________________
૧૮
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા
૨.૩.૩ દીર્ઘકાલીન સૌમ્ય સ્થિતિ
આત્માની ટૂંકા ગાળાની એટલે કે લઘુકાલીન સ્થિતિનું વર્ણન આગળ ઉપર કર્યું છે. હવે આત્માની લાંબા ગાળાની અર્થાત્ દીર્ઘકાલીન સ્થિતિ વિશે વિચારીએ. જ્યારે આત્મા પરથી બધા કાર્મણો ખરી પડે એટલે કે, ઉત્સર્જિત થઈ જાય ત્યારે છેવટે શુદ્ધ આત્મા શેષ રહે. અગાઉ મુદ્દા ૨.૨.૨ માં વર્ણવેલા, શુદ્ધ આત્માના ચાર ગુણોને અનંત કક્ષાઓ હોય છે. આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાના બે તબક્કા છે. પહેલા તબક્કામાં કાર્મિક બળકવચ રચીને નવા કાર્યણના અંર્તપ્રવાહને સદંતર બંધ કરવો. તે પછીના તબક્કામાં સંચિત કાર્મિક દ્રવ્યનું સંપૂર્ણપણે ઉત્સર્જન એટલે કે સંપૂર્ણ કાર્મિક ક્ષય/વિઘટન. જ્યારે તમામ કાર્યણો ખરી પડે ત્યારે આત્માને કાર્મિક ક્ષેત્ર રહેતું નથી. આથી તે પોતાની પૂર્ણ ક્ષમતા મેળવે છે, આ સ્થિતિ તે મુક્તિની અવસ્થા છે. આમ, મુક્તિની અવસ્થા સિવાય કાર્મિક સંમિશ્રણ અને વિઘટન સતત ચાલતી ક્રિયા છે. (વ્યવહારમાં આ કેવી રીતે હાંસલ કરી શકાય તે પ્રકરણ ૫ થી ૭ માં જોઈશું.) ચિત્ર ૨.૬ આ કાર્યવાહી દર્શાવે છે, તેમાં સંકેતો આકૃતિ ૨.૫ જેવા જ છે. ચિત્ર ૨.૬ અ માં કાર્મિક દ્રવ્ય ધરાવતો આત્મા છે અને ચિત્ર ૨.૬ બ કાર્મિક બળ પર કાર્યણના અંર્તપ્રવાહની અસર દર્શાવે છે. ચિત્ર ૨.૬ ક કાર્મિક અંર્તપ્રવાહને અટકાવતું કાર્મિક બળકવચ દર્શાવે છે અને ચિત્ર ૨.૬ ડ માં કાર્મિક બળકવચ છેલ્લા કાર્યણના ઉત્સર્જનથી થતું કાર્મિક વિઘટન દર્શાવે છે. ચિત્ર ૨.૬ ઈ કિરણોના પ્રસારથી મુક્ત આત્માના અપાર વીર્યનું વિકિરણ દર્શાવ્યું છે.
કાર્યણોની સંકલ્પના બહુ ગહન છે. વિવિધ સંજોગોમાં મળતા મનોવૈજ્ઞાનિક પ્રતિભાવોની સંકલ્પના સાથે તેને સરખાવી શકાય. જો કે આ પ્રતિભાવો અન્ય સજીવોના માનસિક ગુણધર્મો કે તેમની આંતરિક ગતિવિધિ સમજાવી શકતા નથી.
૨.૩.૪ નવ તત્ત્વો
આપણે અચેતનાની સંકલ્પનાની ચર્ચા કરી, તેમાં : ૧. કાર્મિક દ્રવ્ય
૨. કાર્મિક બંધન/સંમિશ્રણ (બંધ)
