्षेपे” इत्यादीनामपि विफलतापत्तेरिति ध्येयम् । स्थते, पूजायां गम्यमानायां तत्पुरुषश्च समासो भवति । ! ईदृशानामन्येषामपिलक्ष्याणां सिद्ध्यर्थमेव सिंहाचैरिति बहुवचन10 समरे सिंह इव-समरसिंहः, एवं-रणच्याघ्रः, भूमिवासवः, । मित्याह-बहुवचनमाकृतिगणार्थमिति ॥ ३. १. ८९. ॥
कलियुधिष्ठिरः, उपमयाऽत्र पूजाऽवगम्यते । बहवचनमाकृतिगणार्थम् ॥ ८९ ॥
काकाद्यैः क्षेपे । ३।१।९०॥ 50
त० प्र०-सप्तम्यन्तं नाम काकाद्यैर्नामभिः सह श०म० न्यासानुसन्धानम्-सिंहाद्यैः । सूत्रार्थः
समस्यते, क्षेपे गम्यमाने, तत्पुरुषश्च समासो भवति । तीर्थे सुगमः । विगृह्योदाहरति-समरे सिंह इवेति विग्रहः, ।
है, ' काक इव-तीर्थकाकः, एवं-तीर्थध्वाङ्कः, तीर्थवायसः, तीर्थ15 समरसिंह इति च समासः, इवशब्दः सादृश्यं गमयति, :
, बकः, तीर्थश्वा, तीर्थसारमेयः, तीर्थकुक्कुटः, तीर्थशृगालः, तचात्र शूरत्वादिना; रणव्याघ्रः इति समासः, रणे व्याघ्र
अनवस्थित एवमुच्यते, उपमया चात्र क्षेपो गम्यते । क्षेप इति 55 इवेति च विग्रहः, अत्रापि सादृश्यं शरत्वादिना; भूमिवासवः किम् ? तीर्थ काकस्तिष्ठति । बहुवचनमाकृतिगणार्थम् ॥१०॥ इति समासः, भूमो वासव इव इन्द्र इवेति च विग्रहः,
mom सादृश्यमत्रैश्वर्यादिना; कलियुधिष्ठिरः इति समासः, कलौं श० म० न्यासानुसन्धानम्-काकाद्यैः । आदौ 20 युधिष्ठिर इवेति च विग्रहः, सादृश्यमत्र सत्यवचनादिना । भव आद्यः, आदिधर्ममात्रेऽत्र, दिगादित्वाच्च यः, तथा
योध्यम् । यद्यपि समरे सिंह इवेति विग्रहे इवशब्दार्थः साह चादिशब्दपर्याय आशब्दः, आदिश्चात्र प्रकारे, नहि काक श्यम्, यत्पदोत्तरमिवशब्दः श्रूयते प्रायेण तत्प्रतियोगिकत्वं : इत्यादयः शब्दा गणपाठरूपेण पठिताः सन्ति काकादयश्चेहाथों 60 सादृश्यस्य नियमेन प्रतीयते, तथा चानुयोगिसाका तया शूर ' विज्ञायन्ते, तत्र तदामिधायिशब्दप्रतिपत्तिः, येनिन्दितइत्यादिनैवाकालापूर्तिः, न समर इति सप्तम्यन्तेनेत्यसामर्थ्यात् धर्मभिस्तत्त्वारोपेण जनो निन्द्यते-काकोऽयं श्वायमिति, ते 25 समासाप्राप्तिरस्ति, तथापि वचनप्रामाण्यात् समासोऽवगन्तव्यं । काकप्रकाराः, काको हवंप्रकारः, सूत्रार्थः सुगमः । अथ इति केचित् , अपरे त्वेत्रमाहुः-समर इत्यादि पूर्वपदमुत्तरपदे- विगृह्योदाहरति-तीर्थ काक इवेति विग्रहः, तीर्थकाक इति नोपमानेन सिंहादिनैव सम्बध्यते, नोपमेयेन शूरादिना, यदि ! समासः, अत्रापि काकपदं स्वसदृशे वर्तते; अतिदिशति- 65 तेनापि सम्बध्यते-समरेऽयं सिंह इवेति तदा तत्र समरादा- | एकमिति, तीर्थध्वासः इति समासः, तीर्थे ध्वाज हवेति
वेवातिदेश उच्येत नान्यत्र; न चात्र समास उपपद्यते, । विग्रहः; तीर्थवायसः इति समासः, तीर्थे वायस इवेति च 30 उपसर्जनस्य बहिरवेक्षणादतः समर इति सिंहादिनैव सम्ब- विग्रहः; तीर्थबकः इति समासः, तीर्थे बक इवेति च विग्रहः;
ध्यते-समरे सिंह इवेति । वस्तुतस्तु समरेण [ समरशब्दार्थेन । तीर्थश्वा इति समासः, तीर्थे श्वा इवेति च विग्रहः, तीर्थसह सिंहशब्दस्य [ सिंहशब्दार्थस्य ] आधाराधेयभाव एव | सारमेयः इति समासः, तीर्थे सारमेय इवेति च विग्रहः; 70 सामर्थ्यापपादकः । इवशब्दप्रतिपादिते सादृश्ये सिंहशब्दार्थे । तीर्थकुकुट इति समासः, तीर्थे कुकुट इवेति च विग्रहः; एवान्तर्भूते, गौणलक्षणया सिंहशब्दस्य स्वसदृशशूरार्थपरत्वा- तीर्थशृगालः इति समासः, तीर्थे शृगाल इवेति च विप्रहः । 35 दिति ध्येयम् । एतच्चानुपक्षप्रदयमानमतान्तरानुमतमपि ।। ननु यस्तीर्थे काक इव स एवमुच्यते, कस्तत्र क्षेपः, . ननु समरसिंह इत्यादौ सादृश्यमात्र प्रतीयते, कुतस्तत्र पूजेत्यत । दोषोदावनेन हि क्षेपो भवति, क्षेपो निन्दा गर्दैत्यनर्थान्तर
आह-उपमयात्र पूजा गम्यत इति-अयमाशयः-उपमया । मित्यत आह-अनवस्थित एवमुच्यते इति-यो गुरुकुलं 75 साधारणधर्मविधया शूरत्वादीनामवगतिर्भवति, शूरत्वादयो हि । गत्वापि न चिरं तिष्ठति, अन्यत्र वा कार्ये, सोऽनवस्थित उच्यते,
२० सिद्धहेमचन्द्र.