Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 1

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 42

३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः। [पा० १, सू० १८ ]
-
animanawimarwarirmirmirmatiwartarakhand
समासावयवपदयोरुद्देश्यविधेयभावेनान्वयबोधाक्षमत्वम्' इति । तथाभूतोऽर्थो यस्यामित्यजहत्वार्थेति बहुनीहिगर्भबहुव्रीहिणोत- 40 नियमभनापत्तिरिति तदर्थः, न तु विशिष्टार्थोपस्थितिभापति- पदयोः साधनप्रकारः। यत्र तत्र जहति खार्थ पदानि यस्यां, न रिति । तद्वीजं तु समासघटकपदार्थनिष्ठविधेयतानिरूपितोद्देश्य- जहति स्वार्थ पदानि यस्यामिति ग्रन्थकृतां लेखस्त्वर्थकथनमात्रतासंसर्गेण शाब्दबोधं प्रति समासघटकपदजन्योपस्थितिः प्रतिब- परो न तु समासोपयुक्तविग्रहप्रदर्शनार्थः । इत्थं विरुद्धविभक्तिक5न्धिकेति व्युत्पत्तिः । न चोक्तप्रतिबध्य-प्रतिबन्धकभावकल्पना- पदानां समासस्यान्यत्रादर्शनात् समासशास्त्रप्रवृत्तिदोलभ्याच्च गौरवं. सर्वत्र विशिष्टशक्तिकल्पनापेक्षया क्वचित् प्रतिबध्य-प्रति-तत्र समासशस्त्यैव विशिष्टार्थभानान पुना राजनशब्द-पुरुष-45 बन्धकभावकल्पनस्य लघुत्वात्' इत्याहुः ।।
शब्दयोरर्थबोधजनकशक्तिमत्त्वं कल्पनीयम् , यथा-वृषभ-याव___ अर्धजरतीयस्यानौचित्यमिति वयम् । वस्तुतस्तु-यत्रोद्देश्य- | कादिपदेषु वृष-यावादिपदानां शक्तिमत्त्वं न कल्प्यते तथा। विधेयभावेनान्वयधीस्तत्र तत्पदार्थोपस्थिति-समवहिततदानुपूर्वी- तीज स्वानुपूर्वीबोधिताखण्डधर्मस्यैव शक्तिपरिच्छेदकत्वकल्पनेन 10 रूपाकालाविरहादेव तथान्वयबोधासम्भवानोकप्रतिबध्य-प्रति- तत्रानुपूर्व्यन्तरस्य प्रयोगाभावः, आनुपूय॑न्तरघटकत्वाभावविशि
बन्धकमावकल्पनाप्यावश्यकी, एकप्रसारता तु प्रथमपदार्थान्वित- | ष्टाखण्डधर्मस्यैव शक्तिपरिच्छेदकत्वमित्यखण्डस्फोटवादिनां शाब्दि-50 भक्ष्यविशेष्यकान्वयबोधानुभवः सार्वजनीन इति समासे विशिष्ट- | कानां सिद्धान्तः । वृषभादिशब्दान्तर्गतवृषाद्यानुपूर्व्याश्च शक्तिशक्यभ्युपगमे मीमांसकाना नोकयुक्त्यपेक्षा, विविधोककल्पना । परिच्छेदकाखण्डधर्मयोतकत्वं नास्ति, तादृशधर्माभावाच्च पदार्थोंत्वध्ययना-ऽध्यापनाभ्यां तदाविष्टानां सूक्ष्मतत्त्वग्राहिमतिवैश- पस्थितिजनिका शक्तिस्तत्र न कल्पयितुं योग्या, वृष-राजशब्द15 द्यार्थेति तात्पर्यम् ।
| घटितानुपूर्व्या वृषभत्व-राजपुरुषत्वरूपानुपूर्व्यन्तरघटकत्वेन तद
भाववैशिष्टधविरहान वृष-राजशब्दयोः पृथप्रयोगाभावापत्तिः, 65 यत्तु-'राजपुरुषः' इत्यत्र राजा चासौ पुरुषश्चेत्येव 'चित्रगुः'
अतो रेफस्य वहिवाचकरवे सत्यपि रामादिपदान्तर्गतस्य तस्य न इत्यादौ च चित्राणां गवामित्येव विग्रहः, समास-व्यासयोः समा
तद्वाचकत्वम् , अत एव 'धनं वनम्' इत्यादौ धकारादीनामर्थवत्त्वनार्थत्वानुरोधात्, यद्यपि प्रथमान्तानामेव बहुव्रीहिरिति 'द्विती
विरहानामत्वाभावेन तत्प्रयुक्तविभक्त्यन्तत्वाभावान पदवप्रयुक्तयाद्यन्यार्थे' इति विशेषणाद् “एकार्थ चानेकञ्च" [ ३. १.
कार्यप्रसक्तिः, व्यपेक्षात्मकाऽजहत्वार्थायां तु समासाभावाद् 20२२.] इति सूत्रालभ्यते, इति प्रथमापक्षे चित्रा गावो यस्येति
वाक्यघटकपदान्यर्थवन्त्येव, 'राजसम्बन्धी पुरुष' इत्याद्य राज्ञः 60 वाक्यं सम्भवत्येव, “षष्टययत्नाच्छेषे" [३.१.७६.] इति
पुरुषः, पुस्यो राज्ञः' इति द्विविधस्यापि प्रयोगस्य सामर्थ्यात् समासविधानाद् 'राज्ञः पुरुषः' इति पक्षे वाक्यम्, तथापि तस्य
तादृशविशिष्टानुपूर्वीद्वयस्य शक्तिपरिच्छेदकतायां विशिष्टवैशिष्टयान विग्रहत्वं भिन्नार्थत्वात् , किन्तूतस्यैवेति केचिन्मीमांसकैक
| वाहिन्यामधिकधर्मप्रवेशेन तदपेक्षया पदशक्तिकल्पनाया एवं देशिनः, तन्मन्दम् विवरण-वित्रियमाणयोर्गुण-प्रधानभावस्या- |
| लघीयस्त्वादिति तात्पर्यम् । 25 किंचित्करत्वेन शक्तिमाहकतायां पूर्वाचायः परिकल्पनात् ।
न चैकार्थीभावकल्पे* अर्थवद्हणे नानर्थकस्य* इति न्यायेन 65 तथाहि-'आक्षिकः' 'कुम्भकारः' इत्यादिवित्रियमाणस्य
प्रत्येक पदानां वृत्तिघटकानामानर्थक्यात् 'महाबाहुः, सुपन्थाः' 'अक्षकरणकव्यापाराश्रयः, कुम्भोत्पत्त्यनुकूलव्यापाराश्रयः' इति |
इत्यादावारवानापत्तिः, यथाश्रुतग्राहि-विशेषदर्शिशिष्यप्रभेदाशान्दप्रतीतिः, विवरणमस्य 'अक्षदीव्यति, कुम्भं करोति' इति,
च्छास्ने मतद्वयं विदितम्-यथोद्देशमय कार्यकालम् , अर्थादेव अत्राक्षकरणिका देवनानुकूला भावना, कुम्भोत्परयनुकूला च
| तथैव व्यवतिष्ठत इत्याचार्योक्तकार्यकालपक्षे समासोत्तरे नलोप30 भावनेति शाब्दधीः, कृत्प्रत्यये कारकाणामाख्याते च भावनायाः
वेलायां 'राजन्' इति समुदायस्यार्थवत्त्वाभावेन भामसंज्ञावि-70 प्राधान्यं वदतां मीमांसकानामपि गुण-प्रधानभावांशव्यत्यासो
रहाद् 'राजपुरुषः' इत्यादौ नलोपाद्यनापत्तिश्चेति शङ्कनीयम्, नो चेद् विवरणत्वबाधकस्तहि किमपराद्धं वैयाकरणैर्यत् 'चित्रा कतिपयसूत्रसामर्थेन भूतपूर्वमर्थवत्वमादायात्व-नामसंज्ञा विधागावो यस्य, राज्ञः पुरुषः' इत्यादेविग्रहत्त्वे निरुतविपर्ययो बाधकः
यकशास्त्रप्रवृत्त्युपपत्तः, एकस्यैव पदस्य वृत्ति-तत्प्राकालयोरर्थस्यादिति तूष्णीकामास्यता तैरिति ।।
वत्त्वानर्थकत्वे चानादिसिद्धप्रयोगानुरोध एव शरणम् । योग36 अनयोरेव समासशक्ति-त्र्यपेक्षाशक्त्योहत्स्वार्था-ऽजहत्वा- | रूढिस्थले तु योगान्तर्भावेण शक्त्यभ्युपगमान तत्र दोष इति 75
पदाभ्यां "समर्थः पदविधिः" [पा. सू० २.१.१.इति । प्रसङ्गागतः समासशक्तिविचारः संक्षेपेण परिपूर्णः ।। सूत्रे प्राचामाचार्याणामुक्कान् नानापक्षभेदान् तिरस्कृत्य भाष्यः। अथ प्रकृतमनुसरामः-स च पथगर्थानां पदानां कृता व्यवहारः कृतः । जहति खानि य स जहत्वः, तथा- क्वचित् परस्परव्यपेक्षालक्षणं सामर्थ्यमनुभूय भवभूतोऽथों यस्यां सा जहत्स्वार्था, न जहति स्वानि यं सोऽजहरखः, तीति वृत्तिः, स च ऐकार्थ्यरूपसामर्थ्यविशेषश्च, पृथगर्थानां