________________
દુઃખ જ કેમ જોવામાં આવે છે? આ વાતને વિચાર કરતાં લાગે છે કે, માણસને અન્ય કેઈ નહીં પણ તેના પોતાનાં જ દુષ્ક દુઃખ આપે છે. આપણું દુમને બહાર નથી, પણ આપણી અંદર જ રહેલા છે. હિંસા, ચોરી, અસત્ય, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, ગર્વ, મદ, ભેદ, વેર, વિશ્વાસઘાત, વાસના, રાગ-દ્વેષ, મોહ, ધિક્કાર, ધૃણા, તિરસ્કારવૃત્તિ, ઈર્ષા, અસૂયા, આસક્તિ, કીર્તિ, લેકૅપણું, આવેશ, તૃષ્ણ-આ બધા જ આપણું ભીષણ દુશ્મને છે. આ દુશ્મને પર વિજય પ્રાપ્ત કરવા માનવે ક્ષમા, માર્દવ, આર્જવ, શૌચ, સત્ય, સંયમ, તપ, ત્યાગ, આકિંચન્ય અને બ્રહ્મ (બ્રહ્મચર્ય)ની મૈત્રી સાધવી જોઈએ. માનવજીવન એટલે સતત યુદ્ધ, પણ આ યુદ્ધ કઈ અન્ય સાથે નહિ પણ પોતાની જાત સાથે જ લડી લેવાનું હોય છે. મહાત્મા ટોલસ્ટોયે તેના The christian Teachingના પુસ્તકમાં આવા દેશો સામે અર્થાત પોતે જ પોતાની જાત સાથે લડી લેવાને ઉપદેશ આપ્યો છે. ભગવાન મહાવીરે પણ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહી દીધું છે કે: “સુમેળ જે ગાદિ વિ તે ગુજ્જૈન વો ! ગુઢારું તજી ટુલ્લામઅર્થાત “હે ભાઈ! તારી જાત સાથે જ યુદ્ધ કર. બહાર યુદ્ધ કરવાથી શું? એના જેવી યુદ્ધને વેગ્ય બીજી વસ્તુ મળવી દુર્લભ છે.” માનવી અંદર યુદ્ધ લડવાને બદલે બહાર લડવા જાય છે અને પરિણામે દુઃખ વહોરી લે છે. આ ગ્રંથની કથાઓનું મૂળ લક્ષ્ય આપણને આ જ વાત સમજાવવાનું છે. માણસ પોતે પોતાની જાતને જીતી લે તો એ જ સ્થિતિમાં તેની મુક્તિ છે. સ્વર્ગ અને નર્કનાં સુખ-દુઃખ તેમજ મુક્તિદ્વારા પ્રાપ્ત થતી ચિરકાળની શાંતિ પરોક્ષ રીતે તે મળતાં જ હશે, પણ આપણે તેને પ્રત્યક્ષ રીતે અનુભવ આ જ જન્મે, આ પૃથ્વી પર પ્રાપ્ત કરીએ તો જ એમાં માનવજીવનની સાર્થકતા અને શોભા છે. એક વિદ્વાન પુરુષે સાચું જ કહ્યું છે કે: “If ૪ શ્રી. આચારાંગસૂત્ર, ૫, ૧૨૩,
