Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 59

[पा. १, सू. २२]
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
कर्मस्वरूपस्याधिकस्यार्थस्य भानेऽपि शक्यभावात् ‘आरोहण- | सामान्यपरत्वानपायाद् विशेषवाचकपदानुप्रयोगस्यापेक्षणीयकञभिन्नवानरकर्मीभूतो वृक्ष इत्यपि बोधः सम्भवत्येव । एव-त्वात् । नन्वेवं सामान्यार्थे समास इति स्वीकारे सामान्यार्थानां म्भतवानरकर्मत्वं ने बाधितमिति चेत् ? सत्यम. तथापि | सर्वनाम्नामनप्रयोगो न स्यादिति चेत? उच्यते-यथा विशेषो 'सविशेषणे हि विधिनिषेधौ सति विशेष्यबाधे विशेषणमुपसंक्रा- विशेषान्तरस्य निवर्तकस्तथा सामान्यमपि विशेषान्तराणां 5 मतः' इति न्यायेन वानरे तद्वाधे तद्विशेषणभूतायामारोहण- | निवर्तकं सद् विशेषरूपमेव, ततश्च 'चित्रगु' इति सामान्यतः 45 क्रियायर्या तत्सम्भवोऽस्त्येव, यथा शिखानाशतात्पर्येण 'शिखी कथने 'सर्व वा किच्चिद् वा' इति संदेहो भवतीति तद्विषये 'कि विनष्टः' इति प्रयोगः, यथा वा स्वर्गभोगनाशतात्पर्येण 'स्वर्गी | चित्रगु' इति पृच्छायाः 'चित्रगु तत्' इत्युत्तरस्य चोचितत्वात् । ध्वस्तः' इति प्रयोगः, तघेहापि सम्भवात् ।
अथवा नान्यस्य कृत्स्नस्य पदस्यार्थोऽभिधीयते बहवीही किन्तु द्वितीयान्तान्यपदार्थे समासमुदाहत्याथ तृतीयान्तान्यपदार्थ । विभत्त्यर्थमात्रमित्यपि पक्षान्तरमस्ति, तथा च यदा विभक्त्यर्थः 10 विगृह्योदाहरति-ऊढो रथो येन स इति विग्रह वाक्यम् , सम्बन्धादिरभिधीयते समासेन तदा तद्वाचिन्या विभक्त्या 50
ऊढरथ इति समासः, अनवान् इति समासस्य विशेष्यम् , | अनुप्रयोगस्यानुपपन्नत्वेऽपि द्रव्यस्यानुक्ततया तद्वाची शब्दश्चावअत्र समास-विग्रहयोः 'वहनकर्मीभूतरथनिरूपितकर्तत्वशक्तिमान् । श्यमनुप्रयोक्तव्यः, 'अन्यपदार्थे' इति विहितः समासः, अस्येअनड्वान्' इति बोधः । अथ चतुर्यन्तान्यपदार्थ विगृह्योदाहरति- | त्यादिपदेनाभिहिते प्रकृत्यर्थोपसजने प्रत्ययार्थे सम्बन्धादौ विधीउपहृतो बलिरस्यै सा इति विग्रहः उपहतबलिः इति । यत इति विभक्त्यर्थस्यैव प्राधान्यादन्यपदार्थग्रहणेन ग्रहणादिति । 15 समासः, यक्षी इति समासविशेष्यम्, इह समास-विग्रहयोः किंसब्रह्मचारी भवान् ? कठोऽहम्' इति प्रश्नोत्तरवाक्ये 65
'उपहारनिरूपितकर्मत्वशक्तिमलिनिरूपितसम्प्रदानत्वात्मककार- योऽयं 'किंसब्रह्मचारी' इति समासस्तस्य को विग्रहः, के कशक्तिमती यक्षी' इति समान एव बोधः । अथ पञ्चम्यन्तान्य- | सब्रह्मचारिणोऽस्येति विग्रहो यदि क्रियते तर्हि वर्तिपदाथों पदार्थे विगृह्योदाहरति-भीताः शत्रयो यस्मात् स इति | बहुत्वसंख्याविशिष्टाः पृष्टास्ततश्चैकत्वसंख्यायुनान्यपदार्थविशेविग्रहः, भीतशत्रुः इति समासः, नृपः इति समासविशेष्यम् , षेण 'कठः' इति पदेन तस्य प्रतिवचनं न युक्तं स्यात् , दृश्यते 20 इह समास-विग्रहयोः 'भयकर्षभिन्नशवनिरूपितापादनत्वशक्ति- | च तथा प्रतिवचनं. तन्नोपपोत. तदर्थ यदि 'केषां सब्रह्मचारी' मान् नृपः' इति बोधः । अथ षष्ठयन्तान्यपदार्थे विगृह्योदाइति विग्रहः क्रियेत, तर्हि पूर्वरूपेण प्रतिवचनमपि न युकम् , हरति-चित्रा गावो यस्य स इति विग्रहः, चित्रगुः इति । कठानामिति प्रतिवचनस्य युक्तत्वात् , किश्चैवं सति तत्पुरुषसमासः समासः, चैत्रः इति समासविशेष्यम् , “गोश्वान्ते" [२. | स्यात् , तथा सति वैदिकाना स्वरेऽपि भेदो भविष्यति, बहु
४. ४६.] इति गोशब्दस्य हखत्वम् । अत्रत्यविशेषविचारश्च | बीही पूर्वपदस्य प्रकृतिखरेणोदात्तत्वमिष्यते, तत्पुरुषे च 25 पूर्व समासशक्तिनिरूपण प्रस्तावे प्रपञ्चितः । अत्र लौकिकविग्रह-सत्यन्तोदात्तत्वं स्यात् समासस्वरेण । प्रश्नोत्तरसंगतये च 'कः 65 वाक्ये चित्राणां गवां प्राधान्येऽपि वृत्तौ वृत्त्यर्थेऽलौकिकविग्रह- सब्रह्मचारी' इति विगृह्य "नाम नाना." [३. १. १८.] वाक्ये च विशेष्यविशेषणभावव्यत्यासः, स च शब्दशक्ति | इति सामान्यसूत्रेण समासो यदि क्रियेत तदापि स्वरदोषः साभाव्यादेव समाधेयः।
स्थास्यत्येव तत्परिहाराय च 'कः सब्रह्मचारी यस्य तव स त्वं ननु द्वितीयाद्यन्तस्यान्यस्य पदस्याथै समासो विधीयते । किंसब्रह्मचारीति विप्रहे चोभयं सम्पद्यते, किन्तु किंसब्रह्मचारीति 30 ताशपदार्थश्च चैत्रादिरेव, स च समासेनैव गतार्थ इति तस्या- प्रश्नस्य 'अहं कठः' इति यदुत्तरं दीयते तस्य विग्रहस्थेन युष्म-10 नुप्रयोगो न प्राप्नोति, यथा-चाथै द्वन्द्वसमासविधाने चशब्दस्या- च्छब्देन सामानाधिकरण्यं नोपपद्यते इति दोषस्तिष्ठत्येव, अतः नुप्रयोगो न भवति, एवमिहापि चैत्रदेवदत्तादिपदानां 'चित्रगु- 'के सब्रह्मचारिणोऽस्य' इति पूर्वोक्त एव विग्रहः समुचितः। चैत्रः' इत्यादिरूपेशानुप्रयोगो न स्यादिति चेत् ? उच्यते-चित्र- | नन्वेवं 'अहं कठः' इत्येकवचनेनोक्तमुत्तरमनुपपन्नमेवेति चेत् ? गुशब्देन चित्रगवी सम्बन्धिमात्रमुच्यते सामान्येन, न तु तत्स- शृणु-'अग्नौ करवाणि' इति केनचिदनुमति याचितः कश्चित् 36म्बन्धानुयोगी क इति विशिष्याभिधीयते, ततश्च विशेषाकालायां । 'कुरु' इति प्रतिवचनेन कर्तृविषयामनुज्ञा ददाति, तयैव कर्म-15
सत्यां चैत्रादिपदप्रयोग विना तदनिवृत्तेस्तत्प्रयोग आवश्यकः । विषयोऽप्यनुज्ञातो भवति क्रियायाः सकर्मकत्वात्, कदाचिच यदि च विशिष्यैव विग्रहवाक्यं क्रियते-चित्रा गावोऽस्य देवदत्त- 'अमौ करिष्ये' इति पृष्टः 'क्रियताम्' इत्यनुज्ञामाह, तत्र च स्थेत्यादि, तदापि वृत्तौ चैत्रशब्दानुप्रवेशाभावात् तदाकाङ्क्षा | कर्मणि प्रत्ययेन कर्मानुज्ञाने कर्तुरप्यनुज्ञा लभ्यते, तथेहापि 'के
स्थास्यत्येवेति तदनुप्रयोग आवश्यक एव, समास-विग्रहवाक्य- सब्रह्मचारिणोऽस्य' इति वाक्यस्य प्रयोगे 'कठाः' इति प्रतिवचने 40 योरेकदा प्रयोगाभावाद् वाक्यस्य विशेषपरत्वेऽपि समासस्य । सति सम्बन्धादेवैतद विज्ञायते-अयमपि कठसब्रह्मचारित्वात् 30