Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 151

[पा० १, सू० ८५-८६ ] . कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते :
१४७
ManR.P.APAPAurna
पर्वते वहिरिति वा विशेष्यविशेषभाववैपरीत्येन वाक्यकल्पनेऽपि ! . श० म० न्यासानुसन्धानम्-झानेच्छा । ज्ञानं विधेयता वहिनिष्टैवेत्युक्तमनुमानदीधितौ, तथा च भाष्यादिषु | च इच्छा च अर्चा चैषां समाहार इति ज्ञानेच्छार्चम् , तद् 40 विशेषणत्वादि विषयताविशेषरूपमेवेत्युक्तम् , यत्र तत्र भेद्यभेदक ।
| अर्थो यस्य स ज्ञानेच्छा!र्थः,, अर्थशब्दस्य द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणशब्दाभ्यामपि तदेवोच्यते, व्यावर्तकत्वरूपं. विशेषणत्वं तु न
तया प्रत्येकमन्वयः, तथा च ज्ञानार्थक इच्छार्थकोऽचोर्थकश्च व्यावर्तकम् , तस्योक्तरीत्या नील इति सामान्योपक्रमे उत्पले
। यो धातुरित्यर्थः, ततो.ज्ञानेच्छा चार्थश्चाधारश्चेति ज्ञानेच्छा 5ऽपि सत्त्वात् ।
चार्थाधारमिति द्वन्द्वः, तत्सम्बन्धी क्त इति ज्ञानेच्छार्चाधारक्तः अत्रेयं विशेष्यविशेषणभावव्यवस्थाऽवगन्तव्या-जाति- | तेन तथा, अत्रापि तस्य द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणतया प्रत्येकमन्वयः. 45 संज्ञयोर्गुण-क्रियाभ्यां समभिव्याहारे तयोविशेष्यतेव. गुणयोः । स चान्वयो यथायोग विधेयो न त्वेकयैव रीयति विभज्य क्रिययोर्गुणा-क्रिययोथ परस्परं समभिव्याहारेऽनियमः, सूत्रार्थमाह-शानार्थाद् इच्छार्थाद् अार्थाच्च वर्तव्याप्यव्यापकभावानापन्न जात्योरप्येवम् , यथा भूतत्व-मूर्त- |
म माने यःक्त इति, यश्च “ अद्यर्थाच्चाधारे" इत्याधारे . 10 श्योः, तद्भावापत्नयोस्तु व्यापकस्य विशेष्यतैव, यथा शिशपा
विहित इति प्रत्ययग्रहणे तदन्तविज्ञानमिल्याह-तदन्तेनेति, वृक्ष इति, यत्रैकोऽवयवशब्दः परः समुदायशब्दस्वत्रावयवस्य
एतच 'नाना' इत्यस्य विशेषणमित्याह-नानेति । उदाहरति-50 विशेषणत्वमेव, अत एव कृष्णसारङ्ग इत्युदाहृत्य तृतीया
राज्ञां शातः, राज्ञां बुद्धः; राशामिष्टः, राक्षां मतः, तत्पुरुषेणेदं सिद्धमित्युक्तं पतञ्जलिना, अन्यथा कर्मधारये
| राझामर्चितः, राज्ञां पूजित इति-“ज्ञांश् अवबोधने'; पूर्वनिपातानियमेन तृतीयासमासे च तन्नियमेन तदसङ्गतिः
"बुधि ज्ञाने” “इषत् इच्छायाम्” “मनिच् ज्ञाने" "अर्च 15 स्पष्टव, द्वयोरप्यवयवशब्दत्वे त्वनियमः. इत्थं च सोमयाजिडित्य पूजायाम्" "पूजण पूजायाम्" एभ्यः "तत साप्याऽना
प्यातू कर्मभावे कृत्यक्तखलाश्च" [३.३.२३.1 इति कर्मणि 55 इत्येवोचितं न तु डित्थसोमयाजीति, 'कुन्जवक्षः, खजकुब्जः', इत्यादी विषयताया अपि शाब्दबोधे भानाद बोधे विशेष इति, ।
"ज्ञानेच्छार्चा" [५. २. ९२.] इति सूत्रेण वर्तमाने तो एवं गुण-क्रिययोरपि समभिव्याहारेऽप्यनियमः-पाचकखजः
भवति, सर्वत्र “कर्तरि" [२. २. ८६.] इति कर्तरि षष्ठी, खञ्जपाचक इति । तथा च पाटलिपुत्रक-राजन्शब्दयोः सम
वर्तमाने कविधानात् "क्तयोरसदाधारे" [२.२.९१.] इति 20 भिव्याहारे पाटलिपुत्रकशब्दस्य संज्ञाशब्दत्वेन व्याप्यत्वेन च |
न षष्ठया निषेधः, राज्ञा ज्ञायमानो बुध्यमान इष्यमाणो विशेष गत्वे राजन्शब्दस्य व्यापकत्वेन विशेष्यत्वे शिंशपावृक्षवत्
| मन्यमानोऽय॑मानः पूज्यमान इति क्रमेणार्थः। अथाधारक्तेनो- 60 पाटलिपुत्र कराज इत्येव साध्विति वृत्तिकृदाशयः । परै समाना
| दाहरति—इदमेतेषां यातम्, इदमेषां यातम् , इदमेषाधिकरणस्थले षष्ठीतत्पुरुष द्वयोः षष्ठयन्तत्वेऽपि “षष्ठ्ययत्ना- |
मासितम्, इदमेषां भुक्तम्, इदमेषां पीतमितिच्छेषे" [३. १. ७६.] इति सूत्रे षष्ठीपदेन विशेषणपदो
“यांक प्रापणे" "आसिक् उपवेशने" "भुजंप पालना-ऽभ्य25 त्तरषष्ठी ग्रहीतच्या वा विशेष्यपदोत्तराऽथवोभयमपीति
वहारयोः" "पांक पाने" एभ्यः "क-क्तवतू" [५. १. १७४.] “प्रथमोक्तं प्राक्" ३. १. १४८.] इति सूत्रे व्याख्या
| इति भूते “अद्यर्थाचाधारे" [५. १. १२.] इति सूत्रेणाधारे 65 तव्यमिति ध्येयमिति ।। ३. १. ८५. ॥
को भवति, सर्वत्र “कर्तरि" [२. २. ८६.] इति कर्तरि
षष्ठी भवति, आधारे कांवेधानात् "क्तयोरसदाधारे" ज्ञानेच्छाचोथाधारक्तन ।३।१।८६॥ [२. २. ९१.] इति न षष्टया निषेधः, यायते स्मात्र आस्यते
त०प्र०---ज्ञानार्थादिरछार्थादार्थाच वर्तमाने यः क्तो | स्मात्र भुज्यते मात्र पीयते स्मात्र तत् क्रमेण यातम् 30 यश्र "अद्यर्थाचाधारें" [५.१.१२.1 इत्याधारे विहित-! आसितम् मुजाम् पातामात ।
70 स्तदन्तेन नाम्ना पछ्यन्तं नाम न समस्यते । राज्ञां ज्ञातः | ज्ञानेच्छार्थाित् कस्य षध्या सह समासोऽपि क्वचिद् दृश्यते राज्ञां बुद्धः; राज्ञामिटः, राज्ञां मतः, राज्ञामर्चितः, राज्ञां स कथङ्कार सङ्गतिमङ्गतीत्याशङ्कते-कथं राजपूजित इति, पूजितः; इदमेतेषां यातम् , इदमेषां यातम् । इदमेषामासितम्, न एक एवैतादृशः प्रयोगः, किन्तु बहव इति दर्शयितुमाहइदमेषां भुक्तम् , इदमेषां पीतम् । कथं 'राजपूजितः ? राजमहितः, राजसम्मतः इति, न केवलं निरङ्कुशानां कवी35 राजमहितः? राजसंमतः ? कलहं स राममहितः कृतवान् ? नामेवेदृशाः प्रयोगाः, किन्तु वेयाकरणवरस्य भट्टिकवेरपीत्याह-75
इति; बहुलाधिकारादिष्टेन भूतकालक्तेन तृतीयासमासा 'कलहंस राममहितः कृतवान्' (भट्टि. १०१२) इतिएत इति कचित् । अन्ये तु कृद्योगजाया एवं षष्ठ्या इह ! राममहितः-रामकतेकपूजापात्रं स कलहं कृतवानित्यर्थस्तत्र प्रकरसमासप्रतिषेध इति संवन्धषष्ठीसमासा एत इत्याहुः ॥८६॥ णानुकूलः, तथा च पूजार्थात् क्तः, तस्य योगे षष्टया नित्यत्वेन