Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 146

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
[पा० १, सू० ८३.]
MARArran
विशेषणं, न षष्ट्याः , नापि तृचः, षष्ट्या विशेषणत्वे पूर्वसूत्रेणैव । 'कर्मजा' इति वचनान्नेह कर्मणि षष्ठी, कर्म क्रियापेक्ष भवति, निषेधस्य सिद्धत्वात् , तृचा योगे तृप्रत्ययेनैव कर्ता उक्त इति नात्र क्रियापेक्षा, प्रत्ययार्थस्तु स्वरूपमात्रपरिचयाय, किन्तु यः कर्तरि 'षष्टयसम्भवात् , तृप्रत्ययश्च कर्तर्येव विहितो न तस्य । कर्ता द्रव्यभूतस्तेन योग इति प्रतिषेधो न भवति, अपि तु कर्तरि व्यभिचार इति न तृप्रत्ययस्यापि विशेषणम् , सम्भवे भवत्येव समास इति भावः । 'अकस्य' 'कर्तरि' इति विशेषणं 6व्यभिचारे च विशेषणमर्थवद् भवति, सम्भवव्यभिचारयोगश्चा- | सार्थकयति-कर्तरीत्येवेति, व्यावय॑माह-इक्षुमक्षिकां मे 15 कस्यैवेति तस्यैवेदं विशेषणमिति दर्शयति- तञ्चाकस्य विशे- धारयसि, पयःपायिका मे धारयसीति-इह ऋणे भावे षणमिति. एवं च 'कर्मजा' इति षष्ट्या विशेषण, कर्तरि हि त्रियां णक इति तु प्रागुक्तमेव, तथा च तेन 'इक्षणा 'अक तृच्' इत्येतयोर्वर्तमानयोस्तद्योगे कर्मण्येवः षष्ठी भवति, भक्षिका-इक्षुभक्षिका, पयसः पायिका-पयःपायिका, इति
न कर्तरीत्याह-कर्मणि विहिता पष्ठी कर्मजेति-कर्म- | "कृति' [३. १. ७७.] इत्यनेन समासो भवत्येव, न तु 10शब्दव्याख्यानद्वारेणोक्तार्थो ज्ञापितः, 'कर्मणि' इत्युक्त्यापि प्रकृतसूत्रेण निषेधः, पष्ठयाः कर्मजत्वेऽपि चरमपदस्य कर्तरि 50 निर्वाहे 'कर्मजा' इत्युक्तिः कर्मणः षष्ठीविशेषणत्वस्पष्टप्रतिपत्तये ! विहितो योऽकस्तदन्तत्वाभावात् । ननु यदि कर्मषष्टयास्तृवा 'कतरि' इत्यस्यानुवृत्त्यर्थ वा ज्ञेया, 'कर्मणि विहिता' इत्यस्य ! समासोऽनेन निषिध्यते तर्हि कथं भूभर्ता वज्रभर्तेतिकर्मवाचकान्नानो विहितेत्यर्थः । .
भुवो वजस्य च भति कर्मवेयं षष्ठीति शङ्काशयः, उत्तरयतिउदाहरति-ओदनस्य भोजकः इति-"भुजंप पालना-:
भर्तृशन्दो यः पतिपर्यायस्तेन सम्बन्धषष्ठयेति16भ्यवहारयोः" अतो भुङ्क्ते इति “णक-तृचौ" [५. १. ४८.]
भर्तृशब्दो द्विविधः-पतिपर्याय औणादिकः, भरणकिया-65
निमित्त कस्तृजन्तश्च, तथाहि-"टुडुभूगक पोषणे च" अतः इति णके भोजक इति, “कर्मणि कृतः" [ २. २. ८३. ] इति षष्ठधाम् 'ओदनस्य' इति, सक्तनां पायक इति-"पा पाने"
a "शासि-शसि-नी-रु-क्षुह-भृ." [उणा० ८५७.] इति
तृप्रत्यये यो भर्तृशब्दः स औणादिकः पतिपर्यायः, यश्चात पिबतीति णके पायक इति प्राग्वत् षट्या सक्तूनामिति च।
एवं धातोः “णक-तृचौ" [५. १. ४८.] इति तृप्रत्यअपां स्रष्टा इति-"सृजत् विसर्गे" अतः सृजतीति
यान्तः स भरणक्रियानिमित्तकस्तृजन्तः, तत्र प्रथमे *उणा-60 20“णक-तृचौ" [५. १. ४८.] इति तृचि "अः सजि
दयोऽव्युत्पन्नानि नामानि * इति न तृप्रत्ययान्तत्वं न वा दृशोऽकिति" [ ४. ४. १११.] इति खरात् परतोऽकारे
कृदन्तत्वमिति न कृत्कर्मजा षष्ठीति नानेन प्रतिषेधः, किन्तु • "यजसज" (२.१.८७.] इति जस्य षत्वे "तवर्गस्य०" | स्वखामिभावसम्बन्धे षष्ठीति “षष्ठधयत्ना." [ ३. १. ७६.] {१.३. ६०.] इति तस्य टकारे सेहीदाशेऽन्त्यस्वरादिलोपे
५] इति च समास इत्यर्थः, अथोणादीनां व्युत्पत्तिपक्षमाश्रित्य च -'स्रष्टा' इति, “कर्मणि कृतः" [२. २. ८३.] इति षष्ठयां | कदाचित् कर्मणि षष्टी तदापि समासमाह-याजकादिपाठात् 65 25 च 'अपाम्' इति, पुरां मेत्ता इति-"भिर्दपी विदारणे"
कर्मषष्ठया वाऽयं समासः इति-याजकादिष्वयं भर्तृशब्दः अतो मिनत्तीति प्राग्वत् तृचि-भत्ता, पुरशब्दस्य षष्ठीबहुवचने पठ्यते, अतो “याजकादिभिः" [ ३. १. ७८.] इति वा 'पुराम्' इति, अत्र प्राग्वत् कर्मणि षष्टी।
समासः, यद्येवं भर्तृशन्दस्य बिभर्तीति भर्तेति भरणक्रियामात्रपदकृत्यं पृच्छति-कर्मजेति किमिति-कर्तरि षष्ट्याः । मुपादाय वर्तमानस्यापि समासः प्राप्नोति, याजकादौ हि भर्तृ' इति पूर्वसूत्रेण समासनिषेधात् पृथक् सूत्रारम्भसामर्थ्यात् कर्मषष्ठया रूपमात्रं पठ्यते, न तस्य कश्चिद् विशेषः, उच्यते-याजकादयः 70 30 एवात्र प्रहणं भविष्यतीति प्रष्टुराशयः; न केवलं कर्तृ- प्रायेण सम्बन्धिशब्दाः, तत्साहचर्यात् क्रियोपादानेऽपि
कर्मणोरेव षष्ठी, किन्तु गक-तृचोर्योगेऽपि सम्बन्धसामान्य- योगरूट्या सम्बन्धिशब्दस्यैव भर्तृशब्दस्य तत्र परिग्रह इत्याहविवक्षायां शेषेऽपि षष्ठी प्रयुज्यते, तस्याः समासनिषेधाभावार्थ ! क्रियाशब्दस्य तत्राग्रहणादित्यादि-कियामात्रवाचकस्य 'कर्मजा' इति पदमावश्यकमित्याशयेनोत्तरयति-सम्वन्ध- याजकादिष्वग्रहणात् कियामात्रवाचकेऽनेन भवति प्रतिषेधः
षष्ठयाः प्रतिषेधो मा भूदिति, केत्याकाङ्क्षायामाह-गुणो समासस्य, तदाकारमाह-भुवो भर्ता, वज्रस्य भर्तति । 75 30 गुणिविशेषक इति-शिष्लंप विशेषणे" अतो विशिनष्टीति "हठादाकृष्टानां कतिपयपदानां रचयिता, .
"णक-तृचौ" [५. १. ४८.1 इति णके- विशेषक इति. यदि स्पर्धी जातो भुवनजयिना रामकविना । गुणिनो विशेषक इति विग्रहे कर्मषष्ट्या अपि सम्भवादाह- ततोऽहं जानेऽस्मिन् कतिपयदिनैः पापिनि कली, गुणिनः सम्बन्धीति-कारकत्वस्य हि विवक्षाधीनत्वेन घटानां निर्मातुत्रिभुवन विधातुश्च कलहः ॥ १॥"
कर्मत्वाविवक्षायां सम्बन्धसामान्ये एवेह पटी, तस्या एवेह इति प्राचीनपद्ये त्रिभुवनविधातुरित्यत्रापि शेषषष्ट्या एवं 80 40 समासः, तनिषेधाभावाय 'कर्मजा' इति पदम्, तथा च । समास इति केयटः ॥ ३. १. ८३. ।
away