________________
આચાર-વ્યવહારમાં કર્મબંધ
૫૭
૩. માયા :
માયાને કુટિલતા સાથે સરખાવી શકાય. પ્રથમ કક્ષાની માયાને, પવનથી વળેલા ઘઉં સાંઠીકડાને સીધું કરી શકાય તેવી રીતે સીધી કરી શકાય છે. બીજી કક્ષામાં તે, ખરાબ રીતે કપાયેલી લૉન(ઘાસનું મેદાન)ના છેડા જેવી હોય છે જેને સરખા કરવા ઘણું કામ કરવું પડે છે. તેના ત્રીજી કક્ષામાં તે વાંકા દાંત જેવી હોય છે, જેને નિરંકુશ રીતે ઊગવા દેવામાં આવે તો પછી સીધો કરી શકતો નથી. ચોથી કક્ષામાં તે વૃક્ષમાંની ગાંઠ જેવી હોય છે. શૂન્ય કક્ષા નિખાલસતા, સાલસતા દર્શાવે છે.
૪. લોભ :
લોભથી કહે છે કે માનવીના હૃદયનો રંગ બદલાઈ જાય છે. પ્રથમ કક્ષામાં તે હૃદયને પાણીમાં બનાવેલા રંગથી, જળરંગથી પીળું રંગી દે છે, જે પાણીથી જ સરળતાથી ધોઈ શકાય છે. બીજી કક્ષામાં તેલથી ખરડાયેલાં વાસણો જેવો છે, જેને બહુ મહેનતથી સાફ કરી શકાય છે. ત્રીજી કક્ષામાં તે કપડા પર લાગેલા તેલના ડાઘ જેવો છે, જે માત્ર ડ્રાય-ક્લીનિંગથી દૂર કરી શકાય છે. ચોથી કક્ષામાં તે સ્થાયી, કાયમી રંગદ્રવ્ય(Permanent dye)ના જેવો છે, જે ક્યારેય દૂર કરી શકાતો નથી. શૂન્ય કક્ષાનો લોભ એટલે સંપૂર્ણ પરિતૃપ્તિ, સંતોષ અને ઉદાર વલણ.
આ બધી કક્ષાઓ, જે-તે કષાયોની અસરો ચાલુ રહે તે સમયગાળાઓ સાથે, સાંકળી શકાય (જુઓ ગ્લેસનેપ, ૧૯૪૨). મુખ્ય એક કષાયની ચોથી કક્ષાનો ગાળો જીવનભરનો હોય છે. મુખ્ય એક કષાયની ત્રીજી કક્ષાનો ગાળો એક વર્ષનો હોય છે. મુખ્ય એક કષાયની બીજી કક્ષાનો ગાળો ૪ માસ જેટલો ટકે છે. મુખ્ય એક કષાયની પહેલી કક્ષાને ધૂંધવાતો કષાય કહે છે અને તે એક પખવાડિયું ટકે છે. બધા જ કષાયોની શૂન્ય કક્ષા એટલે ઉચ્ચતર આધ્યાત્મિક સ્થિતિ. મહેતા(૧૯૩૯) એ જૈન મનોવિજ્ઞાનનું વિશદ નિરૂપણ કર્યું છે અને ખાસ તો, કાર્યણોનો સિદ્ધાંત અને ચાર કષાયોનું આધુનિક મનોવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ નિરૂપણ કર્યું છે.
-
આપણે ચાર મુખ્ય કષાયો – ક્રોધ, માન, માયા અને લોભનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. હકીકતમાં આ ચાર કષાયો, નવ પ્રકારના નો-કષાયો (quasi-passions) અથવા ભાવો માટે જવાબદાર છે. આ નો-કષાયો છે
