Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 162

१५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः । { पा० १, सू० ९२-९३ ]
हुतमिवेत्याधुपमानेन निन्दा प्रतीयत इत्यर्थः, एषु क्रान्तसमुदा- विशेषणमत आह-तत्रेत्येतत् सप्तम्यन्तमित्यादि, तत्रेत्यस्य येनोक्तायाः क्रियायाः क्रियान्तरेण साम्यस्य विवक्षितत्वप्रतीत्या सप्तम्यन्तत्वं सप्तम्यर्थवृत्तित्वात् , यद्यपि तत्रभवानित्यादावन्य-45 समुदायस्यैवोपमानत्वं, 'निष्फलं कृतम्, कार्येष्वनवस्थितत्वम्' विभक्त्यर्थमपि 'तत्र' इति प्रकृते प्रकरणात् सप्तम्यर्थकं ब्रेयम् , इति कधनेन वृत्तिकारस्यापि तथैवाशय इत्यवगमात् , तथा असम्भवादन सप्तम्यन्तमिति न सम्बध्यते इति केचित्, 5 चाह-सर्वत्रोपमानेन क्षेपो गम्यते इति, उपमेयस्यैवो- । एवं 'तत्र' इति स्वरूपमस्यात्र ग्रहणं, न तु सामान्येन पमानेन स्तुतिर्वा निन्दा वा प्रत्याय्यते, तथा च समुदायस्यैवो- | पमानत्वमास्थयमित्यपि केषाञ्चिन्मतमस्ति । नित्यसमासा- उदाहरति-तत्रकृतम, तत्रभुक्तम, समासाविमो, 50 श्चैते पात्रेसमितादयश्चेति-नित्यग्रहणभावाद् विकल्पे वर्णानुपूयों विशेषाभावाद् विग्रहो न दर्शितः, धातोः के
प्राप्तेऽपि वाक्येन-पृथव्यत्यासेनोपादीयमानपदाभ्यां-निन्दान- कृतम् , भुज्धातोः ते भुक्तमिति, पुनर्विगृह्योदाहरति-पूर्वाहे 10 वर्गमान्नित्यसमासत्वं ज्ञेयम् इति 'अविग्रहोऽस्वपदविग्रहो वा कृतमिति विग्रहः, पूर्वाङ्गकृतमिति च समासः, अह्न
पूर्वमिति "पूर्वापरा." [३. १. ५२. 7 इति समासः, सर्वांशत्वान्निल्यसमासत्वं ज्ञेयमिति ॥ ३. १. ९२. ॥
संख्याव्ययात्" इति समासान्तोऽट् अहश्चाहादेशः, "अतोऽ-55
ऽहस्य" [२. ३. ७३. ] इति णत्वं च, अयमहरवयत्रः ‘कृत तत्राहोरात्रांशम् । ३।१। ९३ ।। | इति कान्तं व, अतः समासः अतिदिशति-एवमिति,
त० प्र०—पृथग्योगात् क्षेप इति निवृत्तम् , तत्रेत्येतत् । अपरालकृतमिति समासः, अपराह्ने कृतमिति च विग्रहः, 16 सप्तम्यन्तं नामाहरवयवा राज्यवयवाश्च सप्तम्यन्ताः क्तान्तेन । अपरमहः-अपरालः, प्रकिया प्राग्वत् , उभयत्र लिङ्गानुशासनतः
नाम्ना सह समस्यन्ते, तत्पुरुषश्च समासो भवति । तत्रकृतम्, | पुंस्त्वमवसेयम्, पूर्वरात्रकृतम्, अपररात्रकृतम्, 60 तत्रभुक्तम् ; पूर्वाहे. कृतं-पूर्वाहकृतम्, एवम्-अपराहू. समासाविमो, पूर्वरात्रे कृतमिति अपरराने कृतमिति च विप्रहः. कृतम्, पूर्वरात्रकृतम्, अपररात्र कृतम्, तद्धिताद्युत्पत्तिः रात्रैः पूर्व रात्रेरपरमिति “पूर्वापरा." [ ३. १. ५२. ] इति
समासफलं-तात्रक्रत्तिः । सत्राहोरात्रशमिति किम १ घटे | समासे "संख्यातक." [७. ३. ११९.] इति समासान्तेऽति20 कृतम् । कथम् “अन्यजन्मकृतं कर्म' इति ? "कारक लिङ्गानुशासनतः पुंस्त्वे च 'पूर्वरात्रः, अपररात्रः' इति, अयं
कृता"३.१.६८.] इति तृतीयासमासोऽयम् । अहो- रात्र्यवयवः कृतेति 'तान्तं चेति भवति समासः । ननु 'तत्र 65 रात्रग्रहण किम् ? शुक्लपक्षे कृतम् , पक्षो मासांशः । अंश
कृतम्, तत्र भुक्तम्' इत्यत्र समासेऽसमासे वा रूपे विशेषाग्रहण किम् ? महनि भुक्तम् । “एतत्तु ते दिवा वृत्त. रात्रौ भावात् समासविधानं विफलमिति चेत् ? अत्राह-तद्धिताद्य
वृत्तं तु द्रक्ष्यसि" कथं रात्रिवृतं, संध्यागर्जितमिति? बहला-त्पत्तिः समासफलमिति-समासे सति एकपद्यात् समुदायाअधिकारात् । क्तेनेत्येव-तत्र भोका, पूर्वाहे भोक्ता ॥ २३ ॥
देव तद्धितोत्पत्तिरिति तद्धितप्रत्ययनिमित्त वृद्ध्यादिरूपं कार्य
समुदायस्यैव भवतीत्यर्थः, समासफलस्थलं दर्शयति-तात्रकृति-70 श० म० न्यासानुसन्धानम्-तत्राहो । रिति-तत्र कृतस्यापत्यमिति “अत इञ्" [६. १. ३१.] क्षेपप्रकरणादिहापि तस्य सम्बन्ध इत्याशङ्कायामाह-पृथम् | इत्यनेन समुदायादेव इञ् समुदायस्यैवादेः म्वरस्य वृद्धिश्च योगात् क्षेप इति निवृत्तमिति-पूर्वत्रैव "तत्राहोरात्रीशं | भवतीति भावः ।
च" इति कर्तव्ये पृथक् सूत्रारम्मेण प्रकरणविच्छेदो गम्यते तत्राहोरात्रांशमिति किमिति-इदं सूत्रमेव व्यर्थमिति १० इति भावः । अहश्च रात्रिश्च अहोरात्रो, "ऋक्साम"भावः, तथा सति कान्तेन सप्तम्यन्तस्य क्षेप एव समासः 75
[७. २. ९७.] इत्यदन्तद्वन्द्वनिपातनम्, "पुष्यः सिचय-स्थानान्यत्रेति चेत् ? "काकायुः क्षेप"[३.१.९० इत्यतः निकाय्य-रात्र-वृत्राः" [लिङ्गानुशासने-१२] इति पुंल्लिङ्गत्वपूर्वमेव "केन" इति योगः क्रियताम्, पृथग्योगाश्च पूजायाच, अहोरात्रयोरंश:-अवयव . एकादेश इति-अहोरात्रांशः,मित्यस्य निवृत्तिः स्यात् , कान्तेन क्षेपे समासविधानार्थ च अंशशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते द्वन्द्वान्त श्रूयमाणत्वात् , “काकाद्यैश्च क्षे" इति सूत्र्यतामिति प्रष्टुराशयः; उत्तरयतितश्चाहोशिश्चानयोः समाहारः-तत्राहोरात्रांशम्, घटेकृतमिति-क्षेपाविवक्षायां तत्राहोरात्रशभिन्नस्य कान्तेन 80 चतुष्पदद्वन्द्वे 'अहोरात्र' इति न स्यात् , विपदद्वन्द्वे 'अंश' | समासोऽनिष्टः, स चैतत्सूत्राभावे सामान्येन कान्तेन सप्तम्यइत्यस्य पूर्वनिपातः स्यात् , तथा च 'तत्र' इति 'अहरवयव न्तस्य समासविधाने च दुर्वाह इति भावः । ननु 'अन्यजन्मनि इति 'राज्यवयव' इति त्रितयं लभ्यते, एतच्च सप्तमीत्यस्य | कृतमन्यजन्मकृतम्' इत्यन्यत्रापि कान्तेन सप्तम्यन्तस्य समासो