________________
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા ૨.૨માં કાર્મિક ક્ષેત્ર દ્વારા આકર્ષાયેલ કાર્પણ કણો (ભૂખરાં વર્તુળો દ્વારા) દર્શાવેલ છે. આ આકર્ષણ વાંકી રેખાઓ દ્વારા સૂચવાયું છે. કાર્મિક બંધની પ્રક્રિયાને આત્માની વાંકીચૂંકી બાહ્ય સીમાના રૂપમાં બતાવી છે (ચિત્ર ૨.૩). કાર્મિક દ્રવ્યમાં વૃદ્ધિના ફળસ્વરૂપ પેદા થતું વધુ પ્રભાવશાળી કાર્મિક બળ-ક્ષેત્ર જાડી ત્રાંસી રેખાઓથી દર્શાવ્યું છે (ચિત્ર ૨.૪).
આત્માની વિભિન્ન અવસ્થાઓ અને જે તે અવસ્થાઓમાં ભૌતિક બળોના ભેદ કરવા એ બહુ મહત્વનું છે. આમ વાસ્તવિક ભૌતિક અવસ્થા જે આત્મા ઉપર કાર્મણ કણોનું આક્રમણ થવા દે છે, તે કાર્મિક બંધ છે, જ્યારે કામણ કણોનું કાર્મિક દ્રવ્ય સાથે ઐક્ય એ કાર્મિક સંમિશ્રણ છે.
અહીં આપણે કાર્મિક સંમિશ્રણ વર્ણવ્યું છે, તેની જેમ જ નિર્જરા પણ હોય છે, જ્યારે કામણ કણો ખરી પડે છે અથવા ઉત્સર્જિત થાય છે ત્યારે નિર્જરા થાય છે. આમ જો કાર્મિક દ્રવ્ય ન હોય તો કાર્મણ કણોનો કોઈ પ્રભાવ હોતો નથી. ૨.૩.૨ કાર્મિક ઘનત્વ
કુદરતમાં કામણ કણોને સ્વરૂપથી અલગ પાડી શકાતા નથી, પરંતુ આત્માના અવરોધિત વીર્ય સાથે સંકળાવાને કારણે કાર્મણ કણોમાં વિશિષ્ટ ક્રિયાશીલતા ઉત્પન્ન થાય છે, જેને પરિણામે તે અલગ પાડી શકાય છે.
એવું માનવામાં આવે છે કે કામણ કણોની, ભારે અથવા હલકા કાર્મિક દ્રવ્યોથી પુર્નરચના થાય છે. અર્થાત ભારે કાર્મિક દ્રવ્ય એટલે જેમાં કર્મબંધ સખત કે પ્રબળ હોય છે. જયારે હલકું કાર્મિક દ્રવ્ય એટલે કર્મબંધ મંદ કે શિથિલ હોય છે. આથી હલકા કાર્મિક દ્રવ્યને આત્માથી દૂર કરવાનું સહેલું હોય છે. આમ, કામિક દ્રવ્યમાં, સતત ફેરફાર થતો રહે છે અને પરિણામે તેની ક્રિયાશીલતા સતત બદલાતી રહે છે. આ પ્રક્રિયા ચિત્ર ૨.૫ માં દર્શાવી છે. તેમાં હલકા કાર્મિક દ્રવ્યના ઘટકો પોલા મીંડાથી અને ભારે કાર્મિક દ્રવ્યના ઘટકો ત્રાંસી રેખાઓને બદલે ઘાટાં મીંડાંથી દર્શાવ્યા છે. આ વૈકલ્પિક નિરૂપણ કાર્મિક દ્રવ્યના ઘટકોને અલગ રીતે, ધ્યાન પર લાવે છે.
