________________
પરિશિષ્ટ ૧
આટલું જ નહીં પણ તેમણે દૃઢતાપૂર્વક જગતની સ્વસંચાલિતતાની ધારણાને પુષ્ટ કરી અર્થાત્ તેમણે ઇશ્વરની એ અવધારણાને નિરસ્ત કરી જે પ્રત્યેક વ્યક્તિના દૈનિક જીવનને પણ પ્રભાવિત કરતી હતી. આટલું જ નહીં પરંતુ તેમણે ઉદ્ઘોષણા કરી કે પ્રત્યેક વ્યક્તિને નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરવાનો અધિકાર છે અને તે પોતાના જ પ્રયાસોથી પ્રાપ્ત કરી શકે છે તે માટે અન્ય કોઈ પ્રભુસત્તા, ઇશ્વર સત્તા કે માધ્યસ્થરૂપે પુરોહિતોની સહાયતાની જરૂર નથી.
૧૩૩
મહાવીર સ્વામીએ બધા જ જીવો અને મનુષ્યોની સમાનતાનો પ્રચાર કર્યો. આ દ્વારા તેમણે દાસપ્રથા, જાતિવ્યવસ્થા, પશુબલિ, આદિના ત્યાગનો ઉપદેશ આપ્યો. હકીકતે તેમના સાધ્વી સંઘની મુખ્ય સાધ્વી ચંદનબાળા દાસી જ હતી. એક બીજા સીમાંત ઉપર તત્કાલીન રાજાઓમાં પ્રમુખ રાજા શ્રેણિક બિંબિસાર તેમનો નિષ્ઠાવાન અનુયાયી બની ગયો હતો. (જુઓ એચ.એલ.જૈન અને ઉપાધ્યે, ૧૯૭૪).
મહાવીર સ્વામીનું એક ક્રાંતિકારી યોગદાન એ પણ હતું કે તેમણે હિન્દુઓની આશ્રમ વ્યવસ્થામાં મૂળભૂત પરિવર્તન આણ્યું. હિન્દુ પરંપરા પ્રમાણે સંન્યાસ એ જીવનના ઉત્તર ભાગમાં લેવાની વાત હતી, તેને બદલે મહાવીર સ્વામીએ જણાવ્યું કે સાંસારિક કાર્યોથી નિવૃત્તિ લેવા માટે કોઈ વિશેષ આયુ અથવા સમયસીમા હોતી નથી. જે લોકો જીવનના આરંભકાળમાં જ પૂર્ણ સાધુતા પ્રાપ્ત નથી કરી શકતા તેમને માટે તેમણે ક્રમિક પરિવર્તનનો માર્ગ પણ દર્શાવ્યો.
મહાવીર સ્વામીની વિશેષતા એ પણ હતી કે તેઓ બધા જ પ્રકારનાં પ્રાણીઓ અને જીવો માટે કરુણાની મૂર્તિ હતા. આ માટે ચંડકૌશિક નાગનું ઉદાહરણ રજુ કરવામાં આવે છે. આ નાગ પોતાના પક્ષાયતન પાસેથી પસાર થનાર કોઈ પણને રસ્તો પાર કરવા દેતો ન હતો. એક દિવસ સ્વયં મહાવીર સ્વામી તે રસ્તેથી પસાર થયા ત્યારે નાગે તેમને ડંશ દીધો. પરંતુ મહાવીર સ્વામી ખૂબ જ જ્ઞાની હતા. તેમણે જ્ઞાનથી નાગના પૂર્વભવો સહિત જાણી લીધું કે તેની પ્રવૃત્તિ આવી કેવી રીતે બની ? તેમને તે નાગ માટે કરુણા ઉપજી. તેમની આ કરુણા કોઈ માતાની પોતાના બાળક માટે હોય તેવી વાત્સલ્યભરી કરુણા હતી. ત્યારે નાગને
