________________
જૈન ધર્મ અને આધુનિક વિજ્ઞાન
૧૧૯ અનિશ્ચયાત્મક છે અને તે હાઈઝનબર્ગના અનિશ્ચિતતાના સિદ્ધાંતને પ્રતિબિંબિત કરે છે. વળી, ચરમ કણોને ગતિમાન અવસ્થામાં અવરોધી કે રોકી શકાતા નથી, સિવાય કે સમૂહમાં, તે ભેગા હોય. આમ, તે ન્યૂટ્રીનો અથવા તો ફોટોન કરતાં વધુ ઝડપ ધરાવતા ટેકિન જેવા છે.
કુદરતનાં ચાર બળોને અનુરૂપ ચાર ક્ષેત્રો ઉપરાંત, વધારામાં શેલ્ટેક(૧૯૮૧) “મોર્ફિક અનુનાદ”ને અનુરૂપ “મોર્ફિક ક્ષેત્ર” સૂચવે છે; જૈનવિજ્ઞાન કાર્મિક ક્ષેત્ર પર આધાર રાખે છે. કાળ અને અવકાશનાં ચાર સામાન્ય પરિમાણ છે, પણ નવા સાપેક્ષતાવાદમાં દ્રવ્યમાન(mass)નું પાંચમું પરિમાણ ધ્યાનમાં લેવાય છે. અહીં એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે જૈનોના “પ્રદેશ” કે “આકાશ-પ્રદેશ”ની પરિભાષા મુજબ આને એક બિંદુ માનવામાં આવે છે, જેને પરિમાણ હોય છે, અતિ અલ્પ પણ પરિમાણ હોય છે. વિશ્વના તમામ ચરમ કણોને એક બિંદુમાં સમાવી શકાય (જુઓ બાશમ, ૧૯૫૩ પૃ.૭૭-૭૮).
આ રીતે બિગ બેંગ થીયરી (big bang theory) તરફ ઇશારો થાય છે. વળી, બાલમ(૧૯૫૩, પૃ.૭૮) પણ પ્રાચીન, જૈન ગાથા દર્શાવે છે– “પારિમાણીય બિંદુઓનું સંકુલ સમક્ષિતિજ છે, જ્યારે કાળ સાથે જોડાયેલાં કાર્ય ઊર્ધ્વ હોય છે.” આમ, કાળ એ ચોથું પરિમાણ છે.
આધુનિક ભૌતિક વિજ્ઞાનના હાલના અગ્રણીઓમાંના એક છે – સ્ટીફન હોકિંગ. એમનો તર્ક છે કે વિશ્વને આદિ કે અંત નથી (જુઓ, હૉકિંગ, ૧૯૮૮ પૃ.૧૧૬). વળી આ જ મત મુદ્દા ૬.૪ માં જૈન વૈશ્વિક ચક્રોમાં સ્પષ્ટપણે નિરૂપેલો છે. વળી, તેમનો દાવો કે વિશ્વ સિમિત છે તે વિશ્વ વિશેની જૈન સંકલ્પનામાં નિહિત છે. કૃષ્ણ વિવર(Black hole)ની વિભાવના મુદ્દા ૪.૪માં સાંકેતિક મોક્ષની વિભાવનાને મળતી આવે છે.
અધિષ્ઠિત અને અનધિષ્ઠિત આકાશ (લો કાકાશ અને અલોકાકાશ)ની સીમાઓ પણ ઘટના-સીમા(event horizon) જેવી છે, જે કૃષ્ણ વિવરની સીમા માટે પ્રયોજિત થાય છે (જુઓ હૉકિંગ ૧૯૮૮, પૃ.૮૯). જો કે કોઈ પણ વ્યક્તિ કૃષ્ણ વિવરમાં જવાને બદલે મોક્ષમાં જવાનું વધુ પસંદ કરશે. જૈનવિજ્ઞાનમાં વિચારોને પણ કણિકામય માનવામાં આવ્યા છે.
