Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 58

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
[पा० १, सू० २२ ]
rammarrrrr-PRAPRA
"एकोऽन्याथै प्रधाने च, प्रथमे केवले तथा। | 'न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या' इति नियमात् “ऐकायें" साधारणे समानेऽल्पे, संख्यायां च प्रयुज्यते ॥” इति, [३. २. ८.] इति स्याटुंविधानसामर्थ्याच्च स्याद्यन्तस्य तत्रायमेकशब्दः समानार्थो ग्राह्य इत्याह-एकः समानः स्याद्यन्तेन समास इति फलति, तत्रापि 'द्वितीयाद्यन्यपदार्थे' इति-यदि संख्याओं गृह्येत तदा 'द्विपुत्रः, बहुपुत्रः' इत्यादौ न इत्यन्यपदेन नित्यसाकाङ्केण 'कस्मादन्यः' इत्याकालानिवृत्तयेस्यात्, यद्यसहायार्थों गृहोत तदा 'सपुत्र आयातः' इत्यादी न ऽन्तरजतयोपस्थिततया 'समस्यमानस्याद्यन्तेभ्योऽन्यस्य द्वितीया-45 स्यात्, एवमन्यायर्थेष्वप्येष दोषः, अतः समानार्थ इहाश्रीयते. द्यन्तस्य पदस्यार्थे' इत्येवं विज्ञाते समस्यमानानि नामानि प्रथमासमानः साधारण इत्यर्थः । अर्थशब्दोऽपि नानार्थकः, 'अर्थः न्तानीति फलति, अतः प्रथमान्तानां द्वितीयाद्यन्तार्थान्तर्भावण प्रयोजने धनेऽभिधेये च' इति, तत्राभिधेयमिह गृह्यते. तच्च यदि विशेषणविशेष्यभावापत्त्या सम्बदैकार्थसमर्थानां बहवीहिरिति
नीलमुत्पलमित्यनेकभेदे वस्तुनि यो मेदः, ये नीलादयः शब्दा| सिध्यति । अत एव प्रथमान्तानां बहुव्रीहिरिति प्राचीनानां 10 इतरेतरविषयभेदपरित्यागेन पर्यायशब्दा भवन्ति, स इहार्थों
प्रवादः, 'द्वितीयाद्यन्यार्थे' इत्युक्ततया च 'अप्रथमाथे बहुव्रीहि-50 विज्ञायेत तदा न समानो भवति, यद्यपि 'इन्द्रः शक्रः' इत्या- वाच्यः' इत्यादि प्राचां वचनं गतार्थ भवति । दीनां समानो भवति, तथापि न तेषां युगपत् प्रयोगोऽस्ति.। पूर्वसूत्रादनुवर्तमानं 'द्वितीयाद्यन्यार्थे इति च बहवीहिइन्द्रस्तिष्ठति शकस्तिष्ठतीति वान्यतर एव हि प्रयुज्यते, एवमा- तत्पुरुषयोर्विषयविभागार्थम् , तथाहि-स्वपदार्थे सावकाशस्त
रूढवानरादावपि न स्यात्, आरूढशब्दस्य क्रियाप्रवृत्तिनिमित्त-त्पुरुषोऽन्यार्थे प्रवर्तमान बहुव्रीहिं परत्वान्न बाधते । द्वितीयान्त15 कत्वाद वानरशब्दस्य जातिप्रवृत्तिनिमित्तकत्वाच. अतोऽर्थशब्दं त्वेन पदं लभ्यते, तेन च वाक्याथै वर्तमानानां समासो न55 व्याचष्टे-अधिकरणमिति-अधिकरणं च शब्दस्यार्थ एव. | भवतीतीहैवान वक्ष्यते। तथा चार्थशब्देन प्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वेन विवक्षितं द्रव्यं ग्राह्यम्, अथोदाहरणावसर इति विगृह्य दर्शयति-आरूढो वानरो एवं चारूढवानरादौ शब्दद्वयस्य प्रवृत्तिनिमित्ताश्रय एक एव, यमित्यादिना, 'आरूढो वानरो यम्' इति लौकिकविग्रह
भूतकालिकारोहण क्रियाश्रयत्वं वानरत्वं च क्रमश उभयोः प्रवृत्ति- वाक्यम् , अनेनोक्तार्थ द्वितीयाद्यन्यपदार्थ च दर्शयति, तथाहि20 निमित्ते, तयोराश्रयो वानर एक एवेति भवति तयोरेकार्थत्वम् । “आरुढो वानरः' इत्यनेन समानाधिकरणम्, 'यम् इत्यनेन 60
बहुव्रीहिरन्यपदार्थे भवति, सोऽर्थों वाक्ये वर्तिपदार्थस्य विशेषण- द्वितीयाद्यन्यपदं तदर्थ च, यत् समस्यते तत् समस्तमुदाहरतितयोच्यते, वृत्तौ तु विशेष्यतया, यस्य तदेकार्थमिति, तं | आरूढवानरो वृक्ष इति-अनेन तमन्यपदार्थ दर्शयति । पर्यायान्तरेणाह-समानाधिकरणमिति–तद्गतं सामानाधि- आरूढो वानरो यमिति लौकिकविग्रहप्रदर्शनं न समासार्थ वाक्यं,
करण्यं चैवमाहुः-'भिन्न प्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामेकस्मिन्नर्थे | समासस्यालौकिकविग्रहवाक्ये एव प्रवर्तनात् । 'आरूढ़वानरो 25 वृत्तिः सामानाधिकरण्यम्' इति 1 नव्यास्त्वेवमाहुः-सम्बन्धा- | वृक्षः' इत्यादेः 'वानरकर्तृकारोहणकर्म वृक्षः' इत्यर्थे समाश्रीय-65
रानवच्छिन्नविशेष्यविशेषणभावापन्नत्वं सामानाधिकरण्यम्,माणे' वृत्ति-विग्रहयोः समानार्थकत्वमिति नियम व्युत्पत्ति भगः अभेदो न संसर्गः, अत एव प्राचीनः शाब्दिकः 'राहोः शिरः' स्यात्, व्युत्पत्तेश्च कार्यकारणभावमूलकत्वेन कार्यकारणभावस्य इत्यादौ षष्ठथुपपत्तयेऽवयवाक्यविभावकल्पनम् , अन्यथाऽभेदे चान्वय-व्यतिरेकानु विधायित्वेनान्वयव्यतिरेकयोर्व्यभिचारित्वे
सम्बन्धे एव तदुपपत्तौ कल्पनाया अनावश्यकत्वात् । 'चाने कार्यकारणभावप्रातिकूल्यस्य सकलतान्त्रिकैरुपहसनीयत्वात् , 30 कम्' इत्यत्र चकारः 'एकम्' इत्यस्य समुच्चयार्थः, एकमिति तथाहि-वृत्त्यारम्भकाणि पदानि यानि यादृशार्थानि तानि 70
च द्विपदबहुव्रीह्यर्थम् , “एक समानाधिकरणम्' इत्युके नियमेन | तादृशान्येव विग्रहे स्थितानीति वृत्ति-विग्रहवाक्ययोः समानार्थद्वितीयप्रतीतेः, सपत्नीशब्दे श्रुते भार्यान्तरवत् , अनेकमिति कत्वं-व्युत्पत्त्यर्थः, विग्रहश्चात्र समासारम्भकपदानां समासाच त्रिपदादिबहुव्रीह्यर्थम्, एकार्थमित्यस्य ‘एकोऽथों यस्य वस्थायां यादृशानि रूपाणि तादृशल्पाणामेव तेषां प्रदर्शक इति बहुव्रीहिणा 'एकीभूतार्थत्वम्' इत्यर्थः, एकीभूतार्थत्वं च वाक्यम् , विग्रहवाक्यानुसारेणैव वृत्त्यर्थकल्पनात्, तथा च 35 विशेषणविशेष्यभावापन्नाभ्यामाभ्यां संसर्गविधया संगतार्थ-, 'राजपुरुषः' इत्यादिसमासस्य 'राज्ञः पुरुषः' इति विग्रहवाक्यं 75 स्वम्, इमानि पदानि 'नाम' इति प्रथमान्तस्य परिचायकानि, । समर्थसूत्रे दृश्यते । ‘एवं चारूढस्य वानरस्यायं वृक्ष' इत्येव "एतादृशं नाम चकारादव्ययं च नाना समस्यते' एतावान् लौकिको विग्रहो न्याय्य इति केचित् , तन-प्रथमान्तानामेव सूत्रस्य विधेयांशः, 'समस्तं च तद् बहुव्रीहिसंज्ञं भवति' इत्यपि बहुबीहिरित्युक्तत्वात् । 'आरूढी वानरो यम्' इत्यस्य 'आरूढविधेयमेव, सुबोधार्यमेव वाक्ये सखण्डत्वकल्पनम् ।
वानर' इत्यस्य च यत्कर्मारोहणकत्रभिन्नो वानर इत्येकरूप 40 अत्र सर्वत्र 'नाम नाम्रा समस्यते' इत्येतावन्मात्रोक्तावपि एवार्थः, यमित्यस्य पदार्थान्त विततया विशिष्टसमुदायशक्त्या 80