Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 121

-~
-~mmmmmm
waiwww
[पा० १, सू० ५९-६०] कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते.
w wwrzrrmacarrrrrrror प्रसिद्धः, न वाक्येन गम्यते इति-वाक्येन हि खट्वामारूढ | क्षेप इति किमिति, क्षेपग्रहणाभावे सामान्येन द्वितीयान्तं इति भूतखट्वारोहणक्रिया प्रति कर्तृत्वमानं प्रतीयते न क्षेपः, खदेति नाम कान्तेन नाम्ना समस्यत इत्यर्थापत्तौ खटामारूढ इति-एतस्मात् कारणात्, नित्य पचायं समासः इति- उपाध्यायोऽध्यापयतीति समुचितेऽपि प्रयोगे समासापत्तिः नित्याधिकाराभावेऽपि विकल्पो न विज्ञायत इत्यर्थः।
स्यादित्याह-खद्रामारूढ इति-अत्र खट्ठारोहणं प्रति कर्तृत्व5 अथोदाहरति-खद्वारूढः इति खट्वाप्लुतः इति च समासः, | मात्रमुच्यते न क्षेपो निन्धमानतेति समासो न भवति, 45
"रुहं जन्मनि" आयूर्वादस्मात् क्ते हस्य ढत्वे तकारस्य धत्वे तस्य | खदेहाचार्यासनं न तु तल्पं तत्रस्थस्याध्यापन निषेधात्, एवं च ढत्वे पूर्वढकारलोपे दीर्घ च "आरूढ' इति. तेन 'खट्टा अम' | क्षेपग्रहणस्यावश्यकत्वमिति फलितार्थः । इति द्वितीयान्तस्य समासः, "प्लुल् गतौ” आयूर्वादतः अत्र भाष्यकार:-"क्षेप इत्युच्यते, कः क्षेपो नाम ?, अधीस
के 'आप्लुत' इति, तेन द्वितीयान्तखट्वाशब्दस्य समासः, स्नात्वा गुरुभिरनुज्ञातेन खट्वारोडव्या, य इदानीमतोऽन्यथा 10 जाल्मः इति-अयुक्तकारीत्यर्थः, अनेन समासस्य क्षेपवचनतां | करोति स उच्यते-खट्रारूढो जाल्मः, नातिव्रतवानिति" खट-50
दर्शयति । ननु चेह पुरुषो निन्द्यमानः केनचिनिन्दितेनाचारेण | रोहणं चाविनयोपलक्षणार्थमित्याह-नातिव्रतवानिति कैयटः, तथा निन्द्यते. तत्र यदि खट्वारूढ इति खट्दामारूढ उच्यते तदा न | चाविन यिन्येवायं समास इति फलति । काचिनिन्दास्ति, न हि लोके खट्वारोहणं निन्दितम् , आचरन्ति
ननु द्वितीयाग्रहणं न कर्तव्यम् , न चासति द्वितीयाग्रहणेऽत्रहि लोके सन्तः खदारोहणम् ; अथान्यः कश्चिदर्थो येन निन्दा
विभक्त्यन्तरान्तमपि समस्येतेति वाच्यम् , नहि क्षेपे विभक्त्य15 क्षेपो भवति स उच्यतामिल्लत आह-उत्पथस्थित एवमुच्यत
न्तरान्वयोऽस्ति, यदि च विभक्त्यन्तरमपि क्षेपे सम्भवेत् 55 इति-खट्वारून इति खट्वाप्लुत इति चोत्पथेनोन्मार्गेण शिष्ट
तद्वयुदासार्थ द्वितीयाग्रहणं कर्तव्यम् , द्वितीयायामेवेह क्षेपस्य निषिद्धेनाचारेण प्रवृत्त उच्यते, उत्पथप्रस्थानं च निन्दितं तेन
नियतत्वात् क्षेपग्रहणेनैव द्वितीयान्तं समस्यत इति नियमो पुरुषो निन्द्यत इति क्षेपो भवति । कथमस्यात्र प्रवृत्तिः, किं
लभ्यत इति चेदुत्तरार्थ द्वितीयाग्रहणमवसेयम् , यद्येवमुत्तरत्रैव तिरस्कृतात्रयवार्थोऽत्र प्रवर्तते ? इत लक्षणयेत्याह-अधीत्य
क्रियतां यत्रार्थः, किमिह कृत्वोत्तरत्रानुवर्तनेन ? उच्यते-इहापि 20गुरुभिरनुज्ञातेन हि खट्वारोढव्येति-इह द्विविधं खट्वारोहण भवति-निन्दितमनिन्दितं च, नैकान्तेनानिन्दिनं निन्दितं वा,
विस्पष्टतार्थ भविष्यति, प्रतिपत्तिगौरवं च परिहृतं भवतीति 60 तत्राधीय गुरुभिरनुज्ञातेन खट्वा-पर्यक -आचार्यासनं . वा, आरोढव्येत्यनिन्दितमुच्यते, नेदं पुरुषस्य निन्दायै भवति, यत् कालः । ३।१।६०॥ त्वन्यथेति निन्दितप्रदर्शनायोच्यते, यत् तु अन्यथा-उक्तविपरीतं
त०प्र०-कालवाचि नाम द्वितीयान्तं नाम्ना सह सम25 खट्वारोहणं तच्छिप्टेरनाचरितं निन्दितं, तदुत्पथप्रस्थानममार्ग
स्यते, तत्पुरुषश्च समासो भवति । रात्रिमतिसृताः-राज्यगमनरूपं तद्विशिष्टं खट्वारोहणं खद्वारूढ इत्यत्रोच्यत इति क्षेपः ।
तिसृताः, एवं-रान्यारूढाः, रात्रिसंक्रान्ताः; महरतिसृताःबह 65 खट्दाशब्दस्य पर्यकार्थत्वे-गुरुकूले ब्रह्मचर्यव्रतधारणपूर्वकमध्ययनं
मुहूर्ताश्वराचराः, ते हि दक्षिणायने रात्रिं गच्छन्ति, उत्तरापरिसमाप्य गुरुभिः [ गृहस्थगुरुभिः ] गृहस्थाश्रमप्रवेशायानुज्ञातेन
यणे स्वहरिति; मासं प्रमितो मासप्रमितः, प्रतिपञ्चन्द्रमा मासं कृतोचितोद्वाहेन च भार्यया सहैव खदारोढव्येत्यनिन्दिनम् ,
प्रमातुमारब्ध इत्यर्थः। भव्याख्यर्थ भारम्भः ॥ ६॥ 30 अनधीतविद्यो गुर्वनुज्ञारहितश्च यदि भार्यया सह तल्पमारोहेत् तदा निन्दितं भवति, आचार्यासनार्थत्वे तु गुरुभिराचार्य- श० म० न्यासानुसन्धानम्-काल इति । "कालो कर्मणेऽनुज्ञात एव यदाचार्यासनमधिरोहेत् तदा न निन्दितम् , द्विगौ च मेयैः” इत्यत्र कालशब्दार्थस्य कालविशेषस्य परिग्रहो 70 यदा तु विपरीतं तदा निन्दित खट्वारोहणम्, तत्र निन्दिते न कालशब्दस्य, इहापि सति सम्भवे न प्रतिपनार्थत्यागो युक्तः।
क्षेपो भवतीति भावः । नन्वेवं सति निन्दितखट्वारोहणमेव न च कालशब्दस्य परिग्रहे क्षणेऽपि कालरूपसम्भवादव्याप्ति35 खट्वारूढशब्देनोच्येत नाविनयान्तरमित्यत आह-उपलक्षण | रुपपद्यते, अव्याप्त्यर्थ चेदं वचनम् , तेन काल इत्यर्थपरिग्रहः,
चेह खटारोहणमुत्पथप्रस्थानस्येति-अनेनोत्पथप्रस्थान- | अर्थे च कार्यासम्भवात् तदर्थकशब्दरूपसम्प्रत्यय इत्याहरूपेण खट्वारोहणेनोत्पथप्रस्थानमात्र लक्ष्यते, यथा-'काकेभ्यो| कालवाचीति, नाम्ना सहेति-कान्तेन नाम्नेति नेयमुत्तर-75 दधि रक्ष्यताम्' इति काकैरुपधातकमात्र, तेन सर्वोऽपि विमार्ग- सूत्रवृत्ती 'क्तेन' इत्यस्य निवृत्तेरुकत्यादिह च कान्तानामेवोदा
प्रस्थितः खट्वारूढ इत्युच्यते । यदि खट्वारूढशब्दो निन्दायां हृतत्वात् । अथ सविग्रहमुदाहरति-रात्रिमतिसृताः इति 40 प्रसिद्धस्तर्हि विशिष्य निन्दायां समासविधानं विफलमित्याशङ्कते-/ विग्रहः, राज्यतिसृताः इति समासः, "हं गती" अति