________________
ઉપસંહાર
આ પુસ્તકના પ્રથમ સંસ્કરણ બાદ લેખકને આ પુસ્તકના વિષયવસ્તુના સંબંધે અનેક સંગોષ્ઠીઓમાં ભાગ લેવાના પ્રસંગો ઊભા થયા છે. આ પ્રકારનાં વ્યાખ્યાનોએ એમને અવસર આપ્યો કે આ પુસ્તકના બધા જ મુખ્ય સિદ્ધાંતોને એક સંગોષ્ઠીમાં આધારરૂપે પ્રસ્તુત કરવામાં આવે. તે અનુસાર આ પુસ્તકના સા૨ને અહીં પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યો છે. આ સાર નવી પેઢીને વિશેષરૂપે ઉપયોગી થશે. વળી જિજ્ઞાસુઓને પોતાના જ્ઞાનની અભિવૃદ્ધિ માટે એલ.એમ. સિંઘવી (૧૯૯૧), અતુલ શાહ(૧૯૯૦) અને માઇકલ ટોબાયાસ(૧૯૯૧)નાં તાજેતરનાં પુસ્તકો વાંચવાની ભલામણ કરું છું. ૧. કાર્પણ કણ અને કર્મોનું વ્યક્તિગત કોમ્પ્યુટર આઇન્સ્ટીને કહ્યું છે ઃ
ધર્મ વિના વિજ્ઞાન પંગુ છે, વિજ્ઞાન વિના ધર્મ અંધ છે,
આ દૃષ્ટિએ જૈન ધર્મ એ ધર્મ હોવાની સાથે સાથે વિજ્ઞાન પણ છે. જૈન ધર્મનો પ્રત્યેક પક્ષ વિશ્વ અને તેમાં વિદ્યમાન જીવ અને અજીવ વસ્તુઓના વિશેષ જ્ઞાન પર આધારિત છે. આધુનિક વિજ્ઞાન વસ્તુના સત્યાંશનું પ્રકાશન કરે છે. તે પદાર્થને બળ અને લઘુત૨ કણોના રૂપમાં વ્યાખ્યાયિત કરે છે. ઇલેક્ટ્રોનના માધ્યમથી વિદ્યુત આપણા ઓરડાને પ્રકાશિત કરે છે. વિદ્યુતચુંબકીય બળોને આધારે રેડિયોના તરંગો લાઉડસ્પીકરથી ધ્વનિને ઉત્પન્ન કરે છે. આવા બીજાં અનેક ઉદાહરણો આપી શકાય. જૈન ધર્મ પણ આવા જ અદૃશ્ય લઘુતર કણો અને આત્માની અન્યોન્ય ક્રિયાના
