________________
ઉપસંહાર
૧૨૫
છે કે જેણે પોતાની યોગ્યતા અનુસાર સ્વયંને સ્વાર્થપ્રેરિત આકાંક્ષાઓની બેડીઓથી મુક્ત કરી દીધો છે.”
વાસ્તવમાં તો આ જૈન ધર્મની વ્યાખ્યા છે. ૫. આત્મસંયમ અને પર્યાવરણની સમસ્યાઓ
આત્મ-શોધન સંબંધી ઉપદેશ/માર્ગદર્શનમાં સંતુલિત જીવન જીવવાનો પ્રયત્ન કરવો અને કેટલીક હદ સુધી વ્રતો (વિરતિઓ) અને તપશ્ચર્યાનો અભ્યાસ કરવો સમાહિત છે. તેના દ્વારા વ્યક્તિ, વિશ્વ અને તેનાં સાધનો ઉપર વધુ પડતું ભારણ આવતું નથી. જૈનોની અહિંસાના સિદ્ધાંતનો નિહિતાર્થ માત્ર સ્વયં પ્રતિ અહિંસા નથી પરંતુ સમગ્ર જીવમાત્ર પ્રત્યે અને સમસ્ત માનવજાતિ પ્રત્યે અનુકંપાની ભાવના ભાવવાનો છે. ઘરમાં પાળેલાં જાનવરોને પણ છોડી દેવા અને તેમને ચાબૂક કે લાકડીથી મારવા નહિ. ક્યારેક તેને દંડ કરવો પડે એમ હોય અર્થાત્ દંડ આવશ્યક હોય તો સમુચિત વિચાર કરીને ક્રોધ કર્યા વગર દયાભાવથી દંડ આપવો જોઈએ. સંગ્રહ અથવા પરિગ્રહ ઓછો કરવો જોઈએ અને વ્યક્તિગત ભોગવિલાસમાં આસક્તિ ઓછી કરવી જોઈએ અને દાનની પ્રવૃત્તિ વધારતા જવી જોઈએ. સંપત્તિ અને પરિગ્રહ પ્રત્યે રાગ અને તેને એકઠી કરવાની ઇચ્છા એ મોહ અને મૂચ્છકારક સ્થિતિ છે. તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્રમાં મૂચ્છને જ પરિગ્રહ કહ્યો છે(તત્ત્વાર્થ સૂત્ર ૭.૧૭). જૈન ધર્મ સામાન્યરૂપે વ્યક્તિગત સંપત્તિનો માલિકરૂપે નહીં પરંતુ ટ્રસ્ટીરૂપે સ્વીકાર કરી તેનો ઉપયોગ સમાજના કલ્યાણ માટે કરવાની પ્રેરણા કરી છે. અર્થાત્ જૈન ધર્મ સામાજિક સંપત્તિની ધારણાને પ્રશ્રય આપ્યો છે. આ દષ્ટિએ હંમેશા સંપૂર્ણ સજાગતા મહત્ત્વપૂર્ણ છે. જેવી રીતે એક ક્ષણમાત્રનો નકારાત્મક વિચાર (પાપ, અશુભ). અસંયમિત જીવનમાં બહુ મોટા જથ્થામાં કાર્મણ પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરી બરબાદી સર્જી શકે છે, તેવી જ રીતે સંયમિત જીવનમાં એકાદ સકારાત્મક વિચાર (પુણ્ય, શુભ) લઘુ, હળવા કાર્મણ કણો કે કાર્પણ પુગલોને ગ્રહણ કરી સ્થાયી શાંતિ અને ક્ષમતાને ઉત્પન્ન કરી શકે છે (જુઓ ટોબાયાસ, ૧૯૯૧, પૃ.૯૦).
જૈન ધર્મમાં પર્યાવરણનાં સંરક્ષણને મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. આત્માના કાર્મિક ઘનત્વ, વર્ણ અથવા વેશ્યાના સિદ્ધાંત દ્વારા પર્યાવરણના
