Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 143

[पा०-१, सू० ७८-८०]
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते ::
- rwww
-
-
----
--
-
-
राकृतिगणतया गृह्यन्त इत्यर्थः, तानुदाहरति-गुरुसदृशः श० म० न्यासानुसन्धानम्-पत्तिरथौ० । इति-समासोऽयं, विग्रहस्तु-गुरोः सदृश इति, गुरुसमः इति- सूत्रार्थः सुगमः, सविग्रहमुदाहरति-पत्तीनां गणकः इति समासोऽयं, विग्रहस्तु-गुरोः सम इति, दास्याम्सदृशः, विग्रहः, पत्तिगणकः इति समासः, अतिदिशति-एवमिति, वृषल्यासदृशः इति समासाविमौ, नन्वेवं तर्हि दासीसदृशो | रथगणकः इति समासः, रथाना गणक इति विग्रहः; 5 वृषलीसहश इति विभकिलोपेनेव भवितव्यमित्याशङ्कायामाह- | "गणण संख्याने" इत्यदन्तो धातुः, ततो गौ कर्तरि णके 45 “षष्ठयाः क्षेपे” इत्यलुबिति, अत्र "तुल्यार्थस्तृती-च-गणक इंति, अत्र “अतः" [४. ३. ८२.] इत्यकारयाषष्टयौ" [२. २. १०६.] इति षष्ठी ज्ञेया । | लोपस्य खरादेशत्वेन पूर्वविधि प्रतिस्थानित्वादुपान्त्यस्वरस्य न न केवलं तुल्यार्था एवाकृतिगणत्वेन ग्राह्याः, अपि त्वन्येऽपि वृद्धिः । पदकृत्यं पृच्छति-पत्तिरथाविति किमिति
ग्राह्या इति दशयितुमाह-तथेति, केऽन्ये इत्याकाङ्खायामुदा- | गणकशब्दो याजकादिषु पठ्यता. पृथय वा 'गणकेन' इति 10 हरति-अन्यत्कारकमिति-समासोऽयं, विग्रहस्तु-अन्यस्य विशिष्य सूख्यतां, तावतापि प्रकृतसूत्रीयोदाहरणसिद्धिरिति 50
कारकमिति, अत्र “ईयकारके" [३. २. १२१.] इति । पत्तिरथोपादनं विफलमिति प्रश्नाशयः, प्रत्युदाहरणमुखेनोत्तरदकारोऽन्तावयत्रो भवति, करोतेणके कारकमिति. विश्वगोप्ता
यति-कार्षापणानां गणक इति- पत्तिरथशब्दानुपादाने - इति समासः, विग्रहस्तु-विश्वस्य गोप्ता, “गुपौ रक्षणे" अतः ऽत्रापि समासः प्रसज्येत, तद्वारणार्थ पत्तिरथग्रहणमावश्यक कर्तरि “णक-तृचौ" [५. १. ४८.] इति तृच्प्रत्यये-गोप्तेति, मित्यर्थः, पुनः पृच्छति-गणकेन किमिति-अयमाशयः15 तीर्थकर्ता इति समासः, विग्रहस्तु-तीर्थस्य कर्ता, करोते- | "पत्तिरथावकेन" इत्येव सत्र . "क्रीडाजीवे" इत्यतः पूर्व 55
स्तृच्प्रत्यये-कर्तेति, तत्प्रयोजको हेतुश्चेति-तस्य प्रयोजक पठ्यताम्, 'अकेन' इत्यप्रेऽनुवर्तिष्यते, ततब 'गणकेन' इति इति विग्रहः, तत्प्रयोजक इति च समासः, प्रपूर्वात् 'युजूंपी | व्यर्थमिति, प्रत्युदाहरणमुखेनोत्तरयति- रथस्य दर्शक इतियोगे” इत्यतो णके-प्रयोजक इति, जनिकर्तुः प्रकृतिः । गणकग्रहणाभावेऽत्रापि प्रसज्येत तद्वारणाय गणकग्रहणमाव
इति-जनेः कर्ता इति विग्रहः, जनिकर्तेति समासः, तस्य तथा, । श्यकमित्यर्थः, । ननु पत्तिरथयोरुपादानादन्येषां गणकेन सह 20 करोतेस्तृप्रत्यये–कर्ता, इत्यादि सिद्धमिति-आकृतिगणतया समासोऽनुचित इति शकृते-कथं ज्योतिर्गणक इति- 60
साधु भवति. आदिशब्देनान्यस्यापि यथा शिष्टप्रयोग परिग्रहः, ज्योतिषो गणक इति विग्रहे कथमयं समास इत्यर्थः, समाधत्तेशिष्टप्रयोगानुसरणप्रदर्शनार्थमेव 'तत्प्रयोजको हेतुश्च' इत्यादिः | "अकेन क्रीडाजीवे" इति भविष्यतीति-अयमाशयःप्रयोग उपन्यस्यते । ननु याजकादिषु केचित् णकप्रत्ययान्ताः | नात्र सामान्यतो गणकशब्देन सह समासः, किन्तु आजीवार्थ केचन च तृप्रत्ययान्ताः, णक-तृचौ च कृत्प्रत्ययाविति
ज्योतिषां गणकेन, तथा चाजीवाथै विशिष्य विहितः समा25 “कृति' [३. १. ७७.] इत्यनेनैव समाससिद्धिः,
सोऽस्त्येवेति स एवेइ भविष्यतीति । शेषे षष्ठीसमासेन सिद्धिमाश-65 किमर्थमयं योग इति चेत् ? अत्राह-"कर्मजा तृचा" इति
याह-“कर्मजा तृचा च" इति-अयमाशयः-मानेन प्रतिषेधापवादो योग इति-पूर्वसूत्रेण प्राप्तावपि सा
सूत्रेण शेषषष्ठया समासो विधीयते, किन्तु कृयोगषष्ठया, सा च प्राप्तिः “कर्मजा तृचा च" इत्यनेन प्रतिषिध्यत इति | कर्मणि कर्तरि वा भवतीति न तस्याः शेषत्वम् , “कर्मजा तृचा बाधकबाधनार्थमयं योग इत्यर्थः । तुल्यार्थानां योगे न च" इत्यनेन च कर्मजायाः षष्ठयाः समासप्रतिषेधात् तत्र 30 शेषषष्ठीति “षष्ठधयत्नाच्छेषे” [३. १. ७६.] इति न प्रतिप्रसवार्थ प्रकृतसूत्रस्यावश्यकत्वमिति ।। ३. १. ७९. ॥ 70 समासप्राप्तिरतस्तदंशे विध्यर्थोऽयं योगः, एतदाह-तुल्याथैविध्यश्चेति ॥ ३. १. ७८. ॥
सर्वपश्चादादयः।३।१।८०॥ त्ति-रथी गणकेन ।३।१।७९ ॥
त० प्र०-'सर्वपश्चात्' इत्यादयः षष्ठीतत्पुरुषाः साधवो
_/ भवन्ति । सर्वेषां पश्चात्-सर्वपश्चात् पदं वर्तते, सर्वचिरं त० प्र०--पत्ति-रथशब्दौ षष्ठ्यन्तौ गणकेन नाम्ना |
" | जीवति, तदुपरिष्टात् रुक्मं निदधाति, इत्यादि । भव्ययेन 35 समस्येते, तत्पुरुषश्च समासो भवति । पत्तीनां गणक:
प्रतिषेधं वक्ष्यति तस्यापवादोऽयम् । बहुवचनं शिष्ट-75 पत्तिगणकः, एवं रथगणकः । पत्ति-रथाविति किम् ?
प्रयोगानुसरणार्थम् ॥ ८॥ कार्षापणानां गणकः । गणकेनेति किम् ? रथस्य दर्शकः । कथं ज्योतिर्गणकः? "अकेन क्रीडाऽऽजीवे" [३.१.८१.] श० म० न्यासानुसन्धानम्-सर्वपश्चा० ।
इति भविष्यति । "कर्मजा तृचा च" [३. १.८३.1 सूत्रार्थः सुगमः 1 निपातनसूत्रमिदम् , निपातनं च लक्षणा40 इत्यस्यापवादोऽयम् ॥ ७९ ॥
। प्राप्तकार्यसिद्ध्यर्थमाश्रीयते । विगृह्योदाहरति-सर्वेषां पश्चात्
..........