Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 148

15
१४४
मैत्रसम्बन्धी यः कश्चिदोदनादिपदार्थः स चैत्रेण कृत इति वाक्यार्थः, मैत्रस्य कृतो मैत्रकृतः, कृत ओदनोऽन्यो वा प्रकरणादिना निर्ज्ञातो वृत्तावन्तर्भूत इति षष्ठयन्तस्य न बहिरपेक्षारित, 'चैत्रेण' इत्यस्य च कृत इति प्रधानापेक्षेति भवति समासः अत्र 5 6 'चैत्रेण' इति कर्तरि तृतीया भवति, 'मैत्रस्य' इति तु न कर्मणि षष्टी, अपि तु कृतसम्बन्ध इति 'कर्मजा' इति वचनात् प्रतिषेधो न भवति । आशङ्कते - कथं गोदोहो गोपाल केनेति - यदि कर्तरि तृतीयायां कर्मजषष्ठ्यन्तस्य समासोऽनेन निषिध्यते तदा प्रकृते कथं समास इति शङ्काशयः, उत्तरयति - सम्बन्धषष्ठ्या 10 भविष्यतीति - नात्र कर्मणि षष्ठी किन्तु गवां सम्बन्धी दोहःगोदोह इति सम्बन्धे षष्टीति “षष्टययत्ना० " [३.१.७६.] इति सामान्यसूत्रेण समासः, सर्वस्य प्रकृत प्रकरणस्थस्य निषेधस्य कारकषष्ठीविषयत्वमिति भावः ॥ ३ १ ८४ ॥
यथोद्देशन्यायेन पूर्वं तृप्तार्थेनोदाहर्तुमाह- तृप्तार्थेति, उदाहरति- फलानां तृप्त इति- "तृपौच् प्रीती" तृप्यतीति तृप्तः; फलानां सुहित इति - सुष्ठु दधातीति "हुधां धारणे च” इत्यतः ते “धागः " [ ४. ४. १५. ] इति 'हि' इत्यादेशेसुहित इति सक्तूनां पूर्ण इति- “पूरैचि आप्यायने” अतः 45 पूर्यत इति के तस्य नत्वे च--'पूर्ण' इति ओदनस्याशित इति - आपूर्वात् “अशश् भोजने” इत्यत आनातीति केआशित इति; पयसो भ्राण इति-" तृप्ती" इत्यत आघ्रायतीति के तस्य "ऋ-ही-प्रा-श्रा० ४. २, ७६ ] इति विक
|
|
|
पेन नत्वे णत्वे च भ्रात भ्राण इति; तृप्तः सहितः पूर्ण आ शितो 50 धातो प्राण इति पर्यायाः : एम्यः शीलादित्वात् “ज्ञानेच्छाचर्थनीच्छीलादिभ्यः कः” [५. २.९२. ] इति वर्तमाने क्तः, बहुलाधिकाराद् यथाभिधानमेभ्यो भूतेऽपि तो भवति, तथा च तद्योगे तृतीयासमासोऽपि सिद्ध:- 'अर्हद्भयस्त्रिभुवनराज पूजि - तेभ्यः' इति [ उत्तरसूत्रसाधारणमेतत् ], एवं शीलितो मैत्रेणेत्या- 55 दावपि द्रष्टव्यम्, वर्तमानक्ते तु षष्टयेव - 'कान्तो हरिश्चन्द्र इव
!
त० प्र०—तृप्ताः पूरणप्रत्ययान्तैरव्ययैरतृशन्तैः शत्रन्तैरानशन्तैश्च नामभिः षष्ठ्यन्तं नाम न समस्यते । तृप्तार्थफलानां तृप्तः, फलानां सुहितः, सक्तूनां पूर्णः, मोदनस्या- | प्रजानाम्' इति अन्ये तु ज्ञानाद्यर्थेभ्यः *तककौण्डिन्य*शितः, पयसो घ्राणः । पूरण-तीर्थकराणां षोडशः, चक्रधराणां | न्यायेन भूते तस्य बाधात् वर्तमानकेन च योगे षष्ठीविधानात् 20 पञ्चमः शान्तिः, चक्रधराणां द्वितीयः सगरः वासुदेवानां । त्वया ज्ञातो मया ज्ञात इत्यादिरपशब्द इति मन्यन्ते । अत्र तृतीयः स्वयंभूः । अव्ययं राज्ञः साक्षात्, ग्रामस्य पुरस्तात्, षष्ठीविषये विविधा अभिप्रायाः, तथाहि--षष्ठीविधौ तृपिपूर्योरुप - 60 चैत्रस्य कृत्वा, मैत्रस्य प्रकृत्य, अव्ययीभावस्याप्यन्वर्था | संख्यानं कर्तव्यम्, तत इह षष्टीत्येके; यद्येवं यत्नादियं षष्टी श्रयणात् कचिदव्ययत्वं तेन चैत्रस्योपकुम्भमित्यत्र समासो ! स्यात्, तत्रायन्नादित्येव समासो न भविष्यति, धाताशितसुहितन भवति केचित् । अतृश-रामस्य द्विषन्, रावणस्य द्विषन् । योगे च निषेधो न स्यात्, तत्करणस्य सम्बन्धिविवक्षायां 25 शतृ - चैत्रस्य पचन, अध्वगानां धावन्तः शीघ्रतमाः, चैत्रस्य | "ब्सोसाम्” [ शेषे ] इत्येवेयं षष्टी, सा च विवक्षा लोके पक्ष्यन् । आनश-चैत्रस्य पचमानः, चैत्रस्य पक्ष्यमाणः । नियतेति नानिष्टप्रसङ्ग इत्यन्ये; अपर आह-यथाऽश्वानां युक्तो 65 सर्वत्र संबन्धे षष्ठी । एतैरिति किम् ? ब्राह्मणस्य कर्तव्यं रथः - अश्वयुक्तो रथ इति, नात्राश्वा युजेः कर्तारो नापि करणम्, ब्राह्मणकर्तव्यम्, इध्मवश्वनः, पलाशशातनः । 'राज्ञः पाटलि सारथिर्हि तत्र कर्ता रश्मयः करणम्, न च तत्रोपयुज्यमानाः पुत्रस्य धनम्, शुकस्य माराविदस्य शब्दः सर्पिषः पीय शक्यन्ते वक्तुमकारकमिति, ततः कारकशेष एषा षष्टी, यथा
www
|
|
30 मानस्य गन्धः; सूत्रस्याधीयमानस्यार्थः, इत्यादौ सामानाधि | नटस्य शृणोति, प्रन्थिकस्य शृणोतीति तथेहापि फलानां न करण्ये धनादिपदापेक्षा षष्ठीत्यसामर्थ्यात् समासो न भवति । तृप्तेः कर्तृत्वं नापि करणत्वमिति कारकशेषे एषा षष्ठी "सो- 70 विशेषणसमासस्तु निरपेक्षत्वेन सामर्थ्याद् भवत्येव पाटलि सामू" [ शेषे ] इति केचित् तु-अयं च निषेधः सम्बन्धसामापुत्रकश्वासौ राजा च तस्य पाटलिपुत्र क्रराजस्येत्यादि, षष्ठी- न्यषष्ठयाः कर्मणि षट्घाश्च विशेषानभिधानात्, असति बाधके समासे तु अनियमेन पूर्वनिपातः स्यात् ॥ ८५ ॥ प्रमाणानां सामान्ये पक्षपातस्य स्वीकारादित्याहुः; स्वमतं चात्रे वक्ष्यते ।
35
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः । [ पा० १ सू० ८४-८५]
ग्रहणं, तैः अव्ययैः, अतृप्रत्ययान्तैः शतृप्रत्ययान्तैः, आनश्प्रत्ययान्तैश्च नामभिः षष्ठ्यन्तस्य समासोऽनेन निषिध्यते । 40
तृप्तार्थ- पूरणाऽव्ययाऽ-तृशू-शत्रानशा । ३ । १ । ८५ ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् - तृप्तार्थ० | तृप्तोऽर्थः अभिधेयं येषां तृप्तस्यार्थ एवार्थो येषामिति वा तृप्तार्था उष्ट्रमुखादित्वात् समासः; पूरणशब्देन च पूरणार्याः प्रत्यया
पूरणप्रत्ययान्तानुदाहर्तुमाह- पूरणेति, उदाहरति-तीर्थ- 75 कराणां षोडशः इति षडुत्तरा दश-षोडश "एकादश
गृह्यन्ते, प्रत्ययग्रहणे च तदन्तप्रहणमिति पूर गार्थकप्रत्ययान्तानां । षोडश०” [ ३.२.९१.] इति सूत्रेण षषोऽन्तस्य उत्वं दकारस्य