Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 67

(पा० १, सू० २५]
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
annaranMAARAM
पदार्थान्तरसम्बन्ध एव प्रतीयते इति विद्यमानतैव, न क्रियादि- | मानस्य 'अन्यपदार्थे' इत्यस्य विशेषणम् , 'समासो बहुव्रीहिः 40 सम्बन्धरूपस्तुल्ययोगः । सपुत्रादिसमासेषु सहशब्दस्य "सहस्य इति त्वनुवर्तत एव, तथा च योऽथों निष्पन्नस्तमाह-रूढ्या सोऽन्यार्थे” [ ३. २. १४३.] इति सादेशः ।
दिशः सम्बन्धि नामेत्यादिना, रुढ्या दिशो वाचकं नाम 'सहः' इत्यनेन शब्दस्वरूपग्रहणं, न त्वनिर्देश इति स्फोर- रूट्यैव दिशो वाचकेन नाम्रा सह समस्यतेऽन्तरालार्थेऽन्यपदार्थ 5 यितुं शङ्कते-सहेति किमिति-यद्यपि सहग्रहणाभावे सूत्रस्य ऽभिधेये, स च बहुव्रीहिसंज्ञ इति भावः । इदमपि सूत्रं प्रथपूर्णता नास्ति, तथाप्यर्थग्रहणं कुतो नाश्रीयत इत्यत्रैव प्रश्नतात्प- मान्तान्यपदार्थे समासलाभार्थ [ कजभावार्थं च ] इति पूर्वसूत्र-45 र्यम् , अर्थग्रहणाभावफलमाह-साकं सार्धमित्यादिना-इमे वदनुसन्धेयम् , तथा च प्रथमान्तान्यपदार्थकमेव विग्रहमाहचत्वारोऽपि शब्दाः सहार्थाः, तैः सह समासो नेष्टस्तदर्थमेव दक्षिणस्याश्च पूर्वस्याश्च दिशोर्यदन्तरालमिति-अत्र सहाथग्रहण न कृतमिति भावः । क्वचित् प्रकृतसूत्रविषयेऽपि दक्षिणस्याश्च पूर्वस्याश्च यदन्तराल[कोणलक्षणं ] मित्येव विग्रह10 विद्यमानार्थे समासो न भवति स च वाहुलकादेव समाधेय वाक्यं, "दिशोः' इति त्वार्थिकार्थकथनम् , उभयोर्हि मध्यदेशे
इत्याह-वहुलाधिकारादित्यादिना, सहैव दशभि- ऽन्तरालशब्दस्य वृत्तेः, दक्षिणपूर्वा इति समासः, अन्न स्त्रीत्वं 50 रिति-दशानां पुत्राणां विद्यमानत्वेऽपीत्यर्थः, सहैव धने-! लोकात्, यद्वाऽन्तरालमपि दिगेवेति दिक्शब्दत्वादेव स्त्रीत्वम् , नेति-धनस्य विद्यमानत्वेऽपीत्यर्थः, पुत्रसत्त्वे मातुर्भारवहन, | दिक इति समासविशेषणम् , आग्नेयी विदिगित्यर्थः । अतिदिशतिधनसत्त्वे च भिक्षाचरणमिह निन्दितत्वेन निदर्शनतयोच्यते । एवमिति-उक्तरीत्या वक्ष्यमाणसमासा अपि ज्ञेया इत्यर्थः, 15 अन्यपदार्थ एवानेन समासः, अतिप्रसङ्गश्च वाहुलकादेव वार- पूर्वोत्तरा इति समासः, पूर्वस्याश्च उत्तरस्थाश्च यदन्तरालमिति
णीय इति यद्याश्रीयते तर्हि किमर्थं सूत्रम् ? “एकार्थ चानेकं | तस्य विग्रहः, ऐशानी विदिगिति तदर्थः, उत्तरपश्चिमा इति 55 च" [३. १. २२.] इति सामान्यसूत्रेणेव समाससिद्धेरिया- समासः, उत्तरस्याश्च पश्चिमायाश्च यदन्तरालमिति तस्य विग्रहः, शङ्कायामाह-प्रथमान्तान्यपदार्थार्थ आरम्भः इति- वायवी विदिगित्यर्थः । दक्षिणपश्चिमा इति समासः, दक्षिणपूर्वेण हि द्वितीयान्तान्यपदार्थे एव समानो विधीयते, न | स्याश्च पश्चिमायाश्च यदन्तरालमिति तस्य विग्रहः, नैर्ऋत्यकोण 20 प्रथमान्तान्यपदार्थ इति तदर्थोऽयमारम्भ आवश्यक इत्यर्थः ।। इति तदर्थः ।
"तेन सहेति तुल्ययोगे" [पा. २. २. २७.] इति सूत्रे भाष्ये दिशि वर्तमानानां शब्दानां नित्यस्त्रीलिङ्गत्वेन तत्र “परतः च कय[ज] भावार्थमपि पृथक् समासविधानमिति सूचितम् , स्त्री पुंवत्" [३. २. ४९.] इत्यस्याप्राप्त्या 'दक्षिणपूर्वा' कप [] हि शेषादेव बहुचीहेर्न तु विशिष्य विहितादिति | इत्यादौ कथं पुंवद्भाव इत्याशङ्कायामाह-"सर्वादयोऽस्यादौ" तसिद्धान्तात् ॥ ३. १. २४. ॥
[३. २. ६१] इति पूर्वपदस्य पुंवद्भाव इति--सम्प्रत्युप25 दिशो रूढ्याऽन्तराले।३।१। २५ ॥
सर्जनत्वेऽपि भूतपूर्वमनुपसर्जनत्वमादाय सर्वादित्वं दक्षिणादित०प्र०--रूच्या दिशः संबन्धि नाम रूढ्यैव दिशः .. शब्दानामिति बोध्यम् ।
65 संबन्धिना नाम्नाऽन्तरालेऽन्यपदार्थेऽभिधेये समस्यते, स च कथं पश्चिमदक्षिणा ? पश्चिमोत्तरा? इति-"विशेसमासो बहुव्रीहिसंज्ञो भवति । दक्षिणस्याश्च पूर्वस्याश्च! पण-सादि-संख्यं बहुनीही" [ ३. १. १५०.] इति सर्वादेः दिशोर्यदन्तरालं सा-दक्षिणपूर्वा दिक्, एवं-पूर्वोत्तरा, उत्तर प्राक्प्रयोगे 'दक्षिणपश्चिमा, उत्तरपश्चिमा' इति भवितव्यमिति 30 पश्चिमा, दक्षिणपश्चिमा; "सर्वादयोऽस्यादौ" ॥3.२. शङ्कितुराशयः, उत्तरयति-कर्मधारयोऽयमिति-पश्चिमा ६१.1 इति पूर्वपदस्य वदावः । कथं पश्रिमणि ? चासौ दक्षिणा चेति-पश्चिमदक्षिणा, पश्चिमा चासावुत्तरा चेति-70 पशिमोत्तरा? कर्मधारयोऽयम बदवीही हि सर्वनामः पूर्व-पश्चिमोत्तरा, इति "विशेषण" । ३. १.९६. | इति कर्मनिपातः स्यात् । रूढिग्रहणं यौगिकनिवृत्त्यर्थम्, तेनैन्याश्च धारयसमासः, तत्र च न सर्वादेः प्राक्प्रयोगनियमः, तदेवाहकार्याश्च दिशोर्यदन्तरालमिति वाक्यमेव ॥ २५॥ बहुव्रीही हीलादि-तत्र सूत्रे तथोक्तत्वादिति भावः, अय
माशयः-इह नान्तरालोऽर्थोऽभिधेयः किन्तु या पश्चिमा पश्चि35 श० म० अनुसन्धानम्-दिशो० इति । 'रूट्या'. मत्वप्रकारकज्ञानविशेष्या सैव दक्षिणा-दक्षिणत्वप्रकारकज्ञान-75 इति पदं 'दिशः' इत्यनेन सम्बध्यते, 'दिशः' इति चानुवर्त- विशेष्या, सैव च उत्तरा-उत्तरत्वप्रकारकज्ञानविशेष्या, इत्यर्थ
'इत्यनेन 'नाम्ना' इत्यनेन च सम्बन्धार्थमावय॑ते. विवक्षायामक्तसमासाविति । 'हळ्या' इति पदस्य सार्थक्यं दर्शतदावृत्त्या च तत्सम्बद्धं 'रूट्या' इत्यप्यावर्तते, 'दिशः' इत्यत्र यति-रूढिग्रहणं यौगिकनिवृत्त्यर्थमिति-रूढ्या ह्यव्यभिच वाच्यवाचकभावसम्बन्धे षष्टी, 'अन्तराले' इति चानुवर्त-: चरितदिग्वृत्तित्वमुपलभ्यते, तथा च यथा पूर्वादिशब्दा दिशि