________________
પરિશિષ્ટર
૧૩૯
પરિ.૨.૨ દ્વિતીયક જૈન આગમ-અનુયોગ-આધારિત ગ્રંથ
જૈન ધર્મના દ્વિતીય-ઉપાંગ ગ્રંથો પ્રથમ કોટિના આગમ-અંગ આગમગ્રંથોના પૂરક ગ્રંથો છે. તેને અનુયોગના આધારે વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યા છે. આ અનુયોગના ચાર વિભાગ કરવામાં આવે છે. તેને જૈન ધર્મના ચાર વેદ પણ કહી શકાય. આ ગ્રંથો મુખ્યત્વે મુનિઓ તથા
વીરોએ રચેલા છે. તેને ચાર વિભાગમાં વિભાજિત કરવાની પરંપરા પ્રથમ સદીમાં શરૂ થઈ હતી. તેના ચાર વિભાગ નીચે પ્રમાણે છે :
(૧) પ્રથમાનુયોગ(પ્રાથમિક અનુયોગ) : આ અનુયોગમાં તીર્થકર તથા અન્ય ઉચ્ચ કોટિના મહાપુરુષો અથવા શલાકાપુરુષો જીવનચરિત્રોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
(૨) કરણાનુયોગ(ટેકનિકલ બાબતોનો અનુયોગ) : આ અનુયોગમાં વિશ્વવિજ્ઞાન તથા જ્યોતિષવિજ્ઞાન જેવા અન્ય પ્રાચીન વિજ્ઞાન અને કલાઓનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
(૩) ચરણાનુયોગ(સાધુ તથા શ્રાવકોના આચારનો અનુયોગ) : આ સહુથી વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ અનુયોગ છે. જૈન યોગ અથવા આચાર સંબંધિત તેમાં આચાર્ય હેમચંદ્ર(બારમી સદી)ના યોગશાસ્ત્ર તથા હરિભદ્રસૂરિ(આઠમી સદી)ના યોગબિંદુ જેવા ગ્રંથો નિહિત્ છે.
(૪) દ્રવ્યાનુયોગ(દ્રવ્યોનો અનુયોગ) : આમાં જૈન ધર્મ અનુસાર વિશ્વમાં માન્ય ભૌતિક જગતના છ દ્રવ્યો તથા આધ્યાત્મિક જગતના નવ તત્ત્વો આદિનું વર્ણન છે. આ વર્ગનો સહુથી મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથ ઉમાસ્વાતિ(બીજી સદી)નો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર છે. આ ગ્રંથમાં ૩પ૦ સૂત્રોમાં જૈન ધર્મની તમામ સૈદ્ધાંતિક માન્યતાઓનો સંક્ષેપમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. આ ગ્રંથની તુલના પતંજલિના યોગસૂત્ર સાથે કરવામાં આવે છે, કારણકે આ ગ્રંથમાં દર્શનના ઉપદેશોને સંક્ષેપમાં સંગ્રહિત કરવામાં આવ્યા છે.
આવા જ અન્ય ગ્રંથોમાં સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિ(પાંચમી સદી)ના ન્યાયાવતાર અને સન્મતિસૂત્રનો સમાવેશ કરી શકાય. આ બંને ગ્રંથો દર્શનશાસ્ત્રના ઉત્તમ ગ્રંથો છે. મુનિ યશોવિજયજી આધુનિક દર્શનશાસ્ત્રના પ્રતિનિધિ છે.
