________________
૧૨૦
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા
૧૦.૫ સમાપન
આધુનિક વિજ્ઞાન વિશુધ્ધ સ્થિતિમાં છે. હાલમાં દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રો વિશે નવી સંકલ્પના(concept)ઓ ઊપસી રહી છે. વિજ્ઞાન અને ધર્મના વિહંગાવલોકનમાં વિશેષ રસ ધરાવતા વાચકોને ડેવીસ (૧૯૮૩) અને ખુરશીદ(૧૯૮૭) જોવા ભલામણ છે. આપણે આઈન્સ્ટાઈન(૧૯૪૦, ૧૯૪૧)ના અભિપ્રાયોમાંના કેટલાકથી સમાપન કરીએ.
એક, આઈન્સ્ટાઈનની ધર્મ વિશેની સંકલ્પના જૈનોની સંકલ્પનાની ઘણી નિકટ છે :
.......એક વ્યક્તિ જે ધાર્મિક રીતે પ્રબુદ્ધ છે તે મને એવી લાગે જેણે પોતાની ઉત્તમ ક્ષમતાથી પોતાને પોતાની સ્વાર્થી ઇચ્છાઓથી મુક્ત કરી છે.....”
બીજું, તેનું વિજ્ઞાન અને ધર્મ પ્રત્યેનું વલણ (આઈન્સ્ટાઈન, ૧૯૪૦, ૧૯૪૧) ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે : “એ બાબતમાં શ્રદ્ધા હોવાની શક્યતા છે કે વિશ્વના અસ્તિત્વ માટેના નિયમનો તાર્કિક અર્થાત તર્કથી સુસ્પષ્ટ, બોધગમ્ય છે. હું પ્રગાઢ શ્રદ્ધા વગરનો પ્રામાણિક વિજ્ઞાનની કલ્પના નથી કરી શકતો. આ સ્થિતિનું તાદશ વર્ણન આ રીતે કરી શકાય :
ધર્મ વિનાનું વિજ્ઞાન પંગુ છે, વિજ્ઞાન વિનાનો ધર્મ અંધ છે.”
